Markaziy Osiyoda mintaqaviy xavfsizlik masalalari - Идея национальной независимости - Курсовые работы

Markaziy Osiyoda mintaqaviy xavfsizlik masalalari

Загружено в:

24.01.2024

Скачано:

0

Размер:

70.2490234375 KB

Markaziy Osiyoda mintaqaviy xavfsizlik masalalari Mundarija Kirish I.BOB. Markaziy Osiyo mintaqasining ahamiyati va xavfsizlik masalalari 1.1. Markaziy Osiyo mintaqasining geosiyosiy ahamiyati 1.2. Xavfsizlik tushunehasi va xavfsizlikning dolzarbligi 2.BOB. markaziy Osiyoda mintaqaviv xavfsizlik va xavfsizlikni ta’minlashda O’zbekiston Respublikasining ahamiyati 2.1. Markaziy Osiyo mintaqasining barqarorligiga qarshi mavjud xavf- xatarlar va xavfsizlikni ta’minlash shartlari 2.2. O’zbekiston Respublikasining mintaqaviy xavfsizlikni ta’minlashdagi o’rni va roli Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar 1

Kirish XXI asr bo’sag’asida Markaziy Osiyoning xalqaro hayotning mustaqil subyekti sifatida qąyta tiklanishi, shubhasiz, olamshumul, o’zida muxim jarayonlarni ham ifodaluvchi, ham aks ettiruvchi xodisa bo’ldi. But Yevrosiyodagi geosiyosiy vaziyatni tubdan o’zgarishiga Olib kelgan, jahon miqyosida avj olayotgan chuqur, tektonik siljishlar xosilasi bo’ldi. Markaziy Osiyoning jahon siyosati va iqtisodiyoti mustaqil subyekti sifatida tiklanishi, o’z navbatida, dunyo miqyosida ro’y berayotgan jarayonlarga kuchli ta’sir ko’rsatuvchi muhim omilga aylandi, Yuzlab yillar davomida unutilgan, e’tibordan chetda qolgan o’lka bo’lib kelgan Markaziy Osiyo jahon hamjiyati tornonidan qayta kashf etildi, Dunyo bu minataqaning xalqaro iqtisodiy, siyosiy munosabatlarga, sivilizatsiyalararo aloqalarga qo’shilishiga katta umid bog’ladi, Ayni vaqtda, boshidanoq, Markaziy Osiyo dunyo miqyosidagi barqarorlikka tahdid soluvchi xavf- xatarlar manbaiga aylanishi mumkinligi ham ayon bo’lib qoldi, Deyarli darhol, yangi «Katta O’yin» - mintaqadan tashqaridagi kuchlarning Markaziy Osiyoda o’z tałsirini o’rnatish uchun raqobatining turli variantlari va ko’rinishlari taxlil qilina boshlandis Kurs ishining dolzarbligi — bu hozirgi murakkab siyosiy davrda Markaziy Osiyo davlatlarining xavfsizligi, barqarorligini ta’minlash, mintaqada mavjud barcha davlatlar aholisining ham jismoniy, ham ma’naviy himoyaga muxtojligidir. Bugungi kunda hayotning barcha sOhlariga tahdid solayotga turli xavf — xatarlar: terrorizm, giyohvandlik va narkobiznes, ommaviy madaniyat, ekologik muammolar, yadro qurollarining va yadro quroliga ega davlatlarning ko’payib borayotganłigi, turli mafkuraviy tahdidlarning avj olayotganligi Markaziy Osiyoda mintaqaviy xavfsizlikni ta’minlash, ayniqsa dolzarb masala bo’lib Kurs ishining maqsadlari:

1. Markaziy Osiyoning geosiyosiy va geostrategik ahamiyatini o’rganib chiqish; 2. Markaziy Osiyoda mintaqa xavfsizligiga nisbatan tug’iladigan xavfxatarlar ko’lamini va turlarini aniqlash hamda bartaraf etish choralarini ko’rsatib ottish; 3, Xavfsizlikka doir ishlab chiqilgan qonun hujjatlari bilan tanishish hamda ularning mintaqaviy muammolarga daxldorligi darajasini aniqlash. Kurs ishining vazifasi: l. Mintaqaviy xavfsizlikni ta’minlashda mintaqadagi barcha davlatlarning o’rni va haqida ma’lumot berish; 2. Xavfsizlikka doir milliy va xalqaro huquqiy huiiatlarni taqqoslab chiqish; 3. Mintaqadagi xavfsizlikni ta l minlashga doir tavsiyalarni berish. Kurs ishining predmeti davlatlar va fuqarolar xavfsizligini ta’minlashda mintaqaviy xavfsizlikning ahamiyati, o t rni, mazmuni, shuningdek, shu sohadagi qonunchilik hujjatlarini takomollashtirish va uning ijrosini ta’minlash yo’llarida vujudga O keladigan munosabatlardadir. Kurs ishining obyekti daVlatlar, xalqalar, millatlaming tahdid va tajovuzlardan holi istiqomat qilishlari UChUt1 xavfsizlik sohasi ustidan o’rnatilgan nazorat institutlarining maqsad va faoliyatlari yo’naltirilgan masalalardir. Kurs ishida quyidagi metodlardan foydalanildi: Taqqoslash metodi — Xavfsizlik sohasiga doir milliy va chet mamlakatlar qqnunchiligi taqqoslab chiqildi. 2. Tizimli metod — Mintaqaviy xavfsizlikni kompleks jamiyatning instituti sifatida ko" rib chiqishga yordam berdi. 3. Tahlil qilish metodi milliy qonunchilik bilan chet el qonunchiligini taqqoslash natijasida milliy qonunchilikning kamchiliklari va ustunliklarini ko’rsatib berishga yordam berdi. 3

4. Sintez qilish metodi yordamida xavfsizlik sohasining yo’lga qo’yilganligi mintaqadagi muammoli masalalarni ko’rib chiqishga yordam berdi. Kurs ishi tuzilishi va hajmi. Kurs ishi ikki bobdan iborat bo’lib, birinchi bobda Markaziy Osiyo mintaqasi haqida atroflicha ma’lumot ‘berib o’tish bilan birga xavfsizlik tushunchasiga izohlar keltirib o’tilgan. Ikkinchi bob Markaziy Osiyodagi mintaqaviy xavfsizlik masalalari va unda davlatlarning tutgan o’rni, shuningdek, mintaqaviy va xalqaro tashkilotlarning ishtiroki hamda mintaqaga nisbatan tashqi tajovuzlarning o’rni haqida information va tahliliy ma’lumotlar keltirib o’tilgan. Shuningdek, xavfsizlikni ta’minlashda davlatlaming roli haqida tavsiyalar berilgan.

1. BOB. Markaziy Osiyo mintaqasining ahamiyati va xavfsizlik masalalari 1,1. Markaziy Osiyo mintaqasining geosiyosiy ahamiyati . Markaziy Osiyoning qaytadan vułudga kelishi insoniyat oxirgi o’n-o’n besh yil mobaynida boshdan kechirgan ko’plab dramatik o’zgarishlar va keskin burilishlar orasida, shubhasiz, eng muhimlari qatorłga kiradi. Mintaqą asriy siyosiy yo’qpikdan qaytdi va yana bir bor xalqaro hayotning muhim tarkibiy hismi sifatida namoyon bo’ldi. Boz ustiga, u bugungi kunda jahon hamjamiyatining diqqat markazida turibdi. «Markaziy Osiyo» atamasi birinchi marła taniqli nemis olimi, geograf Aleksandr fon Gumboldt tomonidan 1843 yili Parijda nashr etilgan uch jildli «Markaziy Osiyo Tog’tizmalarini tadqiq qilish va iqlimlami taqoslash» asarida qo’llanilgan edi. Unda olim ichki sug’orish sistemasini va tog’tizmalarini o’rganib, Markaziy Osiyoni alohida, o’ziga xos mintaqa sifatida ajratdi„ Shundan so’ng «Markazły Osiyo» tushunchasi uzoq vaqt mobaynida, to so’nggi davrgaCha geosiyosiy tushuncha sifatida emas, balki asosan tarixiy yoki geografik atama sifatida qo’llanilib kelindi. Boz ustiga, mintaqaning chegaralari ham, uning tarkibi ham aniq emas edi Hatto uning nomi xam turli tarixiy davrlarda va xalqlarda har xil atalgan, Tarixan ołganda, geografik omillar asosiy mezon bo’lib xizmat qilgan. Yunonlar va rimliklar uni «Transaksoniya» - OxUs daryosi (Amudaryo) ortidagi yer deb, xitoylar «G’arbiy o’lka» deb, arablar «Movarounnahr» yoki ikki daryo oraligi deb ataganlar. Eron «Turon»dan ajratilgan. Ba’zan mintaqa etnolingvistik asosda «Turkiston» deb atalgan. Ba’zan esa, u «lchki Osiyo» (Inner Asia) deb kengaytirilgan tałzda talqin qilingan va unga Mo’g’uliston, G’arbiy Xitoy, Shimoliy Hindiston, POkiston va Rossiya Sibirining janubiy qismi kiritilgan 5

Markaziy Osiyo deganda, Sovet Ittifoqi parchalangandan keyin mustaqillikka erishgan beshta musulmon respublikalar: Qirg’iziston, Qozog’iston, Tojikiston, Turkmaniston va Ozbekiston nazarda tutiladi. Sovetlar davrida bu hududga Orta Osiyo va Qozog’iston atamasi qo’llanilgan. Lekin, 1991 yilda mustaqillikka erishilgandan keyin, ham ushbu davlatlar, ham horijiy davlatlar Markaziy Osiyo atamasini qo’llana boshlashdi. 1992 yilda besh davlat rahbarlari rasmiy uchrashuvida Markaziy Osiyo atamasini qabul qilishdi@ Hozirda, bu atama dunyo hamjamiyati tomonidan qabul qilingan. Aksariyat halqaro tashkilot va tadqiqot institutlarida, Markaziy Osiyo bo’limlari ochilgan. Lekin, geografik nuqtai nazardan yondoshilsa, Markaziy Osiyoga Afg’oniston, Mo’g’uliston va Xitoyning Uyg’ur viloyatlari ham kiradi, Bundan tashqari ‘Greater Central Asia" yoki, Kengroq Markaziy Osiyo atamasi bo’r. Bu hududga, bazi siyosatchilar va tadqiqotchilar, ushbu zikr etilgan davlatlardan tashqari, Eron, Ozarbayjon, Turkiya, hatto Hindistonning bazi qismlarini ham qo’Shishadi2. Hozirgi kunda Markaziy Osiyo tabiiy geografik o’lkasining chegaralari ko@pchilik tomoniodan ma’qullangan va o’quv adabiyotlarida aniq berilgan. O’Ikaning eng shimoliy nuqtasi 38,8 gradus shimoliy kenglikda Ayritov yaqinida, bo@lgan Safedkux tog’tizmasi bilan Nishopur tog’lari tutaShgan joyda — Xarerud vodiysida (34 0 shimoliy kenglik) g"arbiy nuqtasi Kaspiy dengizining Mang’ishloq yarim orolidagi Tupqarag’ay burnida (50,3 sharqiy uzunlik) va sharqiy nuqatasi Savir tog’larining etagidagi Qora Irtish daryosi vodiysida (85,6 sharqiy uzunlik) jopylashgan. Shimold.an janubga 2200 va sharqdan g’arbga 2750 km ga yaqin masofaga cho’zilgan. Uning umumiy maydoni 3300000 kv. atrofida. 1 CAIÏjOEB C.C. OCVËAAI’VI rEOCHÉCAT 2005. B. 10, https;//uz.wikjpedia.org/wiki/Markaziy_Osiyo Agarda Markaziy Osiyoning tabiiy geografik o i Ika sifatida olinsa, uning hududida

4 ta Respublika (CY7hekiston ‘Turkmaniston, Qirg’iziston, Tojikiston) tô liq joylashgan. Qozog’iston Respublikasining manum qismi shu tabiiy — geografik o’lkadir. Iqtisodiy geografik nuqtai nazardan 5 ta Respublikani umumiy holda rta osiyo mamlakatlari deb bo@ltnaydi, shuning uchun ham Sobiq Ittifoq davrida O’rta Osiyo va Qozog’iston Respublikalari deb nomlanar edi. Istiqlol sharorati bilan Mustaqil Respublikalar tarixiy aloqalarni qayta tiklashga o’tdilar, Ona zaminni, tabiiy sharoiti, uzoq tarixi, kelib chiqishi, ditai, urfodatlari, an@analari, maqsadlari rivojlanish imkoniyatlari, muommolari bir bo’lgan qozoq, o’zbek, qirg@iz, tojik, turkman, qaraqalpoq va boshqa halqlar yangi hayot qurishda va c/ zaro hamkorlik qilishga kirishdilar Respublika raxbarlarining 1993 yil Toshkent va Ashqabotda bo’lib o’tgan yig’ilishida Prezidentimiz I, A. Karimov Respublika nomlarini e@tirofetgan holda ularni umumlashtirib, ‘Markaziy Osiyo Davlatlari" deb yurutilishini taklif etdi va bunga barcha raxbarlar rozilik bildirdilar, Haqiqatdan ham ushbu zamindagi davlatlarni Markaziy Osiyo davlatlari deb nomlanishi ham iqtisodiy va ijtimoiy, ham tarixiy va siyosiy -ma’muriy jihatdan to’g•ri va asoslidir. Markaziy Osiyo hududida 5 ta Mustaqil Respublikalar joylashgan bo t lib, ular quyidagiolardir: Respublikasi Respublika Markaziy Osiyoning shimolida joylashgan bo’lib, shimolda Rossiya Federasiyasi, janub va janubi —g’arbdan Qirg’iziston , (Yzbekiston Respublikalari va Turkmaniston bilan sharq va janubi sharqda Xitoy Xalq Respublikasi bilan chegaradosh. Uning maydoni 2,7 mln. kvukm, aholisi 16,5 mln kishi@ U maydoni va aholisining umumiy soni MDH davlatlari orasida 2 va 4, hamda MO mamlakatlari orasida 1 va 2 i rinda turadi. o GR. Asanov., l. Safarov. "O’zbekistonning igtisod$y va ijtimoiy geognfiyasf’. T. ‘O’qituvehi" 1994. 7

Tojikiston Respublikasi Mamlakat Markaziy Osiyoning janubi- sharqida joylashgan bölib, u shimol va g’arbda O’zbekiston, shimol va shimoli- sharqda Qirg’iziston, sharqda Xitoy, janubda Afg’oniston bilan chegaradosh. Maydoni 143,1 ming kv, km, aholisi 6,0 mln kishi. MO davlatlari orasida maydoni bo’yicha 5-, aholisi bo’yicha 3- o’rinda turadi. Turkmaniston„ U Markaziy Osiyoning janubi, janubi- g’arbida joylashgan, Mamlakat shimol, shimoli sharq va sharqdan O’zbekiston, shirnoldan Qozo@iston, janubdan Afg’oniston va Eron bilan chegaradosh. Turkmanistonning g’arbiy chegarasi Kaspiy dengizi bilan tutash. Xududining maydoni 488,1 ming kv, km, aholisi 4,8 mln kishi, (1997) Markaziy Osiyo Respublikalari ichida maydoni bo’yicha 2- , aholisi bo’yicha 4. o’rinda turadi. Qirg"iziston Respublikasi, Resppublika MO ning sharqida (ohta qismida) joylashgan bo’lib u shimol va shimoli-g’arbdan Qozog’iston, g’arb va janubiy g’arbdan O"zbekiston, janubdan Tojikiston, sharqdan- Xitoy Xalq Respublikasi bilan chegaradosh. Maydoni 198,5 ming kv.km, aholisi 4,6 mln kishi (1997 Markaziy Osiyo Respubliklalari orasida maydoni jihatdan 4-, aholi soni jihatdan 5o’rinda turadi, (Y zbekiston Respublikasi Markaziy Osiyoning Markaziy qismida, Amudaryo va Sirdaryo kabi yirik daryolar oralig"ida (katta qismi) joylashgan bo’lib, shimoli va shimoli- g’arbda Qozog’iston, sharq va janubi• sharqda Qirg’iziston va Tojikiston, janubi vajanubi- g"arbda Afg’oniston va Turkmaniston bilan chegaradosh. Umumiy mgydoni 448,9 ming kvkm, aholisi 25,1 mln kishi (l yanvar 2002), Markaziy Osiyo davlatlari ichida maydoni va aholisining soni bo’yicha 3 va I. o’rinda turadl. 1,2. Xavfsizlik tushunchasi va xavfsizlikning dolzarbligi C" R. Pardayev, ‘"Markaziy Osiyo munilakatlari iqtisodw va ijtimoiy geografiyasi’. (Antaliy mashg’ulotlar), - 2003.

BMT Ustavi (VIII bob) mintaqa miqyosida xalqaro tinchlik va xavfVlikni saqlash uchun mintaqaviy kollektiv xavfsizlik xalqaro tashkilotlari tuzishga ruxsat beradi. Bunda quyidagi shartlar albatta bajarilishi lozim: - mintaqaviy asosdagi harakatlar BMT maqsadlari va printsiplariga mos kelishi, faqat mahalliy nizolarga taalluqli bo’lishi va mazkur hudud doirasidan tashqariga chiqmasligi kerák; - Xavfsizlik Kengashidan vakolat Olmay turib hech qanday majburlov choralari ko ’ rilishi mumkin emas ; - biron-bir mintaqą davlatlari o’rtasida yuzaga keluvchi har qanday mahalliy nizolar faqat tinch yo’l bilan hal qilinishi lozim; - Xavfsizlik Kengashi xalqaro tinchlik va xavfsizlikni saqlash uchun mintaqaviy bitimlar doirasida amalga oshirilgan yoki amalga oshirish mo’ljallanayotgan harakatlar haqida hamisha xabardor qilinib turilishi kerak; - mintaqaviy asosdagi biron-bir harakat BMT xalqaro xavfsizlik universal tizimi doirasidagi harakatlarga zid kelishi mumkin emas, Mintaqada qurolli kuch yordamida majburlov harakatlari faqat sodir etilgan hujumni qaytarish paytida, BMT Ustavining 51-moddasida nazarda tutilgan yakka tartibda yoki kolléktiv tarzda o’zini o’zi mudofaa qilish huquqini amalga oshirish tartibida, bu haqda Xavfsizlik Kengashiga darhol xabar bergan hołda amalga oshirilishi Bularning hammasi har qanday mintaqaviy kollektiv xavfsizlik tizimi universal xalqaro xavfsizlik tizimining tarkibiy qismi bo’lishi mumkinligi va lozimligidan dalolat beradi. To’laqonli urushga aylanib ketishi mumkin bo’lgan har qanday mahalliy mojaroning oldini Olish mumkinligi davlatlarni har xil darajada birlashishga majbur qiladi, Bu qoida BMT Ustavi 52-moddasining l-bandida mustahkamlab qo’yilgan: "Ushbu Ustav xalqaro tinchlik va xavfsizlikni 9

saqlashga taalluqli bo’lgan va mintaqaviy hardkatlarga mos keladigan masalalarni hal qilish uchun mintaqaviy bitimlar yoki organlar tuzishga aslo monelik qilmaydi, basharti bunday bitimlar yoki organlar va ulaming faoliyati Tashkilot Maqsadlari va Printsiplari bilan hamohang bo’lsa" Samarali mintaqaviy kollektiv xavfsizlik tizimlari ulałda mazkur mintaqaning barcha davlatlari, ularning ijtimoiy va davlat tuzumidan qat’i nazar, ishtirok etishini taqozo qiladi. Ular kollektiv xavfsizlikning universal mexanizmi bilan bir xil maqsadni - xalqaro tinchlik va xavfsizlikni saqlashni ko’zlaydi. Ayni vaqtda ulaming faoliyat doirasi universal kollektiv xavfsizlik tizimining harakat doirasiga nisbatan cheklangan, Birłnchidan, mintaqaviy tashkilotlar jahonning hamma davlatlari yoki boshqa mintaqalarda yoki bir necha mintaqalarda joylashgan davlatlarning manfaatlariga tegishli masalalar yuzasidan biron-bir qaror qabul qilish huquqiga ega emas, Ikkinchidan, mintaqaviy bitim ishtirokchilari mintaqaviy harakatlarga hamda tegishli guruh davlatlarining manfaatlariga taalluqli bo’lgan masálalarnigina hal qilishga haqlidirlar 5 . Mintaqaviy tashkilotlar vakolatiga, avvalo, ularning ałzolari o’rtasidagi nizolarni tinch yo ’ I bilan hal qilish kiradi. BMT Ustavi 52- moddasining 2-bandiga binoan, mazkur tashkilotlarning a’zolari mahalliy nizolar Xavfsizlik Kengashiga oshirilgunga qadar ulami o’z tashkilotlari doirasida tinch yo’l bilan luil qilishga erishish uchun bor kuchlarini safarbar etishlari, Xavfsizlik Kengashi esa, nizolarni hal qilishning mazkur usulini rag’batlantirishi lozim. Mintaqalarning va ularda yuz berayotgan vaziyatlarning har xilligini hisobga olib, BMT Ustavi mintaqaviy bitimlar va organlarga aniq ta’rif bermągan. Bu davlatlar guruhi mintaqaviy harakatlarga mos keluvchi masalani hal qilish uchun amalga oshiradigan tadbirlarning moslashuvchanligini ta’minlaydi, Mazkur holat mintaqaviy tashkilotlar va

BMT o’rtasidagi munosabatlarning shakllangan modeli harnda tinchlikni saqlash bo’yicha rasmiy” mehnat taqsimoti” to’g’risida so’z yuritish imkonini beradi. Xavfsizlik Kengashi o’z rahbarligi ostida majburlov hatakatlarini amalga oshirish uchun mintaqaviy tashkilotlardan foydalanishi mumkin, Mintaqaviy tashkilotlarning o’zi Xavfsizlik Kengashi ruxsatisiz biron-bir majburlov choralarini ko’rishga haqli emas. Mintaqaviy tashkilotlar majburlov chorålarini mintaqaviy kollektiv xavfsizlik tizimi ishtirokchilaridan biriga sodir etilgan hujumni qaytarish uchungina foydalanishga haqlidir 6 . Ko’plab rivojlanayotdan davlatlarda avtoritar hLikumatlar azaldan demokratlk harakatlar va bu mafkura jamoat va fuqaro tinchligiga rahna soladi deya bosim o’tkazib kelgan. Tarix guvohki, demokratiya buning aksi: xavfsiŽlik kuchlari ustidan demokratik nazorat o’rnatish fuqaro xavfsizligini taiminlovchi muhim omil. Bunday nazoratsiz inson xavfsizligi aslida tahdid ostida. Ayrim davlatlarda demokratiyani himoya qiluvchi maxsus qonunlar qåbul qilingan. Argentinada, masalan, 1984 yilda "Demokratiya Mudofaasi" nomli Qonun N. 23,077 ma’qullanib, jinoiy kodeks o’zgartirilgan. Unda demokratik tizimni oyoq osti qilish jinoyat deb belgilangan. Bu qonunga binoan demokratiyani xavf ostiga qo’ygan yoki konstitutsiyani hurmatsiŽlagan kishi jazolanadi. Ichki xavfsizlik vajamoatchilik orasida tartibni saqlash to’g’risidagi barcha qonunlar tinchlikka rahna solganlarni qamoqqa olishni buyuradi. Asosan ikki turli qonunlar bor: • Davlat xavfSizIigiga haqiqatda tahdid solganlikda ayblab qamoqqa olish haqidagi qonunga ko i ra hibsni adliya yoki ba’zi hollarda faqat ijroiya organi buyuradi degan qonun; 11

• Ijroiyaorgani nazarida davlat xavfsizligiga tahdid solayotgan har bir fuqaro qamoqqa olinishi mumkin va xavfni oldindan bartaraf etish ma’qûl deya ijroiya organiga bunday vakolat beruvchi qonun. 7 Britaniya Hamdo’stligiga kiruvchi ko’p davlatlarda ikkinchi turga o’xshash qonunlarni u c hratish mumkin. Ularga muvofiq ijroiya organi konstitutsionhuquqlarning bir nechasini bekor qilish kuchiga ega. Buning uchun boshqaruvdan parlament yoki adliya ruxsatini yoki uning aralshuvini so t rashi talab qilinmaydiv Másalaning bir jihati, ijroiya davlat xavfsizligiga tahdid solganlikda ayblab fuqarolarni ma’muriy yoki vazirlik qamoqxonalarida saqlashni buyuradi Bu fuqarolar ijroiya qo’lida uzoq vaqt qolib ketishi, muddat bir necha bor yangilanishi va mavhum qolishi mumkin. Ayrim davlatlarda qonunchilik bu borada kuzatuv hay’ati tuzishni talab qiladi. Bu hay’at ijroiyaga maslahat berishi yoki aksincha faqaroni hibsdan ozod etishni buyuriShi mumkin. Bu hay’atlar muayyan darajada ijroiya tashabbusi yoki aralashuvi bilan tuziladi„ Ko’p mamlakatlarda bunday qonunlar mustamlaka davridan qolgan va hozirda keng muhokama ostida. Hatto ularga qarshi chiqayotganlar bor, Bu tomonlar nazarida ijroiya, xavfsizlik kuchlari, ayniqsa politsiyaga bu qadar keng vakolat berish fúqaro erkinliklari va siyosiy huquqlarni cheklaydi.

2. BOB. Markaziy Osiyoda mintaqaviy xavfsizlik va xavfsizlikni ta’minlashda O’zbekiston Respublikasining ahamiyati 2.1 Markaziy Osiyo mintaqasining barqarorligiga qarshi mavjud xavf’ xatarlar va xavfsizlikni ta’minlash shartlari Xavfsizlikni kafolatlash chora-tadbirlari ishonchni mustahkamlash choratadbirlarining turlaridan biri hisoblanadi. Bu sohada yadro quroliga ega davlatlar tomonidan yadrosiz davlatlarga kafolatlar berish instituti alohida otrin tutadi, Xavfsizlikning ijobiy va salbiy kafolatlari farqlanadi. Ijobiy kafolatlar yadro quroliga ega davlatlar yadro qurolini iShlatish bilan qo’rqitilayotgan har qanday yadrosiz davlatga yordamga kelish majburiyatini olganini anglatadi. Bunday kafolatlar yadrosiz davlatlarga Yadro qurolini tarqatmaslik to’g’risidagi Shartnoma tuzilishi munosabati bilan berilgan, Shartnomani tuzish chog’ida SSSR, Buyuk Britaniya va AQSH ular, Xavfsizlik Kengashining doimiy a’zolari sifatida, yadrosiz davlatga qorshi yadro qurolini qo’llash yo’li bilan agressiya sadir etilgan yoki bunday agressiyaning yuz berish xavfi tug’ilgan holda chora-tadbirlar ko’rish uchun darhol Xavfsizlik Kengashi orqali ish ko’rishlari lozimligi haqida deyarli bir xil rasmiy bayonot berdilar. Xavfsizlik Kengashi 1968-yil 19-iyunda qabúl qilgan 225-son rezolyutsiyasida yadrosiz davlatga qarshi yadro qurolini qo’llash yo’li bilan agressiya sodir etilgan yoki bunday agressiyaning yuz berish xavfi tug’ilgan holda Xavfsizlik Kengashi va avvalo uning doimiy a•zolari - yadro quroliga ega bo’lgan davlatlar Birlashgan Millatlar Tashkiloti Ustaviga muvofiq o’z majburiyatlari bo’yicha darhol ish ko’rishlari lozimligini ta’kidladl. Mintaqaviy tinchlik va xavfsizlikni saqlashda harbiy-siyosiy sohada davlatlar o’rtasidagi ishonchni ikki va ko’p taraflama asosda mustahkamlash chora-tadbirlari, shuningdek qurolli mojarolar yuz berishi mumkin bo’lgan makon 13

doirasini toraytirish hamda bunday mojaroning moddiy bazasini amalda kamaytirish chora-tadbirlari muhim ahamiyatga ega. Ishonchni mustahkamlash chora-tadbirlari - bu o’zaro til topishga, harbiy qarama-qarshilikni kamaytirishga, shu jumladan yadro quroli ishtirokidagi qo’qqisdan hujum yoki mojarolarning oldini olishga qaratilgan maxsus tashkiliytexnik chora-tadbirlardir. Mazkur chora-tadbirlar qatoriga quyidagilar kiradi: 1) kuzatish; 2) ogoh etish; 3) axborot berish; 4) qurollar, qurolli kuchlar va harbiy faoliyat haqida ma’lumot almashish va Ushbu institutni yuridik jihatdan rasmiylashtirish 60-70-yillarda: l) to’g’ridan-to’g’ri aloqa o’rnatish; 2) harbiy faoliyatni cheklash; 3) ruxsatsiz harakatlar natijasida yadro urushi chiqishining oldini olish to’g’risida bir qancha bitimlar qqbul qilish bilan boshlangan. Ushbu bitirnlarning normalari ishonchsizlikka chek qo’yish va favqulodda vaziyatlar yuz berishining oldini olishga qaratilgan. 10 1992-yilgi Kollektiv xavfsizlik to’g’risidagi shartnomaga va 1992-yilgi Kollektiv xavfsizlik kengashi to’g’risidagi nizomni tasdiqlash haqidagi Bitimga (unga Armaniston, Rossiya, Tojikiston, O’zbekiston, Qirg’iziston va Qozog’iston a’zo) muvofiq MDH doirasida Kollektiv xavfsizlik kengashi ta’sis etildi. A, Raxrnanov, xavfsizlik huquqi, T’2009. 8,101, MDHga a’zo davlatlar MDVI Ustaviga muvofiq xalqaro xavfsizlik, qurolsizlanish, qurol-aslahalar ustidan nazorat o’rnatish, Hamdo’stlikda xavfsizlikni saqlash sohasida o’zaro kelishilgan siyosat olib borish majburiyatini oldilarv MDHga a ’ zo bir yoki bir necha davlatning suvereniteti, xavfsizligi va hududiy yaxlitligiga yoki xalqaro tinchlik va xavfsizlikka tahdid tug’ilgan holda

davlatlar vaziyatga nisbatan o’z munosabatlarini muvofiqlashtirish va yuzaga kelgan tahdidni bartaraf etish, shu juniladan tinchlikparvarlik harakatlarini amalga oshirish, zarur holda Hamdo’stlik Davlat boshliqlari kengashi BMT Ustavining 51moddasiga muvofiq yakka tartibda yoki kollektiv mudofaa qilish huquqini amalga oshirish tartibida qabul qilgan qarorga asosan qurolli kuchlardan foydalanish maqsadida o’zaro maslahatlar o’tkazish mexanizmini ishga soladilar. MDHga a’zo davlatlarning harbiy-siyosiy hamkorligi bilan bog’liq barcha masalalar maxsus bitimlar bilan tartibga solinadi. Bu bitimlar orasida 1992-yil 15mayda Toshkent shahrida imzolangan Kollektiv xavfsizlik to’g’risidagi shartnoma alohida tutadi. Shartnomada davlatlararo munosabatlarda kuch ishlatish yoki kuch ishlatish bilan qo’rqitishdan o’zini tiyish majburiyati nazarda tutilgan, Ishtirokchi davlatlar o’zaro va boshqa davlatlar bilan chiqqan barcha janjållarni tinch yo’l bilan hal qilish majburiyatini oladilar (l -modda). Harbiy uyushmalarga qo’shilmaslik va davlatlarning biron-bir guruhlarida, shuningdek boshqa ishtirokchi davlatga qarshi qaratilgan harakatlarda ishtirok etmaslik; bir-birining mustaqilligi va suverenitetini hurmat qilish, xalqaro xavfsizlikning o’z manfaatlariga daxldor bo’lgan barcha muhim masalalari yuzasidan maslahatlashish majburiyati olingan. MDHda kollektiv xavfsizlik BMT Ustavi (o’zini o’zi kollektiv mudofaa qilish) asosida tashkil etiladi. Shundan kelih chiqib, Shartnomada o’zaro yordam, shuningdek o’zaro qo’llab-quvvatlashning tegishli mexanizmi nazarda tutilgan. Agressiyani qaytarish maqsadida qurolli kuchlardan foydalanish to’g’risidagi qaror faqat MDHga a’zo davlatlarning boshliqlari tomonidan qabul qilinadi. A t zo davlatlar hududidan tashqarida qurolli kuchlardan foydalanish faqat xalqaro xavfsizlik manfaatlarida BMT Ustaviga va ushbu Shartnomaga a’zo davlatlar qonunchiligiga qat’iy muvofiq tarzda amalga oshirilishi mumkin. Shartnoma a’zo davlatlarning agressiyadan o c zini yakka tartibda va kollektiv mudofaa qilish huquqlariga daxl etmaydi, 15

Markaziy Osiyo mamlakatlari darajasidagi integratsiyaning alohida xususiyatlari haqida I. A. Karimovning "O’zbekiston XXI ast’bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari" kitobida mufassal so’z yuritilgan: "Bu integratsiya o s z mohiyatiga ko’ra hamisha xalq integratsiyasi bo’lib kelgan va shunday bo’lib qolmoqda. Butun tarix davomida bu mintaqa xalqlari ajnabiy bosqinchilar hukmronligiga qarshi elkama-elka turib kurashib kelganlar. Bu xalqlaming vakillarini mustaqillikni qo’lga kiritish va mustaqil davlatlar tuzish g’oyalari birlashtirgan. Bu xalqlar Turkiston deb nom Olgan ulkan hududda asrlar davomida yashab kelganlar. Avvalo shuni ta’kidlamoqchimizki, Markaziy Osiyo xalqlarining integratsiyasi orzu yoki kelajakka mo’ljallangan loyiha emas, bu - bor narsa, bu mavjud voqelik bo’lib, faqat tashkiliy, huquqiy va siyosiy shakllarga muhtojdir, Markaziy Osiyodagi integratsiyani biz hududiy birlik, kommunikatsiyalar, iqtisodiyotning asosiy va etakchi tarmoqlari mushtarakligi, suv xo’jaligi va energetika ob’ektlarini birgalashib ishlatish, energiya zaxiralari bilan ta’minlash ehtiyoji taqozo etgan ob’ektiv zaruriyat deb hisoblayrniz. Bir-biriga chirmashib ketgan umumiy teran tomirlarga ega bo’lgan xalqlarimizning madaniy, til va ma’naviy birligi haqida-ku, gapirmasa ham bo’ladi. Bu mintaqa muayyan bir shaklda hamma vaqt integratsiya bo’lib kelgan. Markaziy Osiyo xalqlari mustaqillikka erishganlaridan keyin birgalikda kuchg’ayrat sarflab o’z kelajaklarini qurishlari zarurligini yana qayta his etdilar, Toshkentda Qozog’iston, Qirg’iziston va O’zbekiston prezidentlari tomonidan Markaziy Osiyo mintaqąsining bu suveren mamlakatlari o’rtasida yagona iqtisodiy makonni tashkil etish haqidagi SHartnomaning imzolanishi shu yo’ldagi amaliy gadam bo’ldi„ Markaziy Osiyo respublikalarining integratsiyalashuvi uchun haqiqatan ham bir qator dastlabki shart-sharoit va sabablar mavjud. Bular jumlasiga iqtisodiy rivojlanishning boshlang’ich darajasi baravarligi, ijtimoiy-iqtisodiy

muammolarning bir xilligi ham, yagona transport-energetika kommunikatsiyalari, suv zaxiralari ham kiradi. Bundan tashqari, ushbu mintaqada yashayotgan barcha xalqlarning xavfsizIigi uchun mushtarak bo’lgan tahdidlar ham mavjuď Bular - Orolning qurib borayotganligi, narkotik moddalar, qurol-yarog’, terrorizm, diniy ftłndamentalizmning kirib kelishi, Afg’oniston tomonidan keskinlik va beqarorlikning yoyilish xavfi hamda bir qator boshqa omillardir. Bu tahdidlar, garehi tarqoq tuyulsa-da, birlashtiruvchi omillardir, chunki ularning birontasini harn alohida, o’z kuchiga ishongan hołda engib bo’lmaydi. Ayni shu holatlar Markaziy Osiyo mintaqasining gullab-yashnashi to g g’risida gayg’uradigan barcha siyosatchilar uchun amaliy qo’llanma bo’lib qolishi darkor.11 Markaziy Osiyo Hamdo’stligining kelajagiga ishonch bilan qarash uchun hamma asoslar mavjud. Zarur huquqiy va tashkiliy shart-sharoitlar yaratilgan, Davlatlararo kengash tuzilgan, Hamdo’stlik dasturlarini ro’yobga chiqarish bo’yicha ijroiya qo’mita, Markaziy Osiyo hamkorlik va taraqqiyot banki tashkil etilgan. ...Biz o’zimizning tashqi mudofaa siyosatlarimizni uyg’unlashtirishga ham bevosita yaqinlashdik - yagona iqtisodiy makon tashkil etish to’g’risidagi shartnomada qatnashuvchi mamlakatlar mudofaa vazirlari Kengashining nizomi tasdiqlandi. Markaziy Osiyo davlatlari Hamdo’stligining tashkil etilishi aslo ular boshqa davlatlardan yakkalanib qolishini bildirmaydi, Biz uni MDII doirasidagi integratsiya jarayonlariga ham qarshi qo’ymaymiz„ Bu hamdo’stlik davlatchilikni qaror toptirish va bozor munosabatlariga o’tishning murakkab davrida mintaqadagi mamlakatlarning kuch-g’ayratlari va sa’y-harakatlarini jipslashtirishga qaratilgandir. 17

Markaziy Osiyo Hamdo’stligi biz uchun shunchaki integratsiya udumiga ergashish emas, ustun bo’lib Olish yoki o s z ta’sir doiramizni kengaytirishga intilish ham enłas„ Bu XXI asrda bizning mustaqillik va taraqqiyot yo’limizdir 2.2 0’zbekiston Respublikasining mintaqaviy xavfsizlikni ta’minlashdagi o’rni va roli Bugungi kunda dunyo davlatlari kabi Markaziy Osiyodagi davlatlar ham globalizatsiya jarayonlariga tortilmoqda. Ko’pchilik davlatlardagi singari, Markaziy Osiyoda ham globalizmni tushunmaslik mavjud. Mintaqadagi ayrim davlatlar o’z muammolarini hal etolmasdan turli hil bayonot va chaqiruvlar bilan chiqishmoqda. Prezident I. A, Karimov 12 bu haqda; «bunday bayonot va yondashuvlar hozirgi kundagi dunyoni jadallik bilan o’zgartirib borayotgan globall jarayonlarni tuShunmas1ik» deb baholadi. O’z navbatida globalizimning Markaziy Osiyo xavfSizligi va barkarorligiga ijobiy va salbiy ta’sirini anglash juda muhimdir. Qirg’izistonda bo’lib o’tgan voqealar shuni ko’rsatmoqdaki, xalqaro noxukumat tashkilotlari to’g’ridan-to’g’ri mamlakatning ichki ishlariga aralashadilar. Mamlakatda barqarorlikni keltirib chiqaruvchi harakatlarga «rangli

Transmilliy temir yo’l magistralining, avtomobil yo’llarining qurilishi va Afg’oniston hududida transport kommunikatsiyalarining janubga chiqish imkoniyatlarini kengayishi bilan bu yanada dolzarb ahamiyat kasb etadi@ Bu esa mintaqaviy transport yo’llarining ahamiyatini oshirishga, ularning tranzit imkoniyatlarini kengaytirishga, sarmoyalarni jalb qilish uchun mustahkam asoslami yaratishga qulay inikoniyatlar tug’diradi hamda savdo-iqtisodiy, madaniy aloqalarni faollashtirishiga turtki bo’ladi. Istiqbolda Markaziy Osiyo dunyoning ikki geosiyosiy markazi — Osiyo va Yevropani bog’lovchi ko’prikka aylanadi. Ikkinchidan, Markaziy Osiyo islom va xristian, sharq va g’arb sivilizatsiyalarining to’qnash joyi hisoblanadi, Mintaqa uchta dunyoviy dinlar: islom, xristian dini va buddizmning kesishgan nuqtasida joylashganligi XIX asrning o’rtalaridanoq Buyuk Britaniya, Germaniya, Rossiya va Turkiya kabi davlatlarning e’tiborini o’ziga jalb etganv Bu omil esa mintaqaning jahon madaniyatidagi o’mini belgilab beradi„ Uchinchidan, Markaziy Osiyo mintaqasi yirik geostrategik kuchlarning (Rossiya, Xitoy, Yevropa Ittifoqi va AQSh) manfaatlari tutashgan hudud deb e’tirof etiladi. Uning geosiyosiy ahamiyati uning Xartlend va Rimlend oralig’ida — dunyoviy davlatlaming doimiy geosiyosiy o’zaro kurashi mavjud hududda joylashgan. Bu esa ko’plab noqulayliklar tug’diradi@ Xartlend va Rimlend oralig’i to’g’risida Makinder o’zining 1904 yilda «Jo’g’rofiy jurnal» oynomasida Chop etilgan «Tarixning jo’g’rofiy o’qi» nomli asanda fikr yuritib, bu borada o’z geosiyosiy formulasini taklif etadL Unnig ta’limotiga ko’ra, «Kimki Sharqiy Yevropani nazorat qilsa, Xartlend ustidan hukmronlik qiladi; Kim Xartlend ustidan nazorat o’rnatsa, dunyo orollari ustidan hukmronlik qiladi». Mazkur ta’limot asosida butun dunyoning yirik davlatlari o’z tashqi geosiyosiy strategiyalarini amalga oshirmoqdalar. 1997 yilda qabul qilingan RF milliy xavfsizlik konsepsiyasida davlatning hayotiy muhim manfaatlari qatorida Yevroosiyo va

MDH mintaqasida ta’sir kuchiga ega bo’lgan qudratli davlatni shakllantirish ko’zda tutilgan 14 2002 yilda AQSh Kongressi tomonidan tasdiqlangan «AQSh milliy xavfsizlik strategiyasi» da «AQSh xavfsizlikni Wminlash borasidagi olib borilayotgan siyosatning muhim yo’nalishlari sifatida Sharqiy Yevropa va sobiq sovet ittifoqi davlatlarida demokratiyani rivojlantirishga yordam berish» deb e’tirof etilgan. AQSh tomonidan milliy maqsadlarning asosiy kriteriyasi bo’lmish demokratiya va inson huquqlarini himoya qilish siyosatini dunyo mintaqalarida (Sharqiy Yevropa va sobiq SSSR hududidagi Yangi mustaqil davlatlarda) faol olib borilishini AQSh manfaatlar dunyoning boshqa hududlarga tarqatilishini ta’minlashi, deb e’tirofetsa bo’ladir To’rtinchidan, mintaqaning neft va gaz zahiralariga boy hudud ekanlłgldłr lś Ushbu xorijiy davlvatlarni doimo o’ziga jalb etib turadi. Markaziy Osiyoda razvedka qilingan neft zahiralari 15 dan 31 mlrd. barrel yoki barcha dunyo zahiralarining 2,7 foizini, tabiiy gaz zahiralari 230 dan 360 trillion kub. futni, ya’ni dunyo zahiralarining 7 foizini tashkil f’ładi. Taqqoslash uchun aytish mumkinki, Yaqin Sharqning neft zahiralari dunyo zahiralarining 55 foizini, ulkan Janubiy Amerika zahiralari 8 foizni tashkil etadi. Mazkur masala yuzasidan izlanish olib borayotgan ayrim geologlarning fikrieha, ulkan Markaziy Osiyo hududi va Kaspiy dengizi havzasi hali yetarli darajada tadqiq qilinmagan. Kelgusida bu hududdajuda ko’p miqdorda uglevodorod xomashyo zahiralarini zabt etish kutilmoqda. Jahon tarixiga kirib kelgan XXI asr xalqaro, mintaqaviy va milliy xavfsizlikka nisbatan kontseptual yondashuvlarning rivojlanishida sifat jihatidan yangi bosqich yasadi, Keng ma t nodagi milliy xavfsizlik kontseptsiyasi davlałlarning o’z qadriyatlari va manfaatlariga, bu qadriyatlar va manfaatlarga tahdidlarga nisbatan rasmiy darajada qabul qilingan yondashuvlar tizimidan, shuningdek bu qadriyatlar va manfaatlami amaldagi va ehtimol tutilgan tahdidlardan himoya qilish usullaridan iborat. Hozirgj notinch dunyoda

davlatlarning milliy xavfsizligiga juda ko’p tahdidlar saqlanib qolmoqda. Milliy mojarolar va nomuayyan rejimli davlutlar jahonning ko’pgİna mintaqalarida mavjud, Ommaviy qirg’in qurolining tarqalishi, terrorizm, uyushgan jinoyatchilik va ekologiya muammolari milliy chegaralarni bilmuydi va jahonning barcha davlatlarini bir xilda tashvishga solmoqda. Xavfsizlikning dunyo miqyosidagi muammolari, chunonchi: resurslaming kamayishi, aholining jadal sur’âtlarda o’sishi, atrof muhitning ifloslanishi, odamlarning ommaviy migratsiyasi juda ko’p mamlakatlarda keskin tuş Olgan. Hozirgi vaqtda xavfsizlikning kontseptual asoslari nazariyachilari milliy va xalqaro xavfsizlikka nisbatan an’anaviy yondashuvlarni qayta ko’rish zarur degan fikrga keldilar, Bu: I) Sovet ittifoqining parchalanishi va Varshava Shartnomasi tashkilotining tugatilishi Sharq-G’arb munosabatlarida keskinlikni pasayiirgani; 2) urushqoq mustabid daûlatlarga qarshi tinch yo’l bilan kurashish vositalarining nufuzi va ta’siri oshgani; 3) amaliyot o’ta qudratli davlatlar beqaror bo’lishini, ular o’z ta f sir doirasiga kiruvchi mamlakatlar va mintaqalardagi siyosiy o’zgarishlarni nazorat qila olmasligini isbotlagani; 4) uchinchi dunyoda beqarorlikning oshishi xavfsizlikka İslam omilining ta’sirini kuchaytirgani bilan bog’liq. 16 Ko g rsatilgan holatlar "siyasiy realizm” nazariyalariga (ularga Makiavelli, Gobbs, Nibur va boshqalaming asarlari asos bo’lgan; hozİıgİ vaqtda "siyosİy realizm” maktabining davomchilari Morgentau, Kissinjer, ZBjezinskiy va boshqalar hisoblanadi), pyniqsa, ulamİng davlatlardagi İchkİ siyosİy vaziyatni„ A-Razmancv, hlqarc x. avfşitliik huquqi. T- 2009. 8.150, 22 uning xalqaro xavfsizlik bilan aloqasini hisobga olishga doir qismiga jiddiy zarba berdi.

Bugungi kunda mintaqaviy xavfsizlikka n; sbatan zamonaviy kontseptual yondashuvlardan jahon hamjamiyati nazariyalari keng o’rin olmoqda, Jahon hamjamiyati tushunchasining tahlili milliy davlatlaming jahondagi roli va davlat suverenitetining istiqbollari haqidagi tasavvurlar bilan bog’liq. Tadqiqotchilar fikriga ko’ra, hozirgi vaqtda har bir davlat xalqaro munosabatlar bo’yicha hamkorlarining xavfsizligi bilan hisoblashishiga to’g’ri kelmoqda, chunki yadroviy tanglikka mintaqaviy mojaro ham, harbiy kemalar o’rtasidagi to’qnashuv ham, kompyuterlar xatosi ham, terrorchilar harakati mahsuli sifatidagi yadroviy intsident ham sabab bo’lishi mumkin. Bugungi kunda mamlakatimizda xavfsizlik shaxs, jamiyat va davlat hayotiy muhim manfaatlarining ichki va tashqi tahdidlardan himoyalanganlik holati sifatida ta’riflanadi. Jahondagi, ayniqsa Markaziy va Janubiy Osiyodagi murakkab vaziyat O’zbekiston Respublikasining mudofaa qobiliyatini davlatimiz xavfsizligini, shuningdek butun Markaziy Osiyo mintaqasida barqarorlikni ta r minlashning muhim sharti qilib qo’ymoqda. ll Mudofaa sohasida normativ bazaning yaratilishiga 1991-yil 31-avgustda qabul qilingan ”0’zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligi asoslari to’g’risida”gi Qonun bilan asos solingan. Bu Qonunda O’zbekiston Respublikasi Mudofaa ishlari bo’yicha vazirlik tashkil etish va mustaqil harbiy siyosat Olib borish huquqiga ega ekanligi mustahkamlab qo’yilgan. Respublika Oliy Kengashi 1992-yil 14-yanvarda qabul gilgan "O’zbekiston Respublikasi hududida joylashgan harbiy qismlar va harbiy o’quv yurtlari to’g’risida”gi Qaror yuqorida zikr etilgan qonunni amalga tatbiq etish yo S lida tashlangan muhim qadam bo’ldi. Respublikasining Harbiy doktrinasi” (1995-yil 30-avgust), O’zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlarining Nizamlari (1996-yil dekabr), boshqa qonunlar va O’zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari qabul qilindi#

O’zbekiston Respublikasi terrorizmga qarshi kurash strategİyasİnİ ishlab chiqishda mintaq; miqyosida mavjud shartnomalardan, masalan, Evropa Kengashi 1977-yilda qabul qilgan Tenorizmga qarshi kurash bo’yicha Evropa konventsiyasidan keng foydalanmoqdlL Terrorizmga qarshi kumshda Shanxay hamkorlik tashkilotining roli oshib bormoqda. Terrorizmga qarshi kurash bo’yicha hamkorlik ikki taraflama darajada ham rivojlanmoqda. Masaları, Turkiya Respublikasi bilan O’zhekiston Respublikasi o’rtasida "Terrorizm, giyohvandlik vositalar kontrabandasi va uyushgan jinoyatchilikka qarshi kurashda hamkorlik to’g’risida" qo’shma bayonot qabul qilindi. Shu jumladan idoralararo darajada ham terrorizmga qarğhi kurash bo’yicha İkkİ taranama bitimlar Rossiya, Turkİya, Eron, Hindistan va boshqa mamlakailar bilan tuzildi# Terrorizmga qarshi kurash bo’yicha bitimlarning asosiy maqsadi terrorizmning har qanday ko’rinishlarini qoralash, terrorchilik harakati qanday sababga ko’ra sedir etilganidan qat’i nazar, uni g’ayrihuquqiy deb e t tirof etishdan iborat. Bunda terrorizmga qarshi kurağh to’g’risidagi shartnomalar bo c yicha oingan majburiyatlar zamirida aut dedeye, judicare (yo topshir, yo jazola) printsipi yotadiki, bu aybdorlar jazolanishining muqarrarligini ta’minlash imkonini bendi, A. Raxmangv: xavfsil ik huquqi, T, 2009. 8.156. ()’zbekiston Respublikasi xalqaro terrorizmga qarshi kurağh kontseptsiyasini amalga oshirishda BMT yordami va ko’magiga suyanmoqda, BMT Bosh Assambleyasi 1994-yilda qabul qilgan Xalqaro terrorizmga barham berish choratadbirlari to’g’risidagi deklaratsiyada belgilangan normalarga qafiy rioya qilmoqda. Ekstremizm va terrorizmga qarshi kurash ularga xalqaro tashkilotlar kuch, g’ayrati qarshi qo’yilgan va Markaziy Osiyo davlatlari bahanıjihal harekat qilgan taqdirdagina samarali bo’lishi mumkin, 1999-yil oxirida Qirg’izistonning O’sh viloyati va O’zbekistonning Farg’ona viloyati hududida O’zbekiston, Qozogfiston,

Qirg’iziston, Tojikiston va Rossiya qurolli kuchlarining vakillari ishtirokida ‘"Hamdo’stlikning janubiy qalqoni-99” qo’shma qo’mondonlik-shtab mashqlarining o’tkazilishi bu yo’lda tashlangan birinchi qadam bo’ldi. Rossiya Prezidenti V’Putinning 2000-yil 18-19-mayda O’zbekistonga rasmiy tashrifi chog’ida ikki davlat boshliqlari o’rtasida o’tkazilgan muzokara ham xalqaro terrorizmga qarshi kurash bo’yicha ikki taraflama qo’shma chora-tadbirlar ishlab chiqishda muhim ahamiyat kaşb etdi, Muzokara davomida xalqaro temrizmga qarshi kurashning zarurligi xususidagi pozitsiyalar to’la mos kelishiga erishildi’Bu kurash 1999-yil Toshkentda (Yzbekiston bilan Rossiya o’rtasida tuzilgan Harbiy va harbiy•texnikaviy hamkorlik to’g’risidagi shartnoma asosida amalga oshiriladi, 2000-yil aprelda Markaziy Osiyo davlatlarining rahbarlari Toshkentda imzolagan 10’rt taraflama bitim terrorizm, siyosiy va diniy ekstremizm, xalqaro uyushgan jinoyatchilikka hamda mamlakatlar barqarorligiga boshqa tahdidlarga qarshi kurashda hamkorlikning huquqiy negiziga aylandi. Markaziy Osiyoda ish olib borayotgan ekstremistlar o’ziga e’tibomi qaratish va boshqa davlatlar ko’magidan foydalanish uchun har xil diniy shiorlami niqob qilib olmoqdalar. Islom ekstremizmi ilgari asosan Yaqin Sharqda o’zini namoyon etgan bo’lsa, kofırlarga qarshi kurashda mujohidlar tayyorlash uchun lagerlar va bavalar tashkil etilgan Afg’onistondagi 20 yillik urush munosabati bilan u doirasini ancha kengaytirdi. Jahon axborot agentliklarining ma’lumotlariga ko’ra, Afg’oniston hududida "Tolibon" harakati ixtiyorida maqsadi Markaziy Osiyo mintaqasidagi vaziyatni beqarorlashtirishdan iborat bo’lgan bir necha lager uzoq vaqt mobaynida ish Olib borgan. Islom aqidaparastlari "dastlabki" islomga qaytish, xalifalik ko’rinishida islom davlati qurish, ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va diniy madaniy hayotni Quťoni karim va Shariat asosida qurish g’oyasini ilgari surmoqdalar, Agar ta’sirchan

choralar ko’rilmasa, diniy ekstremizm islohotlar va demokratik o’zgarishlarga katta zarar ełkazishi mumkin. Markaziy Osiyo davlatlari sharoitida islom aqidaparastlari o’z siyosiy maqsadlariga erishish uchun terrołv: hilik tadbirlari uyushtirish usulidan tobora ko ‘p foydalanmoqdalar, Masalan, 1997-yil oktyabrda Namangan tumanida ular mahalliy amaldorlar va militsiya xodimlariga bir necha suiqasdlar uyushtirdilar, mahalliy aholini hukumatga qarshi chiqishlar qilishga da’vat etdilar. 1997-1998- yillarda vahhobiylar shunday tadbirni Qirg’iziston janubida o s tkazdilar, 1999-yil fevralida esa ular O’zbekiston Prezidenti l. A Karimovga qarshi terrorehilik tadbiri uyushtirdilarł q Markaziy Osiyo davlatlari terrorchilaming kirdikorlariga o’z uyushqoqligi va birdamligini qarshi qo’ymoqdalar. Toshkentda bo’lib o’tgan bir gancha xalqaro anjumanlar, seminarlar va uchrashuvlarda xavfsizlik masalalariga doir muhim huquqiy hujjatlar qąbul qilindi: Markaziy Osiyoda xavfsizlik va hamkorlik masalalari bo•yicha Toshkent seminar-kengashi (1995-yil 15-16-sentyabr); ‘’Markaziy Osiyo • yadro qurolidan xoli hudud” xalqaro konferentsiyasi (1997-yil 15-16-sentyabr); Afg’oniston masalasi bo s yicha "6 2” guruhining Toshkent uchrashuvi va unda (Yzbekiston Respublikasi Prezidenti L A, Karimov ma’ruzasi. A, Raunanov. Xałqaro xavfsizlik huquqi, T, 2039, EY.IEO, Mamlakatimiz Toshkentda bir necha konferentsiyalar o’tkazgan EXHT yig’ilishlarida faol ishtirok etmoqda. Ular orasida demokratiya va inson huquqlari masalalariga bag’ishlangan xalqaro konferentsiya ayniqsa muhim o’rin egallaydi. O’zbekiston NATO doirasida amalga oshirilayotgan ‘Tinchlik yo’lida hamkoilik" dasturiga qo•shildi va mazkur dastur doirasida o’tkazilayotgan mashqlarda ishtirok etmoqda. O’zbekiston Prezidenti I. A Karimov NATO nafaqat Evropada, balki

keng Evrosiyo mintaqasida ham barqarorlik omiliga aylanishi mumkinligini ta’kidlad1.20 Jahon hamjamiyatiga qo’shilish va jahon huquqiy tartibotini o’rnatishda ishtirok etish bu avvalo BMT faoliyatida ishtirok etish demakdir. O’zbekiston BMTga, uning tinchlikni saqlash borasidagi ulkan salohiyatini hisobga Olgan holda, mamlakat jahon tizimiga qo’shilishining muhim vositasi sifatida qaramoqda, BMT universal kollektiv xavfsizlik tizimining negizi hisoblanadi. Tashkilot Ustavida uning jahonda tinchlikni barqaror etish uchun samarali kollektiv chora• tadbirlar ko’rish borasidagi vakolatlari mustahkamlab qo’yilgan. Bu vakolatlar tinchlikni barqaror etishning eng muhim preventiv choralari sifatida nizolarni tinch yo’l bilan hal qilishni (2-moddaning 3-bandi va IV bob), kuch ishlatish yoki kuch ishlatish bilan qo’rqitishni taqiqlashni (2-moddaning 4-bandi), xalqaro vaziyatni beqarorlashtirishi mumkin bo’lgan turli xalqaro muammolarni hal qilishda keng hamkorlikni (1-moddaning 3-bandi, IV va IX boblar), qurollanishni cheklashni hamda qurolsizlanishni (11, 26, 47-moddalar) o’z ichiga oladi, Xalqaro mojarolarni tinch yo’l bilan hal qilishning iloji bo’lmasa, BMT qurolli kuchlardan foydalanmasdan (41-modda) yoki ularning yordamida (42-modda) majburlov choralarini ko’rishi mumkin. Ustavning 40-moddasi qoidalari asosida "er kurrasining qaynoq nuqtalarida" harbiy kuzatuvchilar missiyalari va BMT bayrog’i ostidagi qurolli kuchlar Xavfsizlik sahasi ustidan parlament nazorati. Tit"Oiil, rnexanizrn va amaliyot, Jeneva. 2006. yordamida tinchlikni saqlash bo’yicha BMT operatsiyalarini o’tkazish barqaror va samarali amaliyoti shakllangan. BMT Ustavining VIII bobida mintaqa miqyosida kollektiv xavfsizlik xalqaro tashkilotlarini tuzish imkoniyati nazarda tutilgan bo’lib, ular BMT maqsadlari va printsiplariga mos kelishi, muayyan geografik

hudud doirasidagi nizolargagina taalluqli bo’lishi va shu doiradan chetga chlqmasligi kemk. Bunday tashkilotlar qatoriga quyidagilar kiradi: E.vropada - 1949•yildan beri fáoliyat ko’rsatib kelayotgan SHimoliy Atlantika shartnomasi tashkiloti (NATO) va Evropada xavfSizlik va hamkorlik tashkiloti (EXHT); Evrosiyo qit’ási doilasida 1992-yildan beri Mustaqil Davlatlar Hamdo’stligiga a’zo davlatlarni o’z ichiga Olgan kollektiv xavfsizlik tizimi va mazkur Tashkilotning ta v sis hujjatlari va keyingi hujjatlariga muvofiq yaratilgan mexanizmlar shakllanmoqda; tegishli mintaqa davlatlariga qarshi agressiya yuz bergan holda kollektiv choratadbirlardan foydalanish imkoniyati Arab davlatlari ligasi, Afrika birdamlik tashkiloti va Amerika davlatlari tashkilotining ta t sis hujjatlarida va ular bilan bog’langan boshqa hujjatlarda ham nazarda tutilgan? l Xalqaro xavfsizlik huquqining shakllanishi va rivojlanishida qurolli kuchlar va qurollanishni cheklash va qisqartirishga, urush olib borishning ayrim o’ta xavfli vositalarini yo’q qilib tashlashga, qurolsizlanishga qaratilgan ko’p taraflama xalqaro bitimlar muhim rol o’ynamoqda. Ularning orasida 1972-yilgi Bakteriologik (biologik) va zaharli qurollarni ishlab chiqish, yasash va ularning zaxiralarini to’plashni taqiqlash hamda ularni yo s q qilish to’g’risidagi konventsiya, 1963-yilgi Atmosfera, koinot bo’shlig’i va suv ostida yadro qurolini sinovdan o’tkazishni taqiqlash to’g’risidagi shartnoma, 1968-yilgi Yadro qurolini tarqqtmaslik to’g’risidagi shartnoma, 1971-yilgi Yadro qurolini va ommaviy qirg’in qurolining boshqa turlarini dengizlar va okeanlar tubida va uning ostida joylashtirishni taqiqlash to’g’risidagi shartnoma, 1967-yilgi Lotin Amerikasida .yadro qurolini taqiqlash to g g’risidagi shartnoma alohida o’rin egallaydi. Bu va boshqa shunga o’xshash ko’p taraflama hujjatlar ayni shu tartibga solish ob’ektlariga doir ko’p sonli ikki taraflama shartnomalar bilan to’ldiriladi. 1996-yilda Yadro sinovlarini yalpi taqiqlash to’g’risidagi shartnomaning qabul qilinishi xalqaro xavfsizlik huquqining shakllanishida muhim voqea bo’ldi.

SHartnomaning I-moddasiga muvofiq har bir ishtirokchi davlat yadro qurolini sinov tarzida portlatmaslik va umuman hech qąnday yadro portlashini amalga oshirmaslik, shuningdek o’z yurisdiktsiyasi yoki nazorati ostidagi har qanday joyda shunday yadro portlashini taqiqlash va oldini olish majburiyatini oladi. Ishtirokchi davlatlar Yadro sinovlarini yalpi taqiqlash to’g’risidagi shartnoma Tashkilotini ta’sis etdilar. Tashkilot qarorgohi Vena shahrida joylashgan. Tashkilotning oliy organi - ishtirokchi davlatlar Konferentsiyasi. Tashkilot ijroqo’mi 51 a’zodan iborat@ Sl•lartnomaga rioya etilishi ustidan nazorat Olib borish maqsadida nazorat rejimi ta’sis etiladi. U xalqaro monitoring tizimi, masłahatlashish va tushuntirishlar berish, joyda inspektsiya o’tkazish va ishonchni mustahkamlash chora-tadbirlaridan iborat. Xalqaro-huquqiy hujjatlar qoidalarining bajarilishi ustidan milliy va xalqaro chora-tadbirlar yordamida nazorat o’rnatish mazkur hujjatlar asosida xavfsizlikni ta’minlashning samarali vositasi hisoblanadi, Masalan, yuqorida zikr etilgan 1968yilgi Shartnomaga muvofiq nazorat vazifalari MAGATEga yuklatilgan bo’lib, u inspektsiya tadbirlari o’tkazishi murnkin; MAGATE bilan bir qątorda, 1967-yilgi Shartnoma inspektsiya o’tkazish vakolatini Lotin Amerikasida yadro qurolini taqiqlash ągentligiga beradi; 1993-yilgi Kimyoviy qurollarni taqiqlash to’g’risidagi konventsiyada bu borada xalqaro inspektsiyalar o’tkazish vakolatiga ega bo’lgan kimyoviy qurollarni taqiqlash tashkilotini tuzish nazarda tutilgan; 1971-yilgi Shartnomada unga rioya etilishini tekshirishning milliy va xalqaro chora-tadbirlari va vositalarini uyg;unlashtirish nazarda tutilgan; shunga o’xshash tizim 1977-yilgi Tabiiy muhitga ta’sir ko’rsatish vositalaridan harbiy yoki boshqa har qanday dushmanlik maqsadlarida foydalanishni taqiqlash to’g’risidagi konventsiyada belgilab qo’yilgan: u aralash konsultatsion mexanizmlarni yaratiSh imkoniyatini ko’zda tutadi.

Xulosa Davlatlar o’rtasidagi nifoq sabablarini bartaraf etish va xalqaro keskinlikning oldini olish xalqam xavfsizlikni ta’minlashning eng ishonchli vositasi hisoblanadi, Butun hozirgi zarnon xalqaro huquqi shunga qaratilgan. Biroq xalqaro munosabatlarda shu maqsadga qaratilgan bir qancha muayyan chora-tadbirlar ham ishlab chiqilgan. Bunday chora-tadbirlar odatda bir necha guruhga bo’linadi: a) kollektiv xavfsizlik tizimlari tashkil etish; b) qurollanishni cheklash hamda qu1T) llanish ustidan nazorat o’rnatish; v) o’zaro ishonchni mustahkamlash va nuorat chora-tadbirlari. Kollektiv xavfsizlik - bu davlatlar tinchlikka tahdidni bartaraf etish va agressiya harakatlarini to’xtatish maqsadida birgalikda amalga oshiradigan tadbirlar tizimi. Umumiy kollektiv xavfsizlik tizimi va mintaqaviy tizimlar farqlanadi. Qurolsizlanish - insoniyatning azaliy orzusiv Qurolsizlanishga xavfsizlikning eng ishonchli kafolati sifatida qaraladi. BMT Ustavi Bosh Assambleyaga ‘Ixalqaro tinchlik va xavfsizlikni saqlash ishida hamkorlikning umumiy printsiplarini, shu jumladan qvarolsizlanishni hamda qurollanishni tartibga solishni belgilab beruvchi printsiplarni ko’rib chiqish" vakolatini bergan. Bu g’oya bir qancha xalqaro-huquqiy hujjatlarda o’z aksini topgan. Shunga qaramay, qurolsizlanish g’oyasi ijobiy huquq normasiga aylangani yo’q. Amalda qisman qurolsizlanish, qurol-yarog’larni qisqartirish to’g’risida so’z yuritiladi. Avvalo eng xavfli qurol turlari, chunonchi: I. Kimyoviy va bakteriologik qurol; 2. Yoriluvchi o’qlar va yondiruvchi qurol; 3. Lazerli qurol; 4. Urush olib borishning ekologik vositalari va usullari; 5. Yadro quroli qisqartirildi.

Har qanday mamlakat boshqa davlatlar orasida o’z suverenligjni saqlab qolish maqsadida daim o’z xavfsizligini mustahkamlash haqida qayg’uradi. Bunda davlat mazkur maqsadga qanday vositalar yordamida erishishi muhimdir. Hozirgi zaman qurolining xusıısiyati biron-bir davlatga o’z xavfsizligini faqat harbiytexnika vosİtalarİ, qurol-aslaha va qurolli kuchlarni ko’paytirish bilan ta’minlash imkonini bermaydi, chunki hozir nafaqat yadro urushida, balki qurollanish poygasida ham yutib chiqish mumkin emas. Bugungi kunda davlatning xavfsizligini ta’minlashda siyosiy, shu jumladan yuridik vositalardan foydalanishni ustun qo’yish zarurligi ayon bo’lib qoldi

Похожие

И.А.Каримовнинг мустакил Ўзбекистонни сиёсий, иктисодий, маънавий ривожини таъминлаш бўйича яратган тадқиқотлари