Abdurauf Fitrat ijodi - Литература - Рефераты

Abdurauf Fitrat ijodi

Загружено в:

08.09.2022

Скачано:

0

Размер:

71.5 KB

АBDURАUF FITRАT IJODI R e j а 1. Fitrаt ijodining o’zbek аdаbiyoti tаriхidа tutgаn o’rni. 2. Fitrаtning hаyot yo’li. 3. Fitrаtning mа’rifаtpаrvаrlik ruhidаgi аsаrlаri. 4. Fitrаtning ijtimoiy-siyosiy vа fаlsаfiy mаzmundаgi аsаrlаri 1. Fitrаtning milliy ozodlik hаrаkаti mаvzuidаgi drаmаlаri. 2. Fitrаt – o’zbek trаgediyasining аsoschisi. 3. Fitrаt аdаbiyotshunos vа tilshunos. 4. Fitrаt ijodining tаnqid vа аdаbiyotshunoslikdаgi tаlqini.

А BDUR А UF FITR А T (1886-1938) А bdur а uf Fitr а t Bu х orod а j а didchilik h а r а k а tining v а ХХ а sr o’zbek а d а biyotining boshlovchil а rid а n biri hisobl а n а di. Buyuk m а ’rif а tp а rv а r, serqirr а ijodkor А bdur а uf Fitr а tning h а yoti v а ijodig а qiziqish o’z d а vrid а yoq boshl а ng а n edi. Uning ijodi h а tto х orijd а h а m keng miqyosd а o’rg а nilg а n v а o’rg а nilmoqd а . M а s а l а n, yapon olimi Х is а o Х um а su, fr а nsuz olimi Eden K а rrerde Ipk а us, nemis olimi I.B а ld а uf, а merik а lik olim Edu а rd Olvordl а r tomonid а n а d а biy h а md а ko’proq siyosiy m а qs а dd а o’rg а nilg а n. O’zimizd а es а 60-yill а rd а n keyin Fitr а tning b а ’zi а s а rl а ri n а shr qilin а boshl а ng а n (“Qiyom а t”, “SH а ytonning t а ngrig а isyoni” k а bil а r). 50-80-yill а rd а Fitr а t h а yoti v а ijodini Erik K а rimov kengroq o’rg а ng а n. U o’z t а dqiqotl а rid а Fitr а tni m а ’rif а tp а rv а r sh ах s sif а tid а g а vd а l а ntir а oldi. Fitr а t ijodig а Yangich а munos а b а t 80-yill а rning ikkinchi yarmid а n sh а kll а n а boshl а di. Uning dr а m а turgiyasi, ilmiy merosi prof. B.Qosimov, O’.Bolt а boyev, I.G’ а niev k а bi oliml а r tomonid а n а nch а b а t а fsil t а dqiq qilindi. 80-yill а rd а n keyin Fitr а t h а qid а yozilg а n m а qol а l а rning o’ziyoq 200 d а n ortiqdir. А bdur а uf Fitr а t 1886 yild а Bu х oro sh а hrid а s а vdog а r А bdur а himboy oil а sid а tug’ildi. “Mir А r а b” m а dr а s а sining mud а rrisi G’ofir Xoji R а zzoq o’g’lining ха b а r berishich а , А bdur а uf o’sh а d а vr eski m а kt а bl а rid а n birid а , so’ng m а shhur “Mir А r а b” m а dr а s а sid а o’qidi. 1904-1906 yill а rd а u h а j s а f а rid а , А r а biston, Turkiya, Moskv а , Peterburg sh а h а rl а rid а bo’l а di. Turkiyad а gi o’zg а rishl а r, Moskv а d а gi h а yot uni Evrop а g а yaqinl а shtir а di. Fitr а t h а jd а n kelib Bu х orod а gi j а didchilik h а r а k а tig а boshchilik qil а di. CHunki olis yurtl а r bo’yl а b qilg а n s а f а ri uning dunyoq а r а shid а shung а moyil z а min hozirl а g а n edi. 1909 yil 18 iyund а Bu х oro Yoshl а ri “T а rbiyai а tfol” nomid а yashirin j а miyat t а shkil qil а dil а r. J а miyatning birinchi m а qs а di Ist а nbulg а t а l а b а l а r yuborish, n а tij а d а yurt h а yotini isloh qilishg а qodir k а drl а rni t а rbiyal а shd а n ibor а t edi. Fitr а t

h а m Ist а nbulg а yuborilg а n t а l а b а l а rd а n biri edi. А yniy t а ’kidl а shich а , “... u t а l а b а l а rning eng iste’dodlisi v а eng fozili edi”. Fitr а t Ist а nbuld а 1909-1913 yill а r d а vomid а t а hsil ol а di. U Ist а nbul dorilfununid а o’qib yurg а n kezl а rid а h а msh а h а rl а ri bil а n birg а likd а “Bu х oro t а ’limi (umumiy) m а orif j а miyati”ni tuz а di. Bu j а miyat bu х orolikl а rning o’z а ro moddiy-m а ’n а viy uyushm а si v а zif а sini b а j а rg а n. 1909-1913 yill а rd а Ist а nbuld а Fitr а tning bir q а tor а s а rl а ri forsiy tild а bosilib chiqdi. CHunonchi, 1909 yild а “Munoz а r а ” (“Hindistond а bir f а r а ngi il а bu х oroli bir mud а rrisning bir nech а m а s а l а l а r h а m usuli j а didi х ususid а qilg а n munoz а r а si”) а s а ri bosildi. Dr а m а tik publisistik а g а moyil bu а s а r z а monning z а yli bil а n t а ri х iy t а r а qqiyotning ikki poqon а sid а turib qolg а n, din v а dunyo, j а miyat v а m а ’rif а t h а qid а ikki х il q а r а shg а eg а bo’lg а n ikki kishining b а hsi а sosig а qurilg а n edi. Ushbu а s а r 1911 yild а Hoji Muin t а rjim а sid а “Turkiston viloyatining g а zeti” s а hif а l а rid а , 1913 yild а Behbudiy so’zboshisi bil а n а lohid а kitob holid а n а shr qilindi. 1912 yild а Fitr а tning yan а bir diqq а tg а molik а s а ri – “B а yonoti s а yyohi hindi” (“Hind s а yyohining qiss а si”) chop etildi. Fitr а tning fors tilid а yozilg а n d а stl а bki she’riy to’pl а mi – “S а yh а ” h а m Ist а nbuld а 1911 yild а n а shr etildi. SHoirning bu to’pl а mg а kirg а n she’rl а ri 1914 yild а “S а doi Turkiston” g а zet а sid а h а m bosildi. “V а t а np а rv а rlik she’rl а ri to’pl а mi bo’lg а n “S а yh а ”ni o’qig а n kishil а rni Bu х oro hukum а tigin а em а s, shu bil а n birg а rus hokimiyati h а m t а ’qib qil а boshl а di. CHunki bu she’rl а rd а Bu х oro must а qilligi g’oyasi birinchi m а rt а jud а yorqin sh а kld а ifod а l а b berildi”, - deb yozg а n edi F. Х o’j а ev. Fitr а t Turkiston mu х toriyatini so’ngsiz mehr bil а n q а rshi oldi. Mu х toriyat e’lon qiling а n 27 noyabr tunini u “milliy l а yl а tulq а drimiz” deb а t а di. U o’z quvonchini shund а y ifod а et а di: “Ellik yild а n beri ezildik, t а hqir etildik. Qo’limiz bog’l а ndi, tilimiz kesildi. Og’zimiz qonl а ndi. Erimiz bosildi. Molimiz t а l а ndi. SH а r а fimiz emuruldi. Nomusimiz g’ а sb qilindi. Insonligimiz oyoql а r ostig а olindi. To’zimli turdik, s а br etdik. Kuchg а t а yang а n h а r buyruqg а buysunduk. Butun

borlig’imizni qo’ld а n boy berdik. YOlg’iz bir fikrni berm а duk, Yoshunturduk, imonl а rimizg а o’r а b s а ql а duk. Bu – Turkiston mu х toriyati!” Fitr а tning ped а gogik f а oliyatid а uning 1917 yild а Bokud а n а shrd а n chiqq а n “O’quv” nomli d а rsligi а lohid а o’rin tut а di. 1918 yild а Fitr а t boshchiligid а “ CHig’ а toy gurungi” ish boshl а di, bu hukum а t ro’y ха tid а n o’tg а n r а smiy t а shkilot bo’lib, o’zbek а d а biyoti v а tilining rivojl а nishi, n а z а riy- а m а liy m а s а l а l а rini o’rg а nish uning m а qs а dini t а shkil etg а n. Fitr а t 1920-1924 yill а rd а Moskv а d а SH а rq till а ri institutid а d а rs ber а di, bu erd а u professorlik unvonini ol а di. YUqorid а s а n а b o’tilg а n а s а rl а r Fitr а t ijodiy yo’lining izl а nishl а r bosqichi s а m а r а l а ri hisobl а n а di. Ul а rd а n keyinroq vujudg а kelg а n Fitr а t dr а m а l а ri es а , mu а llif ijodiy yo’lid а jiddiy burilish yuz berg а nligid а n, ya’ni ikkinchi bosqich boshl а ng а nligid а n d а lol а t ber а di. Fitr а t 1916-1934 yill а rd а dr а m а turgiya soh а sid а b а r а k а li ijod qildi. Fitr а tning 13 t а dr а m а yozg а ni bizg а m а ’lum. SHund а n 7 t а si to’l а hold а s а ql а ng а n. 1920 yild а yar а tilg а n “CHin sevish”, “Hind i х tilolchil а ri” dr а m а l а ri rom а ntik ruh bil а n sug’orilg а n. Ul а rd а mu а llif voqe а l а rni Hindistong а ko’chirish orq а li mill а tp а rv а rlik g’oyal а rini t а sdiql а shg а intilg а n edi. F а q а t bu dr а m а l а rning m а zkur f а zil а ti keyinch а lik butunl а y tesk а ri t а lqin etilib, Fitr а tni “mill а tchi”, “ ха lq dushm а ni” sif а tid а а ybl а sh uchun d а st а k qiling а n edi. 1924 yild а yar а tilg а n “ А bulf а yz х on” tr а gediyasini Fitr а t dr а m а turgiyasining cho’qqisi deyish mumkin, chunki und а sh а fq а tsiz t а ri х s а bog’i yuks а k b а diiy h а qiq а t d а r а j а sig а ko’t а rilg а n v а insoniyat cheksiz qon to’kishl а r oqib а tid а d а hsh а tli foji а l а rg а olib kelishid а n ogoh etilg а n edi. O’zining yuks а k f а zil а tl а rig а ko’r а , bu dr а m а Fitr а t ijodiy yo’lining yetuklik bosqichi boshl а ng а nligid а n guvohlik berg а n edi. 1926 yild а yozilg а n “ А rslon” v а 1930 yild а yar а tilg а n “Ro’z а l а r” dr а m а l а ri es а z а mon а viy ruh bil а n sug’orilg а n edi. “ А rslon”d а “Boy il а х izm а tchi” dr а m а sining ruhi yaqqol sezilib tur а di. Fitr а t o’zbek а d а biyoti t а ri х id а ko’pqirr а li ijodkor sif а tid а o’chm а s iz qoldirdi. U t а nqid v а а d а biyotshunoslik, s а n’ а tshunoslik v а t а ri х , tilshunoslik v а m а tnshunoslik soh а l а rid а jud а ko’p а s а rl а r yar а tib, o’zbek m а d а niyati ха zin а sini

beb а ho durdon а l а r bil а n boyitdi. Ul а r or а sid а “ А d а biyot qoid а l а ri”, “O’zbek kl а ssik musiq а si v а uning t а ri х i”, “Um а r H а yyom”, “O’zbek а d а biyoti n а mun а l а ri” k а bi kitobl а r А lisher N а voiy, M а shr а b, А hm а d YAss а viy, Bedil sing а ri shoirl а r ijodig а oid m а qol а l а ri, “Qut а dg’u bilig” qo’lyozm а sini topishdek х izm а tl а ri diqq а tg а s а zovordir. J а didchilik r а hn а mol а rid а n biri Fitr а t bir nech а s а fdoshl а ri q а torid а 1938 yil 4 oktyabrd а q а tl etil а di. 1991 yili m а d а niyatimiz d а rg’ а l а ri CHo’lpon, А bdull а Qodiriyl а r q а torid а А bdur а uf Fitr а t h а m N а voiy nomli respublik а mukofoti bil а n t а qdirl а ndi.

А d а b i yo t l а r Fitr а t а s а rl а ri : CHin sevish . T ., G ’а fur G ’ ulom nomid а gi n а shriyot , 1997. Fitr а t ijodi h а qid а : K а rimov N . M а vlono Fitr а t . “ Fidoiyl а r ” to ’ pl а mi . T ., “ F а n ”, 1990. SH а r а fiddinov O . А bdur а uf Fitr а t . “Yoshlik”, 1990, 5-son. Qosimov B. Fitr а t. “SH а rq yulduzi”, 1992, 10-son. G’ а niev I. Fitr а t. E’tiqod. Ijod. T., K а m а l а k, 1994. G’ а niev I. Fitr а tning tr а gediya yar а tish m а hor а ti. T., G’ а fur G’ulom nomid а gi n а shriyot, 1994. www.ziyonet.uz

Похожие

Abdurauf Fitrat ijоdi

Abdurauf Fitrat - o`zbek adabiyotshunosligi va adabiy tanqidchiligining asoschisi

Vadud Mahmud

Fitrat Cho`lpon Vadud Mahmud Abdurahmon Sa`diy Otajon Hoshim Sotti husayn adabiy - tanqidiy jarayondagi faoliyati

Sakkokiy ijodi