Oilada bola tarbiyasi - Педагогиka - Курсовые работы

Oilada bola tarbiyasi

Загружено в:

09.10.2022

Скачано:

0

Размер:

195 KB

Oilada bola tarbiyasi MUNDARIJA: KIRI Sh Asosiy qism: 1. Oilada milliy tarbiyaning o’ziga xos xususiyatlari 2. Sharq va g’arb mutafakkirlari oilada tarbiyalash to’g’risidagi fikrlari 3. Oilada bolalarni milliy ruhda tarkib toptirishning shakllari va vositalari XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1

KIRISH Har qanday mustaqil davlat o’zining iqtisodiy, siyosiy ma’naviy – ma’rifiy sohalari bo’yicha tayanch yo’nalishlarni belgilab oladi. Ushbu yo’nalishlar asosida asosiy maqsad va vazifalar aniqlanadi. Xuddi shuningdek O’zbekiston Respublikasi ham turli hayot sohalar bo’yicha o’z yo’nalishlarini, maqsad va vazifalarini belgilab oldi. Hamda ularni hal qilinishi davlat, millatning porloq kelajagini belgilab beradi. O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan so’ng mamlakatimiznining iqtisodiy – ijtimoiy, manaviy – ma’rifiy rivojlantirish jarayonida keskin o’zgarishlar sodir bo’ldi. Bu o’zgarishlar ayniqsa ta’lim sohasini tubdan isloh qildi. «Ta’lim to’g’risidagi qonun» 1 , asosida ta’limning quyi bosqichidan boshlab oliy ta’lim tuzilishiga yosh avlodni ta’lim tuzilishiga yosh avlodni ta’lim – tarbiyasini sifat jixatidan qayta ko’rib, uni yangilashga muvaffaq bo’lindi. Yosh avlodni tarbiyalash murakkab va ko’p qirrali jarayon. Yoshlarni har tomonlama ham aqlan, ham jismonan barkamol, axloqan yetuk, ma’naviy pok qilib tarbiyalash shu kunning muxim va dolzarb muammolaridan biriga aylanib qoldiki, bu davr va bugungi turmushimizning taqozosidir. Oila jamiyatning ajralmas zarur qismidir. Unda inson dunyoga keladi. Oila insoniyatning naslining davomchisidir. O’zbekiston Respublikasi o’tish davri jarayonida ham mamlakatning ma’naviy – ma’rifiy sohalari bo’yicha sharoitga mos ravishda har tomonlama rivojlantirish haqida xarakatlar qilmoqda. Ushbu ishlar mamlakatning ta’lim – tarbiya sohasini ham o’z ichiga olgan. Bunga misol tariqasida qabul qilingan «Ta’lim to’g’risida va Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi Qonunlarini keltirish mumkin». Ushbu xujjatlar ta’lim – tarbiya sohasini to’liq takomillashtirish, yoshlarni milliy an’analar asosida tarkib toptirish masalalariga ham qaratilgan. 1 Кадрлар тайёрлаш миллий дастури (1997 йил) 2

Mana shu fikrlar nuqtai – nazarida bitiruv ishiga tanlangan mavzu o’zining dolzarbligi va muximligi bilan ajralib turadi. Shuni ta’kidlaymizki xalqning keng qatlamlarini va birinchi o’rinda yoshlarni umuminsoniy va milliy ma’naviy talablariga mos ravishda tarkib toptirish o’ta muhimdir. Tanlangan muammo hozirgi paytda o’rganish arafasida turibdi, chunki uni o’rganish har tomonlama ma’noda tahlil qilish kelajak avlodni ijobiy tomondan shakllantirish masalasini hal qilishda katta rol o’ynaydi. Shu ma’noda Oynisa Musurmonova, A.Munavvarov, M.Ochilov, Malika Inomovalarning tadqiqotlari katta e’tiborga molik, oilada bolalarni ma’naviy – axloqiy tarbiyalashda xalq an’analarining milliy qadriyatlar asosida tarbiyalashda va uni shakllantirish borasida bir qator pedagogik muammolarni yechishga xarakat qiladi. «Bizning nazarimizda – deb ta’kidlaydi Malika Inomova – barcha xalqlarda bo’lganidek o’zbek an’analari zamirida mazkur xalqqa xos qadriyat sifatida namoyon bo’ladi». Ana shu narsa yoshlarda milliy ong, milliy g’ururni shakllantirishiga yordam beradi. Haqiqatdan ham taqqos qilib tadqiqotchi qayd etgani kabi bolalarda milliy g’urur, milliy ong, milliy o’zlikni anglash, milliy qadriyat an’analari orqali shakllanadi va tarbiyalanadi. Mavzuning dolzarbligini yana bir muhim sabablaridan biri sobiq tuzim davrida qator urf – odatlarimiz, an’analarimizna putur yetganligi tufayli ularda kelib chiqadigan va ular bilan bog’liq bo’lgan milliy qadriyatlarimiz ham xira torta boshladi. Xalqimizga xos bo’lgan xushmuomilalik, andishalik, bolajonlik, kattaga xurmat – kichikkka muruvvat, mehr – shavqat ko’rsatish, xalollik kabi odatlarimiz sekin – asta yo’qola boshladi. O’zbek xalqiga xos bo’lgan milliy odatlarimizga zid bo’lgan ovropacha odatlarga ko’r – ko’rona taqlid qilish kuchaydi. Maslan kelin – kuyovni to’y bazmida o’pishishlari va davraga chiqib o’ynashlari va hakozolar. Mustabid yillarda milliy oilaviy tarbiyada milliy va ma’naviy qadriyatlardan o’z o’rnida foydalanmaslik ko’plab ko’ngilsiz voqyealarni keltirib chiqaradi va hozir ham 3

yosh avlodning tarbiyasiga ta’sir ko’rsatmoqda. O’quvchilarga o’zbek xalqini maktabda va oilada milliy qadriyatlar sohasida qimmatli g’oya va tajribalarning moxiyati mazmuni haqida ta’lim – tarbiya bermasdan turib, o’quvchilar tarbiyasida jiddiy o’zgarishlar kutish qiyin. Tarbiyaga o’rgatilgan fazilatlarni o’quvchilardan qanday qilib talab qilish mumkin axir? Xalqimizda «Aql, bozorda sotilmas» - degan naql bor. Shunday ekan oilada bolalarni milliy an’analar ruhida tarbiyalash har birimizning hoxish irodamizga qat’iy nazar olib borish shart bo’lgan hayotiy extiyojdan kelib chiqadigan zaruriyatdir. Yuqorida yuritilgan fikr – muloxazalarimizdan kelib chiqqan holda ishimizning maqsadi o’quvchilarni o’z millati va uning tarixi, tili, madaniyati, ma’naviyati, qadriyatlari, an’analari, urf – odatlari haqida to’la ma’lumot berish, o’zligini anglash, milliy ong, g’ururga ega bo’lish bilan bog’liq milliy bilim ko’nikma va odatlarni shakllantirish eng muximi bolani o’z qadrini bilishga va o’zgalarni qadrlashga o’rgatishdan iboratdir. Ushbularni xisobga olgan xolda biz o’z ishimizga yosh avlodni milliy urf - odat va an’analarini turli tomonlari xaqida fikr yuritish va imkon darajasiga uni ochib berishni o’z oldimizga vazifa qilib qo’ydik. Mana shu fikrlar negizda xalqning milliy an’analari xalq tomonidan qadrlanishi uning o’ziga xos xususiyatlari xaqida tasavvur tushuncha va ma’lumot berish xozirgi vaqtda dolzarb masalalardir. Ushbu fikrlar negizida mavzuning ilmiy jumbog’ini qo’g’idagicha izoxladik: Milliy urf odat», «milliy an’analar deganda nimalar ko’zda tutiladi? Bizning yuqorida bayon etilgan ilmiy ishimizning maqsadidan kelib chiqqan holda bitiruv ishimizning asosiy vazifalariga quyidagilar kiradi. - Milliy an’analari haqida nazariy va amaliy tushunchalar berish. - Milliy an’analar yosh avlod tarbiyasida, ularda milliy g’urur, milliy ong, milliy iftixor, milliy o’zlikni anglash bevosita ijobiy ta’sir qiladigan vositaligi haqida o’quvchilarda ishonchni hosil qildirish, tushuntirish anglatish haqida samarali takliflar kiritish. 4

- Milliy an’analari tiklanayotganligi, ularga nisbatan kishilar munosabatini o’zgarayotganligi, eng muhimi ma’naviyatni rivojlanish borasidagi, davlat siyosatining izchil va qat’iyat bilan olib borayotganligi oilaviy tarbiyaning mazkur muammosini ijobiy hal etish uchun qulay imkoniyatni ochilayotganligini tushuntirish. - O’quvchilarda milliy an’analarni qadrlash, hurmatlash tuyg’usini o’stirish va tarbiyalashning o’ziga xos jixatlarini tahlil qilish va hakozo. Oilada bolalarni milliy an’analar ruhida tarbiyalashda milliy urf – odatlar va qadriyatlarning tutgan o’rnini va o’rgatish va tahlil qilish asosiy maqsadimiz ekan. Shu maqsadda o’zbek xalqi udumining tiklanishi millat milliy an’analar chuqur milliylik bilan umuminsoniylik bilan chambarchas bog’liq bo’lgan tomonlarini o’rganishdan ruhiyatga xulq – atvor falsafasiga ega bo’lish jarayonlarini tahlil qilishdan iborat. Xo’sh bu maqsad va vazifalar qanday amalga oshiriladi. Bizningcha bu vazifani ilmiy hal qilishning to’g’ri yo’li o’quvchilar ongida xalqning tarixi va millat sifatida rivojlanishi haqida ham milliy an’analar to’g’risida ilmiy ma’lumot berishdan boshlash demakdir. Buning uchun har bir millat mavjud ekan albatta u millatning rivojlanishi uchun tarbiya mazmuni mohiyati o’ziga xos milliy xususiyatlari bilan yosh avlodni tarbiyalashni maqsad qilib qo’ymog’i kerak. Aksincha, shunday tarbiyaviy tadbir olib borilmasa, millatning tarixi, tili, madaniyati, ma’naviyati va axloqi haqida to’la ilmiy ma’lumotga ega bo’la olmaydi. Tarbiyani milliy qadriyatlar asosida olib borib bormoqchi bo’lsak, ularni e’tiqodli, madaniyatli qilib tarbiyalamoqchi bo’lsak, shu fazilatlar avvalo ota – ona o’ziga mujassamlashgan bo’lishi zarur. Demak ota – ona oilada bolalarni milliy qadriyatlar asosida, ularda insoniy fazilatlarni tarbiyalashi uchun qanday ta’lim – tarbiya berishi lozim degan savol tug’iladi? Bu savolga javobni kurs ishimiz orqali yoritib berishni lozim topdik. Bitiruv ishining maqsadi: Oilada bolalarni o’z millati va uning tarixi, tili, madaniyati, ma’naviyati, an’analari, urf – odatlari, haqida ma’lumot berish, 5

bolalarni milliy qadriyatlar ruhida tarbiyalashning samarali shakl va metodlarini aniqlash va bir butun mazmunini tarkib toptirish. Tadqiqot obyekti: Oilada bolalar tarbiyasini amalga oshirish jarayoni Tadqiqot ishining predmeti oilada bolalarni yoshligidan milliy qadriyatlar ruhida tarbiyalash mazmuni va undan foydalanish yo’llari shart – sharoitlari. Kurs ishining ishining maqsadidan kelib chiqqan holda quyidagi vazifalar belgilandi. 1. Bolalarni milliy qadriyatlar, an’analar ruhida tarbiyalashning yo’llarini aniqlash. 2. Bolalarni milliy qadriyatlar ruhida tarbiyalashning o’ziga xos xususiyatlarini yoritib berish va hokazo. 3. Bolalarni milliy qadriyatlar ruhida tarbiyalashni shart – sharoitlari va usullarini aniqlash. 4. O’rganayotgan muammoga doir metodik tavsiyalar ishlab chiqish hamda ularni amaliyotga tadbiq etish. Kurs ishining metodologik asosini O’zbekiston Respublikasining ta’lim – tarbiyada doir me’yoriy hujjatlari. I.A. Karimovning ta’lim – tarbiyaga oid asoslari, Markaziy Osiyo muafakkirlarining ilmiy merosi hamda oilada farzand tarbiyasiga oid yaratilgan darsliklar, qo’llanmalar, ilmiy tadqiqot ishlari tashkil etadi. 6

ASOSIY QISM 1. Oilada milliy tarbiyaning o’ziga xos xususiyatlari. O’zbekiston o’ziga xos turli milliy urf – odatlar, an’analarga boy ulkan mamlakat. Qadriyatlar qadri – mustaqillik sharofati va istiqlol shukuhi ila ko’p orzu – niyatlarimiz ro’yobga chiqmoqda. Yetmish yil ichida yo’l qo’ygan xato – kamchiliklar tuzatilib, hamma sohalarda haqiqat tiklanmoqda. Jumladan qadimiy boy va betakror xalq an’analari, urf – odatlari, rasm – rusumlari, marosimlar, udumlar, ya’ni milliy qadriyatlarimizga jon ato etildi, turmushga keng joriy etila boshlandi. Qadriyatlarimizning oliysi payg’ambarimiz Muhammad sallollohu alayhu vassalomning so’zlari, qilgan ishlari va ul ulug’ zot tomonidan ma’qullangan boshqa ishlar islomda keng targ’ib qilinmoqda. Islom olamining nuroniy siymolari: Axmad Yassaviy, Imom Al – Buxoriy, Xakim, At Termiziy jaxon ilm fani va milliy o’zbek davlatchiliginiing buyuk darg’alari: Imom Al – Xorazmiy, Axmad Farg’oniy, Amir Temur, Mirzo Ulug’bek, Jaloliddin Manguberdi kabi qator namoyondalar milliy madaniyatimizni rivojlantirishga ulkan xissa qo’shdilar, xalqimizning milliy iftixori bo’lib qoldilar. Ma’naviy qadriyatlarining yana bir qudratli manbai an’anaviy oila va qarindoshlik munosabatlari odobidan iboratdir. Kattalarni hurmat qilish o’zaro yordamlashish, kelajak avlod haqida g’amxo’rlik qilish hamisha uning qoidalari bo’lib kelgan. Sho’rolar davrida komfirqa mafkurasi talabi, taqozosi bilan zukko ota – bobolarimiz, oqila onalarimizning ijodi, teran aql – zakovoti, o’ziga xos dunyoqarashi va xayotiy falsafasi, ko’p asrlik sinov – tajribalari juda chuqur, ammo ixcham, lo’nda shaklda chiroyli bayon etilgan, hayot sabog’i – donishmandlikning ba misoli qomusiga aylangan, tarixning xar hil to’fon unsurlariyu jangu – jadallariga bardosh berib davrdan – davrga, avloddan – avlodga o’tib kelayotgan xalq mafkurasi – ma’naviyati, ma’rifiy va axloqiy – ruxiy 7

tarbiyasi bilan bog’liq qadriyatlarga, xalq an’anaviy sharqona pandu – nasixatlar, o’gitlar va boshqa katta tarbiya vositalariga befarq qaraldi. Shu bilan birga, qarindoshlarning o’zaro yordami ba’zi xollarga jamiyat taraqqiyotini sekinlashtirib qo’yadigan tayyoriga – ayyorlikka va tanish – bilishchilikka aylanib keldi. Oila qadriyatlari va qon – qarindoshlik munosabatlarini qayta tiklanishi o’z umrini yashab kelayotgan urug’ munosabatlarini abadiylashtirishni emas, balki har bir oilaning iqtisodiy – ma’naviy va kasb jixatidan erkin bo’lish imkoniyatini aniqlatishi lozim. Shunday ekan bugungi kunga kelib tanish – bilishchilik juda avjiga olib ketdi. Biz yosh bilimli, saviyali mutaxassislarimizning o’z o’rniga qo’ya bilishimiz lozim. Milliy an’analarimizga tiklanishi ularni hozirgi dunyo va axborot sivilizatsiyasi qadriyatlarga moslashishni ham anglatadi. Biz xozirgi sivilizatsiyasi o’ziga ifoda etadigan ijobiy qadriyatlar jumlasiga huquqiy demokratik jamiyat qurish jarayoni bilan bog’liq bo’lgan qadriyatlarni kiritamiz. Bu inson huquqlariga rioya etish, tadbirkorlik erkinligi, so’z erkinligi, matbuot erkinligi va xokazolardir. Shunday ekan bizning bugungi kunda oldimizga qo’ygan eng oliy maqsad ham xuquqiy demokratik jamiyat qurishdir. Shunga ko’ra biz o’zimizning milliy qadriyat va urf – odatlari, an’analarimizning tiklashimiz va uni asrab avaylash kelajak avlodga yetkazishimiz lozimdir. Shu bilan birga hammamiz yana bir haqiqatni anglab olmoqdamiz. «Faqatgina chinakam» ma’rifatni odam inson qadrini, millat – qadriyatlarini, bir so’z bilan aytganda o’zligini anglash, erkin va ozod jamiyatda yashash, mustaqil davlatimizning jaxon hamjamiyatiga munosib o’rin egallashi uchun fidoiylik bilan qarashi mumkin. Shunday ekan har birimiz Vatanimiz, millatimiz erkinligi va ozodaligi uchun ilm – ma’rifat bilan kurashimiz, biz yoshlarning oldimizga qo’ygan asosiy maqsadimiz bo’lmog’i lozim. Sir emaski har qaysi davlat, har qaysi millat nafaqat 8

yerosti va yerusti tabiiy boyliklari bilan, harbiy qudrati va ishlab chiqarish bilan saloxiyati bilan balki birinchi navbatda o’zining yuksak madaniyati va ma’naviyati bilan kuchlidir. Inson moddiy jixatdan qanchalik boy bo’lmasin ammo ma’naviy jixatdan qashshoq bo’lsa u ilm ma’rifatga erisha olmaydi va shu bilan birga komil shaxs bo’la olmaydi. Prezidentimiz ta’kidlaganidek «vatanimiz azaldan bashariyat tafakkur xazinasida unutilmas xissa qo’shib kelgan. Asrlar mobaynida xalqimizning yuksak ma’naviyat, adolatparvarlik, ma’rifatparvarlik kabi ezgu fazilatlari sharq falsafasi va islom dini ta’limoti bilan uzviy ravishda rivojlanadi va o’z navbatida falsafiy axloqiy ta’limotlar ham xalqimiz dahosidan bahra olib boyib boradi». Milliy qadriyatlarimiz urf – odat va an’analarimiz qayta tiklanib yanada rivojlangandagina jamiyatimizda o’tkaziladigan islohotlar muvaffaqiyatli amalga osha oladi, chunki ma’naviy barkamol, ma’rifatli ruhan bardam, yangicha tafakkurlash qobiliyatiga ega insongina istiqlol va taraqqiyot yo’lini sharof bilan o’ta oladi. Shunday ekan xalqimizning madaniy merosi, yuksak mahnaviy qadriyatlarini chuqur va atroflicha o’rganib, ularni Respublikamizda yashovchi har bir insonning ongiga singdirish ayniqsa yosh avlodni ma’naviy yetuk fidoiy kishilar etib tarbiyalash hozirgi kunda eng dolzarb muammolardan hisoblanadi. «Bugun biz o’tkazayotgan islohotlardan ma’naviyat sohasidagi vazifalar mening uchun asosiy masala bo’lib qolmoqda. Nimaga deganda bozor iqtisodiyotini ko’rish mumkin. Yangi hayotni ham albatta barpo etamiz, xalqimizning xayot darajasini ham ko’tarib olamiz. Ishsizlik bartaraf etiladi, odamlarning daromadi yaxshilanadi. Lekin odam nafaqat iqtisodiy jixatdan balki uning nazarida, avvalo ma’naviy jixatidan baquvvat bo’lishi shart. Yana bir bor aytaman: ildizi baquvvat, ya’ni ruhan bardam, ongi teran, ma’naviy nuqtai – nazardan yuksak kishilar bilan oldimizda turgan barcha muammolarni hal etish oson kechadi» - deydi Prezidentimiz I.A.Karimov. 9

Bundan ko’rinib turibdiki bugungi kunda maktab o’qituvchilarini oila bilan ham hamkorlikda milliy qadriyatlar, an’ana hamda urf – odatlar asosida tarbiyalash ota – bobolarimizda bizga qoldirilgan boy ma’naviy me’rosni avaylab – asrab uni zamonaviy fan yutuqlari bilan ijodiy boyitib, bo’lajak avlodning tafakkuri, dunyo qarashi milliy va umuminsoniy qadriyatlar asosida shakllantirib, ularning bunyodkorlik faolligini oshirish – masalasi biz pedagoglarga katta ma’suliyat yuklaydi. Nafaqat pedagogiklarimizga, balki ota – onalarimizga ham farzand tarbiyalash uchun uning barkamol shaxs bo’lib voyaga yetishida milliy qadriyatlarimiz va an’analarimizni dolzarbligini anglab yetishi lozim. Prezidentimiz I.A.Karimov «Bola tug’ilgan kundan boshlab oila muxitida yashaydi. Oilaga xos an’analari, qadriyatlar, urf – odatlar bola zuvalasini shakllantiradi. Eng muhimi farzandlar oilaviy hayot maktabi orqali jamiyat talabalarini anglaydi, his etadi» 2 - deb bildirgan fikri nihoyatda qimmatli. Shu nuqtai – nazardan yondoshgan oilada tarbiya jarayonini bolaning shakllanishi ham milliy oila qadriyatlari asosida tarbiyalashdan aniq ajratib tasavvur etish mumkin emas. Milliy oilaviy qadriyatlar oila a’zolari ayniqsa bolalar hayoti tarzida mazmun qo’shadi, boyitadi, takomillashtiradi. Odamlarga bo’lgan axloqiy munosabatni tartibga soladi. Shunday ekan biz avvalo bolalarni tug’ilgandan boshlab oilaviy an’analar, udum va qadriyatlar asosida tarbiyalashimiz lozim bo’ladi. Buning uchun avvalo ota – onalarimiz ham, milliy qadriyat, an’ana urf – odat va marosimlarimizni to’g’ri anglashimiz tushunish va o’z farzandlarining tarbiyasida namunali ravishda qulay bo’lishi lozim. Ular farzand tarbiyasida yetarlicha bilimga ega bo’lish va bugungi kundagi yangiliklardan xabardor bo’lish lozim. Ota – onalarimiz o’z farzandlarini tarbiyalash borasida faqatgina moddiy jixatdan emas balki ularning ma’naviy yetuk bo’lishiga juda katta ahamiyat qaratmog’i lozim. O’zbek xalqining oila 2 И.А.Каримов «Халқ сўзи» 28 октябр 1998й. 10

tarbiyasida ajdodlar tarbiyasida asoslangan sinovdan o’tgan milliy an’analardan xozirgi davrda bolalarni baxramand qilish amaliy qimmatga ega. Ma’naviyat inson qalbida kamol topishi uchun u bilan qalban va vijdonan, aql va qo’l bilan mexnat qilish kerak. Oila bolaning ma’naviy – axloqiy fazilatlarigagina emas, balki uning o’z – o’zini anglashiga, milliy ongiga samarali ta’sir ko’rsatadi. Shu jumladan oilaning bolaga tarbiyaviy ta’siri doirasini ham kengaytirishga olib yetadi. Bunda oiladagi turmush sharoiti, undagi tartib – intizom, urf – odat va an’analar bolaga yo ijobiy yoki salbi ta’sir etish mumkin. Ayrim onalar uchun ko’tarinki rux doimiy barqaror bo’ladi. Bunday oilalarda kelishmovchilikka, nifoqqa o’rin qoldirmaydi. Oilaning har bir a’zosi o’zaro mehribon, g’axo’r ittifoqli bo’ladi. Mehnat har birining ijtimoiy majburiyati, oila a’zolari hayotida ro’y berayotgan har qanday voqyea hamma tomondan shodiyona va tantanali hisoblanadi. Tabiiyki bunday oilada o’sib tarbiyalanayotgan o’g’il va qiz, g’amxo’r, mehribon, o’rtoqlariga iltifotli, mehnatsevar, tirishqoq bo’lib o’sadilar. O’zbek oilalarida mansub an’analar va ularning bolalarining ma’naviy – axloqiy tajribasidagi ta’siri nihoyatda katta ekanligi hayot tajribasi hisoblangan. BULAR 1. Diniy va zamonaviy bayram an’analari. 2. Kundalik turmush an’analari. 3. Oilaning maishiy turmush an’analari. O’zbek xalq an’analari mazmunan boy va keng bo’lib, unda turli shakldagi: mazmuni, usuli, yo’nalishi vositalari va maqsadi jixatdan farq qiladigan yo’nalishlari. Har bir yili o’zbek oilalarida an’anaviy bayram – Navro’z zo’r xursandchilik bilan kutib olinadi. Bu qadimiy bayram tabiatning uyg’onishi, uning go’zalliklarini namoyish etuvchi ramziy xususiyatga egadir. Navro’zni dastlab oilalarda, so’ngra shahar va qishloqlarda, dala – bog’larda, sayllarda ko’tarinki rux bilan nishonlashga odatlangan. 11

O’rta Osiyo va Qozig’istonda juda mashhur bo’lgan «gul sayli, u xosil bayrami», «qovun sayli» va boshqa shu kabi bayramlar hamda marosimlar esdan chiqarildi. Oilaviy an’analarni o’rganish, uning xalqchilligini, milliy xususiyatini bilish, xalqning ma’naviy go’zalligi va bilishdir. Mustaqillik xayotimizning hamma jabxalariga dadilroq kirib borgani sari har bir xalq, har bir millatning tarixidan bugungi kunda ham dastur qilib olsa bo’ladigan an’analari chuqurroq o’rganib, jonlashtirish kerakligini anglayapmiz. Biz shartli ravishda ijtimoiy – siyosiy an’analar deb atagan bu an’analar jamiyat va oila manfaatlarining mafkuraviy mevalarining qaror tanishida namoyon bo’ladi. Yana biz shartli ravishda oilaviy – ijtimoiy urf – odatlar va an’analar deb ataydigan an’analar ham bor. Bularga yangi shakllarda tashkil qilinayotgan va o’tkazilayotgan nikox marosimlari, oila a’zolarini sharafini jamoa bo’lib ximoya qilish, tug’ilgan kunning muborakbot etish, onalar bayrami, yubiley, yigit va qizlarning yetuklik yoshini nishonlash, kumush oltin to’ylar, nafaqaga kuzatib qo’yish, shunga o’xshashlarni kiritib qo’yish mumkin. 12

2. Sharq va g’arb mutafakkirlari oilada bolalarni tarbiyalash to’g’risidagi fikrlari «Xalqning madaniy qadriyatlari, ma’naviy merosi ming yillar mobaynida sharq xalqlari uchun qudratli ma’naviyat manbai bo’lib xizmat qilgan. Uzoq davom etgan qattiq mafkuraviy taziqqa qaramay O’zbekiston xalqi avloddan – avlodga o’tib kelayotgan o’z tarixiy va madaniy qadriyatlarini hamda o’ziga xos an’analarini saqlab qolishga muvaffaq bo’ladi» 3 . Tarbiya shaxsning rivojlanishini ta’minlash uchun boladagi rivojlanishning mohiyatini tushunish, bilish, faoliyatining o’zgarish sabablarini aniqlash zarur. Asrlar osha omon qolib, bizga yetib kelgan milliy qadriyatlarimiz, ma’naviy va ma’ifiy madaniyatimiz, ilm – ma’rifat mustaqillik sharofati bilan yangidan rivoj topa boshladi. Markaziy Osiyo xududida qadim – qadimdan turli dinlar, diniy aqidalar paydo bo’ldi. Ularda aholining ijtimoiy madaniyat xayoti turmush tarzi va an’analari ma’lum o’lchovi solindi va bel, zardo’shtlik ta’limotidir. Zardo’sht adolat, ma’rifat g’oyalarini yoyishda ajdodlar ana’nasidan moxirlik bilan foydalanadi. «Avesto» - da shaxar, qishloqlarni obod qilish, bog’u – rog’lar, yaylovlarni ko’paytirish, kishilarning madaniy turmushini rivojlantirishga undash, oila mustaxkamligi, farzand tarbiyasi xususida ham diqqatga molik fikrlar ijodlangan. «Avesto» - da Xuroson va Movoraunnaxr xalqlarining axloq va odob ta’lim – tarbiya, kasb o’rganish mehnatsevarlik, mehnat va mehmondo’stlikka doir fikr muloxazalari ham bayon qilinadi. Bola asosan oila muxitida tarbiyalanib, inson sifatida shakllanadi. Tarbiya esa xayotning eng muxim tayanchi xisoblanadi. Har bir yoshni shunday tarbiyalash zarurki, u avvalo yaxshi o’qishi va so’ngra yozishni o’rganish bilan eng yuksak pog’onaga ko’tarilsin. «Avesto»dagi bunday fikrlar xalq milliy an’analarida ham o’z aksini topgan. O’zbek xalqining yosh avlodni xayotga tayyorlashda ko’p asrlar davomida 3 И.А.Каримов. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида. Хавфсизликка таҳдид, барқарор шартлари ва тараққиёт кафолотлари. Т. Ўзбекистон. 1997 й. 137 бет. 13

qo’llanilgan usul va vositalari, tadbir shakllari o’ziga xos urf – odati va an’analari, tarbiya sohasidagi hayotiy tajribalari avloddan – avlodga o’tib kelmoqda. O’tmishda tarbiyada axloq tarbiyasi aloxida o’rinda turdi. Har bir qabila, elat o’ziga xos axloq qonun – qoidalarni yaratdi, insoniylik ideal axloq qonuniyatining asosi hisoblanadi. Ota – bobolar axloqiy tarbiyada Shiroq, To’maris, Alpomish, Murodxon, Ravshan kabi afsonaviy qaxramonlar tasvirlangan dostonlardan foydalanadilar, ular asosida yoshlarni eng yaxshi an’analar ruxida tarbiyaladilar. Farobiy bilimidan ma’rifatli yetuk odamning obrazini tasvirlar ekan, bunday deydi: «Har kimki ilm xikmatni o’rganmagan desa, uni yoshligidan boshlasin, sog’ – salomatligi yaxshi bo’lsin, yaxshi axloq va odobi bo’lsin, so’zining uddasidan chiqsin, yomon ishlardan saqlangan bo’lsin, barcha qonun – qoidalarni bilsin, bilimdan va notiq bo’lsin, ilmli va dono kishilarni xurmat qilsin, ilm va axli ilmdan mol – dunyosini ayamasin, barcha real moddiy narsalar to’g’risida bilimga ega bo’lsin» 4 . Bu fikrlardan Farobiyning ta’lim – tarbiyada yoshlarni mukammal inson qilib tarbiyalashda xususan, aqliy – axloqiy tarbiyada aloxida e’tibor berganligi ko’rinib turibdi, uning e’tiqodicha, bilim, ma’rifat, albatta yaxshi axloq bilan bezatmog’i lozim, aks holda kutilgan maqsadga erishilmaydi, bola yetuk bo’lib yetishmaydi. Ibn Sino bola tarbiyasi va tarbiya usullari haqida qimmatli fikrlarini bildirgan. Ibn Sino bolaning axloqiy tarbiyasi haqida bildirgan fikrlarida uy – ro’zg’or tutish masalalari xususida ham so’z yuritadi. Bolani tarbiyalash oila ota – onaning asosiy maqsadi va vazifasidir. O’z kamchiliklarini tuzatishga qodir bo’lgan ota – ona tarbiyachi bo’lishi mumkin. Axloqiy tarbiyada eng muxim vositalar bolaning nafsoniyatiga, g’ururiga tegmagan holda, yakkama – yakka suxbatga bo’lish unga nasixat qilishdir. Ibn Sino bolada axloqiy xususiyatlarni mehnat, jismoniy aqliy tarbiya bilan o’zviy birlikda shakllantirishni, uni inson qilib kamol toptirishda asosiy omil deb biladi. 4 Ал Фаробий Сотсиально – этические трактати. Алма – ата 1976й. 198 бет. 14

Yusuf Xos Xojibning uqtirishicha har bir kishi jamiyatga munosib bo’lib kamol topmog’i kerak. Buning uchun u tug’ilgan kundan bolab zarur tarbiyani olmog’i lozim. U qobil qizning tarbiyasi haqida fikr yuritar ekan, ularning o’zlariga xos xususiyatiga e’tibor berishni ta’kidlaydi. Farzandlar tarbiyasi nihoyatda erta boshlanmog’i shart. Shundagina ularning noo’rin xatti – xarakatlariga berilishining oldi olinadi. Ulug’bekning oila muhiti sog’lom avlodni yetishtirish haqidagi fikrlari shundan iboratki, alloma uqtirishicha, bolaning bilim olishiga bo’lgan qiziqish, xavasini oshirishda u tarbiyalanayotgan muxit muxim o’rinni egallaydi. Oilada ota – onalar ayniqsa o’qimishli ota – onalar o’z farzandlarining haqiqiy inson bo’lib kamol topishiga aloxida e’tibor berishlari lozim. Alisher Navoiy bolaning voyaga yetishida, kamol topishida tarbiyaning kuchi va qudratiga aloxida e’tibor beradi. Tarbiya natijasida bolaning foydali va yetuk kishi bo’lib o’sishiga ishonadi. Yosh bolaning juda kichik yoshidan boshlab tarbiyalamoq zarur. Tarbiya insonga o’zida yaxshi odat va fazilatlar xosil qilishga yordam beradi. U odam shaxsi kishilar bilan munosabatda, ayniqsa kishilarning bir – birlariga bo’lgan ruxiy ma’naviy ta’sirlari natijasida tarkib topadi deb voyaga yetkazishda asosiy omillardan biri tarbiya ekanligi o’qtiradi. Voiz Al – Koshifiyning o’qtirishicha insonni ta’lim – tarbiya orqali qayta tarbiyalash aqliy qobilyatni o’stirish mumkin. Koshifiy o’zining pedagogik qarashlaricha bolalarda mustaqil fikrlash qobiliyatini o’stirish masalasiga aloxida e’tibor beradi. Ota – onalar muallimlardan bu masalaga aloxida axamiyat berishni talab etadi. Bu masalada oilaviy hamda tashqi muxit muxim o’rin tutadi. Bola to’g’ri so’zli, vadaga vafodor, yaxshi xulqli qilib tarbyalanishi kerak. Jaloliddin Davoniy ota – onaning bolani tarbiyalashdagi axamiyatiga keng to’xtalgandi. Uning fikricha oila tarbiyasida ota ham, ona ham teng huquqli, teng ishtirok etishi bolaning yaxshi xulq – odob qoidalarini muayyan bir kasbni egallashiga ko’maklashishi ilm – fan va kasb – hunar egallashining moddiy asosi 15

bo’lmishoziq – ovqat, kiyim – kechak, kerakli buyum va jixozlarni yetkazib berish uchun jozibalik ko’rsatishi kerak. Qadimgi Yunon faylasuyi Suqrotning falsafiy va pedagogik qarashlarida tarbiyadan kutilgan maqsad insonnibilishlarini bilib olishga erishish, uni yuksak axloqli qilib kamol toptirishdir. U o’z ta’limotida mardlik, donolik, mo’tadillik, adolatlilik tushunchalarini belgilab beradi. Uning fikricha mardlik qo’rquvni daf qilish, donolik jamiyat qonunlariga rioya qilish mo’tadillik o’z xissiyotlariga erk bermaslik, adolat yaxshilikni amalga oshirish yo’llarini o’rgatishdir. Suqrotning ta’limoticha inson eng avvalo, umumiy axloq me’zonlarini, inson uchun muqaddas bo’lgan fazilatlarni egallab olishi kerak. Platon Yunonistonning, mashhur mumtoz faylasufi. Platon tarbiyani tashkil etish haqidagi fikrlarini «Davlat» va «Qonunlar» asarlaridan bayon etadi. Uning fikricha, kattalarning bolalarga ko’rsatgan ta’siri, bolalarda axloqiy sifatlarning tarkib topishida ko’rinadi. His – tuyg’uga ta’sir etish kichik yoshdagi bolalarni tarbiyalashni asosiy hisoblaydi. Platon o’yin, adabiy asarlardan o’qib berishni, afsonalarni hikoya qilishni tarbiya vositasi hisoblaydi. Uning t’kidlashicha, kattalar bolalar o’yinini kuzatib turishlari, lekin ularning o’yiniga qandaydir yangilik kiritmasligi kerak. Platon «Davlat» asarida bolalarni yoshligidan ijtimoiy tarbiyalash g’oyasini olg’a suradi va uni tashkil etishning muayyan tuzimini taklif etadi. Qadimiy Yunon mutafakkiri Aristotel o’zining axloqqa oid «Nikohma etikasi», «Endem etikasi» asarlarida tarbiyaning maqsadi tabiat bilan bog’liq bo’lgan insonni tadrijiy rivojlantirishdan iboratligini, aql va irodani rivojlantirish muxim ekanligini aytadi. Uning ta’limotiga ko’ra, bolalarning yosh xususiyati xisobga olingan holda kerak. Aristotel tarbiya muddatini 21 yil bola tug’ilgandan 7 yoshgacha, 7 yoshdan 14 yoshgacha, 14 yoshdan 21 yoshgacha deb belgiladi. U bolaning har bir davridagi o’ziga xos xususiyatni ko’rsatadi, har bir davrda amalga oshiriladigan tarbiyaning maqsadi, mazmuni va usullarini bayon etadi. 16

Sharq mumtoz adabiyotining buyuk namoyondalaridan biri Muslixiddin Sadi Sheroziy Sheroz shaxrida 1184 yilda tug’ildi. Sadining fikricha, oila, bolaning baxti, kelajagi uchun zamin yaratuvchidir. Oilada asosiy tayanch otadir. U ma’suliyatli tarbiyachidir. Ota o’z bolalarini tarbiyalashi, o’qitishi, hunarga o’rgatishi, jismonan chiniqtirishi kerak. Sadining pedagogik qarashicha bola qobiliyatli va kamqobiliyatli bo’lishi mumkin. Qobiliyat o’z – o’zidan rivojlanmaydi. Uning rivojlanishi uchun bolani tarbiyalash kerak, tarbiya bo’lmasa, boladagi qobiliyat so’nadi, tarbiyani 3 asosiy – aqliy, nafosat va jismoniy mehnat tarbiyasiga bo’ladi. Adib bolani tarbiyalash vazifasini ularning ota – onalariga, ya’ni oilaviy tarbiyaga kata e’tibor beradi. Sadi ota – onalarga xarakterini hisobga olgan holda axloqiy tarbiyani bolaning yoshligidan boshlashni tavsiya etadi, xarakter shakllangach, bolaga ta’sir etmaydi. Zaxiriddin Muxammad Bobur o’rta asr Sharq madaniyati va adabiyotining buyuk namoyondasi axloq – odob haqidagi qarashlarida yaxshilik, vafodorlik eng go’zal fazilat sifatida ulug’lanadi, yomonlik jafo keltiruvchi illat ekanligi ta’kidlanadi. Har kimki vafo qilsa, vafo topqusidir, Har kimki jafo qilsa jazo topqusidir. Yaxshi kishi ko’rmagay yomonlik hargiz, Har kimki yomon bo’lsa, jazo topqusidir. Deydi Bobur va odamlarni elga yaxshilik qilib o’zidan yaxshi nom qoldirishga chorlaydi. Xulqingni rost qilg’il har sorig’aki borsang, «Ahsanta» der bori el, gar yaxshi ot chiqarsang. Bori elga yaxshilik qilg’ilki, mundin yaxshi yo’q, Kim degaylar dahr aro qoldi falondin yaxshi yo’q. Bobur yaxshi xulqlikni, kishilarga yaxshilik qilishni insonning oliyjanoblik xislati xisoblanadi. 17

Bobur ma’naviy-ma’rifiy qarashlarida vatan tuyg’usi salmqli o’rinda turadi. 19 asr o’zbek ijtimoiy va adabiy xayotning yirik vakillaridan biri Komil Xorazimiy o’z asarlarida ma’rifat axloqiy kamolot, vatanparvarlik g’oyalarini olg’a surdi.U ilm-ma’rifatning xalq, jamiyat farovonligiga, insonning axloq kamolatida tutgan o’rni, axloqiy va nafosat tarbiyasini uzviy birligi xaqidagi pedagokik fikrlarini xam bayon etadi. Komil Xorazimiyning fikricha ilm-xunar, ilm-ma’rifat inson axloqiy kamoloti, ijtimoiy ma’naviy xayotning rivoji uchun xizmat qilishi kerak. Kamtarlik eskirmaydigan, eng go’zal insoniy fazilatdir. Bu fazilatlarga ega bo’lganlar obro’- e’tiborli komil insonlardir. Kamtarlik insonni turli noxushlikdan xijolatdan saqlaydi. Shoir tarixshunos, tarjimon va xattot Munis Xorazmiy tilga ko’p erk bermaslikni maslaxat beradi. Uning ta’kidlashicha, ortqcha so’zmonlik kishi boshiga olin o’rniga qattiq tosh bo’lib tegishi mumkin. Shoir yomon so’zli, ozor beruvchi murodlar sifatini tasvirlab, kishilarni jumladan yoshlarni ular bilan xamsuxbat bo’lmaslikka undaydi. Munis Xorazmiy o’z asarlarida xalqni adolatli, ongli, bilimli bo’lishga, jaxolatdan yiroq turishga da’vat etadi, uning fikiricha, adolat sharaf ko’rki, osoyishtali, xushnutlikdir. U yoshlarni kamtarlik bilan muloqotda bo’lishga, ularni hurmat qilib e’zozlashga chorlaydi. Munis Xorazmiyning asarlariga bayon etilgan ta’lim – tarbiyaga oid fikrlar faqat u yashagan davr uchun emas, balki xozirgi davr uchun ham qimmatlidir. Mohlar oyim Nodiraning inson va tabiatiga nisbatan qarashlariga faqat shaxsiy tuyg’u emas, balki yoshlar tarbiyasida milliy an’analarning roli haqidagi fikrlari ham namoyondir. Nodiraning tarbiya haqidagi qarashlarida insonparvarlik g’oyalari-adolat, insof, xalq manfaati muxim o’rinni egallaydi. Nodira xayotning tub mohiyatini yaxshilik binosini barpo etishdan iborat deb biladi. Uning fikricha, kimki tiriklik chog’ida yaxshilik bunyod etgan bo’ladi, o’zining bu ezgu ishlari bilan o’zidan keyin hayotda yorqin xotira qoldiradi. Umuman, Nodira o’z 18

she’rlarida barkamol insonni ulug’laydi. Ta’lim – tarbiyaga oid ko’p foydali o’gitlarni bayon etdi. Muxammad Rizo Ogahiy o’z ijodiy faoliyatini pedagogik qarashlarida nafosat tarbiyasi ham yuqori baholanadi. Ogahiy milliy an’analarimiz mexmondo’stlikni go’zal fazilatlardan biri hisoblaydi. Mexmonga chuqur xurmat bilan qarash, mehmon kutish, kuzatish odobi Ogahiy ijodidan o’z ifodasini topdi, odamlarni bu fazilatni egallashga da’vat etdi. Ogaxiyning ta’kidlashicha, insonga do’st va dushmanni ajratib olish xayotda o’z o’rnini topib olishda g’oyat muximdir. Uning fikricha to’g’ri so’z kishilar xayotda qiyinchilik bilan yashasalarda, dunyoning mavjudligini saqlab turadilar, mangu yashaydilar. Ogaxiy ta’lim-tarbiya ilmlarni egallash va tilni bilishda xam muxim axamiyatga molik ekanligini ta’kidlaydi. Muxammad Rizo Ogaxiy o’z ijodiy faoliyatida binobarin yoshlarni odamlarni xalq, vatan, jamiyat farovonligi yo’lida xizmat qilishga da’vat etdi. U do’stlikni mehmondo’stlikni axloqiy go’zallikni ulug’ladi. Insonlarni ziyraklikka, to’g’ri so’zli bo’lishga chorlaydi. Ogaxiyning buf ikr o’gitlari hozir ham pedagogik qadriyat sifatida qimmatlidir. Berdimurod Berdaq Qaraqolpog’iston xalq shoiri butun ijodi davomida xalqlar tengligi, insonparvarlik, vatanparvarlik, adolat haqidagi g’oyalarini olg’a suradi. Berdaq insonning shaxsiy baxti xalq baxti bilan bog’liq deb biladi. Uning ta’kidlashicha, har bir odam haqiqiy baxtga erishishi uchun o’z shaxsiy manfaatini xalq manfaati bilan birlashtirishi, xalq baxti uchun kerak bo’lsa jonini ham ayamasligi kerak. Berdaqning fikricha inson oliy axloqiy sifatlariga, chunonchi, beg’arazlik, olijanoblik, vijdoniylik, mehnatsevarlik, mardlik fazilatlariga ega bo’lishi lozim. Berdaq yoshlarning aqliy tarbiyasida maktabning mavqyei katta ekanligini ta’kidlaydi. Maktabda bolani yaxshi xulqi atvorli qilib tarbyalash lozim. Uning 19

fikricha maktabda dars beruvchi muallim o’z xushmuomilaligi, pok qalbligi, haqgo’yligi, o’z fanini yaxshi puxta bilishi bilan bolalarga o’rnak bo’lishi kerak. Berdaq oilaning bola tarbiyasida, muxim o’rin tutishni aloxida ta’kidlaydi, oila muxitida ota – onalar bilan bolalar o’rtasida o’zaro hurmat bo’lgandagina tarbiya yaxshi natijalarga erishishi mumkinligini aytadi. Berdaqning uqtirishicha, inson tug’ilgan kundanoq tarbiyaga muxtojdir, uning ilk tarbiyachilari, albatta ota – onalardir. Berdaqning fikricha barcha odamlar insonparvar va adolatli bo’lsa jamiyat gullab yashnaydi. Buning uchun esa, xalqqa ta’lim berish, unda ijobiy xulq-atvorni tarbiyalash lozim. Markaziy Osiyo xalqlari ilm – fani va madaniyatini jaxon miqyosiga olib chiqqan Markaziy Osiyoda pedagogik fikr taraqqiyotiga munosib xissa qo’shgan ulug’ siymolardan biri Mirzo Ulug’bek. U avvalo yosh avlodning aqliy va ma’rifiy tarbiyasiga katta axamiyat berib, ularni dunyoviy bilimlarini egallashga da’vat etdi. Faqat rivojlangan fan va madaniyat inson tafakkurining komil topishini ta’minlashga ishondi. Allomaning uqtirishicha, bolaning bilim olishga bo’lgan qiziqishi, xavasini oshirishda u tarbiyalanayotgan muxit muxim o’rinni egallaydi. Oilada ota – onalar ayniqsa, o’qimishli ota – onalar o’z farzandlarining xaqiqiy inson bo’lib kamol topishiga aloxida e’tibor berishlari lozim. Ulug’bek o’z pedagogik qarashlarida bolalarning jismonan sog’lom, harbiy xunarni puxta egallagan, jasur, mard bo’lib yetishuviga aloxida axamiyat beradi. Ulug’bekning fikricha odam sog’lom va baquvvat bo’lishi uchun yoshlik chog’idayoq jismoniy mashqlar bilan shug’ullanishi, ta’lim – tarbiyada poraxo’rlik, qalloblik bo’lmasligi uchun mudarrislar odil va halol bo’lishi kerak. Buyuk shoir va olim, fors – tojik mumtoz adabiyotning ulug’ namoyondasi Nuriddin Abduraxmon Jomiy o’zidan keyin turli fan, adabiyot, jumladan pedagogikaga doir o’lmas me’ros qoldiradi. U o’z asarlarida, ayniqsa, nasriy yo’lda yozilgan «Baxoriston» asarida ta’lim – tarbiya masalalari xususida fikr bildirdi. Jomiy o’z asarlarida yoshlarni ilmlarini egallashga da’vat etadi. U o’z 20

pedagogik qrashlarida kishilarni adolat, xushmuomalalik va dono so’z bilan zulmkorlarga ma’sir etishga da’vat etadi. 3. Oilada bolalarni va milliy ruhda tarkib toptirishning shakllari va vositalari 21

Jamiyatda kechayotgan ijtimoiy islohotlarning samaradorligi uning fuqarolari ega bo’lgan ma’naviyatga bog’liq. Shu bois O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimov jamiyat rivojlanishining ma’naviy axloqiy negizlarini aniq belgilab berdi. Bular: - Umuminsoniy qadriyatlarga sodiqlik; - Xalqimizning ma’naviy me’rosini mustaxkamlash va rivojlantirish; - Insonning o’z imkoniyatlarini erkin namoyon qilishi; - Vatanparvarlik. Ijtimoiy tarbiyaning boshqa turlari kabi ma’naviy - axloqiy tarbiya asosini ham ilg’or milliy, ma’naviy – axloqiy qadriyatlar xalq pedagogikasi g’oyalari tashkil etadi. Asarlar o’sha ajdodlarimizdan qolgan urf – odat, to’yu – tomoshamiz, mehmon kutishimizdan tortib to kiyinish madaniyatigacha barii odobu – xayo pardasiga o’ralganki, bu ham bo’lsa o’zimizga xosligimizni ko’rsatib turadi. Inson odobi – turmush oftobi. Insonni odobli qilib tarbiyalash muxim axamiyatga egadir. Bunda ajdodlarimiz aloxida e’tibor berishgan. Yusuf Xos Xoji, Alisher Navoiy, Ogaxiy singari allomalar asarlari xalq tarbiyashunosligi sharbati bilan siylangan. Turkiston xalqi Qur’on va Xadislarni targ’ib va tashviq etish borasida juda katta ishlar amalga oshirishgan. Turkiston yurti sobiq sovet ittifoqi tomonidan zabt etilgandan so’ng, ayniqsa kommunistik firqa raxbarlik qilgan sovet davrida birinchi navbatda muqaddas Qur’oni Karim va Hadislarga nisbatan ayovsiz urush e’lon qilindi. Bu musulmon xalqiga uning an’ana, urf – odatlariga, tarbiya yo’singa bo’lgan shavqatsizlik edi. Shuning uchun xozirgi zamon odamlari e’tiqod degan uluq narsadan qisman bo’lsada maxrum bo’lib qoldi. Mustaqillik sharofati bilan Turkiston xalqiga o’zbek xalqiga o’zligi qaytarildi, milliy tarbiya gulshaniga keng yo’l ochilmoqda. Har bir ota – ona, har bir tarbiyachi muallim, har bir raxbar, jamiyatning xar bir a’zosi samarali foydalanishi lozim. 22

Xalq so’zi – xaq so’z, xalq ijodi pand – nasixat, ya’ni tarbiya maktabidir. Unda xalqning ijtimoiy – siyosiy dunyoqarashi, falsafi – estetik, didaktik. An’ana uzoq zamonlardan beri avloddan – avlodga, otalardan bolalarga o’tib davom etib kelayotgan urf – odatlar, axloq me’zonlari qarashlaridir. An’ana ijtimoiy va madaniy me’rosdir. O’zbek an’anaviy qadriyatlari xususan xalq og’zaki ijobiy ijodi uning tarkibidagi pandnomalar o’gitlar, nasixatlar, olqish – duolar har kun har daqiqa jonli jarayonlarda shaxob, turmush tarzimizni bezab ayniqsa farzandlarimizga to’g’ri bo’lish, tug’ri yashash va odob – axloqi joyida bo’lishlikni eslab turuvchi da’vat qiluvchi manbalardir. Aytmoqchimizki yoshlarimiz xalqona qadriyatlardan nechog’lik ko’p saboq olsalar ularning tafakkurlari shunchalik boyib, aql idroklari qayralib har tomonlama kamol topa beradilar. Axloq – odob bu jamiyatda kishilar o’rtasida kundalik turmushga zarur bo’lgan xatto xarakatlar, urf – odatlar normalari qoidalaridir. Barcha norma va qoidalarni kishilar tomonidan ado etishini nazorat eti shva tartibga solish ijtimoiy, yuridik asosda ta’minlanadi. Axloq – odob qoidalari va normalari har bir xalqning qadriyatlarida muxim o’rin egallaydi. Unga o’sha xalqning turmush tarzi madaniy saviyasi, an’analari guruhi, dini ifodalanadi, aks etadi. Shuning uchun odob – axloq qoidalari va normalari o’sha xalqning bitmas – tugalmas ma’naviy boyligi xisoblanadi va millat darajasida shakllanganlik darajasi deb qaraladi. Axloq – odob norma va qoidalari jamiyat taraqqiyoti bilan rivojlanib o’zgarib boradi. Bunda qardosh xalqlar, mintaqada yashovchi xalqlar, millatlar, urf – odatlar bir – biriga ta’sir ko’rsatadi. Ilg’or qulay urf – odatlar, an’analar esa qadriyatlar darajasiga ko’tariladi. Bugungi kunda yoshlarni yuksak ma’naviy g’oya va milliy urf – odat, an’analar asosida tarbiyalash dolzarb masalaga aylangan. Yuksak ma’naviy g’oya va urf – odatlar ko’lami nixoyatda keng va serqirra bo’lib, ularda eng muximlar: iymonlilik, vatanni sevish, insonparvarlik, do’stlik, o’rtoqlik, 23

ongli intzom, ijtimoiy faollik, halol mehnat, oila, davlat va jamiyat oldidagi burchni anglash, tinch – totuv yashash uchun kurashish xurfikrlilik kabilar. Umuminsoniy oilaviy urf – odatlar va an’analarni chuqur o’rganish ularni tahlil qilish, ularni turkumlashtirish, ularni paydo bo’lish yo’llari, revosutsion paydo bo’lish aniqlash ilmiy asoslardan g’oyalarni ilgari surish va shular asosida an’analardan foydalanish yo’llarini tavsiya etishni xayot talab etmoqda. Bularni xamon kelajak kishini tarbiyalashda amaliy yordam beradi. Qadim zamonlardan hatto o’zbek xalqini yozuvi bo’lmagan paytlardanoq yosh avlodni tarbiyalash asosan oildada amalga oshirilgan. Bunda tabiat va ijtimoiy omillar xal qiluvchi o’rin tutganligi shubxasiz. Xalq pedagogikasi xamisha yaxshi samara bergan. Shuning uchun ham xalqning tarbiyaga oid bilimlarini chuqur o’rganish tarbiya natijalariga asoslanib, ularning asaliy manbalariga tarbiya sirlariga nazar tashlash bugungi kunda ham axamiyatni yo’qotmagani yo’q. Har bir xalq o’zining o’tmishda qolgan milliy – an’analarga asoslangan tarixiy madaniyat va turmush tarziga egadir. An’analar insonlarni turmushi va madaniyati asosi sifatida xozirgi kishilar axloqiga ta’sir etish mumkin. An’analarning bunday tarbiyaviy ta’sir etishi katta axamiyat kasb etadi. An’analarning vujudga kelishi va shakllanishi murakkab ijtimoiy jarayondir. Unda xalqni dono fikrlari axloq me’zonlari insonni xurmatlash va qadrlash o’z ifodasini topgan. Shuning uchun ham yosh avlod – ajdodlarimiz tomonidan tarixiy sharoitdagi vujudga kelgan ilg’or an’analarni o’zlashtirish, unga rioya etish, boyitish nixoyatda zarurdir. Nixoyatda mazmuniga ko’ra milliy an’analar qaror topmoqda. Eski va yangi an’analar qarama – qarshiliklar jarayonida saralanadi, sayqal topadi. Ayrim onalar qanday bo’lsa o’sha xolda ko’rinishda uzoq vaqt saqlanib qoladi. Ba’zilari ko’rinishni o’zgartiradi, ba’zilari esa yangilarini uyg’unlashadi, takomillashadi. Bolalar oilaviy an’analarga juda katta e’tibor, qiziqish bilan tayyorlanadilar, kutadilar. Bunday an’analar ular tarbiyasiga taalluqli bo’lgan vositalar sanaladi, 24

ko’rinishdagi an’analarning umri boqiydir, urf – odatlar qancha xayotiy xalqchilik qancha ko’p tarqalgan bo’lsa u xalqda shuncha tez singadi, shuncha uzoq yashaydi. Sharq xalqlari Jumladan o’zbeklar bolalar tarbiyasiga befarq qaramaganlar. Xayotdagi hamma xatti – xarakatlarning oqibati to’g’ri baxolangan. Yoshga mos ravishda ta’sir ko’rsatish yo’l va vositalarni ajratilgan kerak bo’lganida rag’batlantirish turlaridan foydalanilgan lozim bo’lsa jazolangan. Bir bolaga yetti maxalla ota – ona deb bejiz aytilmagan noaxloqiy xatti – xarakatlar qisqa lekin o’ta tarbiyaviy axamiyatga ega bo’lgan yomon bolada iborasi bilan tavsiflangan. Masalan xalqimizning qadimdan amal qilib kelayotgan odob – axloq qoidalariga ko’ra non ulug’langan «ushog’i bexosdan yerga tushib ketsa yomon bo’ladi» deb uni qo’lga olib ko’zga surib o’pib og’ziga solgan uni chetga olib qo’ygan. «Suvga tuflash gunox bo’ladi», «yomon bqladi» deb tushuntirilgan. Qadimgi xovuzlarning suvi xaftalab, oylab toza turgan, biror kishi uni ifloslantirib «xarom» qilishga botinolmagan. Kechasi uy supurilmagan, supurgi yotqizilib qo’yilmagan. Ikki qo’lni orqada tirab o’tirish, barmoqlarni zanjir qilish, oyoqlarni chalishtirib ko’pchilik oldida o’tirib uzatish odatsizlik xisoblangan. «Yomon bo’ladi» iborasi orqali kattalarga xurmat, kichiklarga g’axo’rlik tarbiyalangan, otaga tik qarash, ularga ters javob berish, xotin – qizlarga bexayolik qilish yomon bo’lishni yoshlikdan tushuntirilgan. Masalan, musulmon farzandi quyosh chiqqancha uxlasa «yomon bo’ladi» erta shaharda eshik ochilmasa «yomon bo’ladi», «Kunlik rizqimizdan benasib qolishimiz iborasi bolalarni erta turishiga undagan kechki payt quyosh botishi arafasida uxlash yomon bo’ladi deb o’qtirilgan. Xayvonlar, qushlarga tosh otma ozor berma «yomon bo’ladi» ekinlarni poyxon qilma «yomon bo’ladi» kabi iboralari orqali ona tabiatga hurmat uni avaylab – asrashga o’rgatilgan. Xozirgi so’zimiz bilan aytganda ekologik tarbiya berilgan. 25

O’zbek xalqida bolalar bilan bog’liq juda ko’p yaxshi an’analar bor. Xalq pedagogikasi bolalarga mexr – muxabbat, ularni sevish, erkalash, parvarish qilish ta’lim – tarbiya berish extiyotlash kabi insoniy qarashlarni targ’ib qilib kelgan. O’zbek xaqining qadimiy urf – odatlariga ko’ra yangi chaqaloqning dunyoga kelishi, faqat uni ota – onasi uchungina emas, balki hamma qarindosh – urug’larni va maxalla – kuy uchun ham sevinchli xodisa xisoblanadi. Xozirgi davrda saqlanib kelayotgan qadimiy odatlardan biri yangi chaqaloq sharafiga mevali daraxt o’tqazilishidir. Bu bilan ular yangi chaqaloqni dunyoga keltirishni an’anaviy marosimga aylantirish va tabiatga mexr uyg’onishgina emas balki keyingi avlodlar xayotini farovonlashishini xam ko’zlangan. Xaqimizga faqat o’zining bolasinigina emas umuman o’ziga yaqin xamma bolalarni sevish extiyodlash ularning tarbiyasi bilan shug’ullanish payti kelsa sho’x bolalarni tartibga chaqirish ona suti berish parvarish qilish an’analari avloddan avlodga o’tib keladi. Bir bolaga butun maxalla ota ona degan maqol shundan. Maxalladagi xar bir bolaning yurish turishi tarbiyasi uchun xamma barobar ma’suliyat xis qilgan. Ota onasi bolalarni boqishi butun maxalla o’z zimmasiga olgan. Emizikli bolalar uchun ko’krakdagi suti bor onalarni jalb etish g’oyatda qadrlangan. Boquvchisi yo’qlar xam maxalla etiboridan chetga qolmagan. Xalq og’zaki ijodi asoslarini ko’zdan kechirar ekanmiz xalqning xam qo’yishi odatda keng o’rin berilganini ko’ramiz. Sharq xalqlari xususan o’zbek xalqida shunday odat bor bolalarga oiladagi kattalar elu yurt o’rtasida mo’tabar bo’lgan kishilar, etiborli qariyalar nom qo’yadilar bu qadimdan qolgan irimdir. Masalan Erali va Sherali dostonida aytilishicha o’sha zamonning rasmiga ko’ra bolaning birini podsho qo’liga birinchi xotiniga ko’tartirib ipak alvon chodirlarning ichidan xaloyiqqa qarab bolalarga qarab munosib ot qo’yishni so’radi. Birisini berdim xaylo gulima, Birisini o’zim oldim qo’lima. 26

Bir maslaxat sizlarday-el ko’nima, Birodarlar ot qo’yinglar o’g’lima. Ba’zilar aytdi Egizak bo’lganidan keyin Xasan-Xusan bo’ladi deb. Birovlar Shamsi va Qamar, deyishadi. Yana biri aytdi, Zalil va Karim deb xech birini degani podshoga yoqmay turgandi to’qson yamoqli to’n kiygan qalandar el o’rtasiga chiqdi. Ana shu qalandarning qo’ygan oti Erali-Sherali xammaga maqul bo’ladi. Bola aziz odobi undan aziz. Bu maqolda o’zbek xalqining tarbiyaga oid qarashlari o’z ifodasini topgan. Bu e’tiqod yillar davomida ular ongiga singib ketgan. Ota onalar farzand ko’rish ularni sog’lom o’stirish bilan birga ularning odobli bo’lishlarini xam orzu qilishgan. Bola tilga kirishi bilan axloqiy tarbiyaning alifbosi bo’lgan salomlashishini o’rgatishdir. O’zbek xalqi o’zining milliy tarbiya uslublarida bolalarga kattalarga birinchi bo’lib salom berishni kattalar suxbatiga aralashmaslikni ularni xadeb noo’rin savollar bezor qilmaslikni kattalar o’z joylariga o’tirganlariga qadar o’tirmaslikni uyda mexmondan so’ng kirishni lekin birinchi bo’lib lekin eshikni ochishni ularga yordam berishni odob qoidalariga doimo rioya etishni talab qilgan. Ota-ona dasturxonga qo’l uzatmaguncha dsturxon atrofiga yoshi kattalar to’rga o’tirishi lozim. Bunday qoidalarga rioya qilgan bolalargina tarbiya ko’rgan bolalar sanaladi. Bolalar xulq atvorlariga qarab ota onalarning tarbiyaviy iqdidorlariga baxo berilgan. Ijobiy baxolar Otanga raxmat kabi rag’batlarga ifoda yetgan, bo’lsa, aksincha salbiy xolatlarga duch kelganda Padaringga lanat koyish o’zbek xonodoni shaniga katta dog’ xisoblanadi. Yuqoridagi odob qoidalariga xozirgi kunimizda xam o’z axamiyatini deyarli yo’qotmagan bo’lib ular bolalarimizning madaniy xulq ko’nikmalaring qaror topishida muxim o’rin tutadi. 27

XULOSA Biz oilada farzand tarbiyasi mavzusini o’rganib chiqib quyidagi xulosalarga keldik. Barcha milliy an’analarimizni avaylab – asrab, rivojlantirib, kelajak avlodga yetkazib berish bizning asosiy vazifamiz bo’lib, hisoblanadi. Jamiyatning taraqqiyoti ko’pgina davrlarda tarbiyaning mazmuni va yo’nalishi milliy qadriyatlarimiz, an’analarimiz va urf – odatlarimiz uyg’unligi bilan belgilanadi. Bu nazariy qoida xozirgi kunda ijtimoiy tarbiyaga bog’liq. Yosh avlodni tarbiyalashda bugungi kunda bu qadriyatlar, an’analar o’zining barcha qirralarini ko’rsatib yangi ijtimoiy munosabatlarning shakllanishida ijobiy ta’sir ko’rsatmoqda. Bolalarni milliy an’analar ruhida tarbiyalash uchun oila, maktab va mahallalar birgalikda quyidagilarni bosqichma – bosqich amalga oshirsa maqsadga muvofiq bo’lar edi. 1. Oilada bolalarni milliy an’analar asosida tarbiyalashda oila va jamiyatchilik faoliyatlarini muvofiqlashtirilsa. 2. Bolalarni milliy an’analar asosida tarbiyalash jarayonidagi amalga oshirilishi lozim bo’lgan vazifalarni aniqlash, ularni amalga oshirish uchun zarur shart – sharoitlar yaratilsa. 3. Maktab yoshidagi o’quvchilarni milliy an’analari asosida tarbiyalashning asosiy tamoyillarini belgilash. 4. Bolalarni milliy an’analar ruhida tarbiyalashda ota – onaning pedagogik madaniyatini shakllantirish. 5. Milliy an’analarimiz xis etgan ilmiy va badiiy kitoblar, darslik va qo’llanmalar, ko’rgazmali vositalar ishlab chiqarish. 6. Oilada yo’qolib ketayotgan an’analarimizni yosh avlod ongiga singdirish, milliy tarbiyamizni yanada rivojlantirishda xalq pedagogikasining axamiyati beqiyos. 28

Milliy qadriyatlarimiz, an’analarimiz, urf – odatlarimizni ta’lim – tarbiya jarayonida yosh avlodni barkamol etib tarbiyalashda amaliy qo’llash, uning nazariy asoslarini ochib berish, kelajakni asosi bo’lib xizmat qiladi. 29

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Alisher Navoiy Mahbub – ul qulub – T.; Kamalak 1986 y. 150b. 2. Ashurov M.O. O’zbek xalqi tarbiya tizimi – Samarqand Ziyokor, 2003 y., 6- son, 16-24 b. 3. Yo’ldosheva Saodat Xalq urf – odatlar va an’analari. – Toshkent ijod dunyosi nashriyot uyi. 2003 y. 3-22 b. 4. O’zbekiston Respublikasi «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi». – Toshkent:, 1997. 5. Mustaqillik – izohli – ilmiy ommabop lug’at. T.: Sharq 1998 y. 3, - 133 b. 6. Musurmonova O. O’qituvchilar ma’naviy madaniyatini shaklantirish. – Toshkent: 1993. 7. Musurmonova O. Hayot va turmush dasturi. – T.: O’qituvchi, 1993 8. Otamuratov S., Husanov S., Ramatov J., Ma’naviyat asoslari – T.: Xalq merosi 2002 y. 212b. 9. Ochil Safo Mustaqillik ma’naviyati va tarbiya asoslari – T.: O’qituvchi, 1997 y. 3-bet. 10. O’zbekiston Respublikasining «Ta’lim to’g’risida»gi Qonun.– Toshkent, 1997 y. 29 avgust, 20-29 b. 11. Tulenov J.. Qadriyatlar falsafasi – T.; O’zbekiston 1998y. 5 – 108b. 12. O’zbek pedagogikasi antologiyasi. Tuzuvchi – mualliflar K.Hoshimov, S.Ochil – T.; O’qituvchi, 1995 y. 164b. 13. Quronov M. Maktab ma’naviyati va milliy tarbiya – T.; Fan. 1995y. 118b. 14. O’zbekiston Respublikasining «Ta’lim to’g’risida»gi Qonun. – Toshkent, 1997 y. 29 avgust, 20-29 b. 15. Tulenov J.. Qadriyatlar falsafasi – T.; O’zbekiston 1998y. 5 – 108b. 30

Похожие

Sharq mutafakkirlarning maktabgacha yoshdagi bolalarni jismoniy tarbiyalashga oid qarashlari

O’zbek xalq pedagogikasining imkoniyatlari va istiqbollari

Sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlarning mazmuni, shakli va metodlari

Tarbiyaviy tadbirlarda xalq rivoyatlaridan foydalanish

Bo’lajak o’qituvchilarda intelektni rivojlantirishning psixologik asoslari