Abdulla Qodiriy (1894-1938)

Загружено в:

10.09.2022

Скачано:

0

Размер:

86 KB

Скачать

Abdulla Qodiriy (1894-1938) Reja: 1. A.Qodiriy merosi va uni o'rganishning aHamiyati. 2. Yangi o'zbek Hajviy nasri taraqqiyotida A.Qodiriyning xizmatlari. 3. A Qodiriy o'zbek realistik romanchiligi maktabining asoschisi. 4. "O'tgan kunlar" - birinchi o'zbek realistik romani. 5. "Mehrobdan chayon" romanining o'ziga xosligi, g'oyaviy- badiiy xususiyatlari.

O'zbek adabiyotining shakllanishi va rivojlanishida ulkan Hissa qushgan va "O'zbek romannavsligining otasi" deb nom chiqargan san'atkor A.Qodiriy (Julqunboy) 1894 yilning 10 aprelida Toshkent shaHrining Beshyog'och daHasida bog'bon oilasida dunyoga keladi. Otasi Qodir bobo savdo ishlari bilan, keyinchalik, keksaygach, bog'bonlik bilan shug'ullangan. A.Qodiriy o'z tarjimai Holida shunday yozadi: "Boshda boy oilada tug'ilishimmi yoki kambag'al oiladami, bunisini bilmayman, ammo yoshim 7-8 ga etgach, qornim oshga to'ymaganidan aniq bildimki, besh jonning tomog'i faqat 80 yoshlik bir chol otamning meHnatidan, ya'ni bog'ning yozda etishtirib beradigan Hosilidan kelar edi. Agar baHor yomon kelib, bog' mevalari, ofatga uchrab qolsa, biz Ham ochlikka duch kelib, qishi bilan javrab chiqar ekanmiz". Binobarin, yozuchining yoshlik choqlari xiyla ayanchli kechadi. Shuning uchun Ham u yoshlik kezlari boy va savdogarlar qo'lida xizmat qilib, etarli darajada taHsil ko'ra olmaydi. Shunga qaramasdan A.Qodiriyning bilimiga, adabiyotga qiziqishi aslo so'nmaydi.U dastlab eski usuldagi maktabda, so'ng 1908- 1912 yillarda rus tuzem maktablarida o'qib, uni a'lo baHolarga bitirib, Hatto Toshkent generallar gubernatori Samsonovning kumun soat bilan taqdirlashiga sazovor bo'ladi. Abdulla maktabni bitirgach 1912 yili RasulmuHammad boyga prikazchik. ya'ni mirzo bo'lib ishga kiradi. Bu savdogar boy insofli-adoiatli ziyolilarni juda Hurmat qilar edi. Abdulla boyning xonadonida va savdo do'konida yashab juda ko'plab ana shunday ilg'or fikrli ziyolilar bilan tanishadi va ulardan savdo ishlarini o'rganadi. 1914 yili u boyning qizi RaHbaroy bilan turmush qurib, undan ikki o'g'il, ikki qiz ko'radi, ya'ni Nafiza, Adiba, Habibullo, Ma'sudlar bilan osuda Hayot kechiradi. Yosh yozuvchining ilk ijodiy faoliyati Ham shu davrga 1913-1914 yilarga to'g'ri keladi. U shu kezlarda chiqib turgan "Sadoi Turkiston", "Samarqand". "Oyna" kabi gazeta va jurnallar bilan muntazam tanishib borib, o'zi Ham keyinchalik ularga kichik-kichik xabar va maqolalar yozib turadi. (Aslini olganda Abdulla mazkur gazeta va jurnallarni boyning qaramog'idan olib o'qib turadi).

A.Qodiriy Ham ko'pchilik yozuvchilar singari ilk ijodida she'riyatga qiziqadi. Uning 1915 yilda "Oyna" jurnalida e'lon qilingan "Axvolimiz", "Millatimga", "To'y" kabi she'rlarini bunga misol qilib keltirish mumkin. Muallifning mazkur she'rlari va ayniqsa, "Juvonboz" Hikoyasi, "Baxtsiz kuyov" fojiasi , bevosita BeHbudiyning "Padarkush" fojiasiga taqpidan yozilgan boMib, ularda jaHolatga, ma'rifatsizlikka qarshi kurash va xalqni ilmga, madaniyatga chaqirish ustun keladi. Xususan, muallif jadidchilik ruHi bilan sug'orilgan "Axvolimiz", "Millatimga 11 she'rlarida eski yaramas odatlarga: ichkilikbozlik, foxishabozliL qimorbozlik, bedanabozlik kabi illatlarni qattiq qoralab, g'aflatda qolgan millatni va ayniqsa, uning kelajagi bo'lgan yoshlarni Himmat kamarin bog'lab, g'ayrat bilan meHnat qilishga chaqiradi. A.Qodiriyning Oktyabr inqilobidan keyingi Hayoti, faoliyati vaqtli matbuot bilan yana Ham uzviy bog'lanadi. Chunonchi, ul919 yili "Oziq ishlari" gazetasiga muHarrirlik qiladi. "Inqilob", "Ishtirokiyun", "Qizil bayroq" gazetalarida adabiy xodim va muxbir bo'lib ishlaydi. 1919-yildan A.Qodiriy "Mushtum" jurnalining tashkilotchilaridan biri sifatida maydonga chiqadi, boshqacha aytganda jurnalni yo'rgaklab, beshigini tebratgan, Hatto unga "Mushtum" degan nomni Ham topib qo'ygan adibdir. A.Qodiriy jurnalni tashkil etish bilan chegaralanib qolmay, balki unga jon, qon Ham qo'shadi, ya^ni o'zining 1923-1924 yillarda yozgan "Toshpo'lat tajang nima deydi", "Kalvak maxzumning xotira daftaridan" turkumidagi satirik xikoyalari bilan bir necha yillar davomida jonlantirib, xalqning sevimli jurnaliga aylantiradi. A.Qodiriy jurnalistika soHasidagi malakasinin oshirish maqsadida 1924-1925 yillar orasida Moskvadagi (Valeriy Bryusov nomidagi) oliy jurnalistika institutiga kirib o'qiydi. Shu tariqa yozuvchi 20 yillar orasida "Qodiriy", "Julqunboy", "Toshpo'lat", "Kalvak maxzum". "Dumbul", "Avsar", "Shig'ay" kabi taxalluslarda qizg'in va barakali ijod qiladi. A.Qodiriy yirik Hikoyanavis, o'tkir feFetonchi bo'lish bilan birga birinchi o'zbek romannavisi sifatida Ham shuHrat qozongan ' san^ atkordir. Adib 1917- 1918 yillardan boshlab "O'tgan kunlar" romani uchun material to'plashga kirishadi. 1922 yilda birinchi o'zbek romanining dastlabki boblari "Inqilob" jurnalida chop

etiladi. 1925 yilda "O'tgan kunlar" aloHida-aloHida uch bo'lim Holida, so'ng 1926 yilda kitob bo'lib nashr etiladi. Oradan ikki yilo'tib 1928 yilda yozuvchining ikkinchi tarixiy romani "MeHrobdan chayon" romani nashr etiladi. 1934 yilga kelib esa muallifning qishloq xo'jaligi mavzusiga bag'ishlangan "Obid ketmon" qissasi yaratiladi. A.Qodiriy "Amir Umarxonning kanizi", "Nomoz o'g'ri", "Daxshat" kabi romanlar yaratish orzusida edi. Ammo bevaqt o'lim bu orzularning chiqishiga imkon bermadi. 1937- yillardagi mash'um siyosat A.Krdiriy Hayotiga bolta urdi. U Ham boshqa ziyolilar singari, tuHmatga uchrab, qamoqqa olindi: "Menga qo'yilgan ayblarni boshdan oyoq rad etaman. Haqiqat yo'lida Har qanday jazodan, qiynokdan qo'rqayman. Agar otmoqchi bo'lsalaring, ko'kragimni kerib turaman",-deydi adib. Xullas 9 oylik qiynoqlardan so'ng 1938 yilning 4 oktyabrida Akrdiriy Toshkentda pinHona ravishda otib tashlanadi. Vafotidan qariyib 20 - yildan so'ng. ya'ni 1956 yidda qayta oqpanadi, asarlari yangidan nashr etala boshlaydi. 1990 yilda jumHuriyat prezidenti farmoni bilan A.Qodiriy nomidagi Respublika Davlat mukofoti ta'sis etaladi. 1991 yidda esa A.Qodiriyga A.Navoiy nomidagi Davlat mkofoti beriladi. Adib bor-yo'g'i 44 yil umr ko'rgan bo'lsa, shundan atigi 20 yilini qizg'in ijodiy faoliyatga baxshida etdi. A Kodiriyning ijodi. Bulg'usi adibning ilk ijodi 1913-1914 yillardan boshlangan bo'lib, dastlab u shoir sifatida qalam tebratadi. Uning "Axvolimiz", "Millatimga". "To'y" (1914-1915) kabi she'rlari "Oyna" jurnalida bosilib chiqadi. U o'z millatini ma'rifatga chaqiradi, ma'rifparvar shoir va adib sifatida maydonga chiqadi. Uning "Baxtsiz kuyov" (1915) nomli fojiasi, "Juvonboz" (1915), "Uloqda" (1916) kabi Hikoyalarida Ham xalqni savodli, bilimli, madaniyatli va ozod ko'rish istagi sezilib turadi. Bu asarlar Qodiriyning badiiy ijoddagi dastlabki izlanishlari bo'lib, ular o'sha davrning taraqqiyparvar Harakati jadidchilik g'oyalari bilan sug'orilgan, jadid adabiyoti ta'sirida yozilgan edi. Bu asarlarda Qodiriy qoloq odatlarni tanqid ostiga oladi, xalqni o'zligini anglashga, yangilikka da'vat etadi. Yozuvchining "Juvonboz" asarida o'qishni tashlab buzuq, shaltoq yo'llarga kirib ketgan boyvachcha otasining mol-mulkini sovuradi, sindiradi, ota-onani dog'da qoddirib, oxiri

jinoyatga qo'l uradi, qamaladi. "Baxtsiz kuyov"da esa muallif qoloq odatlardan biri -Hashamatli to'y, ortiqcha sarf-Harajatlar va ularning ko'ngilsiz oqibatlari masalasini ko'taradi. Garchi bu asarlarda yozuvchi davrning muxim masalalarini o'rtaga qo'ygan boTsa Ham, ular yuksak badiiy asar darajasiga ko'tarilmagan. Ular oshkora tashviqiy ruHsa bo'lib, ularda san'atkornyng o'rnini voi/.. nasiHatgo'ylik egallaydi. Yozuvchi maHorati tez yuksala berdi. Oradan sal fiirsat o'tib yozilgan "Uloqsa" nomli Hikoyasi avvalgi asarlari bilan tengalashtirib boTmaydigan darajada yuqoridir. Endi bu asarda tashviqotchilik, Hikoyachining o'rinini san'atkor egallaydi. Endi bu asarida muallif voqea-Hodisalarni obrazlar orqali badiiy gavdalantiradi. Yozuvchi xolis turib, Hodisalarga aralashmaydi. Ularni beg'ubor bola nigoHi orqali bor Holicha ifodalaydi. Bu Hikoya faqat Qodiriyning yutug'i bo'lib qolmay, o'zbek realistik xikoyachiligining etuk namunasidir. Yangi o'zbek prozasi rivojida Qodiriyning xizmatlari kattadir. 1924 yili A.Qodiriy Moskvaga borib, jurnalistlar institutida taHsil olib kelgandan so'ng, "Mushtum" jurnalida shtatsiz muxbir bo'lib ishlaydi. Uning "Toshpo'lat tajang nima deydi?", "Kalvak MaHzumning xotira daftaridan" turkumidagi satirik Hikoyalari ana shu jurnalda ilk bor bosila bordi. Bu Hikoyalarda Kalvak MaHzum, Toshpo'lat tajang timsollari orqali voqealikdagi ichki ziddiyatlar keskin fosh etiladi. 20-yillarning o'rtalarida yaratilgan bu asarlarda muallif endi Hayotdagi, odamlar tabiatidagi muayyan salbiy Hodisalami sof mafkuraviy nuqgai nazardan turib, nuqul bir yoqlama qoralash, fosh etish yoTidan bormay, xarakter va Hodisalami xolis turib, murakkabligi, ziddiyatlari bilan ko'rsatishga jazm etadi. "Kalvak MaHzumning xotira daftaridan" asari 1923-1927 yillar oralig'ida yozilgan. Asar peshma-pesh "Mushtum" jurnalida e'lon etilib turgan. Qodiriy bu asarida ko'pdan beri Haqiqiy Hayot bilan aloqasi uzilgan, madrasa xurofoti bilan g'ovlangan maHalla imomi Kalvakning kulguli sarguzashtidan qikoya qilib beradi. Asar boshida muallif MaHzumni qaxr bilan qoralash, masxaralashga tushadi. Real xayolidan uzilib qolgan MaHzumning

$yangiliklarni Hazm qila olmay, noqulay aHvolga tushib qolishi san'atkorona chizib berilgan. "Toshpo'lat tajang nima deydi?" asarining qaxramoni Toshpo'lat xarakteri Ham zidsn atli. U bolaligida yaxshi tarbiya ko'rmagan. maktabda yolchitib bilim olmagan. omadsiz odam. U gunoH ishlardan - nashavandlik, qimorbozlik, bezorilikdan Ham toymaydi. Ma'rifatsizlik tufayli u ko'p Hollarda oddiy turmush chig'alliklarini echa olmay, Hayotdagi yangiliklar moHiyatini anglab eta olmay qiynaladi, kulguli, tang aHvolga tushib qoladi. Xususan. soliq qog'ozining, umuman soliq siyosatining ma'nosiga tushunmay dovdirapsh, baboq xo'rozni quvib maktabga kirib qolishi. u erdagi yangicha talim-tarbiya, o'kuvchilar Haqida o'zicha badbin xayollaga borishi, shu kabi Hatgi-Harakatlari bilan chindan Ham o'z-o*zini fosh etadi. Toshpo'lat muallif tariflaganday, ishsiz. biri ikki bo'lmay, yomon yo'llarga kirib qolib tajangligi tutgan chapani. 20-yyllardagi murakkab, og'ir sharoit uni shu axvolga soladi. U o'zini Har ishga uradi. do'kondorlik qiladi, tegarmonda ishlaydi, deHqonchilikka qo'l uradi, mardikorchilik qiladi - biroq buning bilan uning kosasi oqarmaydi. Toshpo'lat mana shunday noHaqliklarni ko'rganda jinnisi qo'zyydi, shunday og'ir zamonda kambag'alning boshini silash o'miga, unga yomonlikni ravo ko'radigan olifta mansabdorlar ko'ziga balo bo'lib ko'rinadi: o'ziga o'xshaganlarning faqir yashashiga faqat shular aybdor deb biladi. Shuning uchun Ham ularga duch kelganda asabiylashadi, bezoriligi tutadi, o'zini ovutish uchun nashavandlikka beriladi. Ko'p asrlik o'zbek adabiyoti tarixiga nazar tashlar ekanmiz, unda nasrga nisbatan nazm necha asrlar davomida rivojlanib, sayqal topib katta tajribaga, boy an'anaga ega bo'lib kelganligi mulkini sovuradi. sindiradi, ota-onani dog'da qoddirib, oxiri jinoyatga qoT uradi, qamaladi. "Baxtsiz kuyov"da esa muallif qoloq odatlardan biri -Hashamatli to'y, ortiqcha sarf-Harajatlar \a ularning ko'ngilsiz oqibatlari masalasini ko'taradi. Garchi bu asarlarda yozuvchi davrning muxim masalalarini o'rtaga qo'ygan bo'lsa$

Abdulla Qodiriy (1894-1938)

10.09.2022

0

86 KB

Похожие