Alisher Navoiyning hayoti va ijodi - Литература - Рефераты

Alisher Navoiyning hayoti va ijodi

Загружено в:

08.09.2022

Скачано:

0

Размер:

83 KB

Alisher Navoiyning hayoti va ijodi Reja: 1. Alisher Navoiyning bolalik va yigitlik davrlari. 2. Navoiy davlat va jamoat arbobi sifatida. 3. Shoirning badiiy , tarixiy , ilmiy va islomiy ruhdagi asarlari. 4. Shoir hayotining so`nggi yillari. 5. O`zbek adabiyotining shakllanishi va rivojlanishida Navoiy ijodining ahamiyati.

Turkiy adabiyotning yirik vakili, turkiy xalqlarning eng buyuk shoiri Alisher Navoiy “Xito (y) dan to Xuroson” gacha bo`lgan turkiy qavmlarni bir adabiy til bayrog’i ostida birlashtirgan mutafakkirdir. 1441-yilning 9-fevrali (hijriy 844-yil ramazon oyining17-kuni) da Amir Temurning o`g’li Shohrux Mirzo shohligi davrida Hirotda dunyoga keldi. Otasi G’iyosiddin Muhammad temuriylar saroyining amaldorlaridan hamda bu xonadonning ishonchli kishilaridan biri edi. U o`g’lining tarbiyasi va o`qish i ga jiddiy e`tibor beradi. Alisherning she`riyatidagi ilk ustozlari tog’alari Mir Sayyid Kobuliy va Muhummad Ali G’aribiylardir. Navoiy bu ulug’ zotlarni “Majolisun- nafois” asarida ehtirom bilan tilga oladi. Kichikligidan she`riyat va musiqaga ishqi tushgan Navoiy olimu fozillar davrasida bo`ldi. Bo`lajak sulton Husayn Boyqaro bilan birga o`qidi. 1447-yilda Shohrux vafot etgach, temuriy shahzodalar o`rtasida kurash boshlandi. G’iyosiddin Muhammad xonadoni ham ko`p qatori vatanni tark etdi. Iroqqa yo`l olgan Navoiylar oilasi Taft shahrida to`xtaganda yosh Alisher zamonasining mashhur tarixchisi Sharafiddin Ali Yazdiyni uchratadi. 1451-yilda Alisherlar oilasi Hirotga qaytadi. 1452-yilda Hirot taxtiga Abulqosim Boburmirzo o`tiradi. Navoiyning otasi Sabzavorga hokim qilib jo`natiladi. Ammo oradan ko`p o`tmay dunyodan ko`z yumadi. Bu paytda Alisher 12 yoshda edi. Abulqosim Bobur Alisher va uning maktabdosh do`sti H.Boyqaroni o`z tarbiyasiga oladi. 1459-yili o`zi bilan Mashhadga olib ketadi. Bu yillar davomida Alisher o`qish va ilm egallash bilan shug’ullandi. Bir munosabat bilan u 50 ming bayt she`r yod olganini aytadi. She`r shunchaki nutq o`stirish emas, ma`rifat, tafakkur mashqi ham edi. She`rga mehr Alisherni ijodga unnadi. Uning 7-8 yoshlardan boshlab she`r yozgani ma`lum. 1455-1458-yillar haqida Navoiy “Faqirning nazmlari Xurosonda shuhrat tutib erdi”, - deb yozadi. Zamonasining mashhur kishilari bilan yaqindan tanishuv ulardan saboq olish Navoiy dahosining yuksalishiga ham sabab bo`ldi. 1464-yilda A.Navoiy Hirotga qaytadi. Biroq poytaxtdagi noxushliklar sabab u Samarqandga yo`l oladi. 1466-1468-yillar Alisherning umri asosan Samarqandda

o`tdi. Bu yerda din huquqshunosi va faylasuf Fazlulloh Abullays qo`lida o`qiydi. Ahmad Hojibekning rag’bat va homiyligida ilm sirlarini olishga harakat qiladi. Samarqandlik shoirlar Uloyi Shoshiy, Yusufshoh Badiiy, Safoyi Andijoniy, Riyoziy, Javhariy, Xavofiylar bilan yaqin munosabatda bo`ladi. Keyinchalik bu shoirlar “Majolisun-nafois” asaridan o`zlarining munosib o`rinlarini oldilar. 1465- 1466 yillarda Navoiyning muxlislari yozgan she`rlarini to`plab devon tuzdilar. Bu kitob bugun “Ilk devon” nomi bilan mashhurdir. 1469-yilda Husayn Boyqaro Hirot taxtini egallaydi va A lisher Navoiyni Hirotga taklif etadi. Alisher voqeadan xabar topishi bilan do`sti huzuriga qaytadi , ramazon hayiti munosabati bilan do`sti sharafiga bitilgan “Hiloliya” qasidasini un g a taqdim etadi. Husayn Boyqaro Alisher Navoiyni muhrdor qilib tayinlaydi. Ana shu vaqtdan boshlab shoirning el-yurt xizmatidagi faoliyati boshlanadi. 1469-1472- yillarda muhrdor, 1 4 72- 14 76-yillarda vazir, 1487-1488-yillarda Astrobod hokimi b o` l ib ishlaydi. Husayn Boyqaro uni o`ziga g’oyat yaqin tutar, har bir narsada u bilan maslahatlashar va uning maslahatlarini nihoyatda qadrlar edi. Bu davrda Hirot nihoyatda ko`rkamlashdi, xalq turmushi yaxshilandi, nafis san`atlar rivoj topdi. Bir qancha madrasa, shifoxona, xonaqohlar qurildi, ariqlar, kanallar, qazildi. “Amiri kabir” ning kutubxonasida 70 dan ortiq xattot va musavvirlar qo`lyozmalarni oqqa ko`chirish, ularni badiiy bezash bilan band edilar. Madrasalarni, shifoxonalarni jihozlash, ta`mirlash uchun vaqf yerlar ajratildi, mudarrislar, tabiblar va boshqa xodimlarga maosh tayinlash, kiyim-bosh belgilash, talabalarga nafaqa berish, kitoblar bilan ta`minlash ishlarini shaxsan Navoiyning o`zi nazorat qilib turdi. Shoir o`z huzuriga tez-tez she`r, ilm va san`at ahlini chorlab, ma`rifiy suhbatlar uyushtirib turar, yosh iste`dodlarni tarbiyalar, ularga sharoit yaratib berar edi. A.Navoiyga bag’ishlangan tarixiy va ilmiy asarlarda batafsil tavsif qilinishicha, 1469-1481-yillar Navoiyning ijtimoiy hayot va obodonchilik borasidagi eng faol xizmat ko`rsatgan yillari bo`lgan. Shoir 1481-yilda “Vaqfiya” asarini yozib, unda o`zining binokorlik va xayriya ishlariga yakun yasaydi.

Navoiy dehqonchilik ishlarini yo`lga qo`yib yaxshi natijalarga erishadi. Tarixchilarning yozishlaricha, Navoiyning bir kunlik daromadi 18 ming shohruxiy dinor miqdorida bo`lgan. Ulug’ Amir bu daromadning katta qismini xayrli ishlarga sarf qilgan. Tarixchi Xondamir Navoiy qurgan 52 rabot, 20 hovuz, 16 ko`prik, bir qancha to`g’on, ariq, hammom, masjid-madrasalarni qayd etadi. Navoiy turli soha olimlariga homiylik qilib, o`nlab ilmiy risolalarning yozilishicha bevosita sababchi bo`lgan. She`r ilmining bilimdoni Atoulloh Husayniy, ko`p fanlarni egallab shuhrat qozongan Husayn Voiz Koshifiylar Navoiy tarbiyasida voyaga yetadilar. Z.M.Bobur o`zining “Boburnoma” asarida “Ahli fazl va ahli hunarg’a Alisherbekcha murabbiy va muqavviy (madadkor) ma`lum emaskim, hargiz paydo bo`lmish bo`lg’ay...” deb yozadi va shoir tarbiyasidagi musiqachilar- Qulmuhammad, Shayx Noyi, Husayn Udiylarni, musavvirlar- Behzod va Shoh Muzaffarlarni ehtirom bilan tilga oladi. Alisher Navoiy she`rni, shoirlikni hamma narsadan ustun deb bildi. Vazirlik martabasida turib ham she`r yozishni to`xtatmadi. Uning ilk she`riy devonini muxlislari tuzgan bo`lsalar (1465-1466 yillar), birinchi she`riy devoni “Badoe ul- bidoya” (“Badiiylikning ibtidosi”) 1472-1476-yillarda tuzildi. 1476-1483-yillarda ikkinchi devon-“Navodir un-nihoya” (“Behad nodirliklar”) o`quvchilarga tuhfa qilindi. Vaqf yerlardan tushgan mablag’larni tartibga solish, undan maqsadli foydalanish haqida 1481-yilda “Vaqfiya” asarini yozdi. Shoirlik qudratining mezoniga aylanib qolgan “Xamsa” asarini yaratish Navoiyning buyuk orzusi edi. Hatto shoir Samarqandga yo`l olar chog’ida ustozi va yaqin hamkori Sayyid Hasan Ardasherga bag’ishlangan “Masnaviy” sida “Xamsa” yaratish uchun 2-3 yil kifoya ekanligini, ammo bunga imkoni yo`qligini yozgan edi. 1483-yilda shoir ushbu buyuk ishga qo`l uradi va 1,5 yil davomida 50 ming misradan ortiq besh dostondan iborat asarni nihoyasiga yetkazadi. 1485-yilda Husayn Boyqaroning “Risola” asariga javoban “Nazm ul- javohir” asarini yaratadi. Asar muqaddima, 268 ruboiy va bir xotima-ruboiydan

iborat bo`lib, Hazrat Alining “Nasr ul-laoliy” hikmatlar majmuasidagi hikmatlariga munosabat bildirilgan. 1488-yilda o`tgan shohlar hayoti, qilgan ishlari haqida hikoya qiluvchi “Tarixi muluki Ajam” (“Ajam shohlari tarixi”) asarini yaratadi. Shoir podshoh kishining darvesh xulqli bo`lishini, har qanday holda ham kamtarin bo`lib qolishini ta`kidlaydi. 1480-yillarning oxiri, 1490-yillarni boshida Navoiyning yaqin do`stlari, ustozlaridan Sayyid Hasan Ardasher (1489), Abdurahmon Jomiy (1492), Pahlavon Muhammad (1493) ketma-ket vafot etdilar. Navoiy ularga bag’ishlab “Holoti Sayyid Hasan Ardasher”, “Xamsat ul-mutahayyirin”, “Holoti Pahlavon Muhammad” asarlarini yozdi. Bu asarlar nasriy bo`lib, shoirning ulug’ zamondoshlari haqidagi memuar xotiralaridan iborat edi. 1491-yilda muammo janriga bag’ishlangan “Risolai muammo” asarini forsiyda yaratdi. Davr shoirlari haqida ma`lumot beruvchi tazkira asari “Majolisun- nafois” va islom ma`naviyatining buyuk siymolari haqidagi “Nasoyim ul- muhabbat” asarlari ham shu yillarda yaratildi. 1492-yilda aruz ilmiga bag’ishlangan “Mezon ul-avzon” risolasini yozdi. 1492-1498-yillarda 4 qismdan iborat “Xazoyin ul-maoniy” asarini yaratib, devon tuzishning mumtoz namunasini o`z o`quvchilariga tuhfa qildi. XIX asrdan boshlab “Chor devon” nomi bilan shuhrat topgan ushbu buyuk majmua 45 ming misraga yaqin 16 janrga mansub bo`lgan 3132 ta she`rni o`zida jamlagan. 1498-yilda “Lison ut-tayr” dostonini, 1499-yilda “Muhokamat ul-lug’atayn” asarini, 1500-yilda “Siroj ul-muslimin” risolasini, “Mahbub ul-qulub” asarlarini yozdi. Navoiy faqat adabiyotshunoslik fani bilan shug’ullanibgina qolmasdan, lug’atshunoslik sohasida “Sab`atu abhur” risolasini, o`q otish sir-asrorlari haqida “Risolayi tir-aidoxtai” asarini yaratadi. Navoiy arab va fors tillarini ham puxta bilgan va ularda ham ajoyib asarlar yozish qudratiga ega edi. 12 ming misra forsiy she`rlarni o`z ichiga olgan “Devon Foniy” asarini, “Mufradot” risolasini, “Sittayi zaruriya”, “Fusuli arbaa” turkum qasidalarni tuzdi.

1490-yillarning boshlaridagi og’ir yo`qotishlar, ayniqsa, 40 yillik qadrdoni Pahlavon Muhammad, ustozi Abdurahmon Jomiydan judo bo`lish Navoiyga qattiq ta`sir qildi. Husayn Boyqaro bilan farzandlari o`rtasidagi kelishmovchiliklar ham Navoiyning sog’ligiga ancha putur yetkazdi. Shoirning haj ziyoratiga borish orzusi ham ota-bolalar mojorosi tufayli amalga oshmay qoldi. Mirxondning “Ravzat us-safo” asarida qayd qilinishicha, Husayn Boyqaro Alisher Navoiydan mamlakatda qolish uchun istagan narsasini iltimos qilishi mumkinligini so`raganda shoir Abdulla Ansoriy qabri jorubkashligini so`raydi. Alisher Navoiy umrining so`nggi damlarini Abdulla Ansoriy qabrini obod qilishga bag’ishladi. 1500-yilga kelib shoirning sog’ligi yomonlashdi. Shu yilning dekabr oyida Husayn Boyqaro Astroboddan safardan qaytar edi. An`anaga ko`ra, saroyning barcha e`tiborli kishilari shohni kutib olishga yo`lga chiqdilar. Ular orasida Navoiy ham bor edi. Ammo yo`lda shoirning ahvoli og’irlashib, yarim tunda uni uyiga olib keladilar. Oradan uch kun o`tib, 1501-yilning 3-yanvarida sakta kasalligi tufayli shoir vafot etadi. Butun Hirot o`zining buyuk shoir bilan xayrlashishga chiqadi va mamlakatda 7 kun motam e`lon qilinadi. Navoiy o`z ijodi bilan o`zbek adabiyotining rivojlanishiga muhim hissa qo`shdi. Shu bilan birga, Movarounnahr va Xurosonning butun ma`naviy madaniyati taraqqiyotiga kuchli ta`sir ko`rsatdi. Uning asarlari, she`riyati qayta- qayta ko`chirilib, xalq orasida keng tarqalib, shoirlar uchun maktab vazifasini o`tadi, madrasalarda she`rlari o`rganildi.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. N.Mallayev. O`zbek adabiyoti tarixi. T. , 1976. 2. Navoiyning ijod olami. T. , 2001. 3. Yo.Ishoqov. Navoiy poetikasi. T. , 1983. 4. Navoiyga armug’on . 3-kitob. T., 2003. 5. Navoiyga armug’on. 4-kitob . T ., 2004. 6. www.ziyonet.uz

Похожие

Alisher Navoiy hayoti va ijodi

Alisher Navoiyning “Xamsa” asari

Alisher Navoiyning tarixiy va ilmiy asarlari

Alisher navoiyning ilmiy merosi 2

Zavqiy hayoti va ijodi