Abdulla Avloniy (1878 - 1934) - Литература - Рефераты

Abdulla Avloniy (1878 - 1934)

Загружено в:

08.09.2022

Скачано:

0

Размер:

80.5 KB

ABDULLA AVLONIY (1878 - 1934) Reja: 1. Abdulla Avloniy (1878 - 1934) 2. «Turkiy guliston yoxud axloq» asari haqida

«Alhosil tarbiya bizlar uchun yo hayot, yo mamot, yo najot, yo halokat, yo saodat, yo falokat masalasidur». (A. Avloniy) Mashhur o`zbek ma`rifatparvari, shoiri va jamoat arbobi Abdulla Avloniy 1878 yil 12 iyulda Toshkentda hunarmand oilasida tug`ilgan. Eski maktabda savod chiqardi, madrasada tahsil oldi. Oiladagi moddiy qiyinchiliklar tufayli bolaligidan odamlar eshigida mehnat qildi, g`isht quyish, suvoqchilik, pechkachilik, duradgorlik, binokorlik kabi kasblar bilan shug`ullandi, «Imoratchi usta» degan nom oladi. Abdulla Avloniy she`rlari 15 yoshidan boshlab matbuotda ko`rina boshladi. Jadidchilik harakati rahbarlaridan biri bo`lgan Avloniy 1904 yilda Toshkentning Mirobod mahallasida jadid maktabini, 1909 yilda «Jamiyati xayriya» uyushmasini tashkil etadi. 1905-1917 yillarda matbuotdagi qizg`in faoliyati, ko`plab publitsistik maqolalari bilan «bir yoqdan milliy islohot uchun mafkura hozirlag`on, ikkinchi yoqdan el orasiga o`zgarish tuxmini sochg`on» ham( Abdulla Avloniy bo`ldi. Avloniy o`zi nashr etgan «Shuhrat» (1907) nomli gazetasi faoliyatini shunday baholagan edi. U Turkistonda birinchilardan bo`lib maktabga geografiya, kimyo, xandasa, fizika fanlari kiritilishiga ta`sir ko`rsatdi, ta`limni real turmush bilan bog`lashga intildi, bir dars bilan boshqasi o`rtasida muayyan tanaffusni, bir sinfdan ikkinchisiga o`tishdagi imtihonni joriy etdi, ta`lim tizimining dunyoviy yo`nalishini kuchaytirshiga alohida e`tibor berdi. Uning «Birinchi muallim» («Muallimi avval», 1909), «Ikkinchi muallim» («Muallimi soniy», 1912) nomli darsliklari, «Turkiy guliston yoxud axloq» (1913), «Gulistoni maktab» (1917), «Adabiyot yoxud milliy she`rlar» (1909-1916, 6 qism) kabi qo`llanmalari maktablarda o`qitilgan.

Avloniy «Turon» (1917) gazetasiga «Yashasin xalq jumhuriyati» degan shiorni tanladi, «Turon» nomli teatr to`garagini tashkil etib, iqtidorli yoshlarni to`pladi, ayrim rollarni ijro etishda o`zi ham qatnashdi. Shoir Afg`onistonda elchi bo`ldi, turli o`quv yurtida dars berdi. Abdulla Avloniyning Hijron, Nobil, Indamas, Shuhrat, Surayyo, Shapaloq, Chol, Ab, Chegiboy degan taxalluslari bo`lgai. U 1934 yil 24 avgustda Toshkentda vafot etdi. Avloniy ijodi bo`yicha Begali Qosimov ilmiy izlanishlar olib borgan. Asarlari: «Advokatlik osonmi» (1914, qahramonlari: Davronbek, Xudoyberdi, uyini garovga qo`yib, qarz hisobiga uylangan Egamberdi va boshqalar), «Pinak» (1916), «Biz va siz» (1917), «Portugaliya inqilobi», «Ikki muhabbat», «Bo`ron» kabi pesalari, «Tulki ila qarg`a» masali, «Mardikorlar ashulasi», «Vatan» (1916), «Maktab», «Bog`cha», «Yalqov shogird tilidan», «Tog`lardan bir manzara», «Millatga xitob», «Ishchilara tortuq», «Ko`klam keldi», «Tovush» kabi she`rlari, «Maqsad va maslak» (1908 yil 9 aprel), «Holimizga doir» (1908 yil 14 fevral) kabi maqolalari, «Hasad balosi» majoziy hikoyasi va boshq. «Turkiy guliston yoxud axloq» asari haqida «Turkiy guliston yoxud axloq» 1913 yilda yozilgan bo`lib, u axloqiy- ta`limiy asardir. Muallif bu kitob boshlanishiga «Man xastayamu millatim o`lmish nega bemor?» degan ritorik so`roq qo`ygan va asar davomida ushbu savolga javob berishga harakat qilgan. «Turkiy guliston yoxud axloq» asari «Axloq», «Tarbiya», «Yaxshi xulqlar», «Yomon xulqlar» deb nomlangan qismlarga bo`linadi. Asarda diyonat, sa`y va g`ayrat, riyozat, shijoat, qanoat, sabr, nafs, vijdon, iffat, oliyhimmatlik va shu kabi yuksak axloqiy tushunchalar, zulm, nifoq, ta`ma, xasad, loqaydlik, g`iybat, xaqorat, uyatsizlik, namimat(chaqimchilik), adovat kabi yomon xulqlar millat va vatan saodatiga e`tiborsizlik va bepisandlik bilan bog`langan holda muhim ijtimoiy muammo sifatida talqin etilgan.

«Amerikaliklar bir dona bug`doy ekub, yigirma qadoq bug`doy olurlar. Ovrupolilar o`zimizdan olgan besh tiyinlik paxtamizni kelturib, o`zimizga yigirma besh tiyinga soturlar! Ammo biz osiyolilar, xususan, turkistonlilar dumba sotub, chandir chaynaymiz. Qaymoq berib, sut oshiymiz, non o`rniga kesak tishlaymiz!» degan fikrlar ulug` adib Abdulla Avloniy asr boshidayoq vatan ravnaqi, xalq saodati va millatga sodiq farzandlar tayyorlash zarurligi xususida nechog`lik chuqur va teran mushohada yuritganini ko`rsatib turibdi. Bu - o`zlikni anglash, o`z qadrimizga yetish, istiqlolni qo`lga kiritish uchun aytilgan dadil va jasur fikrlar edi. Abdulla Avloniy shu asarida: «Har bir millatning dunyoda borligini ko`rsatadurg`on oynai hayoti til va adabiyotidur. Milliy tilni yo`qotmak millatnshng ruhini yo`qotmakdur», - deb ham qayg`uradi. Kezi kelganda muallif hadislarga mo`l-mo`l murojaat etgan, Qur`oni karimdagi ulug` falsafiy kalomlardan unumli foydalangan. Ayniqsa Iskandar, Suqrot, Arastu, Aflotun, Ibn Sino, Mavlono Rumiy, Shayx Sa`diy kabi tarixiy shaxslar bilan bog`liq naqllar, ixcham rivoyatlar, hikoyalar asar jozibasiga joziba qo`shgan. А bdull а А vloniy o`zbek j а did а d а biyotining yirik n а moyand а l а rid а n biri bo`lib, ХХ а sr so`z s а n` а timiz t а r а qqiyotig а o`zig а х os hiss а qo`shg а ndir. А bdull а А vloniy Toshkentning Merg а nch а m а h а ll а sid а to`quvchi Mirovlon а k а oil а sid а tug`ildi. M а `lum bir mudd а td а n so`ng oil а Mirobodg а ko`ch а di. Bo`lg`usi а dib eski m а kt а bd а , so`ng m а dr а s а d а t а hsil ol а di. U must а qil mutol аа bil а n ko`p shug`ull а n а di. Rus tilini ya х shi bilg а ni uchun Orenburg, Qozon, Tiflisd а chiqib turg а n g а zet а -jurn а ll а rni kuz а tib bordi. Qisq а mudd а t ichid а ziyolil а r or а sid а u m а `rif а tp а rv а r sif а tid а t а nildi v а o`lk а d а gi ijtimoiy-m а d а niy h а r а k а tchilikning f а ol n а moyand а l а rid а n birig а а yl а ndi. Uning bu f а oliyatini 1904 yili Mirobodd а usuli-s а vtiya m а kt а bini ochishd а ko`rishimiz mumkin.

Ха lqning m а d а niy s а viyasini oshirishd а m а tbuot muhim o`rin tut а di. А vloniy bu soh а d а h а m o`z bilimini, kuchini sin а b ko`rdi. U 1907 yili “SHuhr а t” nomli g а zet а chop ettir а di. Orenburgd а yashirin sur а td а n а shr etil а dig а n “Sold а t” nomli rusch а g а zet а ning muhim siyosiy t а shviqotl а rini t а rq а tishd а “SHuhr а t” g а zet а si ko`p fidokorlik ko`rs а tg а n. 1906-1917 yill а r А vloniy ijodiy f а oliyatid а k а tt а burilish yas а di. U keng omm а ni m а `rif а tli qilishd а , ijtimoiy-ozodlik tuyg`ul а rini kurt а k yozdirishd а jud а k а tt а jonbozlik ko`rs а tdi. 1909 yild а do`stl а ri ko`m а gid а u m а kt а b-m а orif ishl а rig а yord а m ko`rs а tuvchi “J а miyati ха yriya” ochdi, “ А d а biyot yo х ud milliy she`rl а r” nomli 4 qismd а n ibor а t she`riy to`pl а mining 1 juzvini n а shr qildirdi. 1913 yili u te а trchilik ishl а rig а kirishib ketdi. Uning g` а yr а t v а t а sh а bbusi bil а n “Turon” te а tr trupp а si t а shkil etildi. Uning а `zol а ri 25 kishid а n ibor а t edi. Ul а rd а n G`ulom Z а f а riy, SHokirjon R а himiyl а r ха lqq а t а niqli edil а r. Ung а 1916 yili kelib qo`shilg а n M а nnon Uyg`ur v а SH а msiddin SH а r а fiddinovl а r ( Х urshid) o`zbek te а tr m а d а niyatining а soschil а rid а n bo`lib qoldil а r. Trupp а 1915 yili “Z а h а rli h а yot”, “B ах tsiz kuyov” k а bi dr а m а l а rni s а hn а l а shtirdi. А vloniy o`z trupp а si yan а d а t а komill а shuvi uchun peshq а d а m oz а rb а yjon v а t а t а r dr а m а turgiyasig а muroj аа t etdi. 1914-16 yill а r d а vomid а А li а sq а r А sq а rov (oz а rb а yjon), Z а ki Boyazidskiy (t а t а r) bosh rejissyor bo`lib ishl а di. А vloniy o`zi h а m trupp а uchun s а hn а а s а rl а ri yoz а di. SHu t а riq а uning “Pin а k” (1915), “ А dvok а tlik osonmi?” (1916) komediyal а ri m а ydong а keldi. 1914- 16 yill а r d а vomid а trupp а F а rg`on а d а bo`l а di, ul а rning bu t а shrifi m а h а lliy m а tbuot s а hif а l а rid а e`lon qiling а n edi. А vloniy 1914 yil bir guruh t а r а qqiyp а rv а r Yoshl а r bil а n “N а shriyot” shirk а tini tuz а di v а Ха dr а d а “M а kt а b kutub х on а si” kitob do`konini ochib, m а d а niy-oq а rtuv ishl а ri bil а n

shug`ull а n а di. Uning Toshkentd а m а h а lliy mu а lliml а r o`rt а sid а siyosiy ishl а r olib boruvchi “O`qituvchil а r uyushm а sini” tuzg а nligi m а `lum. 1917 yilning а prel oyid а n А vloniy “Turon” nomli g а zet а chiq а r а boshl а ydi. Lekin uning ikkinchi sonid а yoq Mirmuhsinning m а qol а sid а gi q а ltis g а pl а ri uchun “SHo`roi Islomiya” v а “Ul а mo” j а miyatl а ri qo`shm а m а jlisid а m а qol а mu а llifini h а m, g а zet а muh а rririni h а m “kofir” deb e`lon qilish а di. Mirmuhsin yashirin а di, А vloniy t а vb а -t а z а rrul а r qilib ikkinchi g а zet а chiq а rm а slikk а til ха t berib qutil а di. Bu voqe а Rossiya m а tbuotid а h а m shov-shuvl а rg а s а b а b bo`l а di. SHoirning o`limi munos а b а ti bil а n bosilib chiqq а n nekrologd а uning 1918 yil Toshkent sh а h а r sovetining а `zosi, eski sh а h а r ijroiya komitetining r а isi, 1919-20 yill а rd а А fg`onistond а gi elchi х on а d а bosh konsul, Turkbyuroning iqtisodiy t а `minot mudiri v а zif а sid а ishl а g а ni а ytilg а n. SHuningdek, А vloniy “Ishtirokiyun”, “Qizil b а yroq”, “K а s а b а chilik ishi” g а zet а l а rid а redkollegiya а `zosi v а bosh muh а rrir bo`lib ishl а di. 20-yill а rd а u ped а gog olim sif а tid а f а oliyat ko`rs а tdi. 1924-29 yill а rd а h а rbiy m а kt а bd а , 1925-1934 yill а r d а vomid а O`rt а Osiyo Qishloq х o`j а ligi m а kt а bid а v а S А GUd а o`qituvchilik qildi, u erd а til bilimi k а fedr а sid а professorlikk а t а sdiql а ndi. Bu ishl а rd а n t а shq а ri А vloniy O`zn а shrd а , Terminologiya komiteti D а vl а t ilmiy keng а shid а qizg`in ish olib bordi. 1933 yili o`rt а m а kt а bl а rning 7- sinfi uchun а d а biyot х restom а tiyasini tuz а di. А vloniy 1934 yil 25 а vgustd а Toshkentd а v а fot et а di. А vloniy 30 yild а n ortiq v а qt mob а ynid а ijod qildi. O`zi а ytg а nidek, o`nl а b she`r v а m а kt а b kitobl а ri, 4 te а tr kitobi qoldirdi. Uning m а d а niyatimiz t а ri х id а tutg а n o`rnig а b а ho bers а k, ped а gogik f а oliyati v а poetik merosi diqq а tg а s а zovordir. А dib m а kt а bl а r uchun d а rslikl а r tuzg а n “Birinchi mu а llim” 4 m а rt а , “Ikkinchi mu а llim” 3 bor а n а shr etil а di. ”Ikkinchi mu а llim”

d а rsligid а 50 d а n ortiq she`riy v а proz а ik hikoyal а r bor, yan а ung а Tolstoy v а Krilovd а n erkin t а rjim а l а r kiritilg а n. А vloniyning t а `limiy- ах loqiy а s а rl а ri ichid а “Turkiy Guliston yo х ud ах loq” diqq а tg а s а zovordir. А vloniy bu а s а rini yar а tishd а S а `diyning “Guliston” а s а rig а suyan а di. А vloniy o`zig а “ Hijron” t аха llusini t а nl а ydi v а shu t аха llus bil а n she`rl а r bit а di. А vloniyning m а kt а b d а rslikl а ri suhb а t usuli bil а n bol а l а rning nutqini uyushtirishd а , b а diiy so`zl а shuvg а o`rg а tishd а k а tt а а h а miyat k а sb et а di. 7-sinfl а r uchun yar а tg а n х restom а tiyasid а M.Gorkiy, V.M а yakovskiy, G`.G`ulom, H.Olimjon, Oybek, K.YAshin, Uyg`un а s а rl а rini birinchi bor m а kt а b d а rslikl а rig а kirit а di h а md а ul а rning h а yoti v а ijodi h а qid а m а `lumot ber а di. А vloniy butun ongli f а oliyatini ха lq m а orifig а b а g`ishl а di. А vloniy she`riyati “ А d а biyot yo х ud milliy she`rl а r” to`pl а mid а j а ml а ng а ndir. SHe`rl а rning а sosiy m а zmuni ах loqiy- m а `rifiy, ijtimoiy m а s а l а l а rg а b а g`ishl а ng а ndir. Ul а rd а n “M а kt а b”, “Ilim а t а rg`ib”, “Mill а tg а х itob” she`rl а ri m а shhurdir. А vloniyning komik dr а m а l а rid а n t а shq а ri siyosiy dr а m а l а ri h а m m а vjud. “Ikki sevgi”, “Biz v а siz”, “Portug`oliya inqilobi” а s а rl а rid а ozodlik, milliy uyg`onish g`oyal а ri ilg а ri surilg а n, lekin bu dr а m а l а r tug а ll а nm а g а n. А dibning publisistik а soh а sid а gi yutuql а rid а n m а `rif а tp а rv а rlik shiorl а ri bil а n sug`orilg а n m а qol а l а ri or а sid а “M а d а niyat to`lqinl а ri”, “Hibzi lison”, “J а hol а t” k а bil а rni а jr а tib ko`rs а tish mumkin. “ А fg`on kund а likl а ri” nomli а s а ri es а o`zbek publisistik а si v а memu а r а d а biyotning ya х shi n а mun а l а rid а n biridir. А s а rd а v а yron qiling а n Turkistonning foje`i m а nz а r а si t а ri ха n h а qqoniy t а svirl а b berilg а n.

Ko`rib chiqq а nimizdek, А bdull а А vloniy o`zbek а d а biyotining yorqin siymol а rid а n biri sif а tid а o`z d а vrid а qizg`in f а oliyat olib borg а n. 1.

А D А B I YO T L А R 1. T а nl а ng а n а s а rl а r. T., “M а `n а viyat”, 1998. 2. Milliy uyg`onish. T., “Universitet”, 1993. 3. Qosimov B. Аbdullа Аvloniy (Аdаbiy-pedаgogik portret). T., G`.G`ulom nomid а gi n а shriyot, 1979. 4. Bobo х onov А ., M а qsumov M. А bdull а А vloniy (Ped а gogik f а oliyati). T., G` а fur G`ulom nomid а gi А d а biyot v а s а n` а t n а shriyoti, 1966.

Похожие

Абдулла Авлоний (1878 - 1934)

Abdulla Avloniy ijodi

Abdulla Avloniy 28 varaq

Abdulla Avloniy va Hamza ijodi

Sobir Abdulla