logo
  1. Главная страница
  2. Курсовые работы
  3. Экономика
  4. Tovar tasniflanishini asosiy turlari

Tovar tasniflanishini asosiy turlari

Загружено в:

06.08.2023

Скачано:

0

Размер:

826.888671875 KB
Скачать
Tovar tasniflanishini asosiy turlari Reja: Kirish 1. Tovarlar va ularning tasnifi, assortimenti 2. Tibbiyot tovarlarini tasniflash 3. Tibbiyot tovarlarni yetkazib berish turlari Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1 Kirish Tovarlarni tasniflash (klassifikatsiya 1) - bu ularni biror bir umumiy belgilariga bog’liq holda kategoriyalarga, darajalarga taqsimlab chiqishning mantiqiy jarayonidir. Tasniflash inson faoliyatining barcha sohalarida muhim ahamiyatga egadir. Fanda u tadqiqotlar natijalarini umumlashtiradi va tartibga soladi hamda ilmiy izlanuvchanlikning muhim vositasi hisoblanadi. Tovarshunoslikda tovarlar, ularning xususiyatlari, sifat ko’rsatkichlari kabilar tasniflanadi. Bugungi kunda bozorda o’n minglab nomdagi tovarlar mavjuddir, ilmiy-texnik taraqqiyot natijasida esa ularning nomenklatura 2 si yanada kengayib bormoqda. Ko’pdan-ko’p ashyolarni biron umumiy alomatiga ko’ra guruhlar, sinflar va boshqa bo’linmalarga taqsimlash tasniflash deyiladi. Mahsulotni birgina alomatiga ko’ra tartibga solish guruhlash deyiladi. Odatda tasnif lash oddiy guruhlashdan farq qiladi va o’zaro bog’langan bir necha taqsimot bosqichlari bo’ladi. Bir-biriga muayyan tarzda bo’ysinishgan bo’linmali mahsulotni tasniflash yo’li   ierarxik   tartibga solish deyiladi. Sanoat mahsulotlarining asosiy tasniflash alomatlari quyidagilardir: kelib chiqishi (qora metallurgiya, mashinasozliq kimyo sanoati, neftni qayta ishlash sanoati va hakazolar); ishlab chiqarish jarayonida qatnashuvi (xom ashyo, asosiy va yordamchi materiallar, yoqilg’i hamda elektr energiyasi va boshqalar); vazifasi (flyuslar, dizel yoqilg’isi, sovutuvchi suyuqliklar, payvand elektrodlari va h.k.). Ishlab chiqarish-texnik ahamiyatidagi mahsulot shakli, kattaligi va boshqa alomatlardan iborat tabiiy holatiga ko’ra ham tasnif qilinadi. Mahsulot sarfini hamda mahsulot zahiralarini me’yorlashtirishda, moddiy texnika ta’minoti rejalarini ishlab chiqishda, milliy iqtisodiyotni moddiy resurslar bilan ta’minlash holatini nazorat etib turishda va boshqa ishlarda ana shu tasnifikatordan foydalaniladi. Kodlashtirish natijasida mahsulot nomlariga shartli belgilar (kodlar,   shifrlar , nomenklatura nomeri) qo’yiladi, bu narsa murakkab nomlardan qochishga, iqtisodiy axborot ishlab chiqishni avtomatlashtirishga imkon beradi. 2 Assortiment-   bu iste’mol, savdo yoki ishlab chiqarishdagi aniq bir belgilariga mos holda birlashtirilgan har xil ko’rinishdagi, turdagi tovarlarning majmuasidir. Assortiment tovarni tavsiflovchi muhim ko’rsatkichlardan biri hisoblanadi. Sanoat va savdo assortimentlari farqlanadi. Sanoat assortimenti-   bu alohida korxona, korxonalar uyushmasi yoki sanoat tarmog’i tomonidan ishlab chiqariladigan mahsulotlar nomenklaturasidir. Savdo assortimenti-   bu ulgurji va chakana savdo sohasida, muomala sohasida mavjud bo’lgan tovarlar nomenklaturasidir. U sanoat assortimentiga bog’liq, ammo undan kengroq bo’ladi, chunki savdo assortimentiga import tovarlar ham kiradi. Savdo assortimenti o’z navbatida tovar guruhlari assortimenti va savdo korxonasi assortimentiga bo’linadi. Tovar guruhlari assortimenti-   aniq bir belgilariga mos holda birlashtirilgan har xil ko’rinishdagi, turdagi tovarlarning majmuasidir; ko’pgina hollarda u turli sanoat tarmoqlari tovarlaridan tashkil topishi mumkin (attorlik, metall buyumlar, to’qimachilik, ko’nchilik, plastmassalar kabilar). Savdoda   oddiy va murakkab assortiment li tovarlar farqlanadi. Oddiy assortimentli tovarlar ko’p bo’lmagan belgilar asosida tasniflanadi (o’quvchi daftari, bo’yoqlar kabilar). Murakkab assortimentli tovarlar vazifalari, ishlab chiqarilgan materiallari, ishlab chiqarish usullari, shakl-shamoyili bo’yicha va shu kabi belgilar bo’yicha bo’lib chiqiladi (kiyim-kechak,   poyafzal , idish kabilar). Bunday assortimentda tovarlar turi ancha ko’p bo’ladi. 1. Tovarlar va ularning tasnifi Tovarlar belgilariga qarab bir qancha guruhlarga bo'linadi. Ularning orasida asosiysi bajaradigan vazifasidir. Vazifaga ko’ra, ular quyidagi turlarga boMinadi: — iste’mol tovarlari — yakka tartibdagi iste’molchilarning shaxsan foydalanishlariga mo’ljallangan turlari; — sanoat tovarlari — boshqa tovarlarni ishlab chiqarishga 3 moMjallangan va uning xom ashyo va texnologik ta ’m inotini yaratuvchi turlari; — tashkiliy texnika tovarlari — m a’muriy-boshqaruv faoliyatini tashkil qilishni yaxshilashga moMjallangan turlari. Tovarlaming har bir turi turkumlarga boMinadi. Taqsimlash asosini tovarlaming vazifasi va ehtiyojlarni qondirish tashkil etadi. Tovarlar turkumi — ehtiyojlarning umumlashtirilgan guruh- larini qondiruvchi ko’plab tovarlardan iborat. Iste’mol tovarlarining turkumlaridan biri tibbiyot tovarlari turkumidir. Tibbiyot tovarlari t urkum i inson salomatligini ta ’minlashda ijtimoiy ehtiyojlarni qondirishga moMjallangan, tashxis qo’yish, davolash va kasallikning oldini olishda qoMlaniladi, shuningdek shaxsiy gigiyena vositalari, bem orl ar ni parvarish qilish buyumlari sifatida, tez yordam ko'rsatish uchun foydalaniladi va hokazo. T u r k u m lar i s h l a t i l a y o t g a n xom as hy og a va f u n k s i o n a l vazifasiga ko'ra kichik turkumlar, guruhlar, turlar va xilma-xil turlarga boMinadi. Tovarlaming kichik turkumi deganda muayyan tafovutlarga ega boMgan ehtiyojlarning o’xshash guruhlarini qondiradigan ko’plab tovarlar tushuniladi. Tovarlar guruhi — ehtiyojlarning ancha o’ziga xos guruhlarini qondiruvchi kichik tovarlar guruhi bo’lib, ishlatilayotgan xomashyo tuzilishining xususiyatlariga bogMiqdir. Yuqorida bayon etilgan xulosaga 2 ta yirik guruh misol boMib xizmat qilishi mumkin: ashyo (material)lar va buyumlar. Ashyolar buyumlardan davolash-tashxis jarayonida qoMlanilganda takroran ishlatilishi mumkin emasligi bilan farq qiladi. Har bir ashyo bitta turdagi xomashyodan tayyorlanadi. Masalan, bogMash, choklash, plombalash ashyoiari. Buyumlar bir necha marta ishlatishga va imkon qadar uzoq xizmat qilishga moMjallangan. Shu sababdan, ular pishiq va mustahkam ashyolardan yasaladi. Masalan, tibbiy asboblar, rezina va lateks buyumlari. Tovarlaming kichik guruhi deyilganda bir guruh tovarlar bilan umumiy vazifaga ega boMgan ko’plab kichik, lekin boshqa kichik guruhga mansub 4 tovarlardan o’ziga xos belgilar bilan farqlanadigan ko’plab kichik tovarlar guruhi tushuniladi. Masalan, jarrohlik asboblari guruhi kichik guruhlarga — kesuvchi, qisqich, jarohat kengaytiruvchi va hokazo guruhlarga boMinadi. Tovarlar turi — yakka tartibda moMjallanganligi va o ‘xshash belgilar bilan bir-biridan farq qiladigan tovarlar yigMndisi. Masalan, quyidagi choklash ashyoiari: ichak ipi (ketgut), ipak, kapron, lavsan va boshqalar. Ko’pincha tovarlaming turi tashqi ko’rinishi, hidi, rangi, quyuq- suyuqligiga qarab aniqlanadi. Masalan, choklash ashyo turlari har xil ranglari bilan farqlanadi: jarrohlik ipagi — oq rangli, ketgut — oqish-sariqdan jigarranggacha, kapron iplar esa yashil rangda chiqariladi. Tovarlaming xilma-xilligi — qator o’ziga xos belgilar bilan farqlanadigan bitta turga mansub tovarlar yig’indisi. Masalan, o’tkir uchli va to’mtoq uchli, to’g’ri va egilgan uchlarga ega boMganjarrohlik qaychilari va hokazo. Tovarlaming har biriga nom berilib, o’sha nomga, asosan, uni boshqa tovarlardan farqlash mumkin. Tovarning nomi — muayyan turdagi, o’z nomi bilan shu turdagi tovarlardan va o’ziga xos xususiyatlari bilan farqlanadigan tovarlar yig’indisi. Masalan, Dalgren qisqichi, Jane shprisi, Lister qaychisi. Tovarlar tovarshunoslik faoliyatining obyektlari sifatida o'zlari- ning assortiment, sifat, miqdor tasniflariga ega. Ular tovarning iste’mol qiym atini yaratib, i nsonni ng haqqoni y ehti yojl ari (fiziologik, ijtimoiy, psixologik va hokazo) ni qondiradi. Tovarlaming iste’mol qiymati — ulami iste’mol qilish vaqtida namoyon bo'lib, asosiy tovarshunoslik tavsiflari orqali belgilanadi. Tovarlaming iste’mol qiymati vazifasiga ko’ra ularni ichki yoki tashqi maqsadlarda ishlatilishi uchun foydalanish yoki ishlatish yo’li bilan iste’mol qilish paytida namoyon boMadi. Tibbiyot tovarlaming iste’mol qiymati ularning asosiy tovarshunoslik tavsiflari orqali namoyon boMadi. Tasnif — predmet yoki hodisaning farqli xossalari, belgilari yig’indisi. Mazkur ta ’rifga asoslanib, tovarlaming asosiy tovar shunoslik 5 tavsiflarini ifodalash mumkin. Tovarlaming sifat tavsifi — turli xil ehtiyojlarni qondirish qobiliyatiga ega boMgan ichki turdosh iste’mol xossalar yig’indisi. Bu assortiment bilan uzviy bog’langan, chunki ularga umumiy xossa vazifa xosdir. Sifat tavsifida xavfsizlik va ekologik (atrof-muhitga nisbatan tozalik) xossasi muhim o ‘rin egallaydi. Tovarlaming assortiment tavsifi — tovarlaming funksional yoki ijtimoiy vazifasini aniqlovchi tovarlaming farqli tur xossalari va belgilari yig’indisi. Bunday tavsif guruh, kichik guruh, tur, xilma-xillik, nomi, savdo rusumini o ‘z ichiga olib, tovarning bitta turi yoki boshqa turi nomidan jiddiy tafovutlarni belgilaydi. M as al an , ti bbiy a n a t o m ik arra (birm u n c h a yum shoq suyaklarni arralashda ishlatiladi), romli arra (yirik suyaklar uchun) va pichoqli arra (barmoqlaming suyaklarini kesib tashlash — amputatsiya qilish uchun) bir- biridan funksional vazifalari bilan farq qiladi. Mazkur tafovutlar ularning sifat tavsiyalariga bogMiqdir. Assortiment tasnifi tovarlaming eng muhim tasniflaridan biri boMib, har xil turlar va nomlardagi tovarlar o’rtasidagi jiddiy tafovutlarni aniqlaydi. 6 7 Oddiy assortiment — eht iyoj lar ni ng c he kl an ga n sonini qondiradigan tovarlar guruhlari, turlari va nomlarining kam miqdorini bildiradigan tovarlar to'plami. Mazkur tovarlar to’plami kundalik talabli tibbiy tovarlarni sotuvchi dorixonalar va “Tibbiy texnika” do’konlariga xosdir. M u r a k k a b assortiment — t ovarl ar ga ni sbat an t url icha ehtiyojlarni qondiradigan tovarlaming katta miqdordagi guruhlari, turlari, xilma-xilligi va nomlarini bildiradigan bn turli tovarlar to'plami. Guruhli assortiment — belgilariga binoan umumiyligi bo’yicha birlashgan va shunga o'xshash ehtiyojlarni qondiradigan bir xil tovarlar to'plami. Turli assortiment — shunga o'xshash ehtiyojlarni qondiradigan har xil turlar va nomli tovarlar to'plami. Ushbu assortiment guruhli assortimentning ajralmas qismi. Rusumli assortiment — bir turdagi, rusumli noml ar yoki rusumli tovarlar guruhiga mansub tovarlar to'plam i. Bunday tovarlar fiziologik ehtiyojlarni qondirish bilan bir qat or da sezilarli darajada ijtimoiy va psixologik ehtiyojlarni qondirishga moMjallangan. Keng assortiment — ko'plab kichik guruhlar, turlar, xilma- xilligi, nom lari, shu jum ladan bir turlilar guruhiga mansub bo’lgan, lekin yakka tartibda o'ziga xos belgilari bilan ajralib turadigan rusumlarga tegishli tovarlar to'plami. Ko'makdosh assortiment — yordamchi vazifalami bajaradigan va ushbu tashkilot uchun asosiy assortimentga mansub bo'lmagan tovarlar to'plami. Aralash assortiment — vazifalariga ko'ra katta xilma-xilligi bilan farqlanadigan turli guruhlar, turlar, nomlarga ega bo'lgan tovarlar to 'p lam i. Aralash assort im ent tibbiy asbobl ar , a p p a r a t l a r , uskunalar va shu kabilar bilan savdo qiluvchi do'konlarga XGsdir. Ehtiyojlarni qondirish darajasiga ko'ra, tovarlar oqilona va mo'tadil assortimentlarga bo'linadi. Oqilona assortiment — ilm-fan, texnika va texnologiyalaming muayyan taraqqiyoti darajasida turmushning maksimal sifatini ta ’minlaydigan, hayotiy asoslangan ehtiyojlarni qondiradigan tovarlar to'plami. 8 Mo't adil assortiment — loyihalashga, ishlab chiqarishni tayyorlashga va iste’molchiga yetkazishga kamxaij, foydali, samarali hayotiy ehtiyojlarni qondiradigan tovarlar to’plami. Tovarlaming mo’tadil assortimenti kuchli raqobatbardoshligi bilan farqlanadi. Tovarlaming oqilona va mo'tadil assortimenti, asosan, uning sifat jihatini tavsiflaydi. Assortiment xususiyatlari — assortimentni shakllantirishda namoyon bo’ladigan uning maxsus sifatlari. Assortiment ko ‘rsatkichlari — assortiment xususiyatlarining miqdor tomoni dan ifodalanishi bo’lib, ayni paytda tovarlaming turlari va nomlarining soni bilan o ‘lchanadi. Assortiment kengligi — bir turdagi va har xil guruhga mansub t ovar l am ing t ur l ar i , xilma-xilligi va nom larining mi qdori . Assortiment kengligi bozorni tovarlar bilan to’ldirishning bilvosita ko’rsatkichi bo’lib xizmat qilishi mumkin: qamrov qancha keng bo’lsa, b o z o r n i toMdirish ham s h u n c h a qamrovl i b o' l a di . Assortiment kengligi ko’rsatkichi bozorni to’Ialigiga, shuningdek talab holatiga bogMiq holda qo'llaniladi. Assortimentning to’laligi — bir turdagi tovarlar to ‘plamining bir xil ehtiyojlarni qondirish qobiliyati. ToMalik bir xil guruhga mansub tovarlaming turlari, xilma-xilligi va nomlarining miqdori bilan tavsiflanadi. Assortimentning barqarorligi — tovarlar to ‘plamining bir xil tovarlarga nisbatan talabni qondirish qobiliyati. Bunday tovarlaming alohida xususiyatlari — ularga barqaror talabning mavjudligidir. Yangilanish — tovarlar yig’indisiga o’zgargan talabni yangi tovarlar hisobidan qondirish qobiliyati. Yangilanish tashkilotning assortiment bo’yicha siyosati yo'nalishlaridan biri bo'lib, u qoidaga ko’ra to’ldirilgan bozor sharoitlarida amalga oshiriladi. Qondirilayotgan ehtiyojlarga qarab vazifa xususiyatlari kichik guruhlarga boMinadi: funksional, ijtimoiy, tasniflovchi va univer sal vazifa\ax (4-chizma). Funksional vazifa (funksional xossalar) tovarlaming asosiy, ya’ni 9 belgilangan vazifalami bajarishga qodirligini ifoda etadi: skalpellar — yumshoq to ‘qimalami kesish, tibbiy arra — suyak- lami arralashga moMjallangan. T ovarl am ing funksional xossalarini aniqlash, maqsadga muvofiq ravishda, ulaming asosiy vazifasi va ehtiyojlarni toMaroq ta’minlashi bilan belgilanadi. Ijtim oiy vazifa — t o v a r l a m ing yakka t a r t i b d a g i yoki jamoatchilik ijtimoiy ehtiyojlarini qondirishga qodirligi. Ijtimoiy vazifa ko'rsatkichlari deb, ko’pincha tovarlaming tashqi ko’rinishi, tarkibi va ayrim qismlarining mazmuniga aytiladi. Bunday ko’rsatkichlarga tovarning imidji, tashqi ko’rinishi (masalan, asboblaming yaltiroq sathi, tibbiy asboblar to ‘plamining qulay bejirim qadoqlanishi) kiradi. Tasnifiy (klassifikatsion) vazifa — qator xossalar va ko'rsat- kichlarining tasnifiy belgilari sifatida chiqishga qodirligi. Ko’plab ko’rsatkichlar yoki xossalar (kimyoviy tarkibi va ayrim moddalar, funksional xossalar va hokazo) tasnifiy vazifa bo’lib xizmat qilishi mumkin. Universal vazifa — tovarlar xossalari va ko'rsatkichlarining turli xil ehtiyojlarni qondirishga qodirligi. Ishonchlilik — tovarlaming oldindan kelishilgan muddatlar davomida saqlash va iste’mol qilish (foydalanish) jarayonida funksional vazifasini saqlashga qodirligi. Tovarlar — ularni saqlash, iste’mol qilish va foydalanishda sodir bo’ladigan jarayonlar oqibatida doimo o’zgarib turadi. Ishonchlilik mezoniga bog'liq holda quyidagi kichik guruhlarga bo’linadi: chidamlilik, to’xtamaslik, ta ’mirlashga yaroqlilik va saqlanishlik. Chidamlilik — tibbiyot tovarlarining texnik xizmat ko’rsatish va ta ’mirlashda oxirgi holat yoki belgilangan vaqtning boshla- nishigacha ishlash qobiliyatini saqlashga qodirligi. Chidamlilik ko ‘rsatkichlari deb, tovarlardan foydalanish muddatiga aytiladi. Foydalanish yoki yaroqlilik muddati — tibbiyot tovarlaridan 10 foydalanishda asosiy vazifalarining bajarishni davomiyligi. Masalan, rezina buyumlardan foydalanish muddati 1,5—2 yil qilib belgilangan. Dori vositalaridan foydalanishda yaroqlilik m uddat i ularning yorliqlarida va ishlatish bo’yicha yo’riqnomalarida ko’rsatilgan. B u yu m lar, as bo bl ar , a s b o b - u s k u n a l a r d a n f o y d a l a n i s h muddatlari me’yoriy hujjatlarda qayd etiladi. To ‘xtamaslik — tovarlaming funksional vazifasini nuqsonsiz bajarishga qodirligi bo'lib, ulardan keyingi foydalanishda qiyinchilik tug’ilmasligi. To’xtamaslik buyum dan uzluksiz va to ‘xtovsiz foydalanish muddatlari, shuningdek shartli davrda nuqsonlaming paydo bo’lish soni bilan tavsiflanadi. To’xtamaslik ishonchlilik xossasi bo'lib, k o ' p i n c h a tibbiy tovarlar (tibbiy texnika, asbob-uskuna) uchun qo'llaniladi. Ta’mirlashga yaroqlilik — tovarlaming avvalgi xossalarini, avvalo ani ql angan n uq so nl ar ni b a r t a r a f etilganidan keyin, funksional vazifasini tiklab borishga qodirligi. Saqlanishlik — saqlashning muayyan muddati davomida sezilarli yo'qotishlarsiz darajada avvalgi miqdor va sifat tavsiflarini saqlashga qodirlik. Saqlanishlik barcha iste’mol tovarlarga, shu jumladan tibbiyot tovarlariga ham xosdir. Ergonomik xossalar — tovarning iste’molchi ehtiyojlarini qondirish uchun qulaylik, badasti rl ikni his etishni yaratish qobiliyati. Dori vositalami qabul qilish uchun (burunga, ko'zga tomizgichlar, kapsulalardagi dori moddalar va hokazo) qulay qadoq ko’rinishida namoyon boMadi. Estetik xossasi — tovarning tashqi (tovar) ko’rinishi, butun- ligi, moda va uslubi, axborot ifodaliligi va tovami bozorda sotishga bog’liq boMgan ishlov berilganligining mukammalligi tovarlaming estetik xossalari ko’rsatkichlari bo’lib xizmat qilishi mumkin. Ekologik xossalar — tovarlardan foydalanilganda ularning atrof-muhitga zararli ta’sir o’tkazmaslikka qodirligi. Atrof-muhitning barqarorligini buzadigan elektr va magnit maydonlarning tavsiflari tibbiy texnikaning ekologik xossalari 11 ko’rsatkichlaridir. Xavfsizlik — yo’l qo’yiladigan daraja bilan ziyon va zarar yetkazish ehtimoli cheklangan holat. Tibbiyot tovarlariga nisbatan olganda, xavfsizlik tovarlardan foydalanilganda yoki iste’mol qilinganda iste’molchi hayoti, sog’lig’i va mulkiga ziyon-zahmat yetkazishning yo’qligi deb qaraladi. Xavfsizlik barcha tibbiyot tovarlariga xos boMgan eng muhim sifatdir. 2. Tibbiyot tovarlarini tasniflash Tasniflash bilimning istalgan sohasi uchun muhimdir. Chunki u tadqiqot obyektlarida to’plangan axborotni tartibga solish — tizimlash bilan bog’liq, ularning xilma-xilligida mo’ljalni to ‘g’ri olish imkoniyatini beradi va muhimi, ulaiga oid bilimlar manbayidir. Tibbiyot tovarlari iste’mol tovarlari guruhiga mansub bo’l- ganligi tufayli marketing nazariyasi va amaliyotida qabul qilingan tasniflashga yondoshuvlarni ko’rib chiqish maqsadga muvofiqdir. 1923- yilda Melvin Kouplend tomonidan iste’mol tovarlarini tasniflashga doir dastlabki takliflar olg’a surilgan. Unda tovarlar istiqbolli, kundalik talablar va maxsus assortimentdagi tovarlarga ajratilgan. Tovarning sifati iste’mol afzalligi va raqobatbardoshligini shakl- lantirishga hal qiluvchi ta’sir o’tkazuvchi asosiy tasniflardan biridir. Sifat — belgilangan va taxmin qilinayotgan ehtiyojlarni qondirishga obyektning qodirligiga mansub tavsiflar yig’indisidir (MS ISO 8402:1994). Odatda, tovarlarga qo’yiladigan talablar tovarlaming sifati va xossalari asosida belgilanadi. Tibbiyot tovarlarining sifati — bemorlarni davolash jarayoni- dagi ehtiyojni qondirish uchun yaroqlilik darajasi. Tovarlar sifatiga nisbatan talablaming loyihalash va tayyorlanish 12 bosqichlarida belgilanadi, moddiy-texnika ta’minoti, ishlanmasini tayyorlash va ishlab chiqarishni tashkil qilish, ishchilar va uzil- kesil nazorat, saqlash va sotish bilan ta ’minlanadi. Iste’molchiga jo’natish yoki iste’mol(foydalanish)dan aw al sifatga talablar va standartlar va TShlar bilan kafolatlangan me’yorlar bo’yicha yoki iste’molchilaming talablariga muvofiq baholanadi. Me’yoriy hujjatlarda sifatni shartlaydigan xususiyatlar va ko’rsatkichlarga nisbatan talablar belgilanadi. Shu bois quyida sifatning tarkiblarini tashkil etadigan belgilami ko’rib chiqamiz. Sog’l Mintaqalarda dori vositalar va tibbiy buyumlar sifatining nazorati nazorat-tahlil laboratoriyalari yordamida amalga oshiriladi. Ularning barchasi “0 ‘z standart” Agentligi tomonidan sinov markazlari sifatida akkreditatsiyadan o’tgan. Mazkur laboratoriya - laming uslubiy markazi — Bosh boshqarm aning Dori vositalarini Ekspertizalash va Standartlash Davlat Markazidir ( DV E SD M) . Tibbiyot buyumlari sohasida davlat siyosatini shakllantiiish, muammolarini hal etishda yetakchi o ‘rinlardan birini Yangi tibbiy texnika qo’m it asi egallaydi. iqni saqlash va tibbiyot fanining rivojlantirish konsep- siyasida dori vositalarining ta’minotini takomillashtirish va tibbiy yordam ko’rsatishda kafolat asosiy tamoyilga aylandi. Davlatning asosiy vazifalaridan biri — dori vositalari va tibbiy buyumlaming yuqori sifatini ta’minlash masalasini faqat sifatni samarali nazorat qilish tizimini amalga oshirish yo’li bilan hal qilish mumkin. 0 ‘zbekiston Respublikasining 1997 yilda qabul qilgan “ Dori vositalari va farmatsevtik faoliyat to ‘g’risida”gi Q on un i dori vositalari va tibbiy buyumlarni ishlab chiqarish, tayyorlash, sifati, samaradorligi va xavfsizligini ta ’minlashda davlat nazoratining ustuvorligini belgilab berdi. Ekspertizalash, standartlash va davlat nazoratining mavjud nazorat tizimini takomillashtirish mazkur konsepsiyaning dastlabki amaliy tatbig’iga aylandi. Bu esa 0 ‘zbekiston Respublikasi SogMiqni saqlash vazirligi tizimida nazorat tizimining barcha bo’linmalarini birlashtirishga qodir tuzilmalami yaratish, shu bilan birga dori vositalari va tibbiy texnikaning zamonaviy talablaiga muvofiq sifatini nazorat qilishni ta ’minlash imkonini yaratdi. Dori vositalari va 13 tibbiy texnika buyumlarini reglamentlash sohasida yagona davlat siyosatini ta’minlash maqsadida 0 ‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1995-yil 25-mayda qabul qilgan 181 -sonli qaroriga binoan Dori vositalari va tibbiy texnika sifatini nazorat qilish Bosh boshqarmasi tashkil qilindi. Dori vositalari va tibbiy texnika sifatini nazorat qilish Bosh boshqarmasining zimmasiga dori va tashxis vositalari hamda tibbiy texnika va tibbiy buyumlar sifati ustidan davlat nazoratini tashkil qilish hamda amalga oshirish, dori vositalari va tibbiy buyumlami, davolash, oziqlanish mahsulotlari ham da tibbiy texnikani eksper tizalash, standartlash va ro’yxatga olish hamda sertifikatlashni amalga oshiruvchi muassasalar va tashkilotlar faoliyatini muvofiq- lashtirish ham da ularga rahbarlik qilish masalalari yuklatilgan. Sifatni ta ’minlash mezonlaridan biri mustaqil farmatsevtik nazoratni tashkil etishdir. 0 ‘zbekiston Respublikasida ushbu vazifalar Bosh bo sh qa r m aning Farm atsevti k inspeksiyasiga topshirilgan. Mazkur inspeksiya nazor at tizimiga kiruvchi ish lab chiqarish korxonalari, dorixona xizmatlari faoliyatini tekshi- radi. Xususiyat — tovarning yaratilishi, baholanishi, saqlanishi va iste’mol qilinishi (ishlatilishi) da namoyon boMadigan obyektiv xossasi. Tovarning xususiyati oddiy va murakkab bo’lishi mumkin. Oddiy xususiyat bitta xossa bilan tavsiflanadi. Murakkabxususiyat — yig’indida namoyon bo'ladigan sifatlar majmuyi. Jarohat sathini quritish va unga ikkilamchi infeksiya tushishidan muhofaza qilish uchun ishlatiladigan bog’lash ashyosi murakkab xususiyatga misol bo’lib xizmat qiladi. Sifat ko ‘rsatkichi — mahsulot (yoki tovar) xossalarining miqdor va sifat ifodasi. Har bir ko'rsatkich o’z nomi va ahamiyatiga egadir (3-chizma). Ko’rsatkich nomi tovarning sifat tavsifi bo’lib xizmat qiladi. Ko’rsatkich ahamiyati miqdor va sifat oMchovi (hajmi va vazni)ning natijasi hisoblanadi. Ko’rsatkich ahamiyati muayyan talablarga mutanosiblik yoki 14 nomutanosiblikni belgilash yoki oMchovlar natijalarini qayd etish uchun qo'llaniladi. Tovarlaming sifati aniq tovarlaming vazifasiga muvofiq turli xil ehtiyojlarni qondirishni ifodalashni shartlaydigan xossalar va ko'rsatkichlaming yig'indisidir. Iste’mol xossalar va ko’rsatkichlar nomenklaturasi — hayotiy yoki farazli ehtiyojlarning qondirishni ta’minlovchi xossalar hamda ko’rsatkichlar yig’indisidan iborat. Mohiyatan olganda, mazkur nomenklatura iste’mol tovarlarining sifat tavsiflarini aniqlaydi. Nomenklatura doirasida iste’mol xossalar va ko’rsatkichlar ularning xususiyatlari ham da qondiradigan ehtiyojlarga qarab guruhlar va kichik guruhlarga bo’linadi. Quyida tovarlaming iste’mol xossalarining aks etilgan guruhlar va kichik guruhlaming har birini alohida va batafsil ko’rib chiqamiz. Tovarlar vazifasi — t o var l a m ing fiziologik va ijtimoiy. ehtiyojlarini, shuningdek ularning toifalash ehtiyojlarini qondirish qobiliyati. Vazifa tovarlaming aniqlovchi xossalaridan biriga tegishli boMadi. Agar tovar iste’molchini vazifa bo’yicha qoniqtirmasa, boshqa xossalar uning uchun o’z ahamiyatini yo’qotadi. Masalan, agarbogMash matosi suyuqlikni yetarlicha shimib olmasa, u holda xaridomi qulay narx ham, chiroyli va nozik qadoqlash ham o’ziga jalb etmaydi, chunki uning asosiy vazifasi — yara sathini quritish va infeksiyadan himoya qilishdan iborat. Biz tibbiy tovarlarni iste’mol tovarlarining maxsus assorti- mentidagi tovarlar guruhiga mansub deb hisoblaymiz. Tibbiyot tovarlariga profilaktika, tashxis qo'yish va davolash maqsadida tibbiyot amaliyotida qo'llaniladigan barcha buyumlar va ashyolar kiritilgan (2-chizma). Ashyolar buyumlardan farq qilib ko’p marta ishlatilmaydi. Ular xomashyoning bir xil turidan tayyorlanadilar (bog’lov, tikuv ashyoiari). Buyumlar ko’p marta ishlatiladigan boMib, ko’p yillar davomida xizmat qiladi. Ular m ustahkam ashyolardan 15 tayyorlanadi (tibbiy asboblar). Tibbiy tovarlar tashxis qo’yish, davolash va aholi salomat- ligining t i k l a n i s h i n i ta ’m i nl aydi gan asbobl ar , a p p a r a t l a r , uskunalar, bemor larni parvarish qilish buyumlari, reaktivlar, test-tizimlar va boshqa qator tibbiy maqsadli buyumlaming keng nomenklaturasini o’z ichiga oladi. Qayd etuvchi uskunalarda o ‘l chanayot gan m i qdor ni ng ahamiyati muttasil yoki vaqti-vaqti bilan u yoki bu usul yordamida ko’pincha qog'oz tasmada siyoh yoki tasvir tasmasida yorug’ nur bilan qayd eti ladi . M az ku r u s k u n a l a r n i n g o ‘zi yo zu vc hi (kardiograflar, ensefalograflar) deb ataladi. Kombinirlagan uskunalarda indikatsiya, shuningdek o’lcha- nayotgan m i qdor ni qayd etish amalga oshiriladi. Yozilgan jarayonlami tahlil qilish bo’yicha asboblar va qurilmalar mavjud. Tibbiy apparatlar — birorta turdagi quwat (issiqlik, nurlanish, elektr) ni organizmga um um an yoki tanlab, muayyan funksional tizimga yoki a’zo (a’zolar guruhi) ga ta’sir o’tkazish maqsadida generatsiya qiluvchi qurilmalar. Organizmning u yoki bu funksional tizimlariga muayyan vaqt davomida o'rnini bosadigan buyumlar apparatlar sirasiga kiradi (“ Sun’iy buyrak” apparati, o'pkaning sun’iy ventilatsiyasi uchun apparat va hokazo). Uskuna va apparatlar ( umumiy “Tibbiy appar at ura” nomi ostida birlashgan) — nomenklatura bo’yicha tibbiy tovarlaming eng murakkab va ko’p sonli guruhlaridan biri. Ushbu sohada mudofaa majmuasiga mansub aksariyat korxonalar, yirik ilmiy tashkilotlar, kichik korxonalaming katta qismi faoliyat ko’rsat- moqda. Mazkur guruhga mansub mahsulotlami ishlab chiqarishda murakkab yuqori texnologik ishlov beruvchi asbob-uskunalardan foydalaniladi. Bu sohaga umumtexnika tayyorgarligiga ega bo’lgan malakali ilmiy va ishlab chiqarish kadriari jalb etiladi. Uskuna va apparatlar tibbiy tovarlar bozorining katta, boshqa guruhlarga nisbatan ortiqroq hajmini egallaydi. Hozirgi paytda tibbiy apparatura bozorida endoskopik, rentgen, fluorografik texnika, o'pka sun’iy ventilatsiyasi tizimlari, narkozli-nafas olish appar at lari, barokameralar, elektrokardiograflar, monitorlar, 16 laboratoriya jihozlari ko’proq taqdim etilgan. Tibbiy jihozlar — davolash va kasallikning oldini olish jarayonlarini amalga oshirishda bemorlar va tibbiyot xodimlari uchun qulay shart- sharoitlarni yaratuvchi tibbiy texnik qurilmalar yig’indisi. Tibbiy tovarlami ishlab chiqarish hajmida tibbiy jihozlar oxirgi o ‘rinni egallaydi va tibbiy texnika nomenklaturasi bo’yicha eng ko’p sonli hisoblanadi. Shifoxona uskunalarining barcha turlari va tibbiy jihozlar (funksional operatsiya kursilari, ko'p uyali o’rindiq, yoritkichlar, zambilg’altaklar, stomatologik va ginekologik o’rin- diqlar, javonlar va asboblar, dorilar uchun kursilar), shuningdek davolash-tashxis tadbirlarini o ‘tkazishda aseptika jarayonini ta ’minlaydigan qurilm alar (sterilizatorlarning har xil turlari, dezinfeksiya jihozlari) tibbiy jihozlar toifasiga kiradi. Jihoz, apparat, asbob-uskunalarning sifati ularning qulayligi, topshirilgan yuklami qanday ko’tarishi, xizmat ko’rsatuvchi xodimlar yoki tegishli moslamalarning oMchamli harakatlari ta'sirida qismlarining mayin ko’chishi bilan belgilanadi. Mazkur ko’rsatkichlarni nazor at qilish asbob- uskunalari ni ng har bir harakatini sinovdan o’tkazish yo’li bilan amalga oshiriladi. Farmatsevtika tovarlari eng ko’p sonli va qamrovi bo’yicha keng tovarlar guruhi bo’lib, ular dori vositalari, bemor larni parvarish qilish buyumlari, rezina va lateks buyumlar, bog’lash va choklash ashyoiari, dezinfeksiya vositalaridan va hokazolardan iboratdir. Tibbiy zuluklar, m a’danli suvlar ham shu guruhga mansubdir. 3. Tibbiyot tovarlarni yetkazib berish turlari Sifatni ta ’minlash — alohida yoki birgalikda mahsulot sifatiga ta ’sir etadigan barcha omillarni o ‘z ichiga oluvchi keng qamrovli tushuncha. Ikkinchidan, bu — dori vositalari, tibbiy buyumlar va tibbiy texnika sifatli boMishi uchun bajariladigan tadbirlar majmuyi. 17 Standartlash jarayonida tibbiy tovarlaming yuksak sifatini ta’minlash katta ahamiyat kasb etadi. Standartlash bo’yicha Xalqaro tashkilot kengashi tom on i d an qabul qilingan ta ’rifga ko’ra, standartlash — foydalanish shartlari va xavfsizlik talablariga rioya qilishda, umumiy oqilona tejamkorlikka erishish uchun manfaat- dor tomonlarning foydasi va ishtirokida muayyan soha bo’yicha faoliyatni tartibga solish m aqsadi da qoi dal ar belgilanishi va qo'llanishidir. S Xalqaro st andart — st andart lash bilan shug’ullanuvchi xalqaro tashkilot tomonidan qabul qilingan va iste’molchilarning keng doirasiga qulay standart. Mintaqaviy standart — standartlash bilan shug’ullanuvchi mintaqaviy tashkilot tomonidan qabul qilingan va iste’molchilaming keng doirasiga moMjallangan standart. Milliy standart — standart bilan shug’ullanuvchi milliy tashkilot tomonidan qabul qilingan va iste’molchilarning keng doirasiga qulay standart. Uyg’unlashtirilgan standart — mazkur standarlarga muvofiq taqdim etiladigan mahsulot, jarayonlar va xizmatlarning o’zaro almashuvini hamda sinovlar va axborot natijalarini o’zaro tan olinishini ta’minlaydigan, standartlash bilan shug’ullanuvchi turli idoralar tomonidan bitta obyektga nisbatan qabul qilingan standart. Yagona shakl standartlari — m azm unan o’xshash, shaklan o’xshamagan uyg’un tasawurlar. 0 ‘xshash standartlar — mazm unan o ‘xshash uyg’unlashgan standartlar. Standartlash obyekti — standartlashtirish lozim boMgan predmet (mahsulot, xizmat, jarayon). S t a n d a r t l a r t a y y o r m a h s u l o t sifatiga ta lab lam i, sifat ko’rsatkichlari, ularni nazorat qilish va sinash usullari hamda vositalarini, buyum l ar ni ng vazifasi va ulardan foydalanish shartlariga bog'liq holda ishonchlilik hamda chidamlilikning zarur darajasini belgilaydi. Standart, bu — manfaatdor tomonlarning aksariyat ko’pchi- 18 ligining roziligi asosida ishlab chiqilgan va muayyan sohada tartibga solishning mo’tadil darajasiga erishishiga qaratilgan faoliyatning har xil turlariga tegishli qoidalar, umumiy tamoyillar, tavsiflar, talablar hamda usullardan umumiy va ko’p marta foydalanish maqsadida belgilanadigan, tan olingan idora tomonidan tasdiq- langan me’yoriy hujjatdir. 0 ‘zbekiston Respublikasi standard ( 0 ‘zR) — standartlash bo’yicha davlat idorasi yoki respublikaning boshqa davlat idorasi (“0 ‘zstandart” Agentligi, Davlatqurilish, Davlat tabiatni muhofaza qilish qo’mitasi, 0 ‘zbekiston Respublikasi sog’liqni saqlash vazirligi va ho ka zo ) tom o n i d a n o ‘z vakolatlariga muvofiq tasdiqlangan standartdir. Standartning qoidalari barcha davlat, savdo, ijara, hissador, qo’shma va boshqa korxonalar hamda tashkilotlar, konsernlar, uyushmalar, shuningdek 0 ‘zbekiston hududida tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanuvchi fuqarolar t om oni dan so'zsiz bajarilishi lozim. Texnik shartlar ( O'z TSH) — buyurtmachi bilan hamkorlikda yoki buyur tm achi tom o n i d a n , buyur tm achi yoki mutaxassis (tayyorlovchi) bilan kelishilgan holda mutaxassis (tayyorlovchi) tomonidan aniq mahsulot (xizmat) bo'yicha tasdiqlangan texnik talablami belgilaydigan me’yoriy hujjat. Standartlash asosiy vazifalariga quyidagilar kiradi: — iste’molchi va davlat manfaatlari yo’lida mahsulotlar sifati hamda nomenklaturasiga mo’tadil talablami belgilash; — davl at , respublika fuqar ol ar i va eksport ehtiyojlari, tayyorlanayotgan mahsulotning ishlanmasi, ishlab chiqarilishi ham da q o ‘ l l an i l i s hi , s h u n i n g d e k bu h u jja t l a r d a n to ‘g ‘ri foydalanishni nazorat qilish uchun tegishli talablami belgilaydigan me’yoriy hujjatlar tizimini yaratish; — texnologik jarayonlarga nisbatan talablami belgilash; — mahsulotni standartlash sohasida xalqaro hamkorlik bo’yicha ishlarni tashkil qilish va uning natijalaridan foydalanish; — si novl ar ni ng m e’yori y-t exni k ta ’m inoti, m a hs ul ot ni 19 sertifikatlash, baholash va sifatini nazorat qilish; — metrologik me’yorlar, qoidalar va talablami belgilash; 0 ‘zbekiston Respublikasining xalq xo’jaligi ehtiyojlarini qondirish maqsadida mahalliy standartlar va texnik shartlar sifatida xorijiy mamlakatlaming xalqaro mintaqaviy va milliy standartlarini bevosita qoMlanishini kengaytirish. Tibbiyot tovarlari iste’molchiga donalab (bittadan buyum ko’rinishida) yoki tibbiy to’plamlar ko’rinishida butlangan holda yetkazib beriladi. Bundan tashqari, buyumlaming o ‘zaro bog’liqligiga qarab, ular qatoridan olingan komplekslar yoki moslamalar ko’rinishida yetkazib berish mumkin. Bunday to’plamlar tarzida yetkazib berish davolash yoki tashxis klinika, markazlarni jihozlashda amalga oshiriladi. Tibbiy to’plamlar. Davolash muassasalarini, ayniqsa, u yerdagi ixtisoslashgan bo’ l i nm al ar ni j i ho zl as h m aqsadi da asbobl ar to’plamlari ishlab chiqariladi. Jarrohlik boMinmalari uchun quyidagi to ‘plamlar chiqariladi: katta va kichik muolaja, neyrojarrohlik, ko’z j arr ohl igi, katta ot ol ar i ng ol og i k , urologik to ‘plam lar. Shoshilinch yordamni uyda ko’rsatish uchun akusherlik yordami, sun’iy abort qilish, stomatologik, tibbiy tez yordam, travmatolo- gik punktlar, poliklinika va boshqalar uchun ishlab chiqariladi Poliklinikalar va ambulatoriyalar uchun turli xil to'plam lar ishlab chiqariladi: shifokor-terapevtlar, ko’z muolajalari uchun maxsus to ‘plamlar (stomatologik xonalar, klinik-tashxis labora- toriyalari uchun) va hokazo. Xonadonda yoki dala sharoitida yordam ko'rsatish uchun o’rtacha j om adonl ar va sumkalar (og’irligi 1—2 kg bo'lgan) ga joylashadigan to'plam lar ishlab chiqariladi. Tibbiy jarrohlik buyumlari to ‘plamlari amaldagi standartlarga muvofiq ishlab chiqariladi va albatta sertifikatlangan bo’ladi. To'plamga ilova qilinadigan texnik shartlar (TSh) da unga kiruvchi buyumlar ro’yxati, qadoqlash va saqlash talablari beriladi. Har bir buyum, butlama yoki to ‘plam unga ilova etilgan foydalanish hujjatlari bilan birga yig’iladi. “ Medtexnika” ishlab chiqarish — texnik birlashma (Qozon shahri) 20 jarrohlik asboblarini ishlab chiqarishga ixtisoslashtirilgan va nafaqat Rossiyaning bar cha m i nt aqal ar i ga, balki M DH mamlakatlariga ham yirik yetkazib beruvchi hisoblanadi. Ishlab chiqarilayotgan to’plamlaming to ‘la ro’yxati bir necha o ‘nlab nom lami , shu jumladan fuqarolik tibbiy muassasalar uchun 40 dan ortiq to’plamlami o’z ichiga oladi. 21 Xulosa 1. Tovarlar vazifasiga ko’ra iste’mol tovarlariga, sanoat tovarlariga, tashkiliy texnik tovarlarga boMinadi. 2. Tibbiyot tovarlari inson salomatligini ta ’minlashda ijtimoiy ehtiyojlarni qondirishga moMjallangan boMib, tashxis qo’yish, davolash va kasallikning oldini olishda qoMlaniladi. 3. Tovarlaming vazifasiga muvofiq ulami ichki va tashqi ishlatilishi uchun foydalanish yoki ishlatilish yoMi bilan iste’mol qilish paytida namoyon boMadigan qiymati — tovarlaming iste’mol qiymati deyiladi. 4. Tovarlaming funksional yoki ijtimoiy vazifasini aniqlovchi tovarlaming turli xossalari va belgilari yigMndisi — assortimentni belgilaydi. 5. Ishlab chiqaruvchi t om oni dan o ‘zining ishlab chiqarish i mkoniyat lar idan kelib chiqib ishlab chi qaril adigan tovarlar to'plami — sanoat assortimenti deyiladi. 6. Savdo tomoni dan uning ixtisosi, iste’mol talabi va moddiy- texnika bazasi asosida shakllanadigan tovarlar to'plam i — savdo assortimenti deyiladi. 7. Tibbiy tovarlar tashxis qo'yish, davolash va aholi salomat- ligining tiklanishini ta ’minlaydigan asboblar, apparatlar, usku nalar, bem orlam i parvarish qilish buyumlari, reaktivlar, test buyumlar va boshqa qator tibbiy maqsadli buyumlarning keng nomenkla-turasini o’z ichiga oladi. 8. Tibbiyot tovarlari to ‘plam tarzida va donalab ishlab chiqariladi hamda sotiladi. 9. Tibbiyot tovarlari quyidagicha tasniflanadi: tibbiy texnika, tibbiy maqsadlarda ishlatiladigan buyumlar va tashxis qo’yish buyumlari. 10. Tibbiy texnika tibbiy apparatlar, uskunalar, asboblar va jihozlaiga bo’linadi. 22 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati. 1. С.З. Умаров и др. Медицинское и фармацевтическое товароведение. Учебник. 2-е изд.,испр.,М. ГЭОТАР-МЕД, 2004. 2. .М .А .Н и к о л а е в а . Т о в а р о в е д е н и е п о т р е б и т е л ь с к и х товаров. Т ео ре ти че ск ие основьь Учебник для вузов.М., Н О Р М А Л 998. 3. 3 .3 . Х а к и м о в , М .Н .З и я ев а , Г.У Т и л л а е в а . “ Медицинское и фармацевтическое товароведение” Учебное пособие. Ташкент, 2005. 4. Г.У Тиллаева, Т.Н. Абрамова. К реализации госу- д ар с т в е н н н х п р о г р а м м по о б е с п е ч е н и ю Р е с п у б л и к и У зб ек и с т а н м е д и ц и н с к о й т е х н и к о й и и зд ел и ям и медииинского назначения. / / “Ўзбекистон Фармацевтик хабарном аси”, 2001. 5. Указ Президента РУз “ О государственной программе реформирования системм здравоохранения РУз” от 10. 11. 1998. 6. Закон РУз “Об охране здоровья граждан” от 29 августа 1996 г. 7. “ Iste’molchilaming huquqlarini himoya qilish to ‘g’risida” 0 ‘zbekiston Respublikasi 1996-y. 26.04. Qonuni. 8. ГОСТ 20790-92 Пр иб ор м , аппаратура и оборудование медицинские. 9. ГОСТ Р 51148-98 “ Изделия м е д и ц ин с к и е ” 10. ГОСТ Р 50444-92 Приборм , аппаратура и оборудо- вание медицинские. О б ш и е т е х н и ч е с к и е условия., М., ИПК Изд- во стандартов, 1993. 11. Каталог М едицинские приборм, а пп ар ат н, инстру- ментм. 23

Похожие

Tadbirkorlik faoliyati uning turlari va asosiy belgilari
Tovar belgisidan foydalanishning ahamiyati va O’zbekiston Respublikasi qonunchiligi
Pul tizimi evalyutsiyasi va uning turlari
Kredit va uning hozirgi zamon shakllari
Xalqaro pul kredit munosabatlari va ulari tartibga solish