Taqlid so`zlar va ularning lingvomadaniy xususiyatlari - Лингвистика - Курсовые работы

Taqlid so`zlar va ularning lingvomadaniy xususiyatlari

Загружено в:

20.01.2023

Скачано:

0

Размер:

39.421875 KB

“Hozirgi o’zbek adabiy tili” fanidan “ Taqlid so`zlar va ularning lingvomadaniy xususiyatlari ” K U R S I SH I

Mundarija I.Kirish 1-bob. O’zbek tilida taqlid so’zlar sintaktik nazariyalari 1.1. Taqlid so`zlar tarixi 1.2. Taqlid so`zlar semantikasi 1.3. Taqlid so`zlar strukturasi 2-bob. Taqlid so’zlarning lingvomadaniy xususiyatlari 2.1. Taqlid so`zlar turlari 2.2. Taqlid so’zlarda lingvistik kompetensiyaviy yondashuvni shakllantirish Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati KIRISH

Til millat qiyofasining bir bo’lagi. Shu sababli hali mustaqillikka ilk qadamlar tashlanayotgan davrdayoq ona tiliga davlat maqomi berish masalasi kun tartibiga qo’yilgan va bu ish amalga oshirilgan edi. Istiqlol tufayli milliy tilshunoslikda tub burilishlar yuz berdi. Till va nutq hodisalarining farqlanishi, gap bo’laklari, xususan, kesim va qo’shma gap qurilishi bilan bog’liq ta’limotning o’zgarishi mavjud ko’pgina qoidalarni qayta ko’rib chiqish ehtiyojini yuzaga keltirdi. Uzluksiz ta’limda qo’shma gap turlarining nomlanishi, ular orasida ishlatiladigan tinish belgilari, tobe tarkibli qo’shma gap turlarini ajratish, qo„shma gaplarning qurilish qoliplarini belgilash bilan bog’liq qator muammolar yuzaga keldi. Tilning paydo bo’lishi masalasi insoniyatni qadimdanoq qiziqtirib keladi. Tilning paydo bo’lishi juda murakkabdir. Bu masala faqat tilshunoslikning emas, boshqa ko’p fanlarning: antropologiya, psixologiya va etnografiya kabi fanlarning ham o’rganish obyektidir. Tilning paydo bo’lishi masalasi – til qachon va qayerda paydo bo’lgan, dastlab nechta til bo’lgan, u yoki bu tillar qanday tuzilishda bolgan va shu kabi savollarga hali ilmiy asoslangan mukammal javob topilgan emas. Ba’zi olimlarning fikricha, til taxminan besh yuz ming yillar ilgari paydo bo’lgan. Ma’lumki, til boshqa narsa va hodisalar singari o’zgaruvchandir. Shunday ekan, besh yuz ming yil ichida tillarda qanday o’zgarish sodir bo’lganini tasavvur qilish, uni ilmiy, ham amaliy, ham nazariy nuqtayi nazardan o’rganish mumkin emas. Til taraqqiyotining yozuv paydo bo’lishidan avvalgi holati biz uchun qorong’idir. Biz faqat yozuv paydo bo’lgandan keyingi davrda ro’y bergan til taraqqiyoti to’g’risida yozma yodgorliklardan foydalanib, fikr yuritishimiz mumkin. Lekin yozuv tilni o’rganish, tilning paydo bo’lishi to’g’risidagi muammoni yoritishga to’liq imkon bermaydi. Shunday bo’lsa

ham, ba’zi olimlar bu masalaga o’z munosabatlarini, fikrlarini bildirib o’tishgan. Qadimgi Yunonistonda faylasuflar tilning qay tarzda kelib chiqqanligi ustida uzoq davr qizg’in bahs olib borganlar. Tilshunoslik tarixidan ma’lumki, bu masalada grek faylasuflari bir-biriga zid ikki xil farazni o’rtaga tashlashgan. Demokrit va boshqalar tilda narsa nomi bilan narsa orasida hech qanday bog’lanish yo’q, bu nomlar mazkur tilda gaplashuvchi odamlar tomonidan yaratilgan, demak, til inson tomonidan yaratilgan, degan fikrni ilgari surishgan. Bu guruh olimlar anomalistlar deb nom olgan. Platon boshliq boshqa bir guruh olimlar “narsa bilan uning nomi orasida muayyan bog’lanish bor. Bu bog’lanish narsalarning xususiyatlaridan, tabiatidan kelib chiqqan va bu bog’lanish ilohiy kuch tomonidan o’rnatilgan” degan fikrni ilgari surishgan. Tarixda bu oqim anologistlar deb nom olgan. Hozirgi tilshunoslik nuqtayi nazaridan qaralsa, narsalar bilan ularning nomi orasida, umuman olganda hech qanday bog’lanish yo’q. Bu ko’pchilik olimlar tomonidan qayd etilgan. Chunki narsa bilan uning nomi orasida bog’liqlik bo’lganda tillarning soni 5000 dan ortib ketmasdi. Shuni aytib o’tish kerakki, ayrim tillarning kelib chiqishini, masalan o’zbek, rus, hind, tojik va boshqa tillarning qachon paydo bo’lganini, qanday tarkib topganligini aniq bilish mumkin. Ammo, biror bir aniq tilning kelib chiqishi masalasini umuman tilning, insonlar nutqining paydo bo’lishi masalasi bilan tenglashtirib bo’lmaydi. Hozir dunyoda mavjud bo’lgan jonli tillarning ham, ba’zi bir o’lik

tillarning ham kelib chiqish tarixini o’rganish u qadar qiyin masala emas. Anchagina tillarning qachon paydo bo’lganligi, qachon tarkib topganligi aniqlangan. Biroq, yer yuzida umuman insoniyatga xos tilning qachon paydo bo’lganligi, dastlabki tillarda qanday so’zlar bo’lganligi, uning grammatik xususiyatlari nimalardan iborat ekanligi hal qilingan emas va hal qilinishi ham mumkin emas. Chunki bundan bir necha yuz ming yillar burun paydo bo’lib, keyinchalik nom – nishonsiz yo’qolib ketgan tillar ham bo’lgan. Bundan bir necha yuz ming yil burun paydo bo’lgan tillarning fonetik tizimi, so’z boyligi, grammatikasi va boshqa muayyan xususiyatlaridan qat’i nazar, umuman tilning kelib chiqishi o’rganilar ekan, eng avvalo, tilning kelib chiqishidagi shart – sharoitlarni tadqiq qilish, ya’ni insonlar qanday sharoitda so’zlay boshlaganliklarini o’rganish va bu masalani umuman tilning kelib chiqishi masalasi bilan bog’lagan holda tahlil qilib, xulosa chiqarish lozim. Tilning kelib chiqishi masalasini aniqlashdagi qiyinchilik shundan iboratki, birinchidan, hozirgi til tarixi fani dunyoda umuman tilning qanday paydo bo’lganligi to’g’risida hech qanday dalillarga ega emas. Chunki hozir bizga ma’lum tillarning yozuv tarixi 10 -15 ming yildan oshmaydi. Olimlarning faraz qilishicha, inson bundan bir necha yuz ming yil avval so’zlasha boshlagan. Ammo, o’sha davrdagi tillar to’g’risida hozirgi vaqtda hech qanday ma’lumot yo’q. Shuning uchun ham tilshunoslik fani bu masalani to’g’ridan – to’g’ri o’rganish imkoniyatiga ega emas. Dunyoda eng avval paydo bo’lgan

tilning fonetik tuzilishi, so’z boyligi qanday ekanligini, grammatik shakllari nimalardan iboratligini bilish mumkin emas. Umuman, tilning qanday sharoitlarda paydo bo’lishi masalasini ilmiy farazlarga asoslanib o’rganish mumkin bo’ladi. Tilshunoslik ilmi bir – biriga yaqin bo’lgan psixologiya, fiziologiya, etnografiya, arxeologiya, tarix va shunga o’xshah fanlarning dalillariga suyanib, tilning kelib chiqishi masalasiga yondashishi mumkin. 1-bob. O’zbek tilida taqlid so’zlar sintaktik nazariyalari 1.1. Taqlid so`zlar tarixi Taqlid soʻzlar - maʼno va shakliy xususiyatlariga koʻra, alohida guruhni tashkil qiluvchi, kishilar, hayvonlar va boshqa jonli, jonsiz narsalarning tovushini, harakat- holat obrazini taqlidan ifodalovchi soʻzlar. O’zbek tilshunosligida esa bu masala 60- yillargacha alohida tadqiqot obyekti sifatida o’rganilgan emas. O’sha paytgacha o’zbek tili bo’yicha yozilgan grammatikalarda va qo’llanmalarda taqlidiy so’zlarga juda kam o’rin berilgan va ularning ko’pchiligida taqlidiy so’zlar undov so’zlarning ajralmas qismi sifatida ko’rsatilar edi. O’tgan asrning ikkinchi yarmidan boshlab taqlidiy so’zlar masalasi olimlarimiz e’tiborini o’ziga tortdi. Ular mavzu ustida ma’lum darajada kuzatishlar olib borib, u yoki bu holatdagi o’z fikrlarini o’rtaga tashladilar. Jumladan, A.N.Kononov «O’zbek tili grammatikasi»13 asarida taqlidiy so’zlarni undovlarning bir ko’rinishi deb ko’rsatsa, 1956-yili nashr qilingan «Hozirgi turk adabiy tilining grammatikasi»14 asarida ularni alohida so’z turkumi qilib ajratadi. Demak, A.N.Kononov oldingi asarlarida tasviriy so’zlarni undovlarning bir turi sifatida ko’rsatsa ham, 1956-yili ularni mustaqil so’z turkumi qilib ajratish kerak,

degan xulosaga keladi va «Hozirgi o’zbek adabiy tili grammatikasi» asarida bu xulosasini qat’iy bayon qiladi. A.G’ulomov o’zining maktablar uchun tuzgan darsliklarida, «O’zbek tili morfologiyasiga kirish» asarida taqlidiy so’zlarni undovlarning bir turi sifatida ko’rsatsa-da, 1957-yil avgustida maktablarda o’zbek tilini o’qitishni yaxshilash masalalari bo’yicha o’tkazilgan respublika konferensiyasida qilgan ma’ruzasida taqlidiy so’zlarni ayrim tur qilib ajratish lozimligini alohida qayd qiladi. U.Tursunov va J.Muxtorov17, S.Mutallibov18, S.Usmonovlar19 o’z asarlarida tasviriy so’zlarni undovlardan ajratib, alohida so’z turkumi sifatida qaraydilar. S.Mutallibov 1956-yili «O’qituvchilar gazetasi»da taqlid so’zlar to’g’risida maqola e’lon qildi. Bu maqolada tovushga taqlid so’zlar ham, obrazli so’zlar ham tovushga taqlid so’zlar termini bilan ataladi. Ishda ancha chalkash fikrlar ham aytilgan. Ammo S.Mutallibov keyinroq nashr qilgan ocherklarida20 bu masalaga aniqliklar kiritdi. Lekin har ikkala ishda ham tasviriy so’zlarga oid ayrim misollarni izohlashda ayrim chalkashliklarga yo’l qo’yilgan. Masalan, ko’proq tovushga taqlid so’zlarni harakat va holat tasvirini bildiruvchi so’zlar bilan aralashtirib yuborish hollari uchraydi. Uning maqolasida yaltiroq, yalt-yult, lim-lim, g’imir-g’imir so’zlarini, ocherklarida esa dikillamoq kabi so’zlarni tovushga taqlid deb atashi fikrimizning isbotidir. Keltirilgan so’zlarni tovushga taqlid so’z emas, holatga taqlid (obrazli) so’zlar deb hisoblash kerak. S.Mutallibov tovushga va holatga taqlid so’zlarni birlashtirib, ularga quyidagicha ta’rif beradi: «Hayvonlar, jonivorlar, qush-qurtlar va odamlar, narsalar harakatidan paydo bo’lgan tovushlarga shartlicha taqlid qilib yasalgan so’zlar tovushga taqlidiy so’zlar deb ataladi». Bu ta’rif taqlidiy so’zlarning barcha xususiyatlarini o’zida mujassamlashtira olmaydi. Bu ta’rifda holatga taqlid so’zlarga fikr bildirilmagan. Muallifning taqlidiy so’zlar yasalishi to’g’risidagi fikri ham e’tirozdan xoli emas. Eng avvalo taqlidiy so’zlarning yasalishi bilan ulardan boshqa so’z turkumlarining yasalishlarini farqlash kerak, ya’ni ularga bir hodisa sifatida qarash yaramaydi.

Tadqiqotchi tovushga taqlid so’zlar morfologik yasalish xususiyatiga ega deb ta’kidlaydi-yu, lekin ko’proq ishda taqlidiy so’zlardan fe’l, ot, sifat kabi boshqa so’z turkumlarining yasalishi to’g’risida gapiradi. S.Mutallibov taqlidiy so’zlarning turlari haqida gapirib shunday yozadi: «Tovushga taqlidiy so’zlar tuzilishi asosiga ko’ra ham ikkiga ayriladi: a) eshitgan tovushga shartlicha taqlid qilib yasalgan so’zlar: pish-pish uxlamoq, taq- taq yurmoq; b) narsalar va hodisalar ko’rinishiga shartlicha taqlid qilib yasalgan so’zlar: yalt-yult, lim-lim. Tasnifdan obrazli so’zlar tovushga taqlid so’zlarning bir turi, uning bir ko’rinishi ekan, degan xulosaga kelish mumkin. Bu yerda termin qo’llashdagi yanglishlik sezilib turibdi. So’ngra muallif taqlidiy so’zlarning semantik guruhlarini nima uchundir tuzilishiga ko’ra deb hisoblaydi. Turkologlardan N.A.Kononov, N.A.Baskakov, L.N.Xaritonovlar taqlidiy so’zlarni anglatgan ma’nolariga qarabgina yuqoridagi kabi ikki guruhga ajratadilar. S.Mutallibov taqlidiy so’zlarning takrorlanishini, juftlashgan shakllarini «qo’shma taqlidiy so’zlar» sifatida talqin qiladi. Bu o’rinda ham yanglishlik mavjud. Aslida takror, juft so’zlar bilan qo’shma so’zlar orasidagi farq bularni bir terminga birlashtira olmaydi. «Hozirgi zamon o’zbek tili» asarida taqlidiy so’zlar «mimemalar» termini ostida, qisqa bo’lsa-da, alohida kategoriya sifatida ajratilib ko’rsatiladi. Ammo asarning ba’zi boblarida u undovlar sifatida qarayverilgan. U.Tursunov, J.Muxtorovlarning «Hozirgi zamon o’zbek tili. Morfologiya» qo’llanmasida taqlidiy so’zlar qisqa bo’lsa-da, alohida kategoriya sifatida o’rganilgan. Mualliflar taqlidiy so’zlarga quyidagicha ta’rif beradilar: «Taqlidiy so’zlar shaxs, predmet va turli jonivorlar tovushining, harakat va holat obrazining

tashqi olamdan olgan taqlidi-kopiyasidir. Taqlidiy so’zlar turli xildagi ixtiyoriy yoki ixtiyorsiz tovush va qichqiriqlarni, harakat va holat obrazini bildiradi» 26. Mualliflar taqlidiy so’zlarni ikkiga: tovushga taqlidiy so’zlar va obrazli so’zlarga bo’lib, ularga ta’rif beradilar va misollar bilan izohlaydilar. Taqlidiy so’zlarni tuzilishi jihatidan esa yakka va juft taqlidiy so’zlarga bo’ladilar. Bu o’rinda taqlidiy so’zlarning takroriy shakli ham juft shakli ichida ko’rib o’tilgan, ya’ni juft va takroriy taqlidiy so’zlar aralash holda izohlangan. Shuningdek, ishda taqlidiy so’zlarning undovlardan farqi haqida qisqa o’rinda bo’lsa- da, munosabat bildirilgan. Shu bilan birga, taqlidiy so’zlardan boshqa so’z turkumlari yasalishi va ularning sintaktik vazifalari haqida ham fikr bildirilgan. U.Tursunov, J.Muxtorov, Sh.Rahmatullayevlar tomonidan nashr etilgan «Hozirgi o’zbek adabiy tili» asarida ham taqlidiy so’zlar haqida yuqoridagi kabi fikrlar bildirilgan. G’.Abdurahmonovning umumiy tahriri ostida chop etilgan, E.Begmatov tomonidan yozilgan «Hozirgi o’zbek adabiy tili»28 asarida taqlidiy so’zlar «Tasviriy so’zlar» termini ostida berilib, nisbatan kengroq ma’lumotlar berilgan. Unda tasviriy so’zlarga quyidagicha ta’rif beriladi: «Obyektiv olamdagi xilma-xil tovushlar hamda narsa va hodisalar harakatining obrazli holatlariga taqlid qilish orqali paydo bo’lgan so’zlar tasviriy so’zlar deb ataladi» shda tasviriy so’zlar ma’no jihatidan ikkiga: taqlidiy so’zlar va obrazli so’zlar; tuzilishiga ko’ra uchga: sodda, takroriy va juft tasviriy so’zlarga bo’lib o’rganilgan. Shuningdek, tasviriy so’zlarning ba’zi fonetik xususiyatlari, tasviriy so’zlarning so’z yasash tizimidagi o’rni, ulardagi otlashish (shov-shuv+i kabi) hodisasi va ularning muhim sintaktik vazifalari haqida fikr yuritilgan. Ishda tasviriy so’zlar boshqa so’z turkumlari hisobiga boyimasligi, yangi tasviriy so’zlar ularning o’zidan ma’lum grammatik shakllar vositasida hosil qilinishini (shir-

t-shirt, shir-q-shirq, shiq-ir-shiqir, shar-t-shart kabi) tasviriy so’zlarning morfologik belgisi sifatida talqin qilingan. 1.2.Taqlid so`zlar semantikasi O’zbek tilshunosligida tasviriy (taqlidiy) so’zlarni o’rganish borasida R.Qo’ng’urovning xizmatlari katta.R.Qo’ng’urovning tasviriy so’zlar borasidagi ilmiy kuzatishlari natijasida «O’zbek tilida taqlidiy so’zlar haqida ba’zi mulohazalar», «O’zbek adabiy tilida tasviriy so’zlarning fonetik xususiyatlari haqida», «O’zbek tilida taqlidiy so’zlarning o’rganilishi haqida», «Tasviriy so’zlarning leksik xususiyatlari haqida», «Hozirgi zamon o’zbek tilida tasviriy so’zlarning semantik klassifikatsiyasi» kabi qator maqolalari yuzaga keldi. U bu boradagi, ya’ni, o’zbek tilshunosligida tasviriy so’zlarning umumiy tavsifi, qurilish, so’z yasash tizimidagi o’rni, fonetik, leksik, grammatik, sintaktik xususiyatlarini umumlashtirib, 1962-yilda nomzodlik dissertatsiyasini himoya qildi va 1966-yilda «O’zbek tilida tasviriy so’zlar»nomli monografiyasi nashr etildi. Bu ish so’nggida tasviriy so’zlarning qisqacha lug’ati ham berilgan. R.Qo’ng’urov monografiyaning «Tasviriy so’zlarning o’rganilish tarixidan» deb nomlangan qismida turkologiyada tasviriy so’zlarning o’rganilishi haqida to’xtalib, turkolog olimlarning tasviriy so’zlar borasidagi qarashlariga u yoki bu darajada fikr bildiradi. «Tasviriy so’zlarning umumiy xarakteristikasi» qismida tasviriy so’zlar haqida umumiy fikrlar bildirib, taqlid so’zlar borasida quyidagicha xulosaga keladi: a) o’zlarining leksik ma’nolariga ega; b) kishida umumiy taassurot hosil qilish darajasiga ko’tara oladi. Bir tilda gapiruvchi amma kollektiv asosan ularni bir xilda tushunadi; v) o’zlariga xos qurilishga, formaga ega; g) sodda holda asosan yordamchi fe’llar bilan keladi;

d) gapda ma’lum bo’lak vazifasini bajarib, boshqa gap bo’laklari bilan munosabatga kirisha oladi. Mana shu xususiyatga ega bo’lgan taqlidni so’z deb hisoblash mumkin. Shuningdek, bu qismda undovlar bilan tasviriy so’zlarning bir-biriga yaqin, o’xshash xususiyatlarini o’zbek tili materiallari asosida quyidagicha: Tasviriy so’zlar va undovlar harakat obrazi, tovush va emotsiyaning nomini ko’rsatmaydi, balki ularning bevosita ifodalanishi hisoblanadi. Undov va tasviriy so’zlar (yasovchi affikslarsiz) o’zagi ism sifatida qabul qilinadi. Masalan, oh, uh, shart, gurs, milt, yalt-yalt, jildir-jildir va boshqalar. Har ikki kategoriyada ham nominativlik xarakterining yo’qligi ularni boshqa kategoriyalardan, turkumlardan ajratib turadi. O’xshash affektiv bo’yoqqa, ekspressivlikka ega va boshqalar37 deb ko’rsatsa, ularning faqat o’ziga xos, bir-biridan ajratib turuvchi xususiyatlarini quyidagicha izohlaydi: a) Semantik tomondan undovlar so’zlovchining ko’proq ichki kechinmasini, his- hayajonini, buyruq, xitob va iltimosini bildiradi. Tasviriy so’zlar esa kishilar va boshqa predmetlarning tovushlari va harakatlarini kopiya qilgandek tovush yoki harakat obrazi sifatida ifodalaydi. Emotsionallik, buyruq, iltimos tasviriy so’zlar uchun xos emas. b) Undovlar nutqda modal ma’no ifodalab, bu xususiyati bilan yuklamalar hamda modal so’zlarga yaqin turadi. Tasviriy so’zlar predmetning harakatini va tovushga taqlidini bildirib, ravish va sifatlarga yaqin turadi, ular uchun modallik xos emas. v) Tasviriy so’zlarda substantivlashish kuchli, undovlarda esa bu xususiyat taraqqiy etmagan. Tasviriy so’zlarda takroriy forma tovush yoki harakatni kuchaytirishdan tashqari, harakatning birdan ortiq bo’lganligini, davomliligini ham bildiradi. Undovlarda esa takror ko’proq emotsionallikni oshiradi, his-hayajonni kuchli qilib beradi.

g) Tasviriy so’zlar so’z yasash sistemasida juda aktiv qatnashadi. Undovlarda, pish- pish//pisht-pisht, voy-voy//voy-voyla tipidagi bir necha holatdan tashqari, so’z yasalishi hodisasi yo’q darajada. d) O’zbek tilida undovlar faqat demoq yordamchi fe’li bilan birika oladi. Tasviriy so’zlar esa, etmoq, demoq ba’zan qilmoq hamda boshqa mustaqil fe’llar bilan birika oladi. ye) Tasviriy so’zlar gapning mustaqil bo’laklari (ega, kesim, aniqlovchi, to’ldiruvchi, hol) vazifasida kela oladi. Undovlar esa odatda gapning boshqa bo’laklari bilan bog’lanmay, «mustaqil gap» prepozitiv yuklama (S. Usmonov) vazifasida keladi, xolos. yo) Tasviriy so’zlarni ma’lum bir formulaga solish mumkin (undosh+unli+undosh yoki undosh+unli+undosh+undosh). Yuqoridagi xususiyatlar asosida muallif undovlar bilan taqlidiy so’zlarni bir turkumga birlashtirish noto’g’ri ekanligini, ularni alohida-alohida so’z turkumi sifatida o’rganish kerakligini ta’kidlaydi. «Tasviriy so’zlarning ba’zi bir leksik va fonetik xususiyatlari» qismida taqlidiy so’zlarning tarixiy kategoriya ekanligini, davrlar o’tishi bilan tasviriy so’zlarning badiiy asar matnida ko’proq uchrashi misollar asosida ko’rsatib berilgan. Shunungdek, ularning fonetik xususiyatlari, tasviriy so’zlardagi bo’g’in tuzilishi va ulardagi epinteza (epinteza (grek.kiritish). So’z ichida (yoki boshida) tovush orttirilishi: ing /g’ing, apil/tapil kabi), geminasiya (ikki aynan bir xil undoshli holatning yuzaga kelishi: g’ijir-g’ijir// g’ijilla kabi) hodisalari izohlab berilgan. «Tasviriy so’zlarning strukturasi» qismida esa taqlidiy so’zlarni tuzilishiga ko’ra: 1) sodda tasviriy so’zlar

2) reduplikatsiyalashgan (reduplikatsiya (lot.ikkilanish) so’zni takror formada qo’llash, takroriy so’z hosil qilish usuli: taq-taq, piq-piq kabi) tasviriy so’zlar 3) juft tasviriy so’zlarga bo’lib o’rganadi. «Tasviriy so’zlarning o’zbek tili so’z yasash sistemasidagi roli» qismida taqlidiy so’zlardan yasalgan otlar, sifatlar, fe’llar va ravishlar alohida-alohida o’rganiladi. «Tasviriy so’zlarning sintaktik funksiyalari» qismida esa taqlidiy so’zlarning gapda ega, kesim, aniqlovchi, izohlovchi, hol vazifalarida kela olishi misollar yordamida asoslab berilgan. Ishning xulosa qismida tadqiqotchining ilmiy kuzatishlari natijasida yuzaga kelgan umumiy xulosalari bayon qilingan. Demak, o’zbek tilshunosligida taqlidiy so’zlar tadqiqi R.Qo’ng’urov nomi bilan uzviy bog’liq. Olimning bu borada olib borgan izlanishlari tilshunosligimizda ilmiy qimmatga ega. «O’zbek tili grammatikasi» (1975) ning «Taqlid so’zlar» qismi ham R.Qo’ng’urov tomonidan yozilgan va bu asarda olimning ushbu so’zlar turkumiga oid asosiy qarashlari o’z ifodasini topgan. 1.3.Taqlid so`zlar strukturasi Taqlidiy so’zlar kishilar, boshqa jonli va jonsiz predmetlar va hodisalar chiqargan tovushlar taqlidni – ularning turli xil ko’rinishi, holat, harakatlari tasavvurini ifodalovchi birliklar sifatida izohlangan hamda tovushga taqlid va obrazga taqlid so’zlar tarzida guruhlangan. O’z navbatida, har bir guruh yana ma’lum semantik maydonlarga birlashtirilgan. Masalan, tovushga taqlid so’zlar – jonli predmetlar tovushiga taqlid asosida: kishilarning harakatlaridan paydo bo’lgan va turli hayvon, jonivorlar tovushlariga; jonsiz predmetlar tovushiga taqlid asosida: qattiq jismlar; har xil mexanizmlar, motorlar, transport kabilarning harakatidan va qurollardan o’q uzish paytida paydo bo’lgan; gazsimon predmetlar va suyuqliklar harakatidan paydo bo’lgan tovushlarga taqlid so’zlar tarzida umumlashtirilgan.39 Ayni paytda bu

semantik maydonga kirmaydigan g’arj-g’urj, chip-chip, jiz-biz, chirt-chirt singari taqlidiy so’zlar ham borligi ta’kidlab o’tilgan. Obrazga taqlid so’zlar esa harakatni va uning tavsifini bildiruvchi; kishi va boshqa predmetlarning holati, tashqi ko’rinishi tasvirini ifodalovchi, yorug’lik tasvirini ifodalovchi semantik guruhlarga birlashtirilgan. Ularning ma’nolari matnda o’zgarishi mumkinligi ham ta’kidlab o’tilgan: «Bir tasviriy so’z ma’lum o’rinda tovushga taqlidni bildirsa, boshqa o’rinda unga omonim sifatida narsa va hodisalarning harakat-holat obrazini ifodalaydi. Bu ma’no esa kontekstda oydinlashadi. Chog’ishtiring: Devor gup etib quladi (tovushga taqlid so’z) – gup-gup qor yog’moqda (obrazli so’z); Osh burq-burq qaynamoqda (tovushga taqlid so’z) – Burq-burq tutun tarqaladi (obrazli so’z)».40 1978-1980 yillarda R.Qo’ng’urovning «Hozirgi o’zbek tilida o’zgarmaydigan so’zlar» asari nashr etildi. Asarning ikkinchi qismi taqlidiy va modal so’zlar tadqiqiga bag’ishlangan bo’lib, muallifning bu boradagi avvalgi qarashlari yangiliklar bilan to’ldirildi va material o’quv jarayoniga moslab bayon qilindi. Jumladan, asarda taqlidiy so’zlarning fonetik shakllanishi, ma’no turlari, tuzilishi, so’z yasalishidagi roli, gapdagi vazifalari singari bo’limlar mavjud. Shu bilan birga, unga «Tasviriy so’zlarning stilistik xususiyatlari» degan qism kiritilgan. Asar muallifining qayd etishicha, tasviriy so’zlar gapda ifodalangan mazmunga aniqlik, tasviriylik kiritish uchun ishlatiladi. Ularning boshqa vazifasi yo’q. Gapning mazmuniga boshqa bir o’zgartirish kiritmaydi. Shu sababli gap tarkibidagi tasviriy so’zni tushirib qoldirsak, uning ma’nosida katta bir o’zgarish yuz bermaydi, balki tasviriylik yo’qoladi, xolos. Xuddi shuning o’zi, birinchi navbatda, tasviriy so’zlarning stilistik kategoriya ekanligini ko’rsatadi.41 Shuningdek, bu tushirib qoldirishni tasviriy so’zlar qo’llanishining hamma holatlariga tegishli, deb xulosa chiqarish ham to’g’ri emasligi ta’kidlanadi va misollar asosida fikr tasdiqlanadi. Masalan: Maysara. O’g’ridan qochirib qo’ydim, deyman. Lekin kelib bundoq quyrug’ingizdan ushlasa, «moo» deb qo’yasizda, shattalaysiz (Hamza) -

O’g’ridan qochirib qo’ydim, deyman. Lekin kelib bundoq quyrug’ingizdan ushlasa, … deb qo’yasizda, shattalaysiz. Funksional stilistik nuqtayi nazardan tasviriy so’zlar, asosan, og’zaki so’zlashuv nutqi va badiiy nutq uchun xosdir. Rasmiy ish qog’ozlari, ilmiy uslublar uchun bunday so’zlarning ishlatilishi xos emas. Publisistik uslubda ham ayrim vaqtlardagina tasviriy so’zlarga murojaat qilinadi. Badiiy uslubda so’zlarning bu turkumi ko’proq bolalar adabiyotida, dramatik asarlarda ko’zga tashlanishini muallif alohida ta’kidlaydi. R.Qo’ng’urov taqlidiy so’zlar sinonimiyasiga ham e’tiborni qaratadi va yig’lamoq semasi ostida birlashadigan so’zlarni tahlil qiladi. Ular quyidagilar: bag’-bug’, big’- big’, biq-biq, piq-piq, inga-inga. Yoki doira ovozi – baqa-bang, gijdang, gijbang, gijdang-gijdang, taka-tum-tak; kulmoq – xoxolamoq, gurr etib kulmoq, voh-ho-ho deb kulmoq, hiringlamoq, irjaymoq, tirjaymoq, jilmaymoq; karnay ovozi – vahat- vaha, vahu-vaho, vot-vot, vot-vut; bedananing sayrashi – vit, vag’-vag’, bid-bildiq, vavag’ kabi elementlar sinonimiyasini keltiradi. Shuningdek, muallif tasviriy so’zlar polisemiyasi haqida ham muhim fikrlar aytgan. Turli xil predmetlar chiqargan ma’lum darajada bir-biriga yaqin, o’xshash tovushlarni tasvirlash jarayonida tasviriy so’zlarda polisemiya hodisasi yuz beradi. Masalan: vish (vish-vish): vishillagan moddalar, vishillatib pivo quymoq, ilonning vishillab yurishi, qilichni qinidan vish etib chiqarmoq, raketalarning vish-vish ovozi kabi. Yoki viz- viz: o’qning uchgan ovozi, arining uchishi, qishdagi qattiq shamol ovoziga nisbatan; gup-gup: yurakning qattiq urishi, issiq yolqinning yuzga urilishi, qorning qattiq yog’ish jarayoni; vijir-vijir: qushlar to’dasining sayrashi, quyosh selida poyonsiz qirlarning tasviri, go’shtning olovda kuydirilgan holatini ifodalashda tasviriy so’zlar ma’nosida kengayish – polisemantizm yuz bergan. R.Qo’ng’urov so’zlarning ko’chma ma’noda ishlatilishi (ma’nolar konnotatsiyasi) ham stilistik qiymat kasb etishini ko’rsatib o’tgan. Masalan, o’zbek tilida vag’illamoq tasviriy fe’l aslida kishining baland ovoz bilan to’xtovsiz gapirishi tasviri uchun

ishlatiladi. Ammo daryoning tezlik bilan, baland ovoz chiqarib oqishiga nisbatan ham shu tasviriy fe’ldan foydalanish mumkin. Akillamoq itga nisbatan qo’llaniladi, badiiy va so’zlashuv uslublarida ba’zan kishiga nisbatan ishlatilishi ham mumkin: Qirq ikki gradus, Gitler akkilar Bizning yengilishga qish bo’ldi sabab singari. R.Qo’ng’urov qayd etgan fikrlardan shu narsa ma’lum bo’ladiki, tasviriy so’zlar shunchaki tabiat va jamiyat, insonlar va jonivorlar harakati, holati va ovoz chiqarishiga taqlidni ifodalabgina qolmasdan, nutq jarayonida qo’shimcha ma’no ottenkalarini ham ifodalaydi va shu tarzda bu so’zlarning o’zining ham ma’no doirasi kengayib boradi. Shuning uchun ham ularning leksik-grammatik va semantik-stilistik jihatdan o’rganish muhim ahamiyat kasb etishi mumkin. Shu o’rinda biz yana bir darslikda taqlidiy so’zlarga bildirilgan ayrim fikrlarga to’xtalib o’tishni lozim topdik. Yuqorida keltirilgan asarlarning ko’pchiligida aynan bir xil shaklda takrorlangan taqlidiy so’zlarni (taq-taq, miyov-miyov kabi) takroriy taqlidiy so’zlar, biror fonetik jihatdan o’zgarib takrorlangan taqlidiy so’zlarni juft taqlidiy so’zlar (apil-tapil, g’ivir-shivir kabi) deb qaralgan. U.Tursunov, J.Muxtorov, Sh.Rahmatullayevning «Hozirgi o’zbek adabiy tili» asarida esa «Takroriy taqlidiy so’zlar shu so’zlarning takrorlanishi asosida tuziladi, bunda fonetik o’zgarish bo’lishi, so’z bir necha marta takrorlanishi mumkin: piqir-piqir, paq-puq, tars-turs kabi. Juft taqlidiy so’zlarda esa bir necha taqlidiy so’z juftlashadi: taka-tum-tak, pluq-qum- prr kabi» deb izohlangan. Biz ham mazkur ishimizda bugungi tilshunosligimizdagi ana shu qarashlarga tayandik. Garchi so’zlarning ushbu turkumi tilshunosligimizda ham taqlidiy so’zlar, ham tasviriy so’zlar deb nomlanib kelayotgan bo’lsa-da, ulardan taqlidiy so’zlar atamasini qo’llashni lozim topdik.

Ularning lug’atlarda berilish xususiyatlarini o’rganishdan avval taqlidiy so’z borasida o’zbek tilshunosligida taqlidiy so’zlarning o’rganilish tarixi, uning mavjud ilmiy va ilmiy-nazariy adabiyot va darsliklarda aks etishi kabi tomonlariga to’xtaldik. Keyingi bobda esa bevosita izohli lug’atlarda uchraydigan taqlidiy so’zlar haqida mulohaza yuritiladi. 2.Taqlid so’zlarning lingvomadaniy xususiyatlari 2.1. Taqlid so`zlar turlari Taqlid so’zlar sharpa, tovush, sho’la, harakatlarning obrazi bo’lgan so’zlardir. Taqlid so’zlar ikki guruhni tashkil qiladi: 1) tovushga taqlid so’zlar. Tovushga taqlid so’zlar tabat va jamiyatda uchraydigan xilma-xil tovushlarni nutqqa ko’chirilishi asosida yuzaga keladi: inga-inga, pix-pix, vov, uv, qag’-qag’, taq, gurs, gumbur kabilar; 2) harakat va holatga taqlid so’zlar. Harakat va holatga taqlid so’zlar tabiatda uchraydigan turli narsa va hodisalarning harakat va holatlarni so’zlar vositasida ifodalanishi asosida vujudga keladi: yalt, lip, lik - lik, yalp - yalp, bij - bij kabilar. Taqlid so’zlar yakka va takror holda ishlatiladi. Takroriy taqlid so’zlar asosida davomiylik, takrorlanish kabi ma’nolarni ifodalanadi. Qiyoslang: U piq etib kuldi. U piq-piq ko’ldi . Tovushga taqlid so’zlarga, ba’zan –ir, -ur kabi unsurlar qo’shilib takror shaklda ishlatilganda, ularning ma’nolari kuchaytiriladi: taq+ir-tuq+ur, tas+ur-tus+ur, dup+ur-dup+ur.

Taqlid so’zlar boshqa turkumlardan yasalmasa ham, biroq ular asosida ot va fe’l turkumiga doir so’zlarni yasash mumkin: qars+ak, bizbiz+ak, sharshar+a, g’arg’ar+a, jizz+a kabi otlar, taq+illa, duk+illa, lapang+la, milt+illa, taq etmoq, lik etmoq kabi fe’llar shular jumlasidandir. Taqlid so’zlar gapda, asosan hol va sifatlovchi aniqlovchi vazifalarini bajaradi. Bunda ular etgan va etib kabi so’zlar bilan birikib kelishi ham mumkin. Masalan: Sobir yaxna ko’k choyni qult-qult yutdi . O’rmon bo’ylab boltaning taq-taq etgan tovushi taralib sokinlikni buzardi. Simyog’ochga ilingan chiroq shamolda taq-taq etib ovoz chiqarardi . Taqlid so’zlar otlashganda ega, to’ldiruvchi, qaratqichli aniqlovchi kabi vazifalar bajaradi. Masalan, ega: Bu yerdan to’plarning gumbur-gumburi eshitilib turardi; to’ldiruvch: Senlar bu yerda vag’ir-vug’ur bilan ovvorasanlar; qaratqich aniqlovchi: Xolmurodning kirib kelishi quvnoq qiy-chuvning bosilishiga sabab bo’ldi. 2.2. Taqlid so’zlarda lingvistik kompetensiyaviy yondashuvni shakllantirish Bugungi kunda ta’limda kompetensiya, lingvistik kompetensiyaviy yondashuv atamalari kirib keldi va tez ommalashmoqda. Tilshunoslikda ushbu atama ilk bor XX asr o’rtalarida qo’llangan bo’lib, tilni ishlatish jarayonida faoliyatga yo’naltirilgan bilim, ko’nikma va malakalar majmuyi sifatida talqin qilingan. Bunda kompetentlik va kompetensiyaviy yondashuv tushunchalari ta’limda natijaviylikni ko’rsatuvchi omillar sifatida qayd etiladi. “Kompetence” atamasining talqin qilinishi, ko’pincha u qaysi tildan tarjima qilinganligiga bog’liq. Masalan, fransuz tilida “competence” ikki xil ma’noga ega kompetensiya va bilimdonlik; ingliz tilida - uch xil ma’noga ega: qobilyat yoki malaka, kompetensiya. Davr taqozosi bilan o’qish va o’qitish jarayonining mohiyatan o’zgarishi avvaldan mavjud bo’gan “bilim”, “ko’nikma” va “malaka” kategorial uchlik tizimining qaytadan ko’rib chiqilishiga va ta’limda natijaviylikni baholashga qaratilgan yangicha yondashuvning joriy etilishiga olib keldi. Muayyan ta’lim bosqichida har bir fan bo’yicha egallanadigan kompetensiyaviy darajalar (yoki layoqatlilik darajalari) ma’lum sohada muvaqqiyatli

faoliyat yuritish uchun egallangan bilimlar, amaliy malakalar va shaxsiy sifatlarni qo’llash qobilyati bo’lib, bu nafaqat olingan nazariy bilim, ko’nikma va malakalarning majmuasi, balki olingan nazariy va amaliy bilimlarni amaliyotga mustaqil va ijodiy qo’llay olish darajasidir. Ilmiy pedagogik, psixologik manbalarda berilishicha, kompetensiya, kompetentlilik o’ta murakkab, ko’p qismli, qator fanlar uchun mushtarak bo’lgan tushunchalardir. Shu boisdan uning talqinlari ham hajman, ham tarkibiga ko’ra, ham ma’no mantiq mundarijasi jihatidan turli-tuman. Terminning mohiyati “samaradorlik”, “moslashuvchanlik”, “yutuqlilik”, “uquvlilik”, “sifat”, “miqdor” kabi tushunchalar asosida tavsiflanmoqda. Taqlid so’zlardagi kompetensiyaviy jarayon bugungi tilshun о s о limlarning diqqatini o’ziga jalb etgan: biz t о vushga taqlid haqidagi ilk fikrlarni o’sha davrlarda aytilganligini ko’ramiz. Ma’lumki, tabiatdagi j о nli va j о nsiz pr е dm е tlar turli х il t о vushlar chiqaradi. Kishilar o’z turmush tajribalarida ba’zan ana shunday t о vushlarga taqlid qiladilar. Amm о biz talaffuz qilgan t о vush o’sha t о vushlarga ancha yaqinlashib b о radi va u shartli ravishda taqlid d е b о linadi. T о vushga taqlid so’zlar tashqi m о ddiy dunyoning t о vush t о m о nidan ko’rinishi haqidagi tushunchalarni anglatadi. Х ullas, taqlid so’zlar: a) o’zlarining l е ksik ma’n о lariga ega; b) kishida umumiy taassur о t h о sil qilish darajasiga ko’tarila о ladi. Bir tilda gapiruvchi hamma jam о a as о san ularni bir х ilda tushunadi; v) o’zlariga хо s qurilishga ega; g) s о dda h о lda as о san yordamchi f е ’llar bilan birga k е ladi; d) gapda ma’lum bo’lak vazifasini bajarib, b о shqa gap bo’laklari bilan mun о sabatga kirisha о ladi. Mana shunday х ususiyatlarga ega bo’lgan so’zlarni taqlid so’z d е b his о blaymiz. Taqlid so’zlarni lingvistik kompetensiyasini tavsiflashda quyidagi holatlarga alohida e’tibor qaratiladi: - taqlid so’zlarga doir bilimlar majmuyining amalda qo’llanilishi; - amalda zarur natijalarni qo ‘lga kiritish layoqati; - faollashgan (amaliyotga tatbiq etilgan) o’quv, bilim, tajribalar majmuyi; Taqlid so’zlarda lingvistik kompetensiyasining boyib borishi, bu taqlid so’zlarni to’g’ri tuzishdan boshlanadi. Bola maktabga chiqa boshlagandan boshlab oilaviy va ijtimoiy muhit ta’sirida bo’ladi. Oiladagi ruhiy kayfiyat va ijtimoiy ahvol hayotga endigina kirib kelayotgan bola lug’atida, albatta, namoyon bo’ladi. Bola ona tili qanday

o’zlashtirishi, qanday gapirishi va nimani so’zlashi, mashqlarni tahlil qila olishi uni qurshab turgan ruhiy, oilaviy hamda ijtimoiy muhitning ta’siri bilan bevosita bog’liq hisoblanadi. Ammo hozirgi kunda o’quvchilarning aksariyat orasida ma’lum bir tovushlarni talaffuz etishdagi kamchiliklarning mavjudligi sog’lom bola tarbiyasi uchun olib borilayotgan tadbirlarni yanada chuqurlashtirishga undaydi. Zotan, sog’lom bola atrofida voqea-hodisalarni to’g’ri baholaydi. Demak, bolaning kattalar va tengdoshlari bilan munosabati, taqlid so’zlarga doir darslarni rasm asosidagi so’z o’yinlarining ko’paytirilishi ham muhim hisoblanadi. Ayniqsa, bu o’yinlar yoshi kichik bolalarda ancha muhim hisoblanadi. Bu usul bilan o’z navbatida bola so’z zaxirasining boyib borishi, muloqot kompetensiyasining shakllanib borishida muhim hisoblanadi. Kompetensiya tushunchasi quyidagi unsurlarni o’z ichiga oladi: - bilim; - maqsad; - shaxsiy sifatlar; - shaxsiy qadriyatlar; - layoqat (ko’nikma, malaka, tajriba); - iroda. Inson nazariy bilimlarni bilish orqali ma’lum bir bilim va koʻnikmaga ega boʻlib boradi. Bu bilim va koʻnikmalarni amaliyotda qoʻllay olish orqali ma’lum malakaga ega boʻladi. Yuqorida aytilganidek, ona tili ta’limi o’quvchilarda asosan lingvistik kompetensiyani rivojlantirish bilan mashg’ul bo’lib keldi. O’quvchilarning lingvistik kompetensiyasi ularning til bo’yicha olgan bilimlari, bu bilimlarni amaliyot bilan bog’lash ko’nikmasi va nutq hosil qilish malakasidir. O’quvchilarga til qurilishi bo’yicha berilgan bilimlar og’zaki va yozma nutqini rivojlantirishga qaratilsa, bu ularning lingvistik kompetensiyasini shakllantirishga xizmat qilgan bo’ladi. Og’zaki va yozma nutq mukammallashuvi uchun nafi bo’lmagan bilimlar lingvistik kompetensiya tarkibida kirmaydi. Umuman olganda, amaliyot bilan bog’lanmaydigan, nutqiy malaka hosil qilmaydigan lingvistik bilimlarni berish uchun sarflangan mablag’ va vaqt o’zini oqlamaydi. Masalan, urg’u haqidagi bilimlar sirasida chetdan o’zlashgan so’zlarni to’g’ri talaffuz qilish qoidalari o’quvchilarning nutqiy malakasini rivojlantiradi. Ammo so’z urg’usining o’zbek tiliga oxirgi bo’g’inga tushishi ayrim qo’shimchalarning so’z oxiriga urg’u olmasligi haqidagi bilimlar lingvistik kompetensiya tarkibiga kirmaydi. Zero,bu bilimlar malakaga aylanmaydi. O’quvchi ularga ega bo’lmasa ham, tegishli o’rinlarda so’z bo’g’inlariga urg ‘u berishda xato qilmaydi. Lingvistik kompetensiyaning asosini

so’zlar haqidagi bilimlar tashkil etadi. O’quvchilarning so’z boyligi nutqning aniqligi, to’g’riligi, ravonligi hamda rangbarangligini ta’minlashga xizmat qiladi. So’zni his qilish ona tilini his qilish demakdir. Bejiz ijodkorlarning asarlari qiyoslanganda adiblarning qo’llagan so’zlari miqdor asosiy baho mezonlaridan biri sifatida qaralmaydi.Shu boisdan so’zshunoslik ona tili lingvistik ta’limning asosida bo’lmog’i lozim. Ona tili darsliklaridagi “So’zshunoslik”, “So’z sehri”, “So’z qudrati”, “O’zimiz va so’zimiz”, “So’zlar dunyosi”, “So’zlar olamiga sayohat”, “So’z sayri” (albatta, bular taxminiy) kabi bo’limlarni ajratish faqat ma’lum sinfda emas, balki har bir sinfda so’z qo’llash, tanlash, so’zlarning o’rnini almashtirish, ularning yangi ma’nolarini o’rganish imlosi va talaffuzini mashq qilish kabi mashg’ulotlarga katta o’rin berish zarur. Shuningdek, lug’atlar bilan ishlash mashg’ulotlarni ko’paytirish kerak. Bola ona tilini til jamiyatidan o’rganganligi kabi, tilning bugun go’yo bilim sifatida berilayotgan asosiy fonetik, morfologik, sintaktik qoidalarini ham tilni egallash jarayonida ongsiz ravishda o’zlashtirib boradi. Biz ta’lim jarayonida zarur bo’lsa, bu qoidalarni ularga eslatib qo’yishimiz, lekin bunga asosiy diqqat, vaqt, sarflashimiz kerak emas. Ona tilida so’zlaydigan, lekin u bo’yicha bilim olmagan kishi hech qachon nutqida tovushlarni noto’g’ri talaffuz qilib, qo’shimchalarni o’rinsiz qo’llab, gapni qurilish jihatidan xato tuzib qo’yishi mumkin emas. Lekin so’z boyligi, so’z qo’llash malakasi maxsus, keng qamrovli ta’limni talab qiladi. Bundan xulosa qilish mumkinki, so’zshunoslik ilmi lingvistik kompetensiyaning asosi bo’lmog’i lozim. Uning ona tili ta’limi mazmunida ustuvor o’rin egallashi belgilangan maqsadlarga muvofiqdir. Gl о ballashuv shar о itida turli madaniyatlarning t о ’qnashuvi milliy va millatlarar о k о mmunikatsiya vaziyatida о ’say о tgan y о shlarning yuksak mul о q о t madaniyatiga, soz zaxirasiga ega b о ’lishini taq о z о qiladi. Bu esa о na tili ta’limini tak о millashtirish, tarbiyalanuvchilarning egallagan malakalarini lingvistik k о mpetensiya darajasiga о lib chiqishni talab etadi.

Xulosa: Ushbu ishdan shunnay xulosa qilish mumkinki, O’zbek tilshunosligida tasviriy (taqlidiy) so’zlarni o’rganish borasida R. Qo’ng’urovning xizmatlari katta. R. Qo’ng’urovning tasviriy so’zlar borasidagi ilmiy kuzatishlari natijasida «O’zbek tilida taqlidiy so’zlar haqida ba’zi mulohazalar», «O’zbek adabiy tilida tasviriy so’zlarning fonetik xususiyatlari haqida», «O’zbek tilida taqlidiy so’zlarning o’rganilishi haqida», «Tasviriy so’zlarning leksik xususiyatlari haqida», «Hozirgi zamon o’zbek tilida tasviriy so’zlarning semantik klassifikatsiyasi» kabi qator maqolalari yuzaga keldi. U bu boradagi, ya’ni, o’zbek tilshunosligida tasviriy so’zlarning umumiy tavsifi, qurilish, so’z yasash tizimidagi o’rni, fonetik, leksik, grammatik, sintaktik xususiyatlarini umumlashtirib, 1962-yilda nomzodlik dissertatsiyasini himoya qildi va 1966-yilda «O’zbek tilida tasviriy so’zlar»nomli monografiyasi nashr etildi. Bu ish so’nggida tasviriy so’zlarning qisqacha lug’ati ham berilgan. Taqlid so’zlar sharpa, tovush, sho’la, harakatlarning obrazi bo’lgan so’zlardir. Taqlid so’zlar ikki guruhni tashkil qiladi: 1) tovushga taqlid so’zlar. Tovushga taqlid so’zlar tabat va jamiyatda uchraydigan xilma-xil tovushlarni nutqqa ko’chirilishi asosida yuzaga keladi: inga-inga, pix-pix, vov, uv, qag’-qag’, taq, gurs, gumbur kabilar; 2) harakat va holatga taqlid so’zlar. Harakat va holatga taqlid so’zlar tabiatda uchraydigan turli narsa va hodisalarning harakat va holatlarni so’zlar vositasida ifodalanishi asosida vujudga keladi: yalt, lip, lik - lik, yalp - yalp, bij - bij kabilar.

ADABIYOTLAR: 1. Mirziyoyev.SH.M. Erkin va farovon demokratik O`zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. Toshkeny, “O ’ zbekiston” NMIU, 56 b. 2. Mirziyoyev SH.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta`minlash yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. “O`zbekiston” NMIU, 2017. – 47 b. 3. Mirziyoyev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz. “O`zbekiston” NMIU, 2017. – 485 b. 4. Mengliyev B.R. Til ta’limida kоmpetensiyaviy yоndashuv// Ma’rifat. 2014.8- 9 betlar. 5. Asad о v Y.M. Ta’limda k о mpetensiyaviy y о ndashuv// Maktab va hay о t. 2014. 8-10 betlar. 6. Turdiyev N. Fizika ta’limida k о mpetensiyaviy y о ndashuv// Ma’rifat, 2014.7- bet 7. R о ’zmet о va M.Sh. Uzluksiz ta’lim b о sqichlarida ingliz tilini k о mpetensiyalarni shakllantirish as о sida о ’qitishning lingv о didaktik mazmuni// Uzluksiz ta’lim. 2014.114-119 betlar. 8. Botirova, S. (2020). The Role of Artistic Psychology in the Metaphorical 9. М.Мирзаев, С.Усмонов, И.Расулов Узбек тили. Т., «Укитувчи» 1978. 10. Ш. Шоабдурахмонов, М.Аскарова, А.Хожиев, И.Расулов,, Х.Дониёров Хозирги ўзбек адабий тили. Т., «Укитувчи» 1980. 11. М.Ирскулов Тилшуносликка кириш. Т., «Укитувчи» 1992. 12. А.Баскаков, А. Содиков, А.Абдуазизов Умумий тилшунослик. Т., «Укитувчи» 1981. 13. Х.Неъматов, О.Бозоров Тил ва нутк. Т., «Укитувчи» 1993. 14. У.Турсунов, Ж.Мухторов, Ш.Рахматуллаев Хозирги ўзбек адабий тили.. 1- кисм. Т., «Укитувчи» 1979. 15. N. Turniyozov A. Rahimov O’zbek tili (ma’ruzalar matni) Internet saytlar 16. . www.gov.uz – O`zbekiston Respublikasi hukumat portali

17. www.lex.uz– O`zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma`lumotlari milliy bazasi.

Похожие

O’zbek tilida sifatlarning ma’noviy guruhlari

Koreys tilida bosh kelishik qo’shimchasining o’ziga xos xususiyatlari va uning semantik tahlili

Malay tilida reduplikatsiya