logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Литература
  4. Абдулла Авлоний 2

Абдулла Авлоний 2

Загружено в:

10.09.2022

Скачано:

0

Размер:

194 KB
Скачать
Абдулла Авлоний (1978-1934) Режа: 1. Абдулла Авлоний ХХ аср замонавий ўзбек педагогикасининг асосчиси. 2. Абдулла Авлонийнинг ҳаёти ва ижоди. 3. Абдулла Авлоний - жадид мактаблари учун яратилган дарсликлар муаллифи. 4. Адибнинг «Адабиёт ёхуд миллий шеърлар» (5 жилддан ташкил топган) тўплами. 5. Абдулла Авлонийнинг «Туркий гулистон ёҳуд аҳлоқ» асари. Абдулла Авлоний шоир, ёзувчи, драматург, аммо педагогика унинг ҳаётидаги муҳим саҳифани ташкил этади. У фаолиятнинг илк босқичидан то умрининг сўнгги дамларигача ўқитувчилик қилди, педагогика фанининг ҳам назарий, ҳам амалий масалалари билан мустақил шуғулланди, дарсликлар яратди. Айтиш мумкинки, у мусулмон шарқи педагогикасининг катта билимдони, шу билан бирга, ХХ-аср замонавий ўзбек педагогикасининг асосчиси, ўзбек тили ва адабиёти ўқитиш методикаси фанининг тамал тошини қўйган мутафаккиридир. Абдулла Авлоний 1878-йилнинг 12 июлида Тошкентнинг Шайхованд Таҳур даҳа, Мерганча маҳалласида туғилди. Бобоси Мирнеъматбой асли қўқонлик бўлиб, ўқчи-ёйчи, отаси Миравлон эса тўқувчи-ҳунарманд эди. У Тошкентнинг руслар яшайдиган қисми Пиёнбозор (ҳозирги Навоий номли театр майдони)да, ярмарка бозори (ҳозирги Санъат музейи атрофи)да ёймачилик қилиб, бўз ва чит билан совда қилар эди. Ёш Абдулла Ўқчи маҳалласидаги эски мактабда савод чиқарди, 1890-йилдан маҳалла мадрасасида, сўнг Шайхованд Таҳурдаги Абдумаликбой мадрасасида Мулла Умар Охунд қўлида таҳсил кўра бошлади, аммо оилавий шароитнинг оғирлашуви ўқишни давом эттиришига имкон бермади: 14 ёшидан бошлаб мардикорчилик, 18 ёшидан усталик, сувоқчилик, дурадгорлик, печкачилик ишлари билан шуғулланди. Кейинчалик таржимаи ҳолида қуйидагиларни ёзади: «Мадрасадан чиқиб кетсам ҳам маориф ишларидан чиқиб кетмадим». 1900-йилда Абдуллани тошкентлик бир савдогарнинг Саломатхон исмли қизига уйлантирадилар, шу йили отаси вафот этиб, оилани тебратиш машаққатлари асосан унинг зиммасига тушади, энди у фақат бўш вақтлардагина мустақил мутолаа билан шуғулланади, Русиянинг турли шаҳарларида чиқиб турган газета ва журналлар билан танишиб боради, «Таржимон» газетасини ўқиб, замондан хабардор бўлди. 1904-йилда Абдулла Авлоний Миробод маҳалласида эски мактаблардан фарқ қилувчи усули жадид мактаби очди ва ўзи мудирлик ҳамда ўқитувчилик қилди. Шу вақтдан унинг педагогик фаолияти бошланди, мактабнинг довруғи Тошкентнинг узоқ чеккаларига ҳам тез тарқалди. Ушбу мактабнинг биринчи ўқувчиларидан, узоқ йиллар Тошкент Давлат университети (ҳозирги Ўзбекистон Миллий университети) педагогика кафедрасига мудирлик қилган, марҳум педагог олим Юсуф Тоҳирий мазкур мактаб ва унинг ўқитувчиси А.Авлоний ҳақида қуйидаги хотираларини ёзиб қолдирган эди: «Шаҳарнинг қарама-қарши чеккасида, темир йўл ишчилари истиқомат қиладиган Мирободда янги типдаги мактаб очилганлиги ҳақида эшитиб қолдик. Тез орада бу мактабнинг фазилатлари ҳақидаги шов-шувлар, унинг муаллими Авлонийнинг довруғи бутун шаҳарга тарқалди. Ҳамманинг тилида: «Мирободдаги мактаб 6 ойда ўқиш-ёзишни ўргатармиш, жўғрофия, ҳисоб, табиатни ўрганиш деган дарслар ўқитилармиш», - деган гап юрарди. Бизга жуда сирли туюлган бу мактабни ва унинг донишманд муаллимини кўришга ҳаммамиз ошиқардик. Ниҳоят бир куни уч- тўрттамиз боришга жазм қилдик. Мактаб пастаккина, нимқоронғу бўлиб, масжид йўлагига жойлашган эди. Хонанинг тепасидаги ёруғлик учун қолдирилган туйнукдан қиш ва баҳорда қор билан ёмғир ҳам тушиб турарди. Лекин хонада ўқувчилар ва ўқимоқ учун келганлар сони кўп эди. Хаёлимизда домланинг аллақандай бир сирли томони бор эди. Бизни қотмагина, кичик жуссали, қорачадан келган, истараси иссиқ, чўққи соқол бир киши кутиб олди. Бу номи тилга тушган муаллим Авлоний эди. Ўқишга қабул қилиндик. Кўп ўтмай кўз олдимизда янги бир дунё очилганига тўла ишонч ҳосил қилдик. Улар ўқиш ёзишда, ҳисоб масалаларини ҳал этишда, табиат ҳодисаларидан хабардор бўлишлари, жуда кўп шеър ва ҳикояларни ёд билишлари билан ҳаммамизни лол қолдиришди. Авлоний мактаби биздан борган болалар билан лиқ тўлди. Шу тариқа бу мактаб тобора шуҳрат топиб борди» 1 . А.Авлоний биринчилардан бўлиб ушбу мактабига рус тилини ўқув предмети сифатида киритди. Рус тилидан рус-тузем мактабини битириб чиққан, кейинчалик Ўзбекистонда хизмат кўрсатган ўқитувчи, Абдулла Авлоний номли ушбу мактабда узоқ йиллар директор бўлиб ишлаган Миржалил Каримов дарс берди. Бундай усули жадид мактаблари халқ ўртасида қанчалик шуҳрат қозонмасин, маҳаллий мутаассиблар, мустамлакачи маъмурларнинг катта қаршиликларига дуч келди. Жадид шоири Таваллонинг «Кимни саҳнада кўрсанг, ани жасорати бу» деган сўзлари бевосита янги мактабдорларга ҳам тааллуқли эди. Чунки уларнинг бу фаолияти чинакам фидойилик эди. Ҳукумат маҳаллий мактабларни ва муаллимларини иқтисодий таъминламагани етмагандай, ўқитувчилари, ўқитадиган дарслик ва китоблари, ҳатто ўқувчиларигача қаттиқ назорат остига олган эди. Абдулла Авлоний номидаги Халқ Таълим 1 Ю.Тощирий. Доно мураббий. «Тошкент о=шоми» газетаси, 1966-й, 10-ноябр. ходимларини қайта тайёрлаш ва малакасини ошириш Марказий институтидаги А. Авлоний мемориал музейида Сирдарё вилоят халқ ўқув юртлари инспекторининг А.Авлоний номига ёзган сўровномаси сақланади. Мазкур хужжат рус тилида бўлиб, таржимаси шундай: «Тошкентнинг руслар қисмида яшовчи Мулла Абдулла Авлоновга 1914-йил 26-февралдаги аризангизга қўшимча ёзма равишда қуйидагиларни талаб қиламан: Сиз очган мактабда дарслар қайси дарслик ва дастур асосида олиб борилади? Дарсликлар муаллифларининг фамилиялари кимлар? Дарсликлар қачон ва қаерда нашрдан чиққан? Сирдарё вилоят халқ ўқув юртлари инспектори: имзо. Бундай таъқиб ва тазйиқлар натижасида Авлонийнинг Мирободда очган мактаби 1908-йилда ёпиб қўйилди. 1909-йилда у иккинчи марта Дегрез маҳалласида мактаб очди. Усули жадид мактаблари очиш, уларни халқ ўртасида тарғиб-ташвиқ қилиш билан иш битмас эди. Уларда янгича ўқитиш усулларидан келиб чиққан ҳолда тузилган янги дарсликлар, ўқув жиҳозлари сув билан ҳоводек зарур эди: усули савтия методи асосида яратилган алифбо дарсликлари, ўқиш китоблари, мажмуалар, турли фанлар бўйича дарсликлар йўқ даражада эди. Жадид педагогларидан Ҳожи Муин Шукруллаевнинг қуйидаги сўзлари замирида катта ҳақиқат ётар эди: «1901-йилдан эътиборан Қўқон ва Тошкентда, 1903-йилдан Самарқандда янги мактаблар очила бошлади. Бу мактаблар Туркистоннинг катта шаҳарларида сон жиҳатидан (тақлидий суратда) бир даража кўпайган бўлса ҳам 4-5 йилдан кейин яна камайиб, фақат баъзи тузуклари давом этди. Бунинг бир сабаби китобсизлик бўлса, бошқа сабаби ўқитувчиларнинг усули таълимдан хабарсизликлари эди» 1 . Дарсликлар яратиш, уларни нашрдан чиқариш ишлари катта билим, малака ҳамда маблағ талаб қилар эди. Шунинг учун ҳам Тошкентда Абдулла Авлоний, Мунавварқори Абдурашидхон ўғли, Самарқандда Маҳмудхўжа Беҳбудий, Бухорода Абдулвоҳид Мунзим, Ҳамидхўжа Меҳрий, Садриддий Айний, Қўқонда Ҳамза Ҳакимзода, Аширали Зоҳирийлар ўлкада фаолият кўрсатган дастлабки хайрия жамиятларининг, ширкатларининг ташкилотлари, муассислари эдилар. А.Авлоний 1909-йилда «Хайрия жамият» очди. Бу жамият Туркистон ўлкасида очилган биринчи расмий жамият эди. Бу ҳақда Оренбургда чиқадиган «Вақт» ҳамда «Садойи Туркистон» газеталарида хабар босилган. Жамиятнинг 1909-йил 12 майда расмий рўйхатдан ўтказганлиги ҳақидаги Низомда унинг фаолият доираси аниқ белгиланган. Унда ёшларни ўқитиш, иқтидорли ёшларни тараққиёт этган чет эл олий ўқув юртларига юбориш, уларни стипендия билан таъминлаш, янги очилаётган мактаблар учун дарсликлар нашр этиш, камбағал болаларни бепул ўқитиш ва ўқув қуроллари билан таъминлаш каби 41 моддадан иборат масалалар мавжуд эди. Жамият муассислари: ТошҲожи Туёқбоев (атоқли педагог Юсуф Тоҳирийнинг отаси), 1 «Мариф ва ы=итувчи» журнали, 1926-йил, 2-сон. Низомқори Мулла Ҳусанов, Мулла Абдулла Авлонов, Мунавварқори Абдурашидхонов, Баширулло Асатиллахўжаев 1 . Ушбу жамият қошида «Туркистон кутубхонаси» ширкати ташкил этилади. Ширкат ўз олдига мактаблар учун дарсликлар нашр этиш, Русиянинг турли ўлкаларида нашр этилган дарсликларни сотиб олиш ва Туркистон мактабларига арзон нархларда тарқатиш мақсадини қўйган эди. Туркистон ўлкасида яратилган деярли ҳамма дарсликлар «Туркистон кутубхонаси» муассислигида босмадан чиққан. Бундай дарсликлар охирида муаллифи нархи ва қаердан сотиб олиш манзили берилар эди. Масалан, Муҳаммад Расул Расулийнинг «Болалар боғчаси» дарслиги охирида шундай эълонни ўқиймиз: «Ибтидоий мактабларнинг биринчи синф шогирдлари учун турли китоблардан олинуб, очиқ тил ва енгил таркиблар ила ёзилиш қироат китобидур. Нашири «Туркистон кутубхонаси». Мурожаат учун адрес: Эски Тошканд «Туркистон кутубхонаси» 1 . Хайрия жамияти ўлкадаги барча ҳур фикрли зиёли ёшларни, бойларни ўз атрофига бирлаштирди. Абдулла Авлоний усули жадид мактабларини дарсликлар билан таъминлаш ишига алоҳида эътибор берди. 1905-1917-йиллар орасида ўнга яқин дарслик ва қўлланмалар яратди. Бу ўринда «Биринчи муаллим» алифбо дарслиги алоҳида ўрин тутади. Усули савтия (товуш усули) методида биринчи бор алифбо яратган педагог Саидрасул Саидазизовдир. Ундан кейин нисбатан мукаммал ўнга яқин алифбо 1 Низомнинг асл нусхаси Абдулла Авлоний номидаги Хал= таълими ходимларини =айта тайёрлаш ва малакасини ошириш Марказий институтидаги А.Авлоний музейида са=ланади. 1 Мущаммад Расул Расулий. Болалар бо\часи. Тошкент, «Азия» матбааси, 1915-й., 46-бет (араб имзосида). дарсликлари вужудга келди. А.Авлонийнинг «Биринчи муаллим», Абдуваҳоб Ибодийнинг «Таҳсилул алифбо» ҳамда Муҳаммадкарим Ҳожи Фахриддиновнинг «Раҳбари аввал» дарслик-алифболари усули маддия методида яратилган. А.Авлоний «Биринчи муаллим» алифбосини усули жадид мактабларининг биринчи синф ўқувчилари учун 1912-йилда В.М.Ильин матбаасида босмадан чиқарди. Усули маддия қоидасига биноан муаллиф дастлаб алифнинг сўзнинг уч ўрнида: бошида, ўртасида ва охирида ёзилишини кўрсатиб, барча бош ҳарфларга алифнинг қўшилишини кўрсатади ва мадд-бўғин ҳосил қилади. Усули маддия қоидасига асосан, баъзи сўзлар маъно ифодаламайди, яъни алифбо муаллифи ҳарфларнинг шаклини кўрсатишгагина эътибор беради. Бу усули маддиянинг салбий томони деб қаралиши керак. Ушбу алифбо дарслиги икки қисмдан иборат бўлиб, биринчи алифбо қисмида ҳарфлар танитилади, уларнинг сўз ўрнига қараб оладиган шакллари ўргатилади. Ўқитишни соддароқ шаклга эга бўлган ҳарфлардан бошлайди, яъни дарслар соддадан мураккабга ўтиб боради. А.Авлоний дарслик тузишда ҳам, дарс бериш жараёнида ҳам дидактик принципларга тўла амал қилди. Дарсликнинг алифбо қисми олти ойга мўлжалланган. Ушбу қисмда ўқиш билан параллел ёзишга ҳам ўргатиб борилади. Дарсликнинг иккинчи қисми болаларбоп панд-насиҳатлар, таълимий-тарбиявий характердаги кичик-кичик ҳикоялар, шеърий манзумалардан ташкил топган. «Биринчи муаллим» дарслигидаги пандномаларда ўзбек мумтоз адабиётининг йирик намояндаси Пошшохўжа (1480 XVI-аср биринчи ярми)нинг «Мифтох ул-адл» («Адолат калити») ҳамда «Гулзор» ҳикоялар тўпламлардаги машҳур ҳикояларни болаларбоп қилиб қайта ишлаганлиги ҳам сезилади. Маълумки, Пошшохўжа тўпламларида ахлоқий-таълимий масалаларга бағишланган ҳикоялар анчагина. Шу нуқтаи назардан тўғрилик, ростгўйлик ғоясини илгари сурувчи «Султон Санжар Мозий ва тўқри дарахтли кампир» ҳикояси эътиборга лойиқ. А.Авлоний ушбу ҳикояга ижодий ёндашган, болалар руҳиятига, тарбиясига анча яқинлаштирган. Авлоний ҳикояси шундай мазмунда: Бир кампирнинг ҳовлисида тут дарахти бор бўлиб, ниҳоятда тик ва тўғри ўсган эди. Кампир тут пишган вақтда уни қуритиб сотар ва тирикчилигини шундан ўтказар эди. Подшоҳ бир айвон қурдирмоқчи бўлади, устун учун тўғри ёғоч топиш анча мушкул кечади. Охирида кампирнинг ҳовлисидаги тут дарахти подшоҳ айвонга мос келиши маълум бўлади. Подшоҳ тут дарахтини минг олтинга сотиб олади, кампир «бой хотин» номини олади. Ниҳоятда тўғри ўсган тут дарахти айвонга гўзаллик бағишлайди. Пошшохўжанинг «Гулзор» тўпламига кирган «Султон Санжар Мозий ва тўғри дарахтли кампир» ҳикоятида айвонни ва устунни томоша қилгани келган кампир устун бўлган дарахтига шундай мурожаат қилади: «Эй йиғоч, ростлиғингдин ўзингни ҳам, мени ҳам тиллапўш қилдинг». А.Авлонийда «Тўғрилик» номи билан берилган ушбу ҳикояда кампир устун бўлган тутининг тўғри ўсганлигига «қиссадан ҳисса» сифатига шундай мурожаат қилади: «Эй тутим, тўғрилиғинг қилди бизи давлатга ёр, Эгри бўлсанг, сан ўтун бўлғай эдинг, ман хор-зор. Тўғрилар жаннатнинг айвониндадур, Ўғрилар ранжу алам кониндадур. Ушбу ҳикоя Алишер Навоийнинг «Садди Искандарий» достонида тўғрилик ва ростгўйлик бобида ҳам берилган. Абдулла Авлоний Навоий ва Пошшохўжа асарларига ижодий ёндашган ва бу ҳикояни болалар руҳиятига анча мослаштирган. Учала муаллиф асарининг пафоси бир: тўғрилик, ростгўйлик инсонни шарафлайди. Атоқли педагог, драматург Ҳожи Муин ўзининг «Ўзбекча алифболар тарихи» мақоласида 1900-йилдан 1925-йилгача яратилган алифболарга обзор бериб, А.Авлоний «Биринчи муаллим» асарини Саидрасул Саидазизовнинг «Устоди аввал» ҳамда Мунавварқори Абдурашидхон ўғлининг «Адиби аввал» асарларидан кейин тилга олади: «Учинчи «Биринчи муаллим». Бу алифбо 1912-йилда Абдулла Авлоний томонидан ёзилиб, Тошкентда «Мактаб» кутубхонасининг харжи билан босилди. Октябр ўзгаришигача 4-5 қатла босилиб чиқди» 1 . А.Авлоний мазкур алифбо дарслигини яратишда усули савтия методида яратилган дастлабки дарсликлар (Саидрасул Саидазизовнинг «Устоди аввал» - 1902-йил, Мунавварқори Абдурашидхон ўғлининг «Адиби аввал» - 1907-йил)ни чуқур ўрганди, ўзининг амалий педагогик фаолиятидан кенг фойдаланди. Муаллиф алифбони яратишда болаларнинг ёш хусусиятларига алоҳида эътибор берди, ўқишнинг энг осон усулларини қўллашга ҳаракат қилди. Бу ҳақда А.Авлоний ёзади: «Муҳтарам муаллим афандиларимиздан рижо қилурманки, бизнинг «Биринчи 1 «Маориф ва ы=итувчи» журнали, 1926-йил, 2-сон. муаллим»имиздан ҳам олуб, тажриба қилуб, ўқутуб кўрсалар. Чунки ҳар гулнинг бир иси, ҳар меванинг таъм ва мазаси вордур. Бу «бўй» ва таъм эса тажриба соҳибларина кашф ва маълум ўлур. Шояд, миллат болаларина фоидабахш ўлур умидунда бир неча муаллимларимизнинг илтижолари ила кўб вақт тажриба сўнгидан бу рисолаи ожизаномани «Биринчи муаллим» исми-ла майдони интишора қўйдим. Маорифпарвар муаллим биродарларимиз илтифотсиз қолдирмасалар керак». Айтиб ўтилганидек, ҳар бир дидактик, ҳажман ниҳоятда мўъжаз ҳикоянинг охирида таълимий аҳамиятга эга бўлган «қиссадан ҳисса» чиқарилади, улар ҳаммаси шеърий шаклда. Алифбо муаллифи болаларбоп ҳикоялар танлаш, уларнинг болалар ахлоқини шакллантиришдаги аҳамияти масаласига алоҳида эътиборни қаратади. Шу нуқтаи назардан «Яхшилик ерда қолмас» ҳикояси катта аҳамиятга лойиқ. Ҳикоя Шарқ эртакларидан таъсирланиб яратилганлиги кўзга яққол ташланади. Асар мазмунига эътибор беринг. Ари сув устида учиб бораётиб, бирдан сувга қулаб тушади, қанотлари ҳўл бўлиб, учишга мадори қолмай, сувга ғарқ бўла бошлайди. Арининг аҳволига кабутарнинг раҳми келиб, сувга бир чўп ташлайди ва ари уни кема қилиб, сув балосидан омон қолади. Бир куни кабутар бола қўйган тузоққа илинади, ари ҳам унга ёрдам беришга ошиқади ва у боланинг қулоғини чунонан чақадики, тузоқни ташлаб, қулоғини ушлайди. Кабутар вақтни ғанимат билиб, тузоқдан қутулади. Муаллифнинг бу ҳикоядан қўзлаган мақсади болаларни ёмон ишлардан қайтариш, иложи борича кишиларга яхшилик қилиш, ҳамкорлик, ҳамдўстлик ғоясини сингдиришдир. Бу мақсад алифбо муаллифи томонидан чиқарилган қиссадан ҳиссада янада ёрқинроқ намоён бўлган: Яхшилик қилсанг, бўлур жонинг омон, Яхшиликдан ҳеч киши қилмас зиён. Яхши сўз бирлан илон индан чиқар, Сўз ёмон бўлса, пичоқ қиндан чиқар. Ушбу алифбо дарслигининг беш марта нашр қилиниши унинг усули савтияи тадрижия мактабларида кенг қўлланганлигидан далолат беради. Абдулла Авлоний 1912-йилда усули жадид мактабларининг иккинчи синфи учун ўқиш китоби сифатида «Иккинчи муаллим» дарслик мажмуасини яратди. Муаллиф мақсаддан келиб чиққан ҳолда таълим- тарбияга оид мўъжаз, равон, болаларбоп ҳикоялар, манзумалар яратган китобнинг титул варағида: Шавкати инсон эрур илму адоб, Эътибор этмас анга молу насаб, - байти эпиграф сифатида берилган. Дарслик «Муқаддима», «Ақл», «Салавот» дан кейин бадиий матн сифатида 9-банддан иборат мактабни улуғловчи, илм-маърифатга даъват этувчи «Мактаб» шеъри билан бошланади. «Иккинчи муаллим» дарслигидаги баъзи бир ҳикоялар кейинги юқори синфларда нисбатан мураккаброқ мавзуларни ўз ичига олган «Туркий Гулистон ёхуд ахлоқ» асарини ўрганишга тайёрлаш вазифасини ҳам бажаради. Педагогнинг «Иккинчи муаллим» дарслиги билан боғлиқ бир муҳим масалага эътиборни қаратиш керак. Бу Ақл. Ақлга ҳамма ислом мутафаккирлари алоҳида эътиборни қаратадилар. Абдулла Авлоний ўз олдига савол қўяди: ХХ-асрга келиб нима сабабдан миллат, Ватан аянчли аҳволга тушиб қолади? Асар муаллифи бунинг асосий сабабини халқнинг илм-маърифатдан узоқлашганида, Оллоҳ инъом этган ақл билан иш юритмаганлигида деб билди. Инсон, демак, миллат ақл билангина баркамолликка эришиши мумкин. Шунинг учун ҳам у ақлни Оллоҳ берган энг буюк неъмат деб билди: «Жаноб Ҳақ бизга берган неъматлар орасида Ақлдан азиз ва қимматли нарса йўқдур». А.Авлоний «очиқ тил ва осон таркиб ила ёзулиб, ахлоқий ҳикоялар, адабий шеърлар ила зийнатланмиш» деб таъкидлаганидек, дарсликнинг кейинги нашрлари (3 марта нашр қилинган У.Д.) зариф ҳикоя ва шеърлар билан тўлдириб борилган: биринчи нашрида 38 мавзуда, 1917- йил 3-нашрида 44 номда матн берилган. Мутафаккир «Биринчи муаллим»даги каби «Иккинчи муаллим»да ҳам биринчи адабий матн сифатида «Мактаб» шеърини киритган. Бу бежиз эмас. Миллат истиқболи, Ватан истиқлоли мактабдан бошланади, жаҳолатдан, нодонликдан қутулишнинг бирдан-бир йўли мактабдир: Мактаб сизи инсон қилур, Мактаб ҳаё эҳсон қилур, Мактаб ғами вайрон қилур, Ғайрат қилуб ўқинг, ўғлон! Мактабдадур илму камол, Мактабдадур ҳусну жамол, Мактабдадур миллий хаёл, Ғайрат қилуб ўқинг, ўғлон! Жаҳон адабиётида, шу жумладан, ўзбек адабиётида кўплаб таълимий- тарбиявий масалалар ҳайвонлар, қушлар, ҳашаротлар тилидан, яъни мажозий тимсолларда берилади. Машҳур «Калила ва Димна», «Тўтинома», «Зарбулмасал»лар бунинг ёрқин мисолидир. Бундай тасвир усули инсонлардаги салбий хусусиятларни кескин қоралаш, ижобий фазилатларни тарғиб қилишда муҳим восита вазифасини бажарган. А.Авлоний «Иккинчи муаллим» дарслигида ушбу таъсирчан усулдан моҳирона фойдаланган, яъни ундаги матнларнинг 20 таси масал жанрига мансубдир. Муаллиф дарсликдаги ҳикоя ва масалларнинг барчасида икки қарама-қарши қутб яхшилик ва ёмонлик, аҳиллик ва худбинлик, меҳнатсеварлик ва дангасалик каби ижобий ва салбий хусусиятларни бир-бирига муқояса қилади, хулоса «қиссадан ҳисса»да эса уларни холисона баҳолайди. «Иккинчи муаллим»да болаларнинг савияси, ёшлари ўсганлигини ҳисобга олган: улардаги шеърлар ва насрий ҳикоялар шаклан ва мазмунан, илгари сурилган масалалар кўлами «Биринчи муаллим»дагига нисбатан анча кенг. Мана шундай дидактик масаллардан бири «Арслон билан айиқ» асаридир. Бир куни Арслон билан Айиқ дўстлашиб овга чиқадилар, югуриб-елиб охири бир кийикни тутадилар. Энди емоқчи бўлиб турганларида ораларида жанжал чиқади. Арслон: «Мен каттаман, менга кўпроқ тегиши керак», - дейди. Айиқ: «Мен кўпроқ ҳаракат қилдим, елиб-югурдим, сен бир жойда қараб ўтирдинг, шунинг учун сергўшт жойи менга тегиши керак», - дейди. Жанжал урушга айланади, уларнинг аҳволи шу даражага етадики, ҳатто қимирлашга ҳам мажоллари қолмайди. Бундан хабар топган бир неча бўрилар тайёр гўштни пок-покизасига уриб, суякларини қолдириб кетадилар. Бу жанжалкаш урушқоқлар бир-бирларига афсус билан шундай дер эдилар: «Агар бундай урушмаганимизда оғзимиздагини олдирмаган ва улардан қолган қуруқ суякни чайнамаган бўлар эдик». Муаллиф жанжанкашликни қаттиқ қоралайди, ҳамжиҳатликни эса улуғлайди. Дидактик адабиётнинг ўзига хос хусусияти шундаки, унда даврнинг ахлоқий-таълимий қарашлари ўз ифодасини топади. Катталарнинг эстетик эҳтиёжларини қондиришга қаратилган асарларда дидактик – панд-насиҳат мумкин қадар бадиий шаклга ўраб, яширин ҳолда берилса, болаларга бағишланган асарларда, аксинча, бўртиб кўзга ташланади. Бу ҳол болалар адабиётига хосдир. Дидактик тасвирда асар тилининг, тасвир воситаларининг соддалиги кўзга ташланади. Болаларга хос тил ва фикрлаш тарзи асар тилида ҳам ўз ифодасини топиши керак. Шу ўринда Л.Н.Толстойнинг қуйидаги сўзларини эсга олиш ўринлидир: «Болалар билан кундалик ҳаётнинг жиддий масалалари тўғрисида фикрлашганда, адабиёт уларга ўз тилида мурожаат қилиши керак. Бу тил (бола тили) ажратиб олинган махсус сўз ва иборалар эмас, балки умумхалқ тилининг болалар дунёқарашидаги ўзига хос хусусиятларни ҳисобга олган шаклидир» 1 . 1 Детская литература. Москва, 1976 г. С.13. Абдулла Авлоний «Иккинчи муаллим» дарслигида ифодали ҳамда ёддан ўқиш учун махсус шеърлар яратди. Шоир бундай шеърларнинг тузилишига, мусиқийлигига, қофияларнинг, туроқларнинг мунтазамлигига алоҳида эътибор берди. Одатда, бундай шеърларга муаллиф билан бир қаторда ўқувчининг ҳам ҳис-туйғулари сингиб кетади. Демак, ифодали ўқишга қаратилган шеърлар жарангдор, ўйноқи, ўқувчининг ҳис-туйғуларига шеъриятни-гўзалликни, бадиий сўзни ҳис қилишга ўргатиш вазифасини қўяди. Дарсликка кирган мана шундай шеърлардан бири «Мактаба даъват» деб аталади: Боқди гунаш панжарадан бизлара, Ётма! Деюр барча ўғул-қизлара. Налаи фарёд қилиб барча қуш: Мактабингиз вақти, деюр сизлара. Бошлади ҳар ким ўз ишин ишлара, Сиз-да, туринг мактабингиз излара. Учди ари боқчалара бол учун, Бузов турур уйда чўкиб тизлара. Сиз-да китобларни олинг шавқ ила, Тез югуринг илм йўлин гезлара. Дангасани сўймаюр Аллоҳ ҳеч, Кетсун оқуб дангаса денгизлара. А.Авлоний ўқувчиларни эстетик тарбиялашда, уларнинг оқзаки нутқини ўстиришда мактабнинг пастки синфларидаёқ ифодали ўқиш методига алоҳида эътибор беради. Шунинг учун ҳам муаллифнинг ушбу «Биринчи муаллим» ва «Иккинчи муаллим» дарсликлари усули жадид мактабларида анча кенг қўлланган ва бир неча бор қайта нашр қилинган. Абдулла Авлонийнинг «Адабиёт ёхуд миллий шеърлар» (5 жилддан ташкил топган) тўплами ҳамда «Мактаб гулистони» ҳам мактабларнинг юқори синфлари учун дарслик-мажмуа сифатида яратилган. Шунинг учун ҳам ушбу мажмуаларга фақат ўзининггина шеърларини эмас, бошқа муаллифларнинг ҳам болаларбоп асарларини киритган. Мажмуалар 1909-1917-йиллар давомида нашрдан чиқарилган, дарслик- мажмуалар ифодали ўқишда асосий қўлланма вазифасини бажарган. Шоир-педагог А.Навоий мазкур асарларида ҳам ўқувчиларга тавсия қилган бадиий матнларининг уларнинг билим савиясига мос бўлишга, уларни қизиқтиришига алоҳида эътибор беради. Чунки у асрлар давомида мактаб ва мадрасаларда дарслик сифатида ўқитиб келинаётган китоблар болаларнинг ёшлик хусусиятларига, руҳиятига, билим савиясига бутунлай тўғри келмаслигини педагоглар орасида биринчи бўлиб кўра олган ва бу тўғрида баралла фикр билдиришга журъат қилган эди: «Бизим Туркистон макотиби исломиясинда аввалдан охира қадар таълим ўлинажак китоблар «Чаҳор китоб», «Саботул-ожизин», «Фузулий», «Навоий», «Хоона ҳофиз», «Бедил» ва «Маслакул- муттақин»лар каби шеър китоблари ўлдиғи жумланинг маълумидур. Бу китобларнинг баъзиси ошиқона назмлардан ва баъзилари эътиқодот ва амалиёти исломиятга мутааллиқ мушкул масъалалардан иборат ўлқонларидан моада аксарлари форсий тилда ёзилғонлари учун... ёш болаларимизнинг онлардан истифодалари, бир нарса англамоқлари имкон харижинда эди. Вақеан, ўз она тилини дуруст билмаған, эмдигина ҳарфларни бир-биридан айирғон бир ёш боланинг қўлига... форсий, адабий лисонларда ёзилиш энг адабий ва ҳикматлик жумлаларни ўқутмак ила ердан туруб юлдузларга қўл узатмак ёки игна ила қудуқ қазимак орасида фарқ йўқтур... зоҳирада ошиқона ўлан қазалларни(нг) маъноларин англасунлар, англаганларидан на фойда, балки «Фалон азиз шундай дейдур», - деб бузуқ ахлоқларга мубтало ўлмаклари табиийдур. Ман шул сабаб-ла бизим ёш муҳаррирларимиз бир-икки йилдан бери ғайрат эдарак, мактаблар учун ўз она тилимизда адабий, фанний, диний ва ахлоқий китобларни таҳрир ва таржима қилмакда ва ёш муаллимларимиз ҳам эски китобларнинг ўрнина ушбу янги китобларни таълим бермакда эдилар» 1 . А.Авлонийнинг бу мажмуа-дарсликлари суҳбат усули билан болаларнинг оғзаки нутқини ўстиришда, бадиий сўзлашувга ўргатишда катта аҳамият касб этади. Авлонийнинг «Адабиёт ёхуд миллий шеърлар» ва «Мактаб гулистони» мажмуаларида ифодали ўқишнинг қатор шакллари – декламация (индивидуал ўқиш), хор бўлиб ўқиш, ролларга бўлиб ўқиш каби турларига оид чиройли матнлар берилган. Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, «Адабиёт» мажмуасидаги баъзи шеърлар («Нома кимники», «Бизларда нималар кўп») ифодали ўқишнинг элементар шаклларини ўқувчиларга ўргатиш учун ҳизмат қилади. Бу шеърларда аччиқ киноя, нафрат оҳанглари ўқувчиларнинг диққат марказида туради. Аччиқ кинояли оҳанг носоғлом тузумни фош этишда асосий қурол вазифасини ўтган: 1 А.Авлоний. Адабиёт ёхуд миллий шеърлар. Ифодан махсус. 1-жузъи. Тошкент, Ильин, 1909- й. 1-2-бетлар. Агар фақир ўлсанг, демас ҳолинг надур? Меҳрибонлиғ олтину денгоники. Эски тўн булсанг, бўлурсан хору зор, Иззату хурмат тўрни янгоники. Илмдан бойлик юқорида турар, Суҳбату мажлис силлиқ саллоники. Нега хомуш ўлдинг, эй аҳли хирад, Бўлди дунё кори шармандонини. Бундай шеърлар ифодали ўқишнинг оҳангдор чиқиши учун хизмат қилади ва ўқувчиларни ҳаяжонга солади. Ифодали ўқишнинг ўзига хос шаклларидан бир хор бўлиб ўқиш ҳам А.Авлонийнинг диққат марказидан чатда қолмади. Шу муносабат билан у ўз шеърларини халқ ашулаларига уйғунлаштирди ва ўқувчиларни хор бўлиб ўқишга ўргатиш учун алоҳида шеърлар яратди. Масалан, шоирнинг бармоқ вазнида ёзилган «Тўй ҳақинда» шеъри «Реза» куйига солиб ўқилади. Бу ҳақда шоир ўқитувчиларга қуйидагича методик кўрсатма беради: «Миллий куйларимиздан бири: Олма мени тошлар билан ёр-ёр, ёр-ўв, Уқуб кетай қушлар билан ёр-ёр, ёр-ов Дур. Шул куйга солибни, (юқорида ёзилиши) миллий шеърдан бир байт киши тарафидан ўқулиб, сўнгидан кўб кишилар тарафидан хўр, созлар ила жўр қилуб, иккинчи байт ўқилур» (Авлоний изоҳи). Бу услубий кўрсатма ўқувчиларнинг ифодали (хор бўлиб) ўқишлари учун замин ҳозирлайди: Бир ўқувчи: Ўғлингизни ўқитмоққа бўласиз айёр-ўв, Тўй қилсангиз ош бермоққа ақчангиз бисёр-ўв. Бир неча ўқувчи мусиқа садолари билан хўр бўлиб айтади: Камбақал келиб тўйга кирса, нари бор, бр-ў, Бойлар келса, тўрга олиб ошу тўн тайёр-ў. Шеърнинг бошқа бандлари ҳа шу тартибда ўқилади. Маълумки, ўқувчиларниифодали ўқишга ўргатиш адабий ўқиш дарсларининг асосий вазифаларидан бири ҳисобланади. Кўргазмали восита вазфасини бажарувчи ифодали ўқиш натижасида асар воқеалари, қояси ўқувчи кўли олдида намоён бўлади. А.Авлоний савод чиқаришга қанчалик катта эътибор берган бўлса, асарни тушуниб ўқишга, ифодали ўқишга, бадиий асарни ҳис қилишга шунчалик кўп диққат қилади. Ўқувчиларнинг хор бўлиб ўқишларини ўқитувчи Абдулла Авлоний дирижер каби (чунки у дирижорлик санъатидан ҳам хабардор эди У.Д.) бошқариб борган. Ифодали ўқиш хилма-хил шаклларга эка. Бундай шакллардан бири декламация қилиб ўқишдир. Ифодали ўқишнинг бундай шакли ўқувчиларнинг жонли нутқи билан узвий равишда боғланади. Хусусан, ривоя шаклидаги шеърлар, насрий асарлардан олинган парчалар Абдулла Авлонийнинг декламация учун тавсия қилинган «Жаҳолат қурбони» шеъри ўқувчилар учун қулай материал ҳисобланади. Шеърнинг тузилиши, унинг маснавий тарзида қофиятланиши, айниқса, шеърнинг бошидан охиригача биринчи шахс тилидан берилиши тез ёдлашга, тушуниб декламация қилишга имконият туғдиради: Ёғлиқ ошлар ошар эдим, фароғатда яшар эдим, Отам, онам иш буюрса, бўйин товлаб қочар эдим. Домламда бор уч газ таёқ, йўғонлиги икки бармоқ, Подачининг гавронидек бошга тушар тароқ-тароқ. Шеър ҳажмат катта, икки бўлимдан иборат. «Биринчи бўлим»ни бир ўқувчи, «Иккинчи бўлим»ни бошқа ўқувчи ўқийди. Чунки биринчи бўлимда ишёқмас, ўқишдан қочган безори бола тимсоли тасвирланса, иккинчи бўлимда ўша тимсол вояга етган, ота-онаси ўлиб, улардан қолган молу дунёни совурган, охир-оқибатда хору зорликни маҳкум бўлган жаҳолат қурбони қисмати тасвирланади. Шеър охиридаги икки байтда ўқувчиларга ундан ибрат олишга даъват оҳанглари эгаллайди. Бу икки байтни бир неча ўқувчи жўрлигида ўқилади: Ўқумадим-бўлдим нодон, ҳазар қилур мендин инсон, Сизлар мендан ибрат олинг, жаҳолатга бўлдим қурбон. Ибрат бўлсун сизга бу ҳол, жаҳолатда йўқтур камол, Илмсизлик қилгай хароб, ҳижрон бўлур аҳли залол. Қофия ва радифларнинг мунтазамлиги, вазннинг маълум тартибга бўйсуниши, туроқларнинг аниқ ва бир тизимга солинган хусусан, тилининг соддалиги, бу шеърни декламация қилиш ва тез ёдлаш учун қулайлик вужудга келтиради. Ниҳоят, ифодали муҳим турларидан яна бири ролларга бўлиб ўқишдир. Бундай ўқиш ўқувчиларнинг асар қаҳрамонлари ҳис- туйқуларини, ички дунёсини тушунишида муҳим аҳамиятга эга, уларда асарга қизиқиш, завқ-шавқ ўйғотади. Абдулла Авлонийнинг «Оила мунозараси» шеърида ота билан она ўз фарзандларини ўқитиш юзасидан мунозара қиладилар. Ота ўқил ва қизларини ўқитмоқчи бўлса, она эрининг фикрига қарши чиқади. Ота билан она ўртасидаги фикрлар диалог шаклида олиб борилади, бу диалог икки ўқувчи томонидан ўқилади: Ота: Ўғил-қиз ўқуса бўлур олим, Жоҳил одамлар бўладур золим. Бахту иқбол илма боғлиқдур, Илм ўқутмак аҳсан аъмолим. Она: Ўғил ўқуса, сигирни ким боқадур? Қиз ўқуса, оловни ким ёқадур? Ўқугонлар бўлади беихлос, Оламунчоқ туморни ким тақади? Абдулла Авлонийнинг мактабда ифодали ўқишлари жуда катта шуҳрат қозонди. 1914-йил 27-феврал Тошкентда «Колизей» театри 1 2000 дан ортиқ томошабин билан лиқ тўлган. Беҳбудийнинг «Падаркуш» драмаси саҳнага биринчи бор қўйилиши. Спектал адабий ўқишга уланиб кетди: Авлоний ўқувчилари «Падаркуш» драмасига ҳаоҳанг илм- маърифатга даъват руҳи барча уриб турган «Оила мунозараси» шеърини ифодали ўқидилар, томошабинлар зўр олқиш билан кутиб олдилар. А.Авлоний тавсия қилган ифодали ўқишнинг мазкур турлари, биринчидан, ўқувчиларда китобга, сўз санъатига ҳавас уйқотса,, иккинчидан, ўқувчилар фаоллигини кескин оширади, яъни дарс давомида ўқувчиларнинг деярли ҳаммаси фақат тингловчи эмас, иштирокчи сифатида қатнашади, уларнинг бутун ҳаракати бир масалани ёритишга қаратилади. А.Авлоний ифодали ўқиш дарсларига эстетик тарбия воситаси сифатида ҳам қолади. Ҳур фикрлар билан маърифат майдонига чиққан Абдулла Авлоний ўз дарсликларида ифодали ўқишнинг элементар шакллари билангина 1 «Колизей» театри 1913-йилда Г.М.Цинцадзе (1868-1919) томонидан =урилган. Узо= ва=т Свердлов номли концерт зали былиб турди. Щозирда бу бинога савдо биржаси жойлашган. чекланиб қолмади, айни замонда, ўша даврда илм-маърифат тарқатиш, халқни илм-фанни эгаллашга чақириш йўлида жиддий иш олиб борди. Бу йўлда у ифодали ўқишнинг янги шаклларини ҳам ишлаб чиқди. 1910-1911-йилларда Рига шаҳридаги «Граммофон» жамияти вакиллари ¤рта Осиё шаҳарларига келиб, ўзбек, қозоқ, тожик, қирқиз халқлари орасидаги машҳур ҳофизларнинг мумтоз мақомлари ва қўшиқларини пластикага ёзиб оладилар. Шу муносабат билан атоқли санъаткор Мулла Тўйчи Тошмуҳамедов (1868-1943)нинг ижро этган шашмақоми ҳам пластинкаларга ёзилади. Ўз замонасининг йирик маърифатпарвар шоири, педагоги бўлган А.Авлоний халқни илм- маърифатга тарғиб қилиш мақсадида ўқитишда ўша давр техника воситаларидан ҳам фойдаланди. У ўз мактаби ўқувчиларига «Адабиёт ёхуд миллий шеърлар» дарслик мажмуасидаги баъзи шеърларни хор бўлиб ўқишга ўргатади. Таълимнинг муваффақиятли чиққанини кўрган А.Авлоний «Мактабга тарғиб» шеърни алоҳидадиққат куйга солади ва бу шеърни ҳам хор бўлиб ўқишга ўргатади. Абдулла Авлоний ўзбек болаларини мактабга жалб этиш, халқ орасида маърифат тарқатиш, ифодали ўқишнинг дастлабки намуналарини яратиш мақсадида биринчи бўлиб техника воситаларидан фойдаланади. Ўқитувчи Авлоний «Мактабга тарқиб» шеърини ўқувчиларга хор бўлиб ўқишга ўргатганидан сўнг 1911-йилда болалар хорини граммпластинкага ёздирди. Унда шеърнинг 4 мисраси икки ўқувчи томонидан, нақароти эса бир неча ўқувчилар томонидан хор бўлиб ўқилади: Икки бола ўқийди: Оқил қошида, миллат бошида Нурлар сочуб, яшнаб турган мактаб эмасми? Илму ҳунарлар, гуллар чаманлар Ёшлар учун очуб турган мактаб эмасми? Кўп болалар мусиқа садолари остида хор бўлиб ўқийдилар: Ўқусун ёшларимиз, бидъатни ташлармиз, Кетсун ғафлат! Келсун ҳиммат! Яшасун миллат! Эътиборли томони шундаки, ушбу «Мактабга тарғиб хориёзилган ноёб пластинка ҳозирда Ўзбекистон халқ артисти Зокиржон Султонов фонотекасида сақланмоқда. Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, Абдулла Авлоний биринчи ўзбек театри ташкилотчиларидан эди. У 1913-йилда «Турон» театр труппасини ташкил қилди 1 , кўплаб драматик асарлар яратди, уларни режисёр сифатида саҳналаштирди. Унинг бу фаолиятни ўз мактабида хор, ифодали ўқиш ҳамда мусиқа ва ашула дарсларини ташкил қилишда муҳим аҳамият касб этди. У ўқувчиларнинг хор бўлиб ўқишларига, тимсолларга бўлиб ўқишларига ҳам дирижёрдек, ҳам режисёрдек раҳбарлик қилди. Хулоса қилиб айтганда, А.Авлоний ХХ-аср тонгида мактабларда биринчи бўлиб техник воситалардан фойдаланиб, ифолади ўқишнинг янги турларини яратди. 1 «Миллий уй\ониш ва ызбек филологияси масалалари». Т., «Университет», 1993, 110-бет. Туркий гулистон ёҳуд ахлоқ «Туркий гулистон ёҳуд аҳлоқ» асари муаллифи А. Авлонийнинг ўзи: «Мен бу асари ночизонамни биринчи мактабларимизнинг юқори синфларида таълим бермак ила баробар улуғ адабиёт муҳиблари, ахлоқ ҳаваскорларининг анзори олийлариқа тақдим қилдим», деб таъкидлаганидек, асар 1900 йиллардан бошлаб халқ ўртасида анча катта шуҳрат қозона бошлаган «усули жадид» макатабларининг юқори синфлари ўқувчилари учун дарслик сифатида яратилган эди. Аммо асар дарсликдан кўра педагогика фанинниг ҳам назарий, ҳам амалий масалаларини ёритувчи илмий асар сифатида намоён бўлди. ХХ аср бошларида педагогиканинг назарий ва амалий масалаларига бағишланган асарлари яратилган: «Фитратнинг «Нажот йўли» («Раҳбари нажот»), ҳамзанинг «Қироат китоби» асарлари шулар жумласидандир, аммо А. Авлоний асари ушбу соҳада ёзилган биринчи асардир. Мутафаккирлар мазкур асарларини «усули жадид» мактабларининг юқори синф ўқувчиларига дарслик сифатида яратган эканлар, бу мактабларни битириб чиқувчи ва ўзлари ҳам «усули жадид» мактабларида ўқитувчи бўлиб ишловчи ёш ўқувчиларни тайёрлаш, педагогика фанинниг ўзига хос нозик томонлари билан уларни ошно қилишни кўзда тутганлар. Чунки ХХ аср бошларида ҳам ўқитувчилар тайёрлайдиган бирорта на олий ва на ўрта махсус билим юрти йўқ эди. Рус-тузем мактаблари учун ўқитувчи кадрлар тайёрлайдиган Тошкент ўқитувчилар семинариясининг туб мақсадлари маълум эди. Мунаввар қори Абдурашидхон ўғли, Абдулла Авлдоний, Исҳоқхон Ибрат, Сиддиққий-Ажзий, Абдуқодир Шакурий мактабларини битириб чиққан ва ўқитувчиликка муҳаббат қўйган кўпи ёшлар кетма-кет очилаётган «усули жадид» мактабларида устозлари раҳбарлигида ўқитувчи бўлиб ишлаганлар. Қаюм Рамазон, Шоарасул Зуннун, ака-ука Собиржон ва Шокиржон Раҳимий, Исматулла Раҳматуллаевлар шулар жумласидандир. «Туркий гулистон ёҳуд ахлоқ» асари буюк Шарқ мутафаккири Шайх Муслиҳиддин Саъдийнинг «Гулистон» асарига назира сифатида яратилди. Шайх Саъдийнинг «Гулистон» ва «Бўстон» асарлари неча- неча асрлар давомида мусулмон Шарқ халқлари мактаб ва мадрасалари учун асосий қўлланма сифатида мумтоз мавқега эга бўлган. «Гулистон» асри XIV асрда Сайфи Саройи, XIX асрнниг 60-йилларида Муҳаммадризо Огаҳий ҳамда 1909 йилда тошкентлик мударррис ва шоир Муродхўжа домла Солиҳхўжа Эшон ўғли томонидан таржима қилинди. Ушбу таржималари орасида энг тўлиғи Муродхўжа домланининг таржимаси бўлиб, мадраса талабаларига мўлжаллаб, ҳошияларига зарур шарҳлар битилган. Баркамол инсонларни вояга етказиш, уларни яхшиликка чорлаш, ёмонликдан қайтариш тарбия орқали амалга оширилади. А. Авлонийннинг педагогика ҳақидаги таърифи ҳозирги замон таърифига анча мос келади: «Тарбия «Педагўгия», яъни бола тарбиясининг фани демакдур». «Туркаий гулистон...» асари 2 марта 1913 ва 1917 йилларда босмадан чиқди. Бу асар, асосан, инсон ахлоқи, яъни яхши ва ёмон хулқлар ҳақида фикр юритади. Асарнинг бошидаёқ инсон ҳаётида тарбиянниг буюк аҳамиятига замондошлар эътиборини қаратади. Инсон ҳеч қачон ёмон бўлиб туғилмайди ёки яхши одамангина яхши фарзанд ёки ёмон одамдангина ёмон одам туғилмайди, фарзанднниг баркамол инсон бўлиб етишувида тарбиянинг аҳамияти буюклигини таъкидлайди: Худонниг раҳмаату файзи ҳама инсонга яксардур, Ва лекин тарбият бирла етушмак шарти акбардур. Туғиб ташлов ила бўлмак бола, бўлгай бало сизга, Вужуди тарбият топса, бўлур ул раҳнамо сизга. Темурчининг балоси тарбият топса, бўлур олим, Бузилса хулқи, Луқмон ўқли бўлса, бўлғуси золим. Ёмонларга қўшулди Нуҳнинг ўғли ўлди беиймон, Юруди Кахф ити хўблар ила бўлди оти инсон. Фарзанд тарбияси шахсий масала эмас, у давлат, жамият аҳамиятига эга бўлган буюк ижтимоий ишдир, у шу даражада буюк ишки, Ватан истиқболи ҳам, миллат тақдири ҳам тарбия билан боғлиқ. Авлоний сўзлари билан айтганда «... тарбия бизлар учун ё ҳаёт ё мамот, ё нажот ё ҳалокат, ё саодат ё фалокат масаласидур». Абдулла Авлоний инсон тарбисини бир-бири билан узвий боғлиқ бўлган уч йўналишга бўлади: бадан тарбияси, фикр тарбияси ва ахлоқ тарбияси. Инсон уучн аввало бадан саломат бўлмоғи зарурдир, бадан соқ бўлгандагина инсон учун зарур бўлган бошқа амалларни сингдириш мумкин. Бунинг учун ичкилик, кўкнор, наша каби инсон баданини бевақт залолатга, тубанликка олиб борувчи, саломатликка зарар, «баъзи ҳаром, баъзи макруҳ» нарсалардан асраши керак. Бу эса Авлоний ёзишича, фикр тарбияси учун замин яратади. Фикр тарбияси фарзандни комил инсон даражасига кўтаришда муҳим омил ҳисобланади. Бу вазифани амалга оширишда асосий масъулият ўқитувчи зиммасига тушади. Чунки муаллим дарс жараёнида ўқувчиларни фикрлашга, ҳари қандай воқеа ҳодисанинг моҳиятини чуқур идрок қилишга ўргатади. Бу ўринда А. Авлдоний таълим ва тарбия бирлигига алоҳида аҳамият беради. Инсон ақлий фаолиятинниг ифодаси бўлмиш фикр тарбияси орқалигина катта шарафга, баркамолликка эришади, бу ўринда ўкитувчинниг фикрлаш доирасининг кенглиги, билим савиясинниг ҳар жиҳатдан юксаклиги ўқувчилари тарбиясида ҳал қилувчи аҳамиятга эга. Фикрлаш қобилиятини ривожлантириш ақл билан иш тутишга олиб келади: ўқувчиларни яхши хулқлар билан ёмон хулқларни фарқлашга, комил инсон учун зарур бўлган яхши хулқларни эгаллашга, инсонни залолатга етакловчи ёмон хулқлардан узоқ бўлишга ўргатади. Абдулла Авлоний асарнниг «Яхши хулқлар» бобида фатонат, диёнат, исломият, назорат, ғайрат, риёзат, қаноат шижоат, илм, сабри ҳилм, интизом, миқёси нафс, виждон, ватанни севмоқ, ҳаққоният, назари ибрат, иффат, ҳаё, идрок ва зако, ҳифзи лисон, иқтисод, виқор, хавф ва рижо, итоат, ҳақшунослик, хайрихоҳлик, мунислик, садоқат, муҳаббат, афв ҳақида атрофлича фикр юритади, ўз қарашларини далиллаш учун Қуръони карим оятларидан, ҳадиси шарифдан намуналар, улуғ мутафаккирлар Афлотун, Арасту, Суқрот, Буқрот, ибн Сино, Мавлоно Румсий, Шайх Саъдий, Мирзо Бедил фикрларини келтиради. Жадидчилик ҳаракати намояндалари қарбий Европа маърифатпарварлари каби илм-маърифатни, замонавий тараққиётни байроқ қилиб кўтардилар, тараққиётга тўғаноқ бўлаётган мутаассиб уламоларга, қадимчиларга қараш кескин кураш олиб бордилар. Шуни унутмаслик керакки, ўзбек маърифатпарварларининг Европа маърифатпарварларидан ажралиб турадиган асосий жиҳати шундаки, уларнниг фаолияти заминида миллатни мустамлакачилик зулмидан озод этиш, истиқлол ғояси ётар эди. Шунинг учун ҳам жадид мутафаккирлари оқ ва қизил империяга бирдай маъқул эмас эдилар. Абдулла Авлоний педагогик қарашларида ақл ва илмнинг юксак даражада улуғланиши бевосита инсонни улуғлаш билан узвий боғланади. Чунки Оллоҳ инсонни барча мавжудодлардан, маҳлуқотлардан улуғ қилиб яратди. Унга икки дунё саодатига эришишдек буюк мақсад учун Ақл берди. Инсон шу Ақл ёрдамида илм - маърифатни, тараққиётни эгаллайди, дунёни бошқаради. Мана А. Авлонийнинг ақлга берган таърифи: «Ақл инсонларнинг пири комили, муршиди ягонасидур... Жаноби ҳақ инсонни ҳайвондан сўз ва ақл ила айирлишдур. Расули акрам набиййи муҳтарам саллоллаҳу алайҳи вассалам афандимиз: «Эй инсонлар! Ақлингизга тавозеъ қилингиз. Сиз жаноби ҳақ буюрган ва қайтарган нарсаларни ақлингиз ила билурсиз», демишлар». Абдулла Авлоний инсон саломатлиги тўғрисида фикр юритар экан, унинг асосий омилларидан бири тозалика ҳақида алоҳида боб ажратади. «Назофати» деб номланувчи бобида одамни халқ ўртасида ҳатто Оллоҳ қошида севимли қиладиган восита покизалик - назофатдир. Инсон нафақат ўз баданини, кийим-кечагини, шу билан бирга, яшаб турган жойини, муҳитни, шаҳрини покиза сақлаши керак. Атроф-муҳитнинг нопоклиги турли-туман касалликларнинг пайдо бўлишига сабабдир. Афсус билан айтиш керакки, Авлоний яшаб турган ва ундан кейин ҳам мустамлака маъмурлари ўлканниг ободончилиги ва аҳолисинниг саломатлигини хаёллаорига ҳам келтирмадилар, фақат шаҳарларнинг мустамлакачилари яшайдиган қисмигагина эътибор бердилар. 1907 йилнниг охирларида Туркистон ўлкасига саёҳат қилган атоқли татар маърифатпарвари, ёзувчиси Абдурашид қози Иброҳимов (келиб чиқиши ўзбек) чор Русиясининг Туркистон ўлкасида олиб бораётган даҳшатли мустамлакачилик сиёсатини фош этган эди: «Рус Тошкандида қоят тартибли бино ва савдо уйлари, текис уйлар, электр нурларида сайр қилиб юришлар Оврупонинг бир намунасидир. Аммо мусулмон Тошкенди аксинча. Илк баҳорда, баҳор охирида шаҳар ичида уйлардан пиёда юриб ўтишнинг ҳам иложи бўлмай қолади. Буни ҳатто сўз билан ҳам таърифлаб бўлмайди... ҳолбуки, шаҳар бир шаҳардир, Тошканддир, идораси, кирим-чиқими бир, умум аҳолисинниг асосий қисми мусулмонлардир. Даромад асосан мусулмон қисмидан олинур, сарф- ҳаражатлар фақат христиан қисмига ажратилур. ҳокимият қудрати русларда, мамлакат даромади ҳам русларда. Рус қисмларидаги йўлларга умум даромаддан пул ажратилади, аммо мусулмон қисмдагиларнинг йўллари нима бўлса бўлсин, бир сўм ҳам ажратилмайди: на бир текис йўл, на бир чироқ бор, ҳеч вақо йўқ». 1 Æîҳиллик, қофиллик, танбаллик илмсизликдандир. Илм инсоният бахт-саодати, истиқболи йўлини ёритиб турувчи машъалдир. Илм билан инсон мартабаси юксалади, номи-нишони улуғланади, ўзи иззат- ҳурматга сазовар бўлади. А. Авлонийнинг улуғ замондошларидан Аҳмад 1 Abdurashid Ibrahim . 20 asrin boshlarinda islom dunyasi. Istanbul, 1987, 41-bet. Дониш «Фиқҳ ва фаройиз, ҳисоб ва сижил тиб, нужум, шоирлик, муаллимлик маданият учун энг фойдали бўлиб, шу билан илмнинг ўсишига йўл очади. Бироқ булардан асл мақсад халққа фойда келтиришдан иборат бўлиши лозим. Бутун ҳунарларнинг аълоси илмдир, унинг поғоналари чексиздир», - деб ёзади «Наводирул-воқое» асарида. А. Авлоний «Туркий гулистон...» асарида ушбу масалага «Илм» ва «Ақсоми илм» бобларини ажратган. Ақл илм тажриба билан камол топади. Авлоний фикрича, илм ҳар ишда бизга раҳнамо, икки дунё саодатига ноил этувчи улуқ неъматдур. Илмсиз киши мевасиз дарахт кабидур. Унинг энг яқинларигагина эма ҳатто ўзига ҳам фойдаси тегмас. Асар муаллифи илмни икки қисмга: илми диний ва илми фанийга ажратади. Аммо у бу исмлар ўртасига тўсиқ қўймайди, аксинча, диний киши бўлиш учун ҳам ҳисоб, ҳандаса, тарих, ҳикмат, тиб, кимё, зироат каби фанний илмларни ўрганиш зарурлигини таъкидлайди. Муаллиф фикрича, ҳар бир миллатнинг тараққий ва таолийси ёшларнинг илм ва маърифатига, ҳунар ва санъатига боғлиқдир. Аммо биздаги: «Ажабо Қуръонимиз, Пайғамбаримиз ўқингиз, деб амр қилқон ҳолда, бизлар на учун ҳаракат қилмаймиз, бошқа миллатларнниг ўғуллари қизлари кеча демай, кундуз демай, ёз демай, қиш демай илм йўлида жонларини фидо қилуб, қовушуб, югурушиб, кўзларимизни қамашдуриб турган бир замонда бизлар ҳамон уйқудан ғафлатдан, жаҳолатдан бошимизни кўтармаймиз, ибрат олмаймиз. Пайқамбаримиз: «Олим бўл, илм талаб қилувчи бўл, ёки илмни эшитувчи бўл, ҳеч бўлмаса, шуларга муҳаббат қилувчи бўл, бешинчиси бўлма, ҳалок бўлурсан», - демадиларму?» Бундан ҳам каттароқ тўсиқ мустамлакачи маъмурлар бўлиб, ўлкада ҳар қандай ижобий янгиликни, айниқса, маориф соҳасидаги ўзгаришларга, «усули жадид» мактабларининг халқ маънавиятига кириб боришига тиш-тирноқлари билан қаршилик кўрсатар, уларга қарши курашда мутаассиб уламолардан устаъмонлик билан фойдаланар эдилар. Замонавий касб-ҳунар мактаблари, олий ўқув юртлари очиш, миллатни илм-маърифат куридан баҳраманд қилишни мустамлака маъмурлари хаёлларига ҳам келтирмас эдилар. Озгина бўлса-да, рус тили ва аниқ фанлардан ибтидоий тушунчага эга бўлиш учун эса рус-тузем мактабларидагина ўқиш мумкин эди, аммо бу мактабларнинг асл моҳияти, мақсади маълум эди.1907 йилда Туркистон ўлкасига саёҳат қилган Абдурашид қози Ибраҳимов бу масалага алоҳида эътибор беради. А. Авлоний мана шу тариқа сабр, ҳилм, миқёси нафс, интизом, виждон каби инсоний фазилатлари ҳақида чуқур маъноли фикрлари баён қилади. Аммо Ватан ҳақидаги қарашлари янада муҳимроқ, янада эътиборлироқ. Ватан Она каби ягона, Она каби муқаддас. Бу мавзу неча - неча адабиёт ва санъат аҳллари эътиборини ўзига жалб қилган. Эътибор беринг, 1970 йиллар бошида Эркин Воҳидов «Ўзбегим», Абдулла Ориповнниг «¤збекистон» қасидалари ўзбек халқи орасида шунчалари акс садо бердики, ҳатто шўро мафкурачиларини талвасага солиб қўйди. Ўзбекистон бўйлаб бирорта тўю томоша йўқки, бу икки шеър тўлиб- тошиб ўқилмаса ёки қўшиқ қилиб айтилмаса. Нега миллат ҳис- туйқуларини шунчалар жунбушга солди бу икки шеър?! Онгимизга 100 йилдан ортиқ ўзга миллатнинг ўзга ватаннинг «буюк»лигини сингдириб келдилар. Халқимиз ўз миллати ва ўз Ватани ҳақида илиқ бир сўзга интиқ эди. XIX асрнниг 90 йиллари охирларида рус-тузем мактабларида ўқийдиган маҳаллий миллат болалари учун С. М. Громенискийнниг уч китобдан иборат «Книга для чтения» («Ўқиш китоби») асари дарслик сифатида нашрдан чиқарилди. Н. Ильминский қарашлари заминида яратилган ушбу дарсликда Русияни, рус халқини улуғловчи, Русияни буюк ватан сифатида таъриф-тавсиф этувчи ўнлаб назмий ва насрий матнлар ерилган эди. Бу дарсликнинг шовинистик мақсадини жидад педагоглари тушуниб етган ва миллат фарзандларини ватанпарварлик, миллатпарварлик руҳида тарбиялаш масаласига алоҳида эътибор қаратган эдилар. Бу ҳол улар яратган ҳар бир дарсликда, ҳар бир илмий, бадиий асарларда яққол кўзга ташланади. Абдулла Авлонийнинг «Туркий гулистон...» асарида «Ватанни суймак» деган боб бор. Унда ёш қалбларда ўз Ватани Туркистонга нисбатан муҳаббат туйғуларини мавжга келтирувчи шундай мисралар бор: Ватан, Ватан дея жоним танимдан ўлса равон, Банга на қам, қолур авлодима ўз Ватаним. Ғубора дўнса қамим йўқ вужуд зери ваҳм, Чораки, ўз Ватаним хокидур гўру кафаним. Туқиб ўсан ерим ушбу Ватан вужудим хок, Ўлурса аслина рожеъ бўлурми ман ғамнок. Ушбу асар ёзилган даврни - Ватанимиз мустамлака исканжасида фожеи аҳволга тушган, келгиндилар оёқи остида топталган даврини тўла ҳис қилиб, «Ватанни суймак» боби ўқилса, Ватан истиқлоли, озодлиги учун инсон ҳатто жонини ҳам фидо қилиши керак, деган қоя асар қатларига сингдириб юборганлигини сезиш қийин эмас. Ватан тупроқи муқаддас: унда аждодларимизнинг хокилари бор унда келажак наслларимизнниг ҳақлари бор. Шунинг учун ҳам Ватанни оддийгина севиш мумкин эмас, унинг истиқболи учун куюниш, курашиш, келгувчи авлодларга тўла тўкис, озод фаровон ҳолда топшириш ҳисси ҳам мавжуд. Абдулла Авлоний она-Ватанга мана шундай ёниқ қалб билан муносабатда бўлади. «Туркий гулистон ёҳуд ахлоқ» асаридан бир кичик боб «ҳифзи лисон» («Тилни муҳофаза қилиш») деб аталади. ҳамма вақт, ҳамма жамиятда миллатнинг мавжудлигини, эътиборини белгиловчи кўзгуси унинг тили ва адабиётидир. Улуғ санъаткор шоир Абдулҳамид Чўлпон «Адабиёт ўлса, миллат ўлур» деб ёзди. «Адабиёт надур?» мақоласида. ҳар бир инсон, биринчи навбатда, ўз она тилини мукаммал билиши, тилининг равнақи, софлиги учун курашиши керак. Асар муаллифи ўринсиз ўзга тил сўзларини қўшиб, «мошкичири» каби аралаш-қуралаш ишлатишга кескин қарши чиқади. Авлонийнниг она тилига бундай қарашлари ҳозирги кунимизда ҳам ҳар гапига, албатта, 2-3 ўрисча сўзни қўшиб гапирувчи ёки ўрис тилини дурустроқ билмаса-да, ўрисча гапиришни маданият белгиси деб, билувчи баъзи бир ёшларимизга нафақат ёшларимизга тааллуқлидир: «ҳар бир миллатнниг дунёда борлиғин кўрсатадургон ойинаи ҳаёти тил ва адабиётидур. Миллий тилни йўқотмай миллатнинг руҳини йўқотмакдур. ҳайҳот! Биз туркистонликлар миллий тилни сақламак бир тарафда турсин кундан- кун унутмак ва йўқотмакдадурмиз. Тилимизнинг ярмига арабий, форсий улагани камлик қилуб, бир четига рус тилини ҳам ёпишдурмакдадурмиз. Дуруст, бизларга ҳукуматимиз бўлғон рус лисонини билмак ҳаёт ва саодатимиз учун ош ва нон каби керакли нарсадур. Лекин ўз еринда ишлатмак ва сўзламак лозимдур. Зиқир ёқи солуб, мошкичири каби қилуб аралаш-қуралаш қилмак тилнниг руҳини бузадур». Муаллиф томонидан ушбу бобнинг яратилиши кучли ҳаётий эҳтиёж, маънавий зарурат самарасидир. Жадидлар миллий таълимнниг замини сифатида она тили ўқитиш масаласига эътиборни кучайтирдилар, чунки миллий руҳ, миллий маънавиятни сут билан кирган...» деганларидек, фақат она тили орқалигина сингдириш мумкин эди. Бу жадид мутафаккирлари педагогик қарашларининг туб мақзини ташкил қилар эди. Маҳаллий миллат болалари учун очилган давлат тасарруфидаги рус- тузем мактабларида мусулмон тили, дини ва тарихини ўқитиш масаласига махсус эътибор берилмади. Ўз тили, дини, маънавияти, тарихидан хабарсиз кичик маъмурлар тарбиялаб етиштириш руслаштириш сиёсатинниг биринчи ва ҳал қилувчи босқичи эди. Маҳмудхўжа Беҳбудий, Мунавварқори Абдарашидхон ўғли, Абдурауф Фитрат, Абдулла Авлонийлари раҳнамолигида очилаётган ва халқ ўртасида ката эътибор қозонаётган «усули жадид» мактаблари моҳият эътиборига кўра рус-тузем мактабларига қарши қаратилган эди. Шунинг учун ҳам Абдулла Авлонийнниг она тилига нисбатан буюк муҳаббат билан айтган сўзлари тўғридан тўғри ўсиб келаётган ёш (ҳатто ҳозирги) авлодларга қаратилган эди: Эй она тил, азиз қадрдоним, Илтифоти руҳим, раҳмоним. Туғдиғим кундан айладинг улфат, Ўлгунимча айилма, эй жоним. Менга илму адаб сан ўргатдинг, Чин адиб, муаллим илоним. Миллатнинг руҳини кўтаргучисан, Эй муқаддас карамли султоним. Абдулла Авлоний атоқли методист олим сифатида «Туркий гулистон...» асарида ўқувчиларнинг оқзаки нутқини ўстириш масаласига, воизлик (нотиқлик) санатини эгаллашга алоҳида эътибор қаратади. Муаллиф фикрича, ҳар бир ўқувчи она тилида ўз фикрини аниқ, таъсирчан, шу билан бирга, чиройли баён қилиш қобилиятига эга бўлиши керак. Бунинг учун эса ўқувчи олна тилининг нозик, гўзал жиҳатларини пухта эгаллаган бўлиши керак: «Умумий миллий тилни сақламак ила баробар хусусий оқиз орасидаги тилни (оғзаки нутқни У. Д.) ҳам сақламак лозимдур. Чунки сўз инсоннинг даража ва камолини, илм ва фазлини ўлчаб кўрсатадургон тарозисидур. Ақл соҳиблари кишининг дилидаги фикр ва ниятини, илм ва қувватини, қадр ва қийматини сўзлаган сўзидан билурлар. «Қуруқ сўз қулоққа ёқмас», - демишлар». Абдулла Авлоний «Туркий гулистон...» асарининг «Ёмон хулқлар» қисми 18 бобдан иборат. Муаллиф инсоннинг бундай хулқларини «саодати адабиядан маҳрум, ҳаёти жовидонимиз учун масмум бўлган ахлоқи замималар...» деб атайди. А. Авлони кишиларнниг ҳам ижобий хулдарини, ҳам салбий хуллдарини баён қилиб, китобхонлар мулоҳазасига ҳавола қилади. У «Бу саналган ёмон хулқларнинг фанолиқларини, юқорида санаган яхши хулқларнинг гўзаллигини инсоф мувозанаси ила ўлчаб, виждон муҳокамаси ила таҳқиқлаб, яхшиларини тинглаб амал қилмак ёмонларини онглаб, ҳозир қилмак лозимдур», дейди. А. Авлоний қазабнинг икки хил хусусиятини баён қилади. Бири душмандан ўзини, миллатини мудофаа қилишда инсоннинг қазаби муҳим аҳамиятга эга бўлса, иккинчиси бировни жабр зулм йўли билан ишлатиш, одамларга совуқ муомиласи билан даҳшат солишдан иборат бўлган салбий хусусиятдир. ҳилм - юмшоқ табиатлилик билангина ғазабнинг олдини олиш мумкин. А. Авлоний бу ҳақда Имом Шофеъи ҳавзратларининг сўзларини келтиради: «Қилич ва найза ила ҳосил бўлмаган кўп ишлар юмшоқлик ва мулойимлик ила ҳосил бўлур. Ғазабнинг зарари эгасига қайтур», - демишлар. А. Авлоний асарнинг «Ёмон хулқлар» қисмида яна бир ниҳоятда муҳим масалага эътиборни қаратади. Бу «Жаҳолат» ва «Ақсоми жаҳолат» бобларидир. Жаҳолат нодонликдан, илмсизликдан ҳосил бўлади. Инсониятнинг энг ғаддор душмани жаҳолатдир. Асар муаллифи жаҳолатни икки қисмга ажратади: бири «жаҳли босит» («оддий жаҳолат»), иккинчиси «жаҳли мураккаб». «Жаҳли босит» касалига мубтало бўлганлари бирор нарсани билмайдилар ва билмасликдларини эътироф этадилар. Буларнинг авоми нисбатан осон, уларни ўқитиш, ўргатиш билан бу маараздан форуҳ қилиш мумкин. «Жаҳли мураккаб» касалига дучор бўлганлар билмаган нарсаларини биламан деб, давъо қиладилар, уларни тузатиш анча мураккаб иш. Жаҳли мураккаб қанчадан қанча илм-фан, тараққиёт фидоийларини таъқиб-тазйиққа, ватанжудоликка дучор этди, Улуғбекдек буюк аллома, адолатли подшоҳ унинг қурбони бўлди. «Жаҳли мараккаб» намояндалари миллатни асрий қолоқликда, жаҳолатда сақлашда мустамлакачилар учун қурол вазифасини бажардилар. ҳатто «жаҳли мураккаб» ҳақида Мунавварқори Абдурашидхон ўғли махсус «Бизни(нг) жаҳолат жаҳли мураккаб» номли мақоласини ёзди. Унда муаллиф жаҳолатпараст уламоларни, қадимчиларни, илм-маърифатдан, таълим-тарбиядан йироқ эски мактаб- мадрасаларни қаттиқ танқид қилди. А. Авлоний ҳар бир ахлоқий категорияни таҳлил ва талқин қилар экан, бевосита ўз даври муаммолари билан боғлайди, шунинг учун ҳам асарда давр нафаси уфуриб туради. Мустамлака Туркистоннинг фожиали аҳволи, эрксизлиги, чор ҳукуматининг ўлкада олиб бораётган даҳшатли иқтисодий сиёсати асар қатларига моҳирона сингдириб юборилган: «Евруполиклар ўзимиздан олган беш тийинлик пахтамизни кетуруб, ўзимизга йигирма беш тийинга сотурлар. Аммо биз осиёликлар, хусусан, туркистонликлар думба сотуб, чандир чайнаймиз, қаймоқ беруб, сут ошаймиз, нон ўрнига кесак тишлаймиз. Сўзнинг қисқаси ҳозирги замонга мувофиқ киши бўлмак учун илм ва маърифат ила баробар иқтисод, инсоф, туганмас сайъ, битмас қайрат лозимдур». Абдулла Авлоний «Туркий гулистон...» асарини ўз замондошлари - муаллимларнинг таклиф ва истакларини назарда тутган ҳолда, гарчи оқир бўлса да, Шайх Саъдий услубида ёзмоқни муқаддас деб билди. Саъдийнниг «Гулистон» асарига чуқурроқ разм солсак, ҳаётдаги салбий воқеа ҳодисаларни, ярамас хулқли кишиларни фош этишда қазаб-нафрат, кучли ҳажв билан ифодалашдан кўра, енгил кулги, мутойиба, киноядан усталик билан фойдаланганлигининг гувоҳи бўламиз. Буни улуғ мутафаккир ҳам алоҳида таъкидлайди: «... Лекин соҳиби дилларнинг равшан ва мусаффо раъйи оламоройлариға махвий ва пўшида қолмасинким, шофий мавъизаларининг дурларин иборат риштасиға чекмишдурурман. Панд ва насиҳатнинг талх ва аччиқ дорусин зарофат ва латофат шаҳди била оқушта қилмишдирурман, токим қабул давлатидин ва маҳрум ва ноумид бўлуб қолмағай. Маснавий: Биз насиҳат бажой келтурдик, Пандин охириқа еткурдук. Гар киши майл этиб қулоқ солмас, Биздин элга пайом бўлқою бас» 2 А. Авлоний ҳам Шайх Саъдий каби ҳар бир боб охирида ўз ахлоқий қарашларини хулосаловчи, қиссадан ҳисса сифатида 4 5 байт шеър келтиради, кескин фош этувчи аччиқ танқид, ҳажв Авлонийда ҳам деярли кўзга ташланмайди. Бу билан у, биринчи навбатда норасида болаларни - ўқувчилар руҳиятини, улардаги юмшоқтабиатлиликни, покликни назарда тутган. «Гулистон» асари тилининг ниҳоятда самимийлиги, беозорлиги туфайли неча-неча асрлар давомида мактаб ва мадраса талабаларининг асосий ўқув дарслиги вазифасини адо этиб келди. А. Авлонийнинг «Туркий гулистон ёхуд ахлоқ» асарини бутун Туркистон зиёлилари катта мамнуният, қониқиш билан кутиб олдилар, унинг тарқиб-ташвиқига катта эътибор бердилар. Талим тарбияга бақишланган бу ноёб, мукаммал, «баржаста» асарнинг ҳар бир ўзбек 2 Саъдий Шерозий. Гулистон. Тошкент, 1996., 101-бет. хонадонига кириб боришини дил-дилдан орзу қилдилар. Бунга «Садойи Туркистон» газетасида босилган «Туркистонга зўр шодлиқ» сарлавҳали кичик мақола-тақриз далил бўла олади: «Кўпдан бери кутилган Туркистон учун энг керакли «Туркий гулистон...» исмли ахлоқ китоби очиқ тилда Туркистон шевасида Шайх Саъдий усулида Абдулла Авлоний тарафидан ёзилуб, тошбосмада босилуб, 132 бетдан иборат муҳим асар майдонга чиқди. ҳар бир адабиёт ошиқларина, хусусан, муаллим афандилара бирор нусхасини тавсия қилурмиз» 3 . Дарҳақиқат, Абдулла Авлоний ушбу «Туркий гулистон...» асарида жадид педагогикасининг назарий ва амалий асосларини ишлаб чиқди ва асар бўлғуси муаллимлар учун дастурул амал вазифасини бажарди. Халқ маорифини тубдан ислоҳ қилиш, дарсликлар, ўқув қўлланмалари яратиш, Абдулла Авлонийниг октябрь тўнтаришигача бўлган фаолиятинниг асосини белгилайди. У 1917 йил августда Қозонда Бутунроссоя мусулмон муаллимларининг II Қурултойида иштирок этди, шу йили Тошкентда Мунавварқори Абдурашидхон ўғли билан «Ўқитувчилар жамияти»ни тузди. Мақсад иқтидорли ёшларни тараққий этган чет эл олий ўқув юртларига юбориш ва келгусида ўлкада очилажак олий ўқув юрти учун миллий мутахассислар тайёрлаш эди. Авлоний шўролар ҳукуматига катта умид боғлади, аммо бу ҳукумат дастлабки кунлардан бошлаб мунофиқона сиёсат олиб борди, унинг бундай шовинистик, мустамлакачилик сиёсатига бўлган муносабати «Афғон саёҳати» очеркларида ўз ифодасини топди. 3 «Садойи Туркистон» газетаси, 1914 йил, 24-сон. А. Авлоний 1920 йилларда ўқитувчилик фаолиятини давом эттирди. 1930 йилдан САГУ (ҳозирги Ўзбекистон Миллий университети)да педагогика факультетининг ўзбек тили ва адабиёти кафедраси профессори ва мудири лавозимида ишлади. 1933 йилда Авлоний ўрта мактабларнинг 7 синфи учун «Адабиёт хрестоматияси»ни тузди: 20 30 йилларда фаолият кўрсатган ўзбек ёзувчи ва шоирларнинг энг сара асарларини киритди. А. Авлоний 1927 йилда «Меҳнат қаҳрамони», 1930 йилда «Ўзбекистон Халқ маорифи зарбдори» унвонлари билан тақдирланди. Абдулла Авлоний 1934 йилнинг 25 августида вафот этди.

Похожие

Абдулла Авлоний
Абдулла Авлоний
Абдулла Авлоний Ижоди
Абдулла Авлоний ижодий фаолияти
Абдулла Авлоний (1878 - 1934)