Kartoshkani uyumlarda saqlash (8 tonna) - Пищевая технология - Курсовые работы

Kartoshkani uyumlarda saqlash (8 tonna)

Загружено в:

20.01.2023

Скачано:

0

Размер:

3333 KB

KURS ISHI Fan nomi:__________________________________

Mavzu : Kartoshkani uyumlarda saqlash (8 tonna) R e j a : KIRISH ...................................................................................... 1-bob. Kartoshkani xosilini yig‘ishtirib olish saralash h amda saqlash texnalogiyasi 1.1. Kartoshkani oziqaviy qiymati, x alq xo‘jaligidagi ahamiyati va ishlatilishi .......................................................... 1.2. Kartoshkani tarqalish tarixi .................................................. 1.3. Navlar tasniflari …………………………………………………. 2-bob KARTOSHKANI SAQLASH TEXNOLOGIYASI. 2.1. Kartoshkani saqlash sharoitiga talablari ............................. 2.2 Kartoshkani saqlash usullari va texnologiyasi ..................... 2.3 Saqlash davrda qo‘lladigan chora-tadbirlar ............................ 3-bob. KARTOSHKANI SAQLASH USULLARINING IQTISODIY SAMARADORLIGI .................................... 3.1. Kartoshkani saqlash uchun mahsulotni handaklarga joylashtirish tartibi (kerakli maydoni hisobi) ................ 3.2. Kartoshkani saqlashda mahsulotning tabiiy kamayish me’yor o‘lchamlari ........................................................................ 3.3. Karto sh kani saqlashning iqtisodiy samaradorligi ……….... XULOSA va TAKLIFLAR ................................................... FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ............. КИРИШ Kartoshkachilik va sabzavotchilik respublikamiz qishloq xo‘jalig-ning yetakchi tarmoqlaridan hisoblanadi. Kartoshka inson uchun muhim oziq-ovqatlardan bo‘lib, u chorvani ham oziqlantiradi. Jahonda inson oziqlanib quvvat oladigan bug‘doy, 2

makkajo‘xori, guruch va arpadan so‘ng kartoshka beshinchi o‘rinda turadigan quvvat manbasidir. Shu sababli uni xalq ardoqlab “ikkinchi non” deb ataydilar. Aholini oziq-ovqatga bo‘lgan ehtiyojini to‘laroq ta’minlash ekin maydonlaridan samarali foydalanishni talab qiladi, Yangi navlar yaratish, ilg‘or chet el tajribalarini yangicha innovatsion ishlanmalar yechimiga kirishish orqali hal qilish davri kelganligi hammamizga tegishli xulosalar qilishga chorlaydi. Ushbu yo‘l- yo‘riqlardan kelib chiqib ushbu mavzuning dolzarbligi shundaki, bug‘doy doni singari kartoshka ham xalqning kundalik ehtiyoji hisoblanadi. Shuning uchun sifatli mahsulot yetishtirish, uni bahorgi va yozgi mavsumda parvarishlash texnologiyalarini yaratish, saqlash hosildorlikni 2-3-marta oshirish, kartoshkadan olinadigan mahsulot turlari ro‘yxatini boyitish orqali bu sohani klaster usuliga o‘tkazish vazifasi hal etilishi dolzarbligicha turibdi. Kartoshkani urug‘idan ko‘paytirish uchun yangicha biologik sharoitdagi eng ko‘p samara beradigan usullarni sinovdan o‘tkazish. O‘simlikni tashqi muhitga chidamliligini oshirishda kuzgi “To‘qsonbosti” usulini sinovdan o‘tkazib, sovuqqa bardoshli navlarni ajratib olish. Kartoshka o‘simligini bo‘lib ekilganda zamburug‘ kasalligiga duchor bo‘lmasligiga qarshi ximiko-biologik yondashish orqali zararlanishini kamaytirish. Morfofiziologik tomondan yangi navlarni o‘g‘itlarga bo‘lgan talabini aniqlash. Fotosintez jadalligi va mahsuldorligini aniqlash orqali amaliy jihatdan eng yuqori samara beradigan navlarni aniqlash. Ekish muddatlarining optimal vaqti va kechki ekin-ikkinchi ekin lsifatida ekiladigan maydonlarni kengaytirish yo‘llarini aniqlash. Uzoq saqlanib turishi uchun tabiiy va sun’iy muzxonalar o‘zaro amaliy tarzda o‘rganish kabilarni hal qilish lozim. 1-боb.Kartoshkani hosilini yig‘ishtirib olish saralash hamda saqlash texnalogiyasi 1.1. Kartoshkani oziqaviy qiymati, xalq xo‘jaligidagi ahamiyati va ishlatilishi 3

Kartoshka inson uchun muhim oziq-ovqatlardan bo‘lib chorvani ham oziqlantiriladi. Jahonda inson oziqlanib quvvat oladigan bo‘g‘doy, makka-jo‘xori, guruch va arpadan so‘ng kartoshka beshinchi o‘rinda turadigan quvvat manbasidir. Shu sababli uni xalqda ardoqlab “ikkinchi non” deb ataydilar. Kartoshka ishlab chiqarish sanoatining qator tarmoqlari uchun muhim xom-ashyo hisoblanadi. 100 g. kartoshka 301,5 kj yoki 72 kkal quvvat berish manbasidir. Kartoshka ko‘pchilik mamlakatlarda maydon birligidan eng ko‘p quruq modda, quvvat (energiya) va oqsil olishni ta’minlaydigan o‘simlik hisobla-nadi. Masalan, Niderlandiyada gektardan eng ko‘p quvvat birligi ishlab chiqarish qand lavlagiga to‘g‘ri kelsa, kartoshkadan esa unga nisbatan biroz kamroqdir. Ammo ular bug‘doy va sabzavot no‘xatga nisbatan arzonroqdir. Kartoshka gektar birligidan oqsil berishi jihatidan don dukkaklilardan so‘ng ikkinchi o‘rinda turadi. Kartoshka hosildorligi gektardan 13,6 t bo‘lsa, undan olinadigan oqsil 273 kg ni tashkil etadi. Kartoshka yetishtirishni ko‘paytirish aholini oziq-ovqat va shu jumla-dan oqsil bilan ta’minlashda salmoqli hissa qo‘shish mumkin. Turli mamlakatlarning sog‘liqni saqlash tashkilotlari kartoshka iste’mol me’yorini turlicha tavsiya etadilar. Yuqori haroratli iqlim sharoitida pishib yetiladigan sabzavotlar va mevalar kam yetishtiriladigan, ammo kartoshkani o‘sishi uchun qulay sharoitli mintaqalarda kartoshkadan yiliga 120-150 kg iste’mol qilish tavsiya etiladi. Meva-sabzavotlar ko‘p yetishtiriladigan mamlakatlarda esa kartoshka-ni iste’mol qilish me’yori birnecha barabarga kamdir. Kartoshka tuganagi tarkibida uni oziqani va mazasi sifatga ta’sir etadigan pektinlar, alkoloidlar va boshqa birikmalar oz miqdorida mavjuddir. D. Shpaar [1999] habar qilishicha, tuganak tarkibidagi oziq moddalar u yetishtirilayotgan mintaqa, muddat hamda qo‘llanilayotgan agrotexnika sifatiga ko‘ra o‘zgaruvchan bo‘ladi. Masalan, quruq modda o‘rtacha – 23,7%, u 13,1 va 36,8% gacha; kraxmal o‘rtacha – 17,5, u 8,0 dan 29,% gacha o‘zgarishi mum-kin ekan. Kraxmali kartoshka quruq moddasining 80% ni tashkil etib, uni oziqali 4

qimmatini – pishirganda ezilishi va yaxshi pishishini ta’minlash bilan birga texnik qayta ishlashda xom-ashyo sifatida foydalanishga xos xususiyatlarini belgilaydi. U 65°S gacha qizdirilganda oson yelimlashadi va yopishqoqligi oshadi. Kraxmal organizmda oson hazm bo‘ladi, 1 kg kartoshka 700-830 kkal energiya berish xususiyatiga ega. Kartoshka kraxmali qog‘oz, to‘qimachilik, yog‘ochni qayta ishlash, qurilish, sopol buyumlar, kimyo, farmatsevtika, oziq-ovqat sanoatida 500 dan ortiq nomdagi mahsulotlar ishlab chiqarishda foydalaniladi. Kartoshka azotli birikmalari asoson oqsillardan iborat bo‘lib, u inson organizmini aminokislotalar bilan to‘yintirishda asosiy manba hisoblanadi. Vitamin S miqdori kartoshka tuganagi tarkibida 10-30 mg foizdan 50 mg gacha yetishi mumkin. Agar kartoshkadan 300 g iste’mol qilsa, inson sutka mobaynida zarur bo‘ladigan vitamin S miqdorini oladi. Shu bilan birga organizm 17,5% vitamin V1 va 5% vitamin V2 bilan ta’minlanadi. Kartoshka tuganagi tarkibida yuqoridagilardan tashqari vitamin V6, RR va patoten kislota mavjuddir. Ular miqdori karam, sabzi, bodring, olmadagilarga nisbatan sezilarli darajada ko‘pdir. Kartoshka tarkibidagi biologik moddalarni to‘liq saqlab qolish uchun uni ishlatilishi oldina artilishi maqsadga muvofiqdir. Kartoshkada solanin moddasi mavjud bo‘lib, undan 200 mg iste’mol qilinsa, inson zaharlanadi. 200 mg solaninni iste’mol qilish uchun inson birmarta 4 kg po‘sti ko‘kargan kartoshkani yoyish kerak, bunday xodisa xozircha yuz bermagan. Kartoshka nafaqat oziq-ovqat sifatida ishlatiladi, balki u shifo-baxshlik xususiyatiga ham egadir. Kartoshka tarkibida xolin va atsentil-xolin moddalarini bo‘lishi inson organizmidan zahar haydashni kuchay-tirib, muskullarni tortishib qolishini bartaraf etadi. Inson buyrak xastaligi – nefrit va qon bosimini oshishi – gipertonik bilan kasallan-ganida parhez qilishini tavsiya etiladi, ya’ni kun mobaynida uch-besh marta (200-300 g) po‘sti bilan tuzsiz pishirilgan kartoshkani iste’mol qilinishi kerak. 5

Kartoshka tuganagidan yangi tayyorlangan sharbatni shamollash, xavfli shishlarni, spazmali kasallikni, kesilgan joylarni davolashda va organ-izmni baquvvatlashtirishda, oshqozon va o‘nikki barmoqli ichakda hosil bo‘ladigan yaralarni davolashda iste’mol qilinadi. Shu bilan birga u oshqozon osti bezi ferment ajratish faoliyatini kuchaytirib, organizmdagi qand miqdorini kamaytiradi. Yo‘tal, tomoq bo‘g‘ilishi, shamollash va yuqori havo yo‘lari kasal-langanida qaynatilgan kartoshka bug‘idan nafas olish bilan davolanadi. Kartoshka tarkibidagi klechatka organizmdagi ortiqcha xolesterinni, og‘ir metallar, radionuklidlar, nitrat va nitridlarni hamda pektinin modddalarni o‘ziga singdirib olib, organizmdan chiqib ketishini ta’min-lash bilan birga ichak tizimida mikroorganizmlar hosil qiladigan zaharli moddalarni neytrallaydi. Shunday qilib, klechatka tolachalari artero-skleroz va undan kelib chiqadigan kasalliklar, shuningdek o‘t qopidagi tosh-ni kattalashishini oldini olishda, diabet va shunga o‘xshash xastaliklarni davolashda katta ahamiyatga ega. Sutka mobaynida 20-30 g kartoshka iste’mol qilish yuqorida bayon etilganlarni oldini olishda yordam qiladi. Jahonda yetishtiriladigan kartoshkaning 10% urug‘lik sifatida, 50% dan ortig‘i qayta ishlanmasdan yoki qayta ishlangandan so‘ng insonning iste’moli uchun, 30% chorvaga oziqa sifatida va 3-4% esa kraxmal hamda spirt olish uchun ishlatilishi ko‘pchilikka ma’lum. So‘nggi yillarda jahonda kartoshkani ko‘p yetishtirish va iste’mol qilish kuzatilmoqda. Niderlandiyada 27 ta zavod 780-800 ming tonna kartoshka mahsuloti ishlab chiqaradi. AQSH da yetishtirilgan kartoshkaning 70% gachasi qayta ishlanadi va 30% yangiligicha ishlatiladi. Germaniyada iste’molbop kartoshkaning 57% turli xildagi mahsulot tayyorlash uchun qayta ishlanadi. Uning yarmiga yaqini quritilgan kartoshka ishlab chiqarishga va to‘rtdan bir qismidan ko‘prog‘i esa muzlatilgan mahsulot ishlab chiqarishga sarflanadi, deb habar qilgan I.M. Valter [1978]. Rossiya Federatsiyasida kartoshkani qayta ishlash so‘nggi o‘n yillikda 6

rivojlana boshladi va iste’molga ishlatiladigan kartoshkani 3% dan ko‘prog‘i qayta ishlanmoqda. O‘zbekistonda kartoshkani qayta ishlash bilan shaxsiy kichik korxonalar shug‘ullanib, ularni ishlab chiqargan mahsuloti hajmi juda ozdir. Demak, kartoshka tuganaki turli usullarda va xar xil maqsadlar uchun qayta va yangligicha ishlatiladigan xom-ashyo ekan. 1.2. Kartoshkani tarqalish tarixi Kartoshka vatani – Janubiy Amerikaning Peru, Chili mintaqalari va Chiloe orollari va boshqalardir. U yerlarning tog‘lik zonalarida shu davr-gacha uning yovvoyi va yarim yovvoyi turlari o‘sib yotganligi to‘g‘risida ma’-lumotlar bor [Zuyev V.I. va boshqalar, 2000]. Manbalarda habar qilinishicha Hind qabilalari kartoshkani bundan 8 ming yil muqaddam yetishtirishgan. Amerika qit’asi ochilgunga qadar kartoshka uning markaziy va shimoliy mintaqalarida noma’lum edi. Ispan dengiz sayohatchilari 1536- 1537-yillarda hozirgi Peru hududidagi Sorokota hind ovulida va 1538-yilda esa Ekvadorda birinchi marta kartoshkani topganlar, deb habar qiladilar D. Shpaar [1999], V.S. Lexonovich [1970]. Kartoshka birinchi marta 1565-yilda Ispaniyaga, shu yilning o‘zida Italiyaga keltirilgan. 1586-yilda Janubiy Amerikadan Angliyaga olib kelingan. Kartoshka 1580-yilda kartoshka Italiyadan Belgiyaga, undan 1588-yili Avstraliya va Germaniyaga keltirilgan. 1594-yilda esa Germaniyadan Gollandiyaga kartoshka keltirilgan. Kartoshka shunday qilib, kartoshka XVI asrning ikkinchi yarmida Janubiy Amerikadan Ispaniya va Angliyaga, shu asrning oxirlarida va XVII asr mobaynida Yevropa qit’asi bo‘yicha tarqala boshlagan. Kartoshka G‘arbiy Yearopa davlatlariga tarqalganidan 100 yildan so‘ng birinchi marta Rossiyaga keltirilgan. Rossiyaga kartoshkani ko‘p keltirilishi XVIII asrning o‘rtalariga to‘g‘ri keladi. Kartoshka Rossiyaga Polsha va Latviyadan 1676-1678-yillardan boshlab tarqoq holda kirib kelaboshladi. Keyinchalik u shu yerdan Sharqiy Ukraina, 7

Belorussiya, Litva va keyinchalik boshqa mamlakatlarga tarqalgan. Habar qilishlaricha 1694-1698-yillarda bir qop kartoshkani Petr I feldmarshal SHeremetyevga jo‘natgan, degan taxminlar ham mavjud. Kartoshka Markaziy Osiyoga XIX asrning 50-chi yillarida Sibirdan keltirilgan. Kartoshka turli iqlim sharoitlarga tez moslashish xususiyatiga ega bo‘lganligi sababli jahonning ko‘pchilik mintaqalarida yaxshi o‘sadi va rivojlanadi. Shu sababli sayyoramizda kartoshka yetishtirmaydigan mintaqalar juda kam qolmoqda. Kartoshka O‘zbekistonga 1855-1856-yillarda birinchi marta keltiril-gan bo‘lib, uni mulla G‘ubay boshchiligidagi qochoq tatarlar Toshkent viloyati No‘g‘ay Qo‘rg‘on va Brichumulla qishloqlariga G‘arbiy Sibirdan o‘zlari bilan birga olib kelganlar. O‘rta Osiyoga ruslarni kirib kelishi bilan tatarlar-ning bir qismi Samarqandga ko‘chib ketdilar, ular shu davrda XIX asrning 70 yillarida kartoshkani ham o‘zlari bilan olib ketganliklari ehtimoldan holi emas, deb yozadilar V.I. Zuyev va boshqalar [2005]. Shunday qilib Samarqand atroflari O‘zbekistonda kartoshkani ikkinchi tarqalish makoniga aylandi. Hozirgi davrda O‘zbekiston aholisi o‘z hayot faoliyatini kartoshkasiz tasavvur etaolmaydi. Chunki u yetishtiriladigan maydon hamda undan olinayotgan yalpi hosil ham yil sayin ko‘payib bormoqda. Respublikamiz kartoshkachiligini jadal su’ratda rivojlanishida Vazirlar Mahkamasi 1996-yil 30-avgustda “Kartoshkachilikda bozor munosabatlarini chuqurlashtirish va respublikada kartoshka yetishtirishni ko‘pay-tirish chora- tadbirlari to‘g‘risida»gi 301-sonli Qarori keskin burilish yasadi. Bu qarorga asosanda “O‘zkartoshka” firmasi tashkil etilib, unga kartoshkachilikka ixtisoslashgan 26 ta xo‘jalik biriktirildi. Bu xo‘jaliklar kartoshka yetishtiradigan fermer xo‘jaliklariga birinchi va ikkinchi bo‘g‘in urug‘liklarni yetakzib berishda o‘zlarini salohiyatli xissalarini qo‘shib kelmoqdalar. Bu firmaning tashkil etilishi tufayli respublikamizda yetishtirilayotgan kartoshkani yalpi hosili 2,5 mln. tonnadan oshdi. Bu albatta marra emas, chunki respublikamiz aholisi tez su’ratda ko‘paymoqda va shu bilan birga kartoshkani qayta 8

ishlash korxonalari soni ham ko‘paymoqda. Kartoshkani morfo-biologik xususiyatlari O‘simlik morfologik tavsifi seleksiya va urug‘chilik ishlarida muhim ahamiyatga ega, qimmatli shakllarini (formalarini) tanlashni samarali o‘tkazishni ta’minlaydi. Kartoshkaning asosiy a’zolari quyidagi morfologik belgilari va antomik tuzilishi bilan tavsiflanadi. Poya. Tuproqqa ekilgan tuganak o‘simtalaridan (ko‘zchalaridan) yer ustki poyalari rivojlanadi. Tuganakda shakllangan ko‘zchalar miqdori tupdagi poyalar sonini belgilaydi, yirik tuganakdan hosil bo‘lgan o‘simlik, mayda tuganakdan hosil bo‘lganga nisbatan ko‘p poyali bo‘ladi. Kartoshka hosilini ko‘p yoki kam bo‘lishi tupdagi poyalar soniga ma’lum darajada bog‘liq. Shuning uchun tuganak ko‘p ko‘zchalarini unishiga ta’sir etuvchi chora-tadbirlar tuganakni kesish, o‘sishni boshqaruvchi moddalarni, nur ta’sir ettirish va boshqalarni qo‘llash foydalidir. Poya balandligi o‘simlikni o‘sishi va rivojlanishi bilan bog‘liq bo‘lib, u gullash davrida eng uzun bo‘ladi. Ertagi navlarga nisbatan o‘rtagi va kechpisharlar bo‘g‘inlari sonining ko‘pligi va poyasi baland bo‘yli bo‘lishi bilan ajralib turadi. Poya balandligi ekish qalinligi, tuproq unumdorligi va namligiga ko‘ra o‘zgaruvchan bo‘lib 30 sm dan 150 sm gacha yetadi. Kartoshka poyasi yer ostidan va ustidan shoxlaydi. Poyadagi bachkilar soni kechpishar navlarda ko‘p bo‘ladi. Yer ustki poyalari shoxlamaydiganlari ham uchraydi. Bachki poyachalarni hosil qilish ayrim navlarda poya asosiga yaqin qismida kuzatilsa, boshqalarida esa uchki qisimga yaqin joyida bo‘ladi. Shoxlanish darajasiga yetishtirish sharoiti ta’sir etadi. Azot bilan oziqlantirish darajasi va namlikni yuqori bo‘lishi shoxlanishni kuchaytiradi. Barg . Urug‘ va tuganak ko‘karib hosil qilgan birinchi barg, oddiy chetlari tekis bo‘ladi. O‘simlik o‘sib kattalashgan sari uzuq-uzuq-toq patsimon qirqilgan barg, avval bir, so‘ng uch va undan ko‘p uchki bo‘lakdan va barg bandi bilan qo‘shilib ketgan o‘zak, o‘zakchalarda joylashgan qarama-qarshi yon bo‘laklardan tuzilgan. Bargning uchki toq bo‘lagi shakli va yirikligiga ko‘ra yon bo‘laklardan kattaroq 9

bo‘ladi. Bargning bo‘laklari ana shu toq bo‘lakdan boshlab sanaladi. Bargni kesikligi, uni soni, bo‘lak va bo‘lakchalrini taqsimlanishiga bog‘liq. U poyaning o‘rta qisimda ko‘p bo‘lib, uchki va asos qismida esa kesiklik darajasi kamayadi. Barg bandi asosida mayda har xil shakldagi bargchalar (quloqchalar) bo‘ladi. Barg sathi silliq yoki burushgan, pastki qismida barg tomirlari ko‘rinib turadi. Barglar poya bo‘ylab spiral shaklida joylashgan bo‘lib, fazoda joylashishi esa gorizontalga yaqin. Ayrim navlar barglari osilgan-roq yoki biroz ko‘tarilganroq xolda joylashadi. Bargi toq patsimon, kesikli (qirqilgan) 3-7 juft barglardan iborat. Ularning orasida mayda bargchalar joylashadi. Mayda bargchalarning kattaligi, soni kartoshkaning nav belgilari hisoblanadi. Barg va poyalari katta tukchalar bilan qoplangan. Tuganagi poya tuzilishida bo‘lib, yer ostki poyaning (oq ildiz – stalon) yo‘g‘onlashgan uchidir. Oq ildizlar kartoshka poyasining yer osti qismidagi barg qo‘ltiqlarida hosil bo‘lib, naviga qarab har xil uzunlikda bo‘lishi mumkin. Ba’zan, katta bo‘lmagan tuganaklar, barg qo‘ltiqlarida hosil bo‘ladi. Oq ildizning tugunakka birikkan joyi – kindik deb yuritiladi. Tuganak boshqa har qanday novda kabi uchki qismidan o‘sadi. Tuganak ustida spiral shaklda ko‘zchalari joylashadi. Har bir ko‘zchada uchtadan kurtak joylashgan bo‘lib, avval eng baquvvati ko‘kara boshlaydi, u olib tashlansa ikkinchisi yoki uchinchi kurtagi ko‘karib poya hosil qiladi. Yangi hosil bo‘lgan tuganaklari tezda ko‘karmaydi, chunki ular tabiiy tinim davrida bo‘ladi. Tinim davri davomiyligi turli navlarda turlicha bo‘lib, u 5 haftadan 16 haftagacha davom etadi. Tuganaklar shakli, rangi, ko‘zchalarini yuza yoki chuqur joylashishi, qoshi shakli va etining rangi turlicha bo‘ladi. Bularni barchasi nav, tuproq iqlim sharoiti, qo‘llaniladigan agrotexnika va boshqa omillarga bog‘liq. Kartoshkaning har xil rangli tugunaklari Tuganaklar dumaloq, dumaloq-ovalsimon, tuxumsimon, cho‘ziq-oval-simon, 10

cho‘ziq-ovalsimon, cho‘zinchoq, barmoqsimon va boshqa shakllarda bo‘ladi. Tuganak po‘sti rangi ham har xil bo‘ladi. Bu tuganak po‘sti tarkibidagi pigmentlarga bog‘liq bo‘ladi. Tuganak eti ko‘p hollarda oq yoki turli darajada sarg‘imtir va ayrim navlarda qizil yoki binafshako‘kimtir bo‘ladi. Kartoshka haqiqiy urug‘idan ko‘paytirilganda uning boshlang‘iya ildizchasidan ko‘p sondagi yon ildizlari bo‘lgan eng birinchi asosiy ildizi rivojlanadi. Tupning ildiz tizimi ayrim poyalarning ildizlari majmuasidan tashkil topgan. Shuning uchun ildiz tizimining baquvvat bo‘lishi tupdagi poyalar soniga bog‘liq bo‘ladi. Bir poyaga o‘rtacha 20-25 ildiz to‘g‘ri keladi. 2.3. Navlar tasniflari Nav inson tomonidan yaratilgan ma’lum bir sharoitida yetishtiriladigan, biologik va morfologik ko‘rsatkichlari bo‘yicha qimmatli xo‘jalik belgilariga ega bo‘lgan bir guruh o‘simliklardir. “Nav” – o‘simliklar guruhi bo‘lib, u nasldan naslga barqaror o‘tuvchi, muayyan genotip yoki genotiplar kombinatsiyasini boshqalardan ajratib turuvchi belgilariga qarab aniqlanadi va aynan bir botanik toksondagi boshqa o‘simliklar guruhidan bir yoki birnechta belgilari bilan farqlanadi. Nav va duragaylar kartoshkadan muntazam yuqori hosil olishni asosi hisoblanadi. Hosilni oshirishda ushbu omilning ulushi 30-60% ni tashkil qiladigan bo‘lsa, seleksiyaning imkoniyatlari tufayli bu ko‘rsatkich bundan buyon ham oshaveradi. Bu navlarni kiritilishi tuproq-iqlim sharoitimizdan kelib chiqgan holda ekish 11

muddatlariga ko‘ra mavjud navlardan eng serhosilini tanlab ekishga imkon yaratadi. Bizni sharoitimizda navlarga qo‘yiladigan talablar: quruq issiq haroratga, aynish kasalliklariga chidamli, yuqori sifatli hosil beradigan va ta’mi yaxshiligi kabi talablarga javob berishi kerak. Quyida ushbu talablarga javob beradigan kartoshka nav namunalarining tasnifi keltirilgan: Зарафшон – эртапишар нав, тупи- нинг баландлиги ўртача, барглилиги яхши, барги ўртача кесилган, барг бўлаклари конуссимон тўқ кўкимтир рангда, гули оқ. Тугунагининг шакли тухумсимон-узун, пўстлоғини ранги сариқ, туганакларнинг ўртача оғирлиги 80-90 г. Хўраки нав, қайнатилганда туганак-нинг ранги қораймайди. Вирус касаллигига ўртача чидамли. Қувонч 16,56 М – эртапишар нав, тупи кучли ўсади, баргдорлиги яхши, барги йирик, тўқ кўкимтир. Гули оқ. Тугунаги думало қ -овалсимон, п ў стло ғ ини ранги сари қ . Тугуна - гини товарлиги – 92-93%. Туганакларнинг ў ртача о ғ ирлиги 65-90 г, но қ улай экологик омиларга ва вирусли касаликларга нав чидамли. Бахро-30 – ў рта эртапишар нав. Палаги баргдор кучли ў сади. Гуллари о қ . Туганаги - нинг шакли думало қ -овал, к ў злари майда. Туг а нагининг ў ртача вазни 85-90 г. Но қ улай экологик омиларга ва вирусли касалик - ларга нав чидамли. Хамкор 1150 нави – ўртача эртапишар хўраки нав, палаги ўрта бўйли, кучли ўсади, баргдорлиги яхши. Тугунаги узунчоқ-тухум- 12

симон шаклда, пўстлоғини ва этини ранги оқ. Туганагида майда кўзлари кўп. Товар тугана-гининг ўртача оғирлиги 80-100 г. Ноқулай ташқи муҳит омилларига ва вирус касаликларига чидамли. Тўйимли – ўртапишар нав. Тўпининг баландлиги (70-80 см) ўртача. Тупдаги поялар сони кўп эмас, поянинг баргдорлиги яхши, баргининг ранги тўқ яшил. Кучсиз гулайди. Тугунагининг шакли думалоқ- овал. Кўзлари ўрта чуқурликда. Пўстлоғи- нинг ранги сариқ эти-оч сариқ. Вирусларга ва но қ улай таш қ и мухит шароитига чидам - ли. Х ў раки нав . Умид – ўртапишар нав. Тупининг баландлиги ўртача, баргдорлиги ўртача. Баргининг ранги кўк. Туганагининг шакли узунчоқ-овал, кўзи юза жойлашган. Пўстлоғининг ранги сариқ, кўзиники – бинафша, этиники – оч сариқ. Тугунаги-нинг ўртача вазни 100-120 г. Нав вирусларга ва ноқулай ташқи муҳит оми-ларига чидамли. Ақроб – ўртаги кечки нав, кечпишарга яқин, хўракига мўлжаланган, крахмал модданинг миқдори юқори. Тупи тик тура- диган, ихчам, баландлиги 90-100 см. Пояси ўртача шохланган, ўртача баргдор. Барги ўртача кучсиз кесилган, оч-яшил. Гулаши кучсиз, гулари оз. Тугунаги думалоқ, кўз- лари ўртача чуқурликда, пўстининг ранги-қизил, этиники – оч-сариқ. Туга- нагининг ўртача оғирлиги 100-120 г. 13

Кардинал – ўртаги кечки, юқори ҳосилдор нав. Палаги тез ўсади ва ўсим - лиги зич-қалин туради. Гулари қизил. Туг а наги овал шаклда, к ў злари юза жой - лашган. П ў стининг ранги қ изил, этиники – оч сари қ . Тугунаги ў ртачадан то йирик ў лчамгача, туганакнинг ў ртача о ғ ирлиги 130-140 г. Х ў раки нав. Карошка нав намуналарининг ҳосилдорлиги ва уни сийфати Навлар Ҳосил Ҳосилдаги товарбоп туганаклар миқдори, % Товарбоп туганакларни ўртача вазни, г Нотовар туганаклар миқдори, %1 туп- дан, г 1 га дан, т Аладин 650 30,9 95,7 120 4,3 Санте 570 27,1 93,5 98 6,5 Кондар 620 29,5 93,9 101 6,1 Курода 680 32,4 96,7 112 3,3 Романо 690 32,8 98,2 107 1,8 Ред Стар 580 27,6 94,1 96 5,9 Бир хил шароитда ва бир хил агротехника қўлаб синалган картошка навлари ичида ҳар тупдан ва гектардан энг юқори ва сифатли ҳосилни Курода (32,4 т/га), Романо (32,8 т/га) ва Аладин (30,9 т/га) навлари берган. Демак, агар карошка нави тўғри танланса бирон-бир ортиқча ҳаражат қилмасдан гектарда кам ҳосил берадиган навларга нисбатан 1,0...5,0 т/га қўшимча ҳосил олиш мумкин экан. 1.4. Кечки картошкани хосилини йетиштириш хамда йиғиштириб олиш Картошкани хосилини етиштириш технологияси Юртимизда эртанги картошка асосан феврал ойининг охири март ойининг бошларида экилади. Кечки картошка эса, май ойининг охирлари июн ойининг бошларида экилади. Картошкани экишдан аввал ерни экишга тайёрланади. Катта майдонларга экилганда ерни ҳайдашдан олдин маҳалий ўғит (чириган гўнг) амофост, аммиак селитра, суперфосфат кабиларни сепилади. 14

Ерни ҳайдалиб тайёрлангандан сўнг, уруғни экиш мумкин бўлади. Бунда ердаги намлик даражаси етарли даражада бўлиши керак. Намлик ўта даражада юқори ҳам, ўта кам ҳам бўлмаслиги керак. Катта майдонларга экилганда махсус машиналарда экилади. Кичик майдонларга, томорқаларга, ёш боғлар орасига экилганда экиш муддатларига қараб қаторлаб ёки квадрат уялаб экилади. Қаторлаб экилганда қатор орасини 60-70 см дан қилиб экилади. Қатор ўрнини режалаб (чизиб) олингандан кейин, кетмон ёки белкурак билан 8-10 см чуқурликда ўйиб, уялар ўрнини очиб чиқилади. Агар ер ўғитланмаган бўлса, ҳар бир уяга 400-500 грам чириган ғўнг, суперфосфат ва амиак селитра каби ўғитлардан тупроққа аралаштириб солинади. Бунда бир уяга бир дона уруғ экилади. Квадрат уялаб экилганда эса, бир уяга икки донадан уруғ экиш мумкин. Ердаги намлик ва об-ҳаво нормал ҳолатда бўлганда экилган картошка 2-3 ҳафта оралиғида чиқади. Уруғлар ҳали чиқиб улгурмасидан ёмғир натижасида ер қатқалоқ бўлиб қолганда ерни ҳаскаш билан юмшатиш керак бўлади. Бу орқали экилган уруғ тупроқ остида сиқилиб қолмайди. Юмшоқ тупроқ орасида ўсимталар нафас олиши учун ҳаво яхши кириб туради. Бундан ташқари юмшатилган тупроқ намликни ўзида яхши сақлайди. Агар қатқалоқга эътибор берилмаса уруғликка ҳаво ўтмасдан чириб қолиши мумкин. 15

Картошкадан мўл ҳосил олиш учун чопиқ қилиш алоҳида аҳамиятга эга. Чопиқ қилиш наижасида намлик яхши сақланади, очилиб қолган мевалар тупроқ билан кўмилиб борилади, ёввойи ўтлардан тозаланади. Ҳосил олингунга қадар картошкани 3 бор чопиқ қилинади. Биринчи мартта поялар 15-20 см бўлганда, иккинчи мартта ғунчалаганда, учинчи марттасида эса гулаганда чопилади. Чопиш пайтида ўсимлик тагига ва туплар орасига тупроқ тортиш керак бўлади. Эртанги картошка апрелнинг охири, майнинг бошларидан бошлаб, ҳар 10-15 кунда суғориб турилади. Май ойининг охирларидан бошлаб ғунчалаб, мева туга бошлайди. Бу пайтга келиб ҳаво анча исиб кетади ва бу картошкага салбий таъсир қилиши мумкин. Шу сабабли мева тугиш бошлангандан ҳосил йиғилгунга қадар ҳар 6-7 кунда суғориб турилади. Агар етарли даражада суғорилмаса пояси бўйига ўсиб, ингичка ва нимжон бўлиб қолади. Секин мева тугади ёки умуман тугмай қўяди. Тугулган мевалар ўсмай, ривожланмай қолади. Кечки картошкани суғориш эса бошқачароқ тартибда бўлади. Экишдан олдин ҳам ерни суғориб олинади, сабаби экиш пайти ёзнинг энг иссиқ кунларига тўғри келади. Картошка экилганидан сўнг ҳам майсалар чиқгунига қадар 1-2 мартта суғорилади. Майсалар чиқганидан кейин сентябрнинг ўрталарига қадар ҳар 8-10 кунда суғориб турилади. Ҳаво салқинланиши билан суғориш камайтирилади ва ҳосилни йиғишга яқин қолганда 15-20 кун олдин суғориш батамом тўхтатилади. Кечки картошка етиштиришнинг энг аҳамиятли жиҳати – ушбу муддатда картошка ҳосилдорлиги эртагига нисбатан анча юқори бўлади, узоқ муддат сақланиб, келгуси йилнинг май ойигача ёки эртаги картошка ҳосили пишиб етилгунча етади. Ушбу ойда картошканинг ўртапишар ва ўртакечпишар навлари экилади. Экиш ишлари марказий вилоятларда жойлашган хўжаликларда 10–30 июнгача 16

муддатда амалга оширилади. Жанубий вилоятларда шундан 15–20 кун кейинроқ, шимолий вилоятларда эса 15-20 кун олдинроқ экиш тавсия этилади. Картошканинг “Розара”, “Санте”, “Алвара”, “Аринда”, “Белуга”, “Умид–2”, “Пском”, “Кондор”, “Драга”, “Карлена”, “Латона”, “Палма”, “Марфона”, “Пикассо”, “Романо” каби ўртапишар ва ўрта кечпишар – “Тўйимли”, “Диамат”, “Симфония” каби республикамизда экиш учун рухсат этилган бошқа навлари экилади. Кечки картошка экинига ерни тайёрлашда экин қолдиқларидан тозаланиб, органик ва минерал ўғитлар тавсия асосида солиниб, майдонлар кетма-кет 28– 32 см чуқурликда ҳайдалади, ортидан 20–22 см чуқурликда чизеланади. Бороналаш билан бирга молаланиб КРН-2,8 А юмшатгич ёрдамида суғориш эгатлари олинади ва суғорилади. Асосий ер сифатида ажратиб қўйилган ёзги картошка майдонлари 20–25 см чуқурликда юмшатилиб, кейин борона билан бирга молаланади ва суғориш эгатлари олинади. Дала қондириб суғорилган майдонларга, ер етилиб, экиш механизми кириш мумкин бўлган даврда картошкани СН-4Б русумли мосламада экиш тавсия этилади. Истеъмол учун етиштириладиган картошка туганаклари 70x25-30 см ёки 90x20-25 см оралиқда экилади. Картошкани ўсиш жараёнида 2 мартта ўғитланади. Экин биринчи мартта ўсимлик пояси 15-20 см бўлганда, иккинчи бор эса ғунчалаган пайтда ўғитланади. Ўғитлашда экиш пайтидаги каби маҳаллий ва минерал ўғитлардан фойдаланилади. Картошканинг пишганлигини поясининг сарғайиши ҳамда меваларининг сиртида қалин ва қаттиқ пўст ҳосил бўлганлигидан билиш мумкин. Ҳосилни йиғиб олиш пайтида қазиб олинган картошкаларни қуёш нуридан асраш керак яъни офтоб уриб қўймаслиги керак. Бунинг учун қазилган заҳоти ҳосил устига картошка палакларини ташлаб қўйиш керак. Агарда экин пишиб етилмасидан олдинроқ қазиб олинадиган бўлса, картошкани узоқ вақт турмайди яъни сақлашга ярамайди. Кўп вақт ўтмасдан чиришни бошлайди. 17

Картошка яхши пишмаганда уни пўсти юпқа бўлади ва осон арчилилиб кетади. Яхши пишган картошкани қўл билан арчиб бўлмайди ва унинг пўсти тўр билан қопланган бўлади. Кураш чоралари: алмашлаб экиш, чидамли навларнинг уруғлик туганакларини экиш ва экишолди саралаш, касаланган ўсимликларни, даладан юлиб чиқариб ташлаш, юқори даражада экинни парваришлашдан иборат. Кимёвий усулда турли самарали препаратлардан (бордос суюқлиги, цениб, фундазол кабилар) қўланилади. Ҳақиқий парша (қўтир)га қарши уруғлик туганаклар экишдан олдин 5% ли ТМТД суспензияси билан ишланади. Ўзбекистонда картошка зараркунандаларидан симқуртлар, бузоқбошлар, поя ва картошка нематодаси, кузги тунлам, битлар, цикада, ўргимчак кана ва колорадо қўнғизи учрайди. Кураш чоралари симқурт, бузоқбош ва кузги тунламларга қарши алмашлаб экиш, ерни чуқур шудгорлаш, яхоб суви бериш, экишолди обдон ерни ва уруғлик туганакларни тайёрлаш, бегона ўтларни йўқотиш, ўсув даврида тупроқни юмшоқ сақлаш, парваришлашни юқори даражада ўтказиш, кимёвий препаратлар (каратэ, суми-альфа, нурел, арриво, сумицидин, децис кабилардан) фойдаланиш ҳисобланади (Зуев В., Абдулаев Г., 1997, Зуев В.И. ва бошқалар, ҲОСИЛНИ ЙИҒИБ ОЛИШ .  Эртаги навлар ҳосилини йиғиб олишга уларнинг гулари ёки ғунчалари тўкилиб кетганда киришилади. Эҳтиёткорлик билан битта ўсимлик ёнидаги тупроқ кавлаб кўрилади: тугунаклар тухум ўлчамидан каттароқ бўлиб қолган бўлса ҳосилни йиғиб олиш мумкин. Поялар паншаха ёрдамида ён тарафидан қазиб олинади ва қаторлар оралиғига ағдариб ташланади.  Кечки навларда поялари қорайиб қолгач ҳосилни йиғиб олишдан олдин ўриб ташланади ва бир ҳафта ўтгач ҳосилни кавлашга киришилади. Йиғиб 18

олинган тугунаклар бир неча соат давомида қуритилади ва яшикларга жойланиб музламайдиган қоронғи бинолар ичига олиб кириб қўйилади.  Барча тугунаклар, ҳатто энг майдалари ҳам йиғиб олинади, бу эса ушбу ўсимлик касалик ва зараркунандаларининг ялпи кўпайишини олдини олишга имкон беради. Ҳосилни йиғиштириш ва йиғилган ҳосилган ишлов бериш. Ҳосил палак сарғайиб, пастки барглари қуригач, туганак пўсти қалинлашиб, столонлардан осонгина узиладиган бўлгач, октябрь охири ноябрь ойи бошларида КТН-2Б, КСТ-1,4 маркали ковлагичлар ёки ватанимизда ишлаб чиқарилган картошка кавлагич КН-2 ҳамда чет эл комбайнидан DR-1500 фойдаланиб йиғиб олиш мумкин Ҳосилни механизмлар ёрдамида йиғиб олишда ернинг намлиги катта таъсир кўрсатади. Тажриба натижаларига кўра, ҳосил комбайнларда йиғиб олинадиган бўз тупроқли ерларда тупроқ намлиги 14-16% бўлиши керак. Тупроқ намлиги бундан кам бўлса, туганаклар қуруқ кесакларга урилиб шикастланиши мумкин. 1-расм. Картошка кавлагич КН-2 (ўнгда) ва картошка ҳосилини йиғадиган комбайн DR-1500 (чапда) 19

Мамлакатимизда кўпинча картошкани ер устига чиқариб кетадиган комбайнлардан фойдаланган ҳолда йиғиб олинади ва тугунаклар қўл меҳнати воситасида юк автомашиналарига (қоплаб, ёки челаклаб) юкланади Картошка ҳосилини кавлаш ва уни қўл меҳнати билан йиғиб олиш Картошка ҳосилини кавлаб олиш кичик хўжаликларда одатда бир қаторли кавлаб йиғиштириб оладиган техника ёрдамида бажарилади. Сепарация қилиш юзаси ўлчами, тугунакларни хилаш сепарацияси иши унумдорлиги, бункери сиғимига кўра уларни уч классга бўладилар. Бир қаторли, бункери сиғими 3 т дан кўп бўлган олий классли кавлагич-йиғиб олувчи мавсум мобайнида 50 га картошкани кавлаб йиғади Республикамизда кўпчилик ҳоларда картошка ўсиб турган палаги билан ковланади. Ҳосилни машиналар ёрдамида йиғиб олишни осонлаш- тириш учун палак юладиган (УБД-3) ёки КИР-1,5 ротацион косилкадан фойдаланилади. Агар гектарига 15-20 кг магний хлорат ёрдамида десикация ёки 20% ли суперфосфат сувли эритмаси билан сеникация ҳамда палакни ўриб ташлаш ўтказилса, палак қуришини тезлаштиради, ҳосилни зараркунанда ва 20

касаликлардан асраб, сифатини янада яхшилайди. Голландия навлари вируслардан ҳоли бўлгани учун кўп пояли, етарли озиқлантирилганда палаклари жуда кучли ривожланади. Шунинг учун уларда ковлаш олди палаклар ўрилиши, ёки десикация, сеникация қилиниши шарт. Ёғинли кунларда ковланган картошка омбор ёки усти берк бостирмаларда 2-3 кун давомида қуритилади. Агар ҳосилни йиғиш даврида қора совуқлар тушиб қолгудек бўлса, совуқ урган туганакларни аниқлаш мақсадида картошка иссиқ биноларда бир неча кунгача сақланади. Бунда совуқ урган туганакларнинг ҳамма қисми ёки айрим жойлари юмшаб, ажралиб қолади. : Демак, картошка ҳосилини ўз вақтида йиғиштириб олиш, уни саралаш, қуритиш сақлашдан олдинги энг муҳим тадбир ҳисобланар экан. 21

1.5. Картошкани саралаш Картошканинг асосий сифат кўрсаткичи унинг ташқи кўринишига қараб сараланади, ўлчамлари, йўл қўйиладиган нуқсонлари, тозалиги ҳисобланади. Туганакларнинг ташқи кўриниши бутун, қуруқ, тоза, соғлом, ўсиб кетмаган, сўлимаган, кечки навларнинг пўсти қалин бўлиши керак. Тугунакларнинг ўлчами уларнинг шаклари ва экиладиган туманларига кўра табақалаштирилган. Ўрта Осиё учун тугунакларининг диаметри эртаги картошканинг юмалоқ-овал шакли учун 30 мм га, кечкисини 35 мм га, чўзиқ шаклдагиси учун эса шунга мувофиқ равишда 25–30 мм га тўғри келиши керак. Белгиланган ўлчамлардан кичик бўлишидаги тафовут 10–20 мм (лекин кўпи билан 5%) бўлишига рухсат этилади. Ўсиб кетган ва 2 см2 дан кўп миқдорда кўкиш тус олган тугунаклар 2 % гача бўлишига рухсат этилади. Ҳўл, қуруқ ва ҳалқали чириш касаликлари ва фитофтор билан зарарланган тугунакларнинг бўлишига рухсат этилмайди. Совуқ урган, нами қочган тугунакларнинг аралашиб қолишига ҳам йўл қўйиб бўлмайди. Тугунакларга ёпишган тупроқ миқдори ҳам 1% дан ошмаслиги лозим 3-боб. КАРТОШКАНИ САҚЛАШ УСУЛЛАРИНИНГ ИҚТИСОДИЙ САМАРАДОРЛИГИ 3.1. Картошкани сақлаш учун маҳсулотни ҳандакларга жойлаштириш тартиби (керакли майдони ҳисоби) Юқорида ҳам аъкидлаб ўтганимиздек, Ўзбекистонда картошкани озиқ- овқат мақсадида вақтинчалик омборларда сифатли сақлаш ва уларни эрта баҳоргача аста-секин очиб озиқ-овқатга ишлатиш мумкин. Бунда уларнинг афзалик томони шундаки, улар доимий омборда сақланганга нисбатан анча тежамлироқ ҳисобланади. Бунда уларни ташкил этиш ва сақлаш харажатлар у 22

қадар юқори эмас, шу боис сақлашнинг бу усули иқтисодий жиҳатдан рентабели ҳисобланади. Картошканинг бу усулда иқтисодий самарали эканлигини республикамиздаги мавжуд омборлар ва бозор нархлари асосида таҳлил қилиб кўрамиз. Бунинг учун аввало унинг табиий камайиши, сақлашни ташкил этиш харажатлари ва бошқалар тўғрисида тушунчага эга бўлиб олиш талаб этилади. Мисол тариқасида тахиманан 30 т миқдорида картошка олиб уни ўраларда сақлашнинг самарадорлигини ҳисоблаб кўрамиз. 1. Жойлаштириш. Юқорида берилган маълумотларга кўра картошка эни 0,8 м, узунлиги 10 м ва чуқурлиги 0,6 м бўлган ўраларга жойлаштирилади. Иқтисодий самарадорликни таҳлил қилишда энг аввало битта ўрага қанча картошка кетиши топилади, бунинг учун битта ўранинг хажми топилади: V ўра  0,8 х 10 х 0,6  4,8 м 3 . Ўрага қанча маҳсулот кетишини топиш учун ўранинг хажмини картошканинг хажм оғирлигига кўпайтирилади, картошканинг хажм оғирлиги 650-700 кг/м 3 . М ўра  V ўра х 700 кг/м 3  4,8 м 3 х 650 кг/м 3  3120 кг  3,1 т 3. Битта ўрага 3,1 т маҳсулот кетса, жами керак бўладиган ўралар сонини топамиз: N ўра ўра М тонна 30  тонна тонна 1,3 30  9,6 ёки 10 та ўра талаб этилади. Энди ж ами ўралар майдонини топамиз. Бунинг учун аввал битта ўранинг майдони топиб олинади. Бунинг учун ўранинг бўйини энига кўпайтирамиз: S ўра  0,8 х 10  8 м 2 S жами  S ўра х N ўра  8 х 10  80 м 2 Ўралар орасида автотранспорт ва назорат йўлари учун 25% жой қолдирилишини эътиборга олсак, яъни фойдали майдон 75% бўлса умумий талаб этиладиган майдонни топамиз: S умумий  % 100х дон фойдалимай Sжами  % 100 % 75 80 2 х м  106,6 ёки 107 м 2 жой талаб этилади 23

Ёпиш учун сомон ёки похол сарфини топамиз Бир тонна маҳсулотга 100 кг миқдорда похол ишлатилса, жами 30 т учун похол қуйидагича: М похол  30 т х 100 кг/т  3000 кг ёки 3 т похол керак бўлади. Демак, 30 тонна озиқ-овқат картошка си ни эни 0,8 м, узунлиги 10 м ва чуқурлиги 0,6 м бўлган ўраларга жойлаштириш учун 10 та шундай ўлчамдаги ўра, 107 м 2 жой ва 3 т похол керак бўлади. 3.2.К артошкани ўраларда сақлашда унинг табиий камайишини ҳисоблаш . Адабий маълумотларга кўра картошка ўраларда сақланганда қуйидагича меъёрларда камайиб боради: Картошканинг табиий камайиш меъёрлари (дастлабки оғирликка нисбатан фоиз ҳисобида). Омбор тури Ойлар 09 10 11 12 01 02 03 04 05 Уюмлар ва хандақлар - 1,0 1,0 0,5 0,4 0,4 0,7 1,0 1,5 Табии камайишни топиш учун берилган камайиш меъёрига кўра пропорция тузамиз: 30 т – 100% Х – тегишли ойдаги табиий камайиш меъёри Поопорцияга кўра табиий камайишини топиш учун умумий маҳсулот оғирлигини камайиш меъёрига кўпайтириб, 100% га бўламиз. Шунга кўра: 1. Картошканинг октябр ойида камайиши: Т.к. % 100 %1 30 х  0,3 тонна камаяди, демак 30 т -0,3 т  29,7 т маҳсулот қолади. 24

2. Картошканинг ноябр ойида камайишини топамиз ноябрда камайиш меъёри 1,0% бўлса, камайиши: Т.к. % 100 %0,1 7, 29 х  0,29 ёки 0,3 тонна камаяди, демак 29,7 т - 0,3 т  29,4 т маҳсулот қолди. 3. Худди шундай декабр ойида камайишини топамиз: Т.к.  % 100 %5,0 4, 29 х  0,1 тонна камаяди, демак 29,4 т - 0,1 т  29,3 т маҳсулот қолди. 4. Январ ойида: Т.к.  % 100 %4,0 3, 29 х  0,1 тонна камаяди, демак 29,3 т - 0,1 т  29,2 т маҳсулот қолди. 6. Феврал ойида: Т.к.  % 100 %4,0 2, 29 х  0,1 тонна камаяди, демак 29,2 т - 0,1 т  29,1 т маҳсулот қолди. 7. Март ойида: Т.к.  % 100 %7,0 1, 29 х  0,2 тонна камаяди, демак 29,1 т – 0,2 т  28,9 т маҳсулот қолди. 8. Апрел ойида: Т.к.  % 100 %1 9, 28 х  0,28 ёки 0,3 тонна камаяди, демак 28,9 т – 0,3 т  28,6 т маҳсулот қолди. 9. Май ойида: Т.к.  % 100 %5,1 6, 28 х  0,4 тонна камаяди, демак 28,6 т – 0,4 т  28,2 т маҳсулот қолди. Демак 30 тонна уруғлик картошка ўраларда октябрдан майгача сақланганда 30-28,2  1,8 тонна картошка табиий равишда камайиб кетади. 3 .3 К артошкани ўраларда сақлашнинг иқтисодий самарадорлигини ҳисоблаш . Республикамизда кечки картошка июн ойида экилади. Демак озиқ- 25

овқат картошкасини октябр ойидан май охиригача яъни келгуси ҳосил чиққунига қадар сақланиши лозим. Озиқ-овқат картошкасини сақлаш фермер хўжаликларга қуйидаги иқтисодий самара бериши мумкин. Картошкани октябр ойидан май ойигача сақлашни иқтисодий самарадорлиги қуйдаги жадвалда келтирилган. Бунда қуйидагича ҳисоблар амалга оширилди: 1. 30 тонна картошкани сақлаш учун фермер хўжаликларидан 500 сўм/кг сотиб олинса, маҳсулотнинг умумий баҳоси – 30 т х 500 сўм  30 000 кг х 500 сўм  15 000 000 сўм бўлади. Чунки бозор баҳосига кўра 2014 йилда картошканинг баҳоси 1 кг учун 500 сўмни ташкил этган. 2. Узунлиги 10 м, эни 0,8 м ва чуқурлиги 0,6 м бўлган ўрани ковлаш, ёпиш ва очиш учун кетган харажат ҳар бир ўра учун хўжаликлардаги мавжуд нархларга кўра 25 минг сўм деб олсак, унда 10 дона ўраларга 250 минг сўм харажат қилинади. 3. Бундан ташқари ушбу ўраларни қиш даврида назорат қилишдаги ташкилий харажатлар, яъни 1 киши учун иш ҳаки ўрта 200 минг сўм бўлса, смена ва қоровулни ҳисобга олганда 3 киши учун эса 600 минг сўмни ташкил қилади. 4. Сақлашдан сўнг сотувга чиқаришда 5 кг ли қилиб маҳсулотларни қадоқлаш учун қадоқлаш материалар баҳоси – 100 сўм бўлса, 30 тонна маҳсулот учун  30 000 кг х 100  3 000 000 сўм қадоқлаш материалари сафланади. 5. Картошкани 8 ой давомида сақлашда табиий камайиши сақлаш ойлари бўйича қуйидагича бўлган: октябрда – 0,3 т, ноябрда – 0,29 т, декабрда – 0 ,1 т , январда – 0 ,1 т , февралда – 0 ,1 т , мартда – 0 ,2 т, апрелда – 0,28 т ва майда 0,4 тоннага камайган бўлса, 3 0 т картошкани сақлашда табиий камайи ҳисобида олинган соф маҳсулотлар эса қуйидагича: октябрда – 29,7 т, ноябрда – 29,4 т, декабрда – 29,3 т, январда – 29,2 т, февралда – 29,1 т, мартда – 28,9 т, апрелда – 28,6 т ва майда 28,2 тонна соф маҳсулот қолади . 26

6. Озиқ-овқат картошкасининг феврал ва май ойларида реализация қилиниш бўйича иқтисодий самарадорликни ҳисоблаб кўрамиз. Чунки ўралар бундан кейин очилади ва картошка доимий омборга кўчирилади [Бўриев Х. ва бошқалар, 2002]. Ушбу олимларнинг фикрига кўра картошкани февралдан сўнг ўраларда сақлаб бўлмайди, тупроқ қизий бошлайди. Картошканинг реализация баҳоси 2013 йилги маълумотларга кўра 1500 сўм эканлиги аниқланган бўлса, унинг иқтисодий самарадорлиги қуйидагича: 30 т озиқ-овқатга ишлатиладиган картошкани ўраларда сақлашнинг иқтисодий самарадорлиги Кўрсаткичлар Сақлаш муддатлари феврал май Харажатлар: Маҳсулотнинг сотиб олиш баҳоси, минг сўм 15 000 Ўрани ковлаш, ёпиш ва очиш учун кетган харажат, минг сўм 250 Ташкилий харажатлар (иш ҳақи ва бошқалар) минг сўм 5 ой х 600  3000 8 ой х 600  4800 Қадоқлаш материаллари баҳоси, минг сўм 3000 ЖАМИ ХАРАЖАТЛАР 21250 23050 Маҳсулотнинг табиий камайиш ўлчамлари, т 5 ойда 0,9 т 8 ойда 1,8 т Табиий камайиш ҳисобга олинган соф маҳсулот, т 29,1 28,2 Маҳсулотнинг реализация баҳоси, минг сўм 1,5 2 ЯЛПИ ДАРОМАД, минг сўм 45 000 60 000 СОФ ДАРОМАД, минг сўм 23750 36950 Маҳсулот сақлаш рентабелиги,% 1 11,7 1 60 Шундай қилиб, картошкани фермер хўжаликлари ўраларда сақлашдан олинадиган соф даромад ( ялпи даромад – жами даромад = соф даромад) : февралда реализация қилинганда – 23 750 минг сўм , май ойида реализация қилинганда эса – 36 950 минг сўм соф даромад олиш мумкин, маҳсулотни сақлаш рентабелиги эса (соф фойда : жами харажат) ×100= рентабеллик, %) : февралда реализация қилинганда – 211 ,7% , май ойида реализация қилинганда эса –260 % бўлиши мумкин. 27

4-боб. КАРТОШКАНИ САҚЛАШ ТЕХНОЛОГИЯСИ 4.1. Картошкани сақлаш шароитига талаблари Етиштирилган картошка ҳосилининг учдан бир қисми йиғиштириш, ташиш, сақлашга тайёрлаш, саралаш ва сақлаш мобайнида нобуд бўлади. Нобудгарчиликни кескин камайтириш учун далалар ҳосилни йиғишга тайёрланиши, механик шикастланишга йўл қўймаслиги, сақлаш режимига 28

қатъий риоя қилиш лозим. Айниқса, хўраки ва уруғлик картошкани сақлашга катта аҳамият бериш талаб қилинади. Картошка тугунаклари шундай биологик хусусиятга эгаки, улар кавлаб олинганидан сўнг ҳам тирик организм каби ўсишини йил мобайнида давом эттиради. Сақлашдан мақсад-тугунак вазн йўқотишини, маълум физиологик ҳолатини ва зарурият бўлганда кимёвий таркибини ҳам минимумга тенглаштиришдир. Сақлаш даврида крахмал қандга айланади ва аксинча. Бу жараёнлар ферментлар таъсирида бўлиб, уларни жадал ўтиши ҳароратга боғлиқдир. Тугунаклар 2-3°С да сақланса чучмал бўлиб қолади, бундан юқори ҳароратда қанд кам ҳосил бўлади, шунинг учун қайта ишлашга режалаштирилган картошкалар 6-8°С ҳароратда сақланади. Картошка бўйича Халқаро марказ маълумотига кўра сақлаш даврида картошкани нобуд бўлиши 25% гача етади, ривожланаётган мамлакатларда эса ундан ҳам кўпдир. Тугунаклар сақланишини яхшилаш учун: нафас олиши, сувни парлан- тириши ва кўзчалари ўсиши каби тугунакда содир бўладиган жараёнлар инобатга олиниши керак. Шунингдек, тугунакларни сақланишига пўстини қаттиқлиги, шикастланганлиги ва касаликлар билан зарарланганлиги таъсир этади. Тугунакларни узоқ муддат сақлашга қўйиш учун қуйидаги кўрсатгичлар меъёридан ошмаслиги керак:  пўсти тўлиқ етилмаганлари 1% дан;  ҳўл чириш билан зарарланганлари 5% дан ошмаслиги, қўнғир чириши билан эса – 0,5% дан кўп бўлмаслиги;  механик шикастланганлари 0,5% дан кўп бўлмаслиги;  турли хилдаги аралашмалар 20% гача, шу жумладан уюм ҳолда сақланганда кесакчалар 5% ва контейнерда сақланганда эса – 15% гача;  ёғингарчиликдан сўнг ва захкаш ерлардан кавланганда хўл тугунакларни бўлмаслиги керак. 29

Соғлом тугунакларни оптимал ҳароратда олти ой сақланганида улар вазнининг камайиши 1-1,5% дан ошмаслиги керак. Нафас олиш тезлиги ва органик вазнини камайиши аввало ҳарорат, шунингдек, тугунакларни етилиш даражаси ва механик шикастланганлари миқдорига боғлиқ. Тўлиқ етилган тугунаклар кам ва механик шикастланганлари кўп нафас олиши жадал ва сақланиш ҳарорати юқори бўлса тугунаклар органик вазнини кўп йўқотади. Тугунаклар нафас олганда СО 2 ажралади ва иссиқлик ҳосил бўлади, уни йўқотиб туриш керак. 4°С ҳароратда сақланаётган 1 т соғлом тугунак ҳар соат 35-50 кДж, 12°С да эса – 51-101 кДж иссиқлик ажратади. Қўнғир чириш билан зарарланган тугунаклар нафас олишида иссиқлик ажратиши 6-9 мартага кўпаяди. Тугунаклар ҳаво намлиги юқори бўлган шароитда сақланса улар ясмиқ- чалари сув пори пардаси билан қопланади. Тугунаклар нафас олишдан тўхтайди, шикастланган жойлари битиш жараёни ҳам тўхтайди. Тугунак ичида анаэроб шароит ҳосил бўлиб, эти рангини қорамтир тусга киритади ва чиришини ривожланишига ёрдам қилади. Сақлаш даврида ҳарорат қанчалик юқори бўлса, кислород тугунакларга шунчалик тез етишмай қолади. Юқори сифатли тугунаклар замонавий сақлаш техникалари мавжуд бўлган бир даврда ўзидан сувни парлантириш ҳисобига ўзининг бошланғич вазнига нисбатан оғирлигини энг кам йўқотиши ҳафта мобайнида 0,15% ни ташкил этади, амалда бу йўқотиш янада кўпдир. Тугунаклардан сувни парланиши ҳисобига тургорлиги камайиб уларни қора доғланиш билан зарарланишига шароит вужудга келади ва қуруқ чиришга таъсирчан бўлиб қолади. Тугунак пўсти ўтказувчанлиги ва ҳаво намлиги сувни тез парланишига ёрдам қилади. Ҳаво ва тугунак намлиги юқори бўлса парланиш деярли бўлмайди, аммо кондицион сув ҳосил бўлиб, чечевичкаларни беркитиб қўяди, бу тугунак ичида анаэроб шароитни яратади. Сақланаётган картошка уюмидаги ҳаво шу даражада қуруқ бўлиши керакки, кондицион сув ҳосил бўлмасин, аммо бироз парланиш содир бўлиши учун намлик ҳам бўлиши керак. 5°С ҳароратда сақланаётган 1 т картошка соатига 5-10 г, 15°С 30

сақланаётганлари эса 15-20 г сув парлан-тиради. Етилмаган ёки шикастланган тугунаклар хона ҳароратида 20 бараварга кўп намлик йўқотади. Намликни йўқотиш ҳисобига шикастланган жойларни даволаб ҳимоя қилгандек бўлади. Бу бошланишида, ташқи хужайраларни ўлиши ва қуриши сабабли ҳосил бўлиб, сўнг улар остида яранинг янги перидермаси пайдо бўлади, пўкак қатлами юзага келади ва у шикастланган жойни тўлиқ қоплайди. Бу жараён одатда 15°С ҳароратда 2-3 сутка мобайнида содир бўлади. Бу қатлам тугунак ичига чиришни қўзғатувчиларни киришига тўсқинлик қилади. Пўкак қатлами ҳосил бўлиши билан бир даврда ингибитор микроблар ҳосил бўлиб тугунакларни биокимёвий ҳимоя қилиш реакцияси активлашади. Бу жараёнлар активлиги ҳароратни пасайиши билан сусаяди, 5°С да улар тўхтайди. Шикастланган жойларини битиши учун 10-15°С ҳарорат энг қулай ҳисобланади. Пишиб етилган тугунакларни шикастланган қисмида ва ясмиқчаларида пўкак қатламини ҳосил бўлиши икки ҳафта мобайнида тугайди. Бу жараён паст ҳарорат ва етилмаган тугунакларда узоқ давом этади. Совитиш ва сақланиш даврининг асосий босқичида ҳарорат совуқ ҳаво ёрдамида шамолатиш ҳисобига 2-5°С га туширилиши керак. Бу тугунак-ларни тургорлик ва уларни физиологик турғунлигини сақлайди. Меъёридан ортиқ шамолатиш ёки қуруқ ҳаво бериш (нисбий намлиги 85% кам бўлган) тугунакларни кўп сув йўқотишига сабаб бўлади ва қуруқ чириш касалиги билан зарарланишига ҳавф туғдиради. Тугунаклар йиғиштирилганидан сўнг, навнинг хусусияти ва ташқи муҳит омиллари, асосан ҳарорат таъсирида 5-9 ҳафта давом этадиган тиним даврида бўлади. Навлар тиним даври узоқ давом этадиган, яхши сақланади-ган ва қисқа тиним даврлиларга бўлинади. Тугунаклар 20°С да 3 ҳафтадан, 2°С да эса 18 ҳафтадан сўнг унабошлайди. Тугунаклар унабошлаётганида сувни кўп сарфлайди, чунки бу даврда ўсимта шакланиш жараёни давом этаётган бўлади, уларни эпидермиси, тугунакни пўкаклашган пўстига нисбатан сувни кўп ўтказади. Ўсимтаси 1-2 см бўлган тугунак бир ой мобайнида 2% вазнини 31

йўқотади. Сақлаш шароити ҳарорати юқори бўлса тугунакларни кексайиши (қариши) шунчалик тез бўлади. Демак, картошкани меъёрида сақлаш учун омборхонада қуйидаги шароитлар таъминланиши керак:  модда алмашуви махсулотлари (иссиқлик, сув, СО 2 ) чиқарилиб турилиши ва тоза ҳаво билан таъминлаш;  жадал нафас олиш, ўсиш ва чиришдан сақлаб туриш;  тугунакларни 0°С дан паст ҳарорат таъсиридан сақлаш;  тугунаклар таркибидаги зарур органик моддаларни ва сувни сақлаш. В.И. Зуев ва бошқаларнинг [2005] маълумотларига кўра, сақлаш шароитининг муҳим параметрлари (кўрсатгичлари) ҳарорат ва ҳавонинг нисбий намлиги билан бунёд этилади. Сақлаш даврининг турли босқичлари ҳар хил шароит талаб этилади, деб ёзганлар. Яъни, улар сақлашни тўрт босқичга ажратилади:  шикастланган жойларнинг битиши;  совиши;  сақланиши;  иситиш (омборхонадан чиқарилишидан олдин). Х.Ч. Бўриев ва бошқалар [2002] нинг таъкидланишича, картошка туганакларини узоқ сақлашга мўлжаланган картошкада учта давр ўтади: давалош, совитиш ва қишлашдир. Муалифларнинг маълумотларига кўра, даволаш даври картошка ковлаб олингандан бошланиб, бунда туганакда етилиш ва шикастланган жойлар битиши билан боғлиқ мураккаб ўзгаришлар кечади. Туганакнинг шикастланиб кесилган ва эзилган жойларида суберин, перидерма ҳосил бўлиб, пўсти қалинлашади, крахмал миқдори ошиб, қанд миқдори камаяди. Ҳатто касалик чақирувчиларига қарши заҳарли моддалар (соланин, чаконин, кофеин кислота, скополетин кабилар) ҳосил бўлади. Яъни, даволаш даври экин навининг хусусиятларига қараб 10-15 кун давом этиб, бу даврда ҳарорат 15-20°С, ҳаво нисбий намлиги 85-95% бўлиши лозим (2-жалвал). 32

2 -жадвал Картошкани сақлаш режими Сақлаш даври Ҳарорат, °С Ҳавонинг нисбий намлиги, %сақлаш даври бошланишида сақлаш даври - нинг охирида Даволаш даври (10-15 кун) 10 20 85-95 Совитиш даври (20-45 кун) 20 3 85-90 Қишлаш даври 3 2 85-95 2-жалвалдаги рақамлардан кўриниб турибдики, совитиш даврида туганакдаги физиологик-биокимёвий жараёнлар энг сусайган бўлиб, у 20-40 кун давом этади. Бу даврда ҳаво намлиги 90 - 95% бўлиб, ҳарорат 14 - 18° С даражадан ҳар суткасига 1,5 - 2 °С даража совутилиб борилади. Шундан сўнг картошканинг асосий сақлаш қишлаш даври бошланади. Бу даврда ҳарорат тезпишар навлар учун 1,5 - 2° С , ўртапишар навлар учун 2 - 4° С , кечпишар навлар учун 4 - 5° С , ҳаво намлиги эса 85-95% бўлиши лозим. Ҳаводаги газ миқдори ва таркиби ҳам туганакнинг сақланишига сезиларли таъсир кўрсатади. Картошка сақланиши учун энг қулай шароит ҳавода кислород 16 - 18%, карбонат аигидрид гази 2 - 3% бўлганда яратилади. Актив равишда шамолатиб туриш, ҳарорат ва газ миқдорини ҳаво ва туганаклар оралиғида тавсия этилган даражада ушлаб туриш имконини беради. Д. Шпаар [1999]нинг таъкидлашича, сунъий совитиладиган омборхона - ларда турли мақсадлар учун сақланаётган тугунакларнинг сақланиш муддатларининг тахминий давомийлиги, ҳарорат ва намлик кўрсатгичлари қуйидаги 3-жадвал асосида ўтиши мумкин. Агар тугунак юзаси ҳўл бўлса шикастланган жойини битиш босқичи уни шамолатишдан бошланади. Шамолатиш итенсивлиги ва давомийлиги намлик миқдори, об-ҳаво шароити, сақлаш тури ва йиғиштирилган тугунак-лар сифати бўйича аниқланади. Ёмғирдан сўнг йиғиштирилса ва уюм ҳолида сақланса шамолатиш 2-4 сутка, контейнерда бўлса ундан қисқароқ муддат давом этади. Тугунаклар юзасида қуруқ чанг ўтирган кўриниши пайдо бўлиши билан 33

шамолатиш тугатилиши керак. Меъёрдан ортиқ шамолатиш, тугунаклар шикастланган жойини битишини кечиктириб, вазнини кўп йўқотишига ва қуруқ чириш касалигини ривожланишига сабаб бўлади. Тугунаклар ҳўл ва қўнғир чириш билан кучли зарарланган бўлса шамолатиш шикастланган тугунакларда мумификация бошлангунича ўтказилади. Тугунаклар қуритилганидан сўнг, яра-чақаларини битишига яхши шароит яратиш, ортиқча сув сарфланиши олдини олиш учун намлигини сақлаш керак. Ҳароратни 15-18°С, ҳавонинг нисбий намлигини юқори бўлиши ва ҳаво таркибида СО 2 миқдорини кам бўлиши тугунакларни бу босқични яхши ўтиши учун энг яхши шароитдир. Импульсли шамолатишни ўтказиб, омборхона ҳарорати ва ҳавосининг нисбий намлигини ўз вақтида пасайтириш билан етарли даражада кислородни киришини таъминлаш мумкин. Шулар охирида одатда икки ҳафтали босқич мобайнида ҳарорат 8-10°С гача пасайиши мумкин. 34

3-жадвал Сақлаш даврида омборхоналар ҳарорати ва намлигининг тахминий кўрсатгичлари [Шпаар Д., 1999] Сақлаш босқичлари Сутка давомий - лиги Ҳаво оқими Шамолатиш шакли 1 т тугунакка 1 соатда зарур бўладиган ҳаво меъёри, м 3 Уюмланган ёки штабеланган шароити Ҳарорат, °С Нисбий намлик, %уюмнинг юқори қатлами ҳароратига нисбатан абсоrт ҳарорат ҳарорат, °С нисбий намлик, % Қуритиш 2…3 2..3 юқори 10…16 50…80 доимий 150 10…15 охирида 10… 12 80…90 Шикастланган жойларини битиши: Жами 6-10 2…7 паст1-давр 3 13…18 80…90 Импульси 50…80 13…18 90…95 2-давр 6…8 8…12 90…95 8…12 Совутиш фазаси : 1-давр 15…20 5 гач a паст ташқи муҳит ҳароратига боғлиқ 90…95 Доимий ёки импульси 100…150 2…8 фойдаланиш йўналишига кўра 90…95 2-давр Асосий босқич: Уруғлик картошка Фойдала- ниш йўна- ишига кўра 2..5 паст ташқи муҳит ҳароратига боғлиқ 90…100 Импульси 40 2...4 90…95Истеъмолбоп картошка 3…5 Қисқа сақлаш қайта ишлаш учун истеъмолбоп картошка 4…6 Қиздириш фазаси: Уруғлик картошка Об-ҳавога боғлиқ 5 гача ундан иссиқ ташқи муҳит ҳароратига боғлиқ 90…95 Доимий импульси 80...100 6…8 90…95 Истеъмолбоп картошка 10 8…10

Сақлашда хал қилувчи босқич совитишдир. Бунда ҳарорат оптимумгача, 2-4°С гача пасайтирилиши, ундан катта фарқ бўлишига йўл қўймаслик керак. Шикастланган жойлари битганидан сўнг ҳароратни 6°С гача пасайтириш ва ташқи муҳит ҳарорати юқори бўлганлиги учун имконият даражасида шу иссиқликни сақлаб туриш керак. Кейинчалик тугунаклар 2-4°С да совитилади. Бу босқичда ҳавонинг нисбий намлиги 90- 95% бўлиши мақсадга мувофиқ. Сақлаш даври фазасида бу фаза учун энг қулай бўлган ҳарорат ва ҳавонинг нисбий намлиги билан таъминлаш ҳамда улар ўртасида катта фарқ қилдирмасдан шамолатишни иқтисод қилиб ишлатиш керак. 5°С ҳарорат кўпчилик навларни ўсишини кечиктиради, аммо айрим навларда бу самара фақат 3°С да кузатилади. Қиш фаслидан сўнг сотиладиган истеъмолбоп картошка тугунаклари 3°С да сақлангани маъқул. Бундай ҳолда картошкани қиздириш муаммоси бўлмайди ва натижада чиқиндиларни камайтириш мумкин. Қиш фасли охиригача сотиладиган истеъмолбоп картошкани 5°С да сақлаш яхши, уни ўз-ўзидан қизиши ҳисобига ҳарорат кўтарилади ва уни омборхонадан узоқ сақлаш учун зарур бўлган даражагача етказиш мумкин. Қайта ишлашга режалаштирилган картошкани 7-10°С да сақланиши зарур. Тугунаклар омборхонадан чиқарилишидан олдин 8-10°С гача қиздири-иши керак, уларни 10-15°С гача иситилиши яна ҳам ижобий натижа беради. Бу билан уларни механик зарбаларга чидамли бўлишига эришилади. Бунга тугунаклар нафас олиши ҳисобига ажраладиган иссиқликдан фойдаланиш ва кам шамолатиш ҳисобига эришиш мақсадга мувофиқдир. Тугунаклар оралиғида кондицион сув ҳосил бўлиши олдини олиш учун ташқи муҳит иссиқ ҳавосидан эҳтиёткорлик билан фойдаланиш керак. Картошка сақлаш даврида у учун зарур бўлган шароитга омборхона ичини шамолатиш билан эришиш мумкин. Омборхонага уюм ёки тахланган (штабел) ҳолда сақланаётган картошкани совитиш доимо уларни қуриши билан алоқададир, шунинг учун омборхонага кирадиган ҳаво ҳарорати иложи борича минимумга яқин бўлиши керак, тугунакларни қуриш ва яраларини битиш босқичи даври бундан истиснодир. Ҳаво ҳароратини 1°С га кўтарилиши учун нисбий намлигини 5% камайтиради. Ҳавонинг нисбий намлиги совуқ тундан сўнг 50% камайиши мумкин. Уюм ёки

тахланиб (штабел) сақланаётган тугунаклар ҳарорати кўпчилик ҳоларда 2-3°С юқори, ҳавонинг нисбий намлиги 10-15% га паст бўлади. Ҳаво таркибида намликни етишмаслиги тугунаклар сувни кўп порлантиришига сабаб бўлади ва суви маълум даражада йўқотилади. Шунинг учун омборхона шамолатилаёт-ганида ташқи ҳаво ҳарорати ва намлиги ҳисобга олиниши зарур. Омборхонага иссиқликни кириши ва чиқарилиши ҳаво миқдорига боғлиқ бўлиб, 1 т тугунаклар учун уни меъёри ҳар соатда 100-150 м 3 ни ташкил этади. 1 м 3 ҳаво ҳароратини ўзгариши 1 ккал (4,19 кДж) иссиқликни ютади. 1 т тугунак ҳароратини 1°С га пасайиши 850 ккал тўғри келади, бунинг учун 860 м 3 ҳаво берилиши зарур. Шунинг учун 3°С да сақланаётган картошкани 1°С га совитиш учун камида 5 соат вақт керак. Шунингдек, картошкани сақланишига ҳаво таркибидаги газ ҳам таъсир этади. Уюмдаги тугунаклар орасидаги бўшлиқда кислородни етишмаслиги ва карбонат ангидрид газини меъёридан ортиқ бўлиши картошка сақланишига салбий таъсир этиб уни нобуд қилиши мумкин. Картошкани сақлаш даврида кислородни 16-18%, карбонат ангидрид гази миқдорини – 2-3% бўлиши мақсадга мувофиқдир. Озиқбоп картошкани узоқ вақт сақлаш мобайнида турли хилдаги чиқиндиларини камайтириш ва тугунаклар ўсабошлашини олдини олиш учун ҳар хил кимёвий воситалар қўланилади. Германияда кимёвий восита сифатида асосини профама ёки хлорирофама дориси қўлланади, Голандияда – CIPC-IPC, МДХ мамлакат-ларида – спраут, стоп, вистлар 1 т тугунакка 10 г миқдорида, ТБ (2,3,5 тетрахлдр, нитробензол) – 2-3 кг/т, ҳосил йиғишдан олдин эса ўсимликга ГМК эритмаси (гидрозид маленовий кислотаси) пуркалади. Картошка тугунакларни кўкарабошлашини вақтинча кечиктириш учун воситалардан (ингибиторлардан), омборхона ҳарорати 6-10°С гача пасайтир-илганида фойдаланиш мумкин, шикастланган жойларини битиш босқичида ундан фойдаланиш ман этилади. Ғарбий Европада уларни уруғлик картошка учун қўллашни тавсия этмайдилар. Қозоғистон картошка ва сабзавот хўжалиги ИТИ ти картошкани сақлаш даврида чиқиндиларни камайтириш учун ўсимлик хом ашёсидан тайёрлан-ган, тугунаклар 44

нафас олиш тезлигини пасайтирадиган,фунгицлдлик хусусиятига эга бўлган, касаликлар билан зарарланишини камайтирадиган экологик тоза ХПС-70, ХПС-71 ва ХПС-72 препаратларини қўлашни тавсия этади. Тугунаклар омборхонага жойлаштирилишидан олдин эритмаси ёки суспензияси таркибида 100 г ХПС-70 ва ХПС-71 ни сувдаги эритмаси бўлган препарат билан 1 т картошкага 5 л ҳисобида пуркалади ёки ХПС-72 нинг кукунлаштиргани чанглатилиб уларга ишлов берилади. 4.2. Картошкани сақлаш усуллари ва технологияси Сақлаш усули (усти берк биноларда – омборхона ва ертўлаларда; очиқ майдонда уюм ҳолида ёки ўраларда) хўжаликнинг имконияти ва таъминланганлигига, сақлашга қўйила-диган тугунаклар ҳолати, сотилиш муддати ва кейинчалик фойдаланиш йўналишидан ҳамда бошқа омилардан келиб чиқган ҳолда танланади. Э. Leppack [1995] ёзишича, ҳ озирги даврда Ғарбий Европа мамлакатлари қуйидаги сақлаш усуларини қўллайдилар: омборларда ва бурталарда (уюмларда). 1. Омборхонада:  баландлиги 4 м гача бўлган уюмларда қайта ишлаш саноати учун кўп ҳажмдаги картошкаларни сақлашда қўлланилади.  очиқ ва ёпиқ хамбаларда уюм холида;  секцияларда уюм холида;  сиғими ҳар хил бўлган (500 кг дан 1000 кг гача) контейнерларда (2 ва 3-расмлар). Уюлган Секцияларда Контейнерларда Ёпиқ хамбаларда Ишчи йўлаги билан Ишчи йўлагисиз очиқ хамбаларда ёпиқ хамбаларда 2- расм. Картошкани бино ичида сақлаш усуллари 45

3- расм. Картошкани сунъий совитиладиган омборхоналарда, контейнерларда сақлаш Совутгичли омборхоналарда, контейнерларда сақлашнинг самарадорли-ги уруғлик сифатининг яхшиланиши, ҳосилдорликнинг кескин ошиши Н.Н. Балашев [1953], А. Г. Мартиненко, А. Расулов [1969], А. Қодирхўжаев [1969], В. Д. Пряхин [1968], С. Межидов [1970], В. М. Кулешов [1976] кабиларнинг тадқиқотларида ҳам тасдиқланган. 2. Буртларда (в буртах):  хашак ва тупроқ билан ёпилган;  бир ва икки канал орқали шамоллатиладиган хашак-плёнка билан ёпилган;  катта буртларда бир ва икки канал орқали шамолатиладиган. Замонавий омборхоналар, омборхона ҳаво ҳарорати ва намлигини созлайдиган автомат ускуналар, жадал шамолатувчи техникалари, шунинг-дек, картошка сотиш олдидан ишлов бериладиган бино мажмуасидан таркиб топган. Омборхона сиғими ҳар хил 300 т картошка сиғадиган омборхоналар ҳам мавжуд. Шамолатиш тизими ҳаво кирадиган ва чиқадиган туйниклар, вентиляторлар, ҳаво оқимини созловчи қурилмалар, ўлчов, созлаш ва бошқариш асбобларидан ташкил топган. Қуйидаги шамолатиш тизими қўланилади: соатига 1 т тугунакка 40 м 3 дан 150 м 3 гача ҳаво етказиб берадиган техник (мажбурий) вентиляторлар; ҳавонинг эркин кириб- 46

чиқиб кетадиган қурилмаларидан иборат ва ҳар соатда 1 т картошкага 20 м 3 ҳаво етказиб берадиган вентилятор ҳамда ҳавони эркин кириши учун мўлжаланган юзаси 1 м 2 туйниклардан иборат қурилмалардан ташкил топган комбинациялаштирилган; табиий шамоллашига ҳавонинг бемалол киришини таъминлайдиган етарли юзага эга бўлган туйнукли (10м 2 омборхона ва 1,2 м 2 /кг тугунаклар). Германиянинг Qrimme фирмаси омборхоналарни жихозлаш учун турли хилдаги совитгич, иситиш ва шамолатиш анжомлари ва вентиляцион камералар ҳамда вентиляторлар, бошқариш асбоби бўлган шкафлар, омборхонадаги жараёнларни бошқариш учун компьютерлар ишлаб чиқармоқда. МДҲ мамлакатларида картошка омборхоналар, ўралар ва уюмларда сақланади. Картошка омборхона турига, мавжуд совитиш усулининг мавжуд-лигига, шамолатиш тизимига кўра мунтазам фойдаланиладиган омборхона-ларда уйиб-тўкиб сақланади (стандарт картошкалар жадал шамолатилади-ган омборхоналарда 3,5-4 м, ностандартлари – 1,5-2 см қалинликда; секция-ларда (250-1000 т); хирмонларда (30-100 т бўлган уюмларда); идишларда (сиғими 500-1000 кг контейнерларда, 0,6-0,8 м 3 сиғимли яшиксимон идишларда) (4-расм). 4 -расм. Картошка туганакларини уюм ва яшикларда сақлаш Бу мамлакатларда ўтган асрнинг 80-90 йиларида Гипрониселопром ишлаб чиқган намунавий лоихалари асосида қурилган омборхоналардан фойдаланадилар. 813-2-27. 86-совитгичли омборхона сиғими 5минг тоннали ҳар секциясига 1000 тоннадан; 813-2- 14. 85 совитгичли омборхона 3 минг т. 3 секциясини ҳар бирига 1000 т. дан; 813-2-22.86 47

совитгичли омборхона сиғими 3минг т. 4 секцияли ҳар секциясига 750 т дан; 813-2- 24.86 котейнер типидаги омборхона 2 минг т. икки секцияли ҳар секциясига 1000 т дан; 813-2-39.87-секцияли омборхона сиғими 2 минг т. тўрт секцияли ҳар секциясига 500 т дан; 813-2-35.87 секцияли омборхона сиғими 1минг т тўрт секцияли ҳар секциясига 250 т дан; 813-2-35.87 йиғилган ҳосилга сотишдан олдин ишлов берадиган ва сиғими 10 минг т 10 секцияли ҳар секциясига 1000 т картошка сиғадиган мажмуали типовой лоихалар асосида қурилган омборхоналар энг кўп тарқалган. Бу омборхоналар замонавий совитгичлар, вентиляторлар ва технологик ускуналар ўрнатилиб қайта қурилиб такомилаштирилмоқда. Картошка бу мамлакатларда, шунингдек табиий шамоллатишга асослан-ган муттасил фойдаланиладиган омборхоналарда ҳам сақланади. Бу омборхоналарда ҳаво ҳаракати, ҳароратнинг фарқи ҳисобига юзага келади. Ҳавони кириб-чиқадиган туйниклари омборхона замини юзасига ва труба орқали томи саррови ёнига жойлаштирилади. Бундай омборхоналарда картошка уюм ва идишларда сақланади. Гипронисельпром сўнгги йиларда кам чиқинди чиқадиган, қувватлар ресурсларини иқтисод қиладиган экологик тоза ва бунинг учун кўп функцияли янги қурилиш-мухандисли асбоб-анжомлар блок-модули иш бажарадиган технологияни ишлаб чиқдилар. Янги технологиянинг асосини-янги типдаги корхона мажмуаси ташкил этади. Бундай корхона ядросини ўлчами 12×36м ва баландлиги 6 м бўлган технология қурилиш модули ташкил этади. Бу модулга 1000 т картошка сиғиши билан бирга вентиляцияси мунтазам бўлади. Шу билан бирга бу бинодан етарлича фойдаланиш учун картошкага ишлов берадиган ва ностандарт тугунаклардан крахмал ишлаб чиқарадиган жихозларни ўрнатиш мумкин. Бундай модулардан 1,2,3 ва 30 минг тоннагача хом ашёни қабул қиладиган, ишлов берадиган, сақлайдиган ва қайта ишлайдиган корхона комплексини тузиш мумкин. МДҲ мамлакатларининг бир қатор хўжаликларида картошкани тўкма (буртда) сақлаш усули қўланилади. Картошка уюми (бурти) тубида ҳаво юрадиган усти элаксимон тўр билан қопланган ариқча ва ҳаво чиқиб кетадиган қувур билан жихозланган. Буртлар иқлим шароитга кўра кенглиги 170-200 см, чуқурлиги 20-30 см 48

қилиб қурилади. Буртларга жойланган картошка устки қисмига 20-100 см ва асос қисмига эса 30-150 см қалинликда похол тўшалади. Похол усти юқори қисмида 25-40 см ва асосига эса 40-60 см қалинликда тупроқ ёпилади. Ўзбекистонда картошка сақлашнинг ўзига хос хусусиятлари. Баҳор-ёз фаслида ҳароратнинг юқори, ҳавонинг нисбий намлигини паст бўлиши, картошкани сунъий суғориш усулида етиштирилиши ва кўп миқдорда азотли ўғитларни қўланиши, Ўзбекистонга хос бўлиб, улар маълум даражада тугунакларни сақланиши ва чиқиндиларни кўпайишига таъсир этади. Картошкани совитилмайдиган омборхоналарда сақланганида тугунак-ларни кўкариб кетиши (тугунакда ҳосил бўладиган ўсимталар), тугунакларни қисман ёки тўлиқ чириши (тугунакларни қисман ёки касаланганларини тўлиқ) ҳисобига Ўзбекистон шароитида қиш даврида чиқинди миқдори 5-6%, баҳор-ёз фаслида эса – 15- 20% ташкил этади. Ўзбекистон шароитида картошка сақланаётган даврда вазнини сезилар-ли даражада табиий камайиши (картошкани нафас олиши ва порлантириши ҳисобига сув ва қуруқ модда вазнини камайиши) кузатилади. Марказий Осиёда картошкани сақлаш даврида табиий камайиши Россиянинг шимолий ва марказий районлари, Украина, Белоруссия ва Болтиқбўйига нисбатан 1,5 бараварга юқорилиги аниқланган (4-жадвал). 4- жадвал Янги картошка вазнини узоқ муддат сақланганида табиий камайиши меъёри, % Ойлар Россия, Украина, Белоруссиянинг шимолий ва марказий районлари Марказий Осиё мамлакатлари, Арманистон ва Озарбайжон Сунъий совитила - диган омборхона Сунъий совитил - майдиган омборхона Уюм ва ўралар Сунъий совитила - диган омборхона Сунъий совитил - майдиган омборхона Уюм ва ўралар сентябрь 1,0 1,3 1,4 1,6 1,2 - октябрь 0,6 0,9 1,0 1,0 1,6 1,0 ноябрь 0,6 0,7 0,7 0,9 0,9 1,0 декабрь 0,5 0,5 0,4 0,9 0,9 0,5 январь 0,5 0,5 0,4 0,7 0,7 0,4 февраль 0,5 0,5 0,4 0,7 0,7 0,4 март 0,5 0,5 0,7 0,8 0,8 0,7 49

апрель 0,8 0,9 0,9 0,9 1,0 1,0 май 0,8 1,1 1,5 1,0 1,4 1,5 июнь 0,8 1,8 - 1,2 2,2 - Июль 0,8 2,0 - 1,2 - - Август 0,8 2,5 - - - - Картошка Ўзбекистонда сунъий совитиладиган омборхона ва оддий омборхона, шунингдек ўраларда сақланади. Сунъий совитиладиган омборхоналарда картошка уюм холида 1,5-2 м қалинликда секциялар ва идишларда сақланади. Бундай омборхоналарда картошкани сақлаш технологияси, бошқа мамлакатлардагига ўхшашдир. Биринчи 10-15 кун мобайнида юқори ҳарорат (20°С) ва нисбий намлиги юқори (90%) бўлган шароитда сақланади. Бу чиритувчи микроорганизм-ларнинг киришидан сақлайдиган тугунакни шикастланган жойида кўп қатлами перидерма ҳосил бўлишини таъминлайди. “Даволаниш даври” тугаганидан сўнг омборхона ҳарорати 2-3°С гача пасайтирилади. Ҳавонинг нисбий намлиги 85-90% да ва қоронғида сақланади. Картошка оддий омборхонада, сунъий совитиладиган омборхонада сақ- ланадигандек усулда сақланади. Истеъмолбоп картошка қиш-эрта баҳор даврида қоронғиликда, кеч баҳор ва ёзда эса – ёруғда сақланади. Картошкани табиий йўқолишдан сақлаш мақсадида актив шамолатиш, М-1 ва ТБ дан (2-3 кг/т) чанглатиш, ҳосил йиғишдан 2-3 ҳафта олдин ГМК дан ўсимликларга сепиш қўланилади. Ўралар эни ва чуқурлиги 70-100 см, узунаси ҳар хил бўлади. Ўралар селкитилган картошка билан юқори қисмидан 10-15 см қолдириб тўлдирилади. Сўнг устига похол ёпилади ва 30-50 см қалинликда тупроқ билан кўмилади. Қор-ёмғир сувини оқиб кетиши учун ўраларни ҳар икки томонидан ариқчалар олинади (5-расм). 50

5- расм. Картошкани ўрада сақлаш Ўрада ноябр бошидан апрелгача сақланади. Сўнг картошка у ердан чиқарилиб омборхонага қўйилади. Ўра ўлчами қанчалик кичик бўлса, картошкани унда яхши сақланиши кузатувларда исботланган. Кўпчилик ўралар кенглиги 60-70 см ва чуқурлигини 70-80 см қилиб тайёрлашни тавсия этадилар. Картошкани тупроққа аралаштириб ўрага кўмилса уни сақланишини яхшилайди. Картошка сақлаш учун ўраларни “Белорусь” ва бошқа маркали тракторларга осилга Э-153 экскаватори ёрдамида тайёрлаш мумкин. Картошка Ўзбекистонда шамолатиладиган уюмларда (буртда) сақлан - майди. Уюмда картошка ўрадагиларга нисбатан кучлироқ қизиб кетади. 4.3. Сақлаш даврда қўлладиган чора-тадбирлар Картошка сақланаёт-ганда, кўпинча замбуруғ, бактериал ва функционал касаликлар билан зарарланади. Улардан қуйидагилар энг кўп тарқалади:  фузариоз касаллиги, қуруқ чириш ;  ҳўл бактериал чириш касаллиги, бу касалликка чалинган туганаклар кўплаб суюқлик ва қўланса ҳид чиқаради;  қора сон касаллиги, бунда юқори ҳарорат таъсирида ва ҳаво алма шинишининг етишмаслиги натижасида туганакнинг ички тўқимаси нобуд бўлади ;  туганак этининг қорайиши картошкани ковлаш ва ташиш вақтидаги шикастланиш таъсирида баъзи аминокислоталарнинг оксидланиши натижасида 51

юз беради, бу хил қорайиш картошканинг таъмини бузади ва экилганда унинг ҳосилини 15 - 20% гача пасайтиради. Картошка ҳаддан ташқари сернам ва ҳаво етишмаган шароитда (траншеяларда) сақланганда, баъзан туганаклар пўстидаги тўр кенгайиб, сиртида майда оч доғчалар ҳосил бўлиши кузатилади. Омборларда сақланаётган картошка парвариши бино ичидаги ҳароратни нормал ҳолда сақлаб туриш, туганакларни вақти-вақти билан қараб туриш, чириганларини ажратиб олиш ва ўсимталарини юлиб ташлашдан иборат бўлади. Омборлардаги қулай ҳарорат хонани сунъий совитиш йўли билан яратилади, бу туганакларнинг нобуд бўлишини камайтиришдан ташқари, уларнинг уруғлик сифатини яхши сақлаш имконини беради. Шунинг учун совуқ хоналарда биринчи навбатда уруғлик картошка сақланиши лозим. Т.Э.Останақулов нинг [ 200 6] таъкидланишича, к артошка сақлашда туганакларнинг унишини тўхтатиб турадиган кимёвий препаратлардан фойдаланиш ҳам катта аҳамият касб этади. Ишлаб чиқариш шароитида картошка сақлашда М-1 (альфанафтил сирка кислотанинг метил эфири) препарати муваффақиятли равишда қўлланилмоқда ва у туганакларнинг унишини 2 - 3 ҳафта кечиктириш имконини бермоқда. Уруғлик картошкани сақлашда ТБ (тетрахлор-нитробензол) препарати - дан фойдаланиш тавсия этилади. Туганакларни бу хилдаги препарат билан ишлашда сақланадиган 1 т картошка учун 2 - 4 кг дори сарфланади. Туганак - лар кузда дориланган маъқул. Туганакларни ТБ препарати билан дорилаш уларнинг унишини кечиктиришдан ташқари, вазнининг йўқолишини камайтиради ва ҳосилдорлигини анча оширади. Картошка сақлашда МКГ-1 малеин кислота гидрозидининг натрийли тузини (ГМК- 1) қўланиш, ҳам диққатга сазовордир. Бу препарат картошка ҳосилини ковлаш олдидан ўсимликнинг палаги қурий бошлаган пайтда пуркалади. МКГ-1 препарати таъсирида етилган туганаклардаги нуклеин кислотанинг биосинтези секинлашади, бу эса сақланадиган картошка учун жуда муҳимдир. Чунки бунда туганакларнинг униши ва қуруқ моддаларнинг йўқолиши анча камаяди. Бир гектар ердаги картошкани дорилаш учун 1,5 - 9 кг соф ҳолдаги препарат сувда эритилиб ўсимликка сепилади. 52

ХУЛОСА ВА ТАКЛИФЛАР Картошкани сақлаш усулари ва уни қайта ишлаб, маҳсулотлар олиш технологияси ёритишда мавжуд манбаалардан фойдаланиб, қуйидаги хулосаларни чиқарилди: Картошка – озиқ овқат, ем-хашак ва техник аҳамиятга эга универсал экиндир. У дунё деҳқончилигида майдони бўйича буғдой, шоли, маккажўхоридан кейинги ўринда, аҳамияти жиҳатдан эса иккинчи ўринда туради. Шунинг учун ҳақли равишда иккинчи нон деб юритилади. Картошка навлари пишиб етилиш муддатига қараб тезпишар, ўртатезпишар, ўртапишар, ўртакечпишар ва кечпишар навларга бўлинади. Картошка республикамизда икки муддатда экиб етиштирилади: баҳорги ва ёзги муддатлардир. Сақлаш учун режалаштирилган картошкани етиштириш технологияси қуйидагилардан иборат: ер танлаш ва тайёрлаш, ўғитлаш, экиш муддатлари ва ўсимликлар парваришлаш технологик элементларидир. Етиштирилган картошка ҳосилининг учдан бир қисми йиғиштириш, ташиш, сақлашга тайёрлаш, саралаш ва сақлаш мобайнида нобуд бўлади. Нобудгарчиликни кескин камайтириш учун далалар ҳосилни йиғишга тайёрланиши, механик шикастланишга йўл қўймаслиги, сақлаш режимига қатъий риоя қилиш лозим. Айниқса, хўраки ва уруғлик картошкани сақлашга катта аҳамият бериш талаб қилинади. Картошка ковлангандан кейин туганаклар 20 - 30 кун давомида кучли нафас олади ва вазнини анча йўқотади. Картошка қоронғи жойда, ҳаво намлиги ва ҳарорат юқори бўлган шароитда сақланса, туганакнннг шикастланган (шилинган, кесилган) қисмида пўкаксимон тўқима ҳосил бўлиб, бу тўқима туганакни нам йўқотишдан ва унинг ичига микроорганизмлар киришдан сақлайди. Сақланаётган картошканинг нафас олиши қишга бориб секинлашади ва баҳорда, яъни кўзчалари уна бошлаган пайтда яна кучаяди. Қишда ва айниқса, баҳорда туганакнинг шикастланган қисмида пўкак ҳосил қилиш хусусияти камаяди. 53

Туганакнинг нафас олиши, сувни буғлатишда ва унда рўй берадиган бошқа биологик жараёнларга ҳарорат, ҳаво намлиги катта таъсир кўрсатади. Ҳароратнинг ошиши билан нафас олиш ва сувни буғлантириш жараёни кучаяди ҳамда туганакнинг вазни кўп йўқолади. Шикастланган туганакларда пўкак тўқима ҳосил бўлиш жараёни ҳарорат юқори (20° атрофида), яраланган тўқималар орасига ҳаво бемалол кириб турадиган ва ҳавонинг нисбий намлиги юқори 90-95% бўлган шароитда айниқса, жадал кечади. Шунинг учун ковлаб олинган картошка дастлабки 10-15 кун давомида юқори ҳарорат ва намликда сақланиши керак. Бу «даволаш даври» деб юритилади. Шу даврдан кейин ҳарорат аста-секин пасайтирилиб, 2 - 3° С гача келтирилади . Ковлаб олинган картошка узоқ сақланишгача аралашмалардан тозаланади, сараланади, шикастланган туганаклардан ажратилади. Бу ишлар далада ёки махсус пунктларда йиғиш усулига, об-ҳаво шароиига картошка биологик ҳолати ва фойдаланишига, сақлаш хилига қараб кузда ўтказилади. Сараланган ва сақлашга мўлжаланган картошка партиясида тупроқ, тош, шағал ва ўсимлик қолдиқлари йирик ва ўрта вазнли туганакларда 1% дан, майда вазнлилар учун 5% дан ошмаслиги, умумий механик шикастланган туганаклар салмоғи ҳам 5% дан юқори бўлмаслиги шарт. Ўзбекистон шароитида кўпчилик ҳоларда картошка ўраларда сақланади. Ўраларга картошка жойлашдан олдин обдон ичи шиша, тош, ўсимлик қолдиқ ва томирларидан тозаланади. Ўра устидаги тупроқ қалинлиги нам ва совуқ ўтмаслиги учун 25-40 см гача ёпилади ва ёмғир сувлари оқиб кетиши учун йўл-эгатчалар қилиб қўйилади. ИШЛАБ ЧИҚАРИШГА ТАКЛИФЛАР 1. Картошка сақлашда туганакларнинг унишини тўхтатиб турадиган кимёвий препаратлардан (М-1 (альфанафтил сирка кислотанинг метил эфири), ТБ (тетрахлор- нитробензол) ҳамда МКГ-1 (малеин кислота гидрозидининг натрийли тузини)) фойдаланишни; 2. Ўзбекистонда картошкани қайта ишлашни ривожлантиришни тавсия этаман. 54

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ 1. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш .М. Мирзиёевн и “Озиқ-овқат маҳсулотларини ишлаб чиқаришни кенгайтириш ва ички бозорни тўлдириш бўйича қўшимча чоралари тўғрисида” ги Қарори. – Тошкент, 2018 йил 29 январ 2. Абдукаримов Д.Т. Ранний картофель. – Т.: Мехнат,1987. – С. 66-68. 3. Давлат реестирига киритилган навларнинг тавсифи. – Тошкент, 2006. 182-196 бет. 4. Зуев В., Абдуллаев А. Сабзавот экинлари ва уларни етиштириш технологияси. – Т.: Ўзбекистон, 1997. – 169-172; 278-290 бет. 5. Карманов С.А. Картофель на приусадебном участке. – М.: Дом МСП, 2002. 6. Кирюхин В.П. Картофель. – М.: Колос, 1971. – С. 27-31. 7. Литун Б.П., Замотаев А.И., Андрюшин Н.А. Картофелеводство зарубежных стран. – М.: Агропромиздат, 1988. – С. 12-27. 8. Орипов Р., Сулайманов И, Умирзоқов Э. Қишлоқ хўжалик маҳсулотларини сақлаш ва қайта ишлаш технологияси. – Т.: Меҳнат, 1991. – 45-96 б. 9. Ўзбекистон Республикаси худудида экиш учун тавсия этилган қишлоқ хўжалик экинлари Давлат Реестри. –Тошкент, 2009. 10. Широков Е.П., Полегаев В. Технология хранения и переработки продукции растениеводства с оснавами стандартизации. М., Агропромиздат, 2000. 11. Шпаар Д. Картофель. – Минск: ФУА информ, 1999. 12. Яшина И.М., Склярова Н.П. Картофель. – М.: ЗАО Фитон, 2000. 13. Peters R. Geteihes Verfahren mit Vorteilen. Neue Landwirtschaft 8. 1995 14. Specht A. , Schoiz B. Das geleilte Ernteverfahren bei Kartoffeln – Anfor-derungen. Techniken undArbeitsweisen, KTBL-Arbeitsblatt Nr. 0243. 1991. 55

Похожие

Shaftoli sharbati ishlab chiqarish tizimini