“Bank ishi” bakalavriat ta’lim yo’nalishi bo’yicha ishlab chiqarish amaliyoti hisoboti - Экономика - Курсовые работы

“Bank ishi” bakalavriat ta’lim yo’nalishi bo’yicha ishlab chiqarish amaliyoti hisoboti

Загружено в:

09.08.2023

Скачано:

0

Размер:

921.908203125 KB

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI “SITRQI” FAKULTETI “MOLIYA-KREDIT” KAFEDRASI “BANK ISHI” BAKALAVRIAT TA’LIM YO’NALISHI BO’YICHA ISHLAB CHIQARISH AMALIYOTI (SIRTQI TA’LIM SHAKLI UCHUN) HISOBOTI Bajardi:__________ Ilmiy rahbar:________ Toshkent

Kirish 1. Tijorat banki tashkiliy tuzilishi va faoliyatini tashkil etishda korporativ boshqaruv asoslarini tahlil qilish. 2. Tijorat banki filialida dasturiy texnologiyalari asosida yaratilgan bank mahsulotlari va xizmatlarini o’rganish. 3. Tijorat banklari kapitali va uning tashkil etish manbalari. 4. Tijorat banki faoliyatining asosiy ko’rsatkichlari va moliyaviy natijalari bilan tanishish. Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati.

Kirish Milliy iqtisodiyotning rivojlanishi bank sektorining samarali faoliyati bilan bog’liq. Raqobat sharoitida bank faoliyatining omad kaliti bo’lib, bank ichki imkoniyatlarini va raqobatchilarning xatti-harakatiga hamda bozor konyunkturasidagi o’zgarishlarga bevosita javob bera olish qobiliyati hisoblanadi. Tijorat banklarining faoliyati faqatgina bank ichki siyosatini to’g’ri tashkil qilish bilan bog’liq bo’lmasdan, balki yuqori foyda olish manfaati bilan tashqi sharoitlarga moslashish hamdir. Bu borada bank tizimining moliyaviy barqarorligini yanada mustahkamlash, respublika moliya-bank tizimini yanada rivojlantirish va uning barqarorligini oshirishning ustuvor yo’nalishlari bo’yicha qabul qilingan dasturda ko’zda tutilgan tadbirlarni so’zsiz amalga oshirish, bank nazoratini kuchaytirish, bank aktivlari va kredit portfelining sifatini yaxshilashga alohida e’tibor qaratiladi. Hozirgi davrda O’zbekistonda bank nazorati bo’yicha tijorat banklari moliyaviy holatini tahlil qilishning o’ziga xos tizimi shakllangan. Shuningdek tijorat banklari Markaziy bankka har oy faoliyatining ko’p sohalarini o’z ichiga olgan ma’lumotlar, balans hisoboti, iqtisodiy normativlar hisob-kitobi, foyda va zararlar hisobotlarini taqdim etadilar. “Foyda va zarar to’g’risida”gi hisobot foydaning shakllanishi va yakuniy miqdori bilan bog’liq bank daromad va xarajatlari shakllanish jarayonini faol boshqarish imkoniyatini beruvchi asosiy ma’lumotlar manbaidir. Bu moliyaviy hisobotning asosiy ko’rsatkichi sof foyda hisoblanadi. Ushbu jarayonda tijorat banklarining aktiv operatsiyalardan oladigan daromadlarini oshirishning samarali tizimini vujudga keltirish, pul muomalasi va kredit sohasida yuzaga keladigan holatlarning iqtisodiyotning boshqa sohalariga nisbatan salbiy ta’sirini oldini olish, chora-tadbirlarini ishlab chiqish katta ahamiyatga ega. Chunki tijorat banklari joriy va investitsion xarajatlarni moliyalashtirishning asosiy, birlamchi manbalaridan biridir. Buning uchun esa banklarning daromadlilik mohiyatini chuqur anglab yetish va mahalliy shart- sharoitlarni hisobga olgan holda undan foydalanish masalalarini atroflicha tahlil qilish zarurdir. Tijorat banklarining moliyaviy natijalari asosiy o’rganiladigan

masalaning eng muhim jihatlaridan biridir. Bu tijorat banklari foydasini shakllanishi va uni taqsimlash bilan ham bog’liq. Bu natijalar bank rivojlanishi uchun uning uzoq istiqbolga mo’ljallangan rejalarini yaratish, bank faoliyatini yanada samarali ishlashi uchun tavsiyalar berish imkoniyatini yaratadi. Bank tizimida amalga oshirilayotgan islohotlar banklar barqarorligini yanada mustahkamlash, ularning likvidligini va kapitallashuv darajasini oshirish hamda investitsion faolligini kuchaytirish, yuqori xalqaro reyting ko’rsatkichlariga erishishni ta’minlash, moliya – bank tizimi qonunchilik bazasini takomillashtirish va banklar faoliyatini yanada erkinlashtirishga qaratilgandir. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida Respublikamizda amalga oshirilgan tizimli islohotlar natijasida xalqaro standart talablariga javob beradigan zamonaviy moliya-bank tizimi shakllanyapdi. O’zbekiston Respublikasining demokratik davlat sifatida shakllanishi va rivojlangan davlatlar hamjamiyatiga o’tilishida bank tizimining o’rni beqiyosdir. Moliya-bank tizimining barqaror rivojlanishini ta’minlash asosan milliy ta’lim tizimini mustahkamlash, uni zamon talablari bilan uyg’unlashtirish asosida jahon andozalari darajasiga chiqarishga katta ahamiyat berib kelinmoqda. Zamon talablariga javob bera oladigan mutaxassis kadrlarni tayyorlash, Davlat ta’lim standartlari asosida ta’lim va uning barcha tarkibiy tuzilmalarini takomillashtirib borish oldimizda turgan dolzarb masalalardan biridir. Shu boisdan fanlar bo’yicha bilimlar majmuasini o’zlashtirish, nazariy va amaliy mashg’ulotlar uzviyligida malaka hamda ko’nikmalarni mukammal shakllantirishda tanishuv amaliyotining o’rni beqiyos. Men KBIS-61 guruh talabasi Qurbonova Ma’mura A’zamovna“Bank ishi” fani bo’yicha bitiruv malakaviy amaliyotini ATB “Turonbank” Guliston filialida joriy yilning 14 fevraldan- 12 martgacha bo’lgan muddatda amaliyot o’tadim. Amaliyot davrida institut tomonidan berilgan O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi Qonuni, Kadrlar tayyorlash milliy dasturi, O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligining 1998-yil 30-oktyabridagi 305-sonli buyrug’i bilan tasdiqlangan “O’zbekiston Respublikasi Oliy ta’lim

muassasalari talabalarining malakaviy amaliyoti haqida” Nizomi va Toshkent moliya institutning IV kurs barcha ta`lim yo’nalishlari talabalariga malakaviy amaliyotni tashkil etish hamda ularga raxbarlar tayinlash to`g`risida”gi , O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 27-iyuldagi “Oliy ma’lumotli mutaxassislar tayyorlash sifatini oshirishda iqtisodiyot sohalari va tarmoqlarining ishtirokini yanada kengaytirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PQ-3151-sonli Qarorida belgilangan vazifalar ijrosi talablari asosida ishlab chiqilgan dasturda ko’rsatilgan mavzularni amaliy jihatdan o’rgandim. Ishlab chiqarish amaliyot davomida: • amaliyot o’tayotgan tijorat bankining tashkiliy tuzilmasining me’yoriy huquqiy asosini jumladan, bank tizimi, tijorat banklari faoliyatini tartibga soluvchi me’yoriy huquqiy hujjatlar; • bankning tashkiliy tuzilishi • bank faoliyatining asosiy ko’rsatkichlari, so’ngi yillardagi tijorat banklari tomonidan amalga oshirilayotgan kredit operatsiyalariga doir iqtisodiy ko’rsatkichlar va statistik ma’lumotlar; • bankning zamonaviy chakana xizmatlari tahlili va ko’rsatiladigan innovatsion xizmatlar ; • bank faoliyatining asosiy ko’rsatkichlari tarkibi hamda miqdori ; • bank tomonidan xo’jalik yurituvchi subyektlarni kreditlash tartibi ; • bankning chakana xizmatlar bo’limi faoliyati va ularing ishlash mexanizmi ; • tijorat banklari ish faoliyatida qo’llanilayotgan dasturiy ta’minotlar bilan tanishdim va ularning funksiyalari va afzalliklarini o’rgandim. Shuningdek, bankning mijozlar bilan ishlashda o’ziga xos uslubi bo’lib, bu uslub bank mijozlariga to’liq va sifatli xizmat ko’rsatish imkoniyatini yaratib beradi. Bank xodimlari tarkibi ko’plab malakali mutaxassislardan iborat bo’lib, bank joriy amaliyotlarini ulardan o’rganish menda malakaviy bilimlar va bank ishi sohasiga qiziqishimni yanada ortishiga o’z hissasini qo’shdi, shuningdek bankda mijozlarga ko’rsatiladigan xizmatlar, tashkiliy ishlar a’lo darajada yo’lga qo’yilgan.

1. Tijorat banki tashkiliy tuzilishi va faoliyatini tashkil etishda korporativ boshqaruv asoslarini tahlil qilish. Mijozlar va biznes bo ’ yicha hamkorlar oldidagi majburiyatlarning aniq bajarilishi, shuningdek, amaldagi qonunchilikka qat’iy rioya qilinishi bankka o ’ z obro ’ -e’tiborini doimiy ravishda oshirib borishga yordam bermoqda. Bankning barcha moliyaviy hisobotlari 1999 yildan boshlab xalqaro auditorlik kompaniyalari tomonidan mustaqil tekshiruvdan o’tkazilmoqda. Bankning kreditga qodirligi va moliyaviy barqarorligi 2007 yildan boshlab xalqaro reyting agentliklari tomonidan tasdiqlanmoqda. Raqobatchilar orasida Bank o’zini biznes bo’yicha ishonchli hamkor sifatida namoyon etmoqda hamda o’sish, rivojlanish, samaradorlik va bozordagi hissasini oshirishga intilgan holda o’z faoliyatini amalga oshirishga harakat qilmoqda. Korporativ boshqaruv i : Samarali korporativ boshqarish bankning muvaffaqqiyatli faoliyatining muxim sharti xisoblanadi, barqaror rivojlanishni aniqlovchi, aksiyadorlar, mijozlar va boshqa aloqador shaxslarning xuquqlari va xaqlarini ximoya qiluvchi, moliyaviy tashkilotning faoliyatini oshirish soxasidagi eng muxim yo'nalishi bo'lib xizmat qiladi. Bank faoliyati turli risklar bilan bog'likdir. Shu bois korporativ boshqarishga va ichki nazoratga mukammal yondashuv zaruriyati mavjud. Ichki nazoratning aniq tizimini o'rnatish uchun bank risklar tavsifining tuli q va doimiy baxolashini o'tkazadi.Bankda boshqarishning yuqori organi - aksiyadorlar umumiy yig'ilishi, B ank Kengashi va mustaqil a'zolari, b ank b oshqaruvi, h amda Taftish Komissiyasi, Boshqaruv qoshidagi 5ta Qo'mita va Kengash qoshidagi Kengash a'zolari kiruvchi 5ta Qo'mitani o'z ichiga olgan korporativ boshqarishning mukammal tuzilmasi ishlamoqda. Bank Kengashi qoshidagi Qo'mitalar:  Strategik rejalashtirish, rivojlantirish va korporativ boshqarish Qo'mitasi  Audit va risklar Qo'mitasi  Tayinlash va rag'batlantirish Qo'mitasi

 Tavakallchilikni boshqarish qo'mitasi  Nizolarni boshqarish qo'mitasi Bank Boshqaruvi qoshidagi Qo'mitalar:  Aktivlar, passivlar va moliyaviy risklarni boshqarish Qo'mitasi  Ikki darajali kredit Qo'mitalari  Investitsiya Qo'mitasi  Tariflar va maxsulotlar qo'mitasi  "Informatsion texnologiyalar va innovatsion g'oyalar" Qo'mitasi Boshqarishning barcha tuzilmalari bank biznesining ajralmas qismi xisoblangan risklarni kamaytirish va oldini olish uchun mo'ljallangan. Aktivlar, passivlar va moliyaviy risklarni boshqarish tizimi bankning barqarorligini va bank operatsiyalarini rentabelligini quvvatlashning asosiy omili xisoblanadi. Qo'mitaning asosiy vazifalari: Bank Boshqaruviga uning moliyaviy risklarni taxlili va boshqarish tizimlarining mukammallashtirish va mustaxkamlashni nazorat qilish soxasidagi tartibga soluvchi va nazorat qiluvchi funktsiyalarini amalga oshirishiga ko'maklashadi. Likvidlilikni samarali boshqarish maqsadida bankning optimal likvidligini qo'llash, yuqori daromadlilik, moliyaviy yo'qotishlarni kamaytirish, va bankning turli bo'linmalari faoliyatini muvofiqlashtirishni xisobga olgan holda:  Bankning moliyaviy rivojanishining asosiy yo'nalishlarini aniqlash.  Aktivlar va passivlarning optimal va mos kelgan tuzilmasi tanlash .  Moliyaviy oqimlarni o'lchovli boshqarish . Bankda faoliyat ko'rsatayotgan ikkita kredit qo'mitalar kredit risklar darajasini maksimal pasaytirishni ta'minlash uchun xizmat qiladi. Ularning vazifalari:  Bankning aktiv amaliyotlari bo'yicha siyosat va protseduralarni ko'rib chiqish, tasdiqlash va mos kelishini ta'minlash.  Diversifikasiya va kredit riski darajasini boshqarish maqsadida kredit risklarning limitlarini belgilash .  Barcha aktiv amalyotlarni o'tkazish to'g'riligi ustidan nazorat o'rnatish .

 Kredit portfelini taxlili, uning sifati, daromadlilik darajasi, diversifikasiyasi, mos keluvchi zaxiralarni tashkil etish ustidan nazoratni ta'minlash, riskni kamaytirish bo'yicha tegishli chora-tadbirlar ishlab chiqish va qo'llash . Bankning investision faoliyati kengayishi sababli tashkil topgan investision qo'mita ham muxim o'rin tutadi. U quyidagi funksiyalarni bajaradi: Shu'ba kompaniyalar faoliyati samaradorligini o'sishida taxlil va ko'maklashish Daromadlilikni oshirish maqsadida investitsiyalar xajmini kengaytirish Investitsiyalar bozorini xos taxlilini o'tkazish : 2013 yilda tariflar va bank maxsulotlari bo'yicha qo'mita tuzilgan bo'lib, uning asosiy vazifalari quyidagilardir:  Filiallar va bank bo'linmalariga taklif qilinayotgan amaldagi va loyixa xolatidagi tarif va xizmatlar tizimlarining o'zgartirish va qo'shimchalarini kurib chiqish va tasdiqlash  Bank xizmatlari va maxsulotlari uchun narx strategiyasini tasdiqlash  Bank xizmatlari va maxsulotlari uchun tariflarni tasdiqlash  Bank xizmatlari bozorida bank xizmatlarining raqobatbardoshligini ta'minlash  Maxsulotlar daromadligini oshishiga ko'maklashish  Bank mijozlarining ko'nikish darajasini oshirishga ko'maklashish 2013 - yilda informatsion texnologiyalar va innovatsion g'oyalar qo'mitasi faoliyati ishga tushgan va mukamallashtirilgan, uning asosiy vazifalari quyidagicha:  Operatsion zararlarni kamaytirish masalalari bo'yicha faoliyatning asosiy va ustivor yo'nalishlarini aniqlash  Bankning informatsion texnologiyalarini rivojlantirish masalalari bo'yicha asosiy va ustivor yo'nalishlarini aniqlash  Informatsion texnologiyalar qismida korporativ boshqaruv protseduralarining informatsion tiniqligi va samaradorligini oshirish  Yangiliklar (Innovatsiyalar) joriy qilish bo'yicha qarorlar qabul qilish

ATB “ Turonbank ” Guliston filiali ning tarkibiy tuzilishi o’z ichiga 7 ta bo’limlarni va 6 ta bank xizmatlari offislarini o’z ichiga oladi. Uning tarkibida quyidagi bo’limlar mavjud: 1. Rahbariyat – filial faoliyatini nazorat qiladi va boshqaradi 2. Xo’jalik bo’limi – xo’jalik ishlari bilan shug’ullanadi 3. Chakana biznes bo’limi – jismoniy shaxslarga bank xizmatlarini ko’rsatadi 4. Korporativ xizmatlar bo’limi (front office) – yuridik shaxslarga bank xizmatlarini ko’rsatdi 5. Unduruv bo’limi – muddati o’tgan kreditlarni kaytarish bilan shug’ullanadi 6. Buxgalteriya bo’limi (middle office) – bank buxgalteriya hisobini yuritadi 7. Kredit monitoring bo’limi (back office) – berilayotgan kreditlarni va ularni qaytarilshini nazorat qiladi. Yuqoridagi bank xizmatlari offis (BXO)larda odatda quyidagi shtatlar mavjud: 1. BXO boshlig’i 2. Kredit meneger ( yuridik shaxslarga xizmat ko’rsatuvchi) 3. Kredit meneger ( jismoniy shaxslarga xizmat ko’rsatuvchi) 4. Universal meneger 5. Kassir 6. Keyingi nazorat Mamlakatimizda samarali bank tizimini isloh qilish, erkinlashtirish hamda uning dunyo hamjamiyatida o’z o’rnini egallashi davlatimiz siyosatining eng muhim yo’nalishlaridan biri hisoblanadi. Mamlakatimiz iqtisodiyotining tayanchi hisoblangan bank tizimini barqaror rivojlantirish va ishonchli faoliyat yuritish borasida bank faoliyatining o’ziga xos korporativ boshqaruv tizimi yaratishda xalqaro andozalar talablariga muvofiq huquqiy asoslarni qabul qilishni taqozo etadi. Shu ma’noda, har qanday mamlakat bank tizimining samarali faoliyati uning korporativ boshqaruvi qanday darajada isloh etilganligi va bu sohani

samaradorligini oshirishga qaratilgan qabul qilingan huquqiy asoslarga tayanishi bilan izohlash mumkin. Respublikamiz bank tizimida korporativ boshqaruvning isloh etish borasida bir qator qonun hujjatlari qabul qilingan bo’lib, dastlab mamlakatimizda aktsiyadorlik jamiyatlariga asoslangan barcha tashkilot va korxonalarda korporativ boshqaruv munosabatlarini tartibga solishga qaratilgan muhim hujjatlaridan biri sifatida O’zbekiston respublikasida 1996 - yil 26 - apreldagi «Aktsiyadorlik jamiyatlari va aktsiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to’g’risida» qonuni keltirish mumkin. Aynan shu qonun bilan bir paytda mamlakatimizda 1996 yil 25 aprelda «Banklar va bank faoliyati to’g’risida»gi qonun ham qabul qilingan. Mazkur qonunda ilk bor banklarning korporativ boshqaruvga bag’ishlangan modda o’rin olgan. Ushbu qonunning 22-moddasiga ko’ra bankning boshqaruv organlari bo’lib, a ktsiyadorlarning umumiy yig’ilishi, bank kengashi va boshqaruvi bankning boshqaruv organlari hisoblanadi. Bank kengashining burchlari quyidagilardan iborat:  omonatchilar va aktsiyadorlarni himoya qilish maqsadida bank faoliyatini, shu jumladan, kreditlash va mablag’larni investitsiyalashning to’g’riligini nazorat qilish;  bank rahbarlarini ishga tayinlash va ishdan bo’shatish;  bank kapitalining bir tekis o’sib borishini ta’minlab turish;  bank siyosatini ishlab chiqish;  qonun hujjatlariga rioya qilinishini ta’minlash. Bank kengashi a’zolari kamida besh kishidan iborat bo’lishi lozim. Aktsiyadorlardan tashqari bank sohasi olimlari va mutaxassislari ham bank kengashi a’zosi bo’lishlari mumkin. Bankka operativ rahbarlik qiluvchi va uning faoliyati uchun javob beruvchi bank boshqaruvi bankning ijroiya organi hisoblanadi. Boshqaruv bank kengashi va aktsiyadorlar umumiy yig’ilishi oldida hisobdordir deb belgilangan.

O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 1998-yil 2-oktyabrdagi «Aktsiyadorlik-tijorat banklarining faoliyatini takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi 2084-sonli Farmoni hamda 2000-yil 21-martdagi « Bank tizimini yanada erkinlashtirish va isloh qilish borasidagi chora-tadbirlar to’g’risida »gi PF- 2564-sonli Farmoni asosida O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «B ank tizimini isloh qilishga doir qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida»gi 2000 yil 24 martdagi 104-sonli Qarorining qabul qilinishi bank sektorini yanada isloh qilish borasida korporativ boshqaruvni takomillashtirish, banklarining faoliyati ustidan nazoratni oshirish, ular tomonidan operatorlik vazifalarini amalga oshirish bo’yicha talablarni kuchaytirish uchun asosiy turtki bo’ldi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 1998-yil 2-oktyabrdagi «Aktsiyadorlik tijorat banklarining faoliyatini takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi 2084-sonli Farmonida tijorat banklari faoliyatini boshqarishda aktsiyadorlarning rolini oshirish, bank xodimlarini ishga yollashning shartnoma tizimiga o’tkazish, kreditlar berish hamda ularning qaytarilishini ta’minlash uchun bankning rahbar va ijroiya organlari javobgarligini oshirish, banki Kengashi bank filiallarining Boshqaruvi va rahbarlari bilan birgalikda bankni samarali boshqarishni tashkil etish, qonunchilik hujjatlarining talablariga muvofiq kreditlar berilishi va ularning o’z vaqtida qaytarilishi uchun javobgar bo’lishi belgilangan. Aynan ushbu Farmonda bank Kengashi bank Boshqaruvi raisi va a’zolarini tayinlashi, bank Boshqaruvi raisi bilan mehnat shartnomasi tuzishi, Boshqaruv raisining va bank ichki audit xizmati rahbarining har chorakdagi ma’ruzalarini Kengash huzurida muntazam tinglab borishni amaliyotga joriy qilinishi ham ko’rsatib o’tilgan. Bundan tashqari, bankning ustav kapitalida davlatga tegishli aktsiyalar paketi 25 foizdan oshgan hollarda bank Kengashi tarkibiga O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankidan ishonchli vakil kiritilishi, uning zimmasiga mazkur aktsiyalar paketini boshqarish vazifasi yuklanishi belgilangan.

Mazkur PF-2084-sonli Farmon bilan Aktsiyadorlik tijorat banki to’g’risidagi nizom hamda Aktsiyadorlik tijorat banki Kengashi to’g’risidagi Namunaviy nizomlari tasdiqlangan. O’zbekiston Respblikasi Vazirlar Mahkamasining «B ank tizimini isloh qilishga doir qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida»gi 2000 yil 24 martdagi 104- sonli Qarorida tijorat banklarining Kengashlari va boshqaruvlariga: - korporativ boshqaruvni yanada takomillashtirish, aktsiyadorlarning manfaatlarini himoya qilish uchun ta’sirchan shart-sharoitlar yaratish va banklarning kapitallashuvini mustahkamlash uchun banklarning ijro etuvchi organlari va ichki audit xizmatlari rahbarlarining kredit, investitsiya va operatsiya siyosatini amalga oshirishga doir hisobotlarini yilning har choragida eshitish; - iqtisodiyotning real sektoriga kredit qo’yilmalari o’sishini, tavakkalchiliklarning oqilona diversifikatsiyasini, qisqa muddatli kredit resurslari bozorida operatsiyalardan yuqori daromadlar olinishini rag’batlantiruvchi bank kredit siyosatining asosiy yo’nalishlarini har yili ishlab chiqish va tasdiqlash; Banklarda korporativ boshqaruv tashkil etish va uning asoslarini belgilab bergan alohida hujjat sifatida O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 2000 yil 5 iyulda 943-son bilan ro’yxatga olingan «Tijorat banklarida korporativ boshqaruvi to’g’risida»gi Nizomi hisoblanadi. Ushbu nizomda «Korporativ boshqaruv» tushunchasiga ta’rif berilgan bo’lib, unga ko’ra tijorat banklarda korporativ boshqaruv deb, tijorat banki faoliyatini boshqarishda Kengash a’zolari va boshqa rahbar xodimlar tomonidan amalga oshiriladigan asosiy faoliyat hamda qoidalar majmuasi tushuniladi. Jahon moliyaviy inqiroz yuz berishi natijasida xalqaro Bazel qo’mitasi tomonidan banklarda korporativ boshqaruvida tavakkalchiliklarni adekvat boshqarish va ichki nazorat tizimini kuchaytirishga oid tavsiyalar ishlab chiqilgan bo’lib, ushbu tavsiyalardan kelib chiqib, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «2011-2015 yillarda respublika moliya-bank tizimini yanada isloh qilish va barqarorligini oshirish hamda yuqori xalqaro reyting ko’rsatkichlariga erishishning ustuvor yo’nalishlari to’g’risida» 2010 yil 26 noyabrdagi 1438-sonli Qarori qabul

qilingan. Ushbu Qarorga muvofiq, banklarda korporativ boshqaruvning takomillashtirish borasidagi muhim yo’nalishlardan biri sifatida bank Kengashiga bo’ysinuvchi bank tavakkalchiliklarini nazorat qilish qo’mitasini tijorat banklari korporativ boshqaruv tuzilmasiga majburiy tadbiq etish belgilangan . Yuqoridagi Prezidentning qaroridan kelib chiqib, tijorat banklarida bank tavakkalchiliklarini boshqarishiga qo’yiladigan talablar belgilash maqsadida, O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 2011 yil 25 mayda 2229-son bilan ro’yxatga olingan «Tijorat banklarining bank tavakkalchiliklarini boshqarishiga nisbatan qo’yiladigan talablar to’g’risida Nizomi qabul qilingan. Mazkur nizomga ko’ra, bank faoliyatidagi tavakkalchiliklarni boshqarish quyidagi asosiy maqsadlarda tashkil etiladi: - bank omonatchilari va kreditorlari, aktsiyadorlari manfaatlarini himoya qilish; - bank tavakkalchiliklarini kamaytirish, bartaraf etish va oldini olish; - bank faoliyatining etarli darajadagi barqarorligini ta’minlash. Banklarda korporativ boshqaruvga oid muhim hujjatlaridan biri, O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 2011 yil 25 mayda 2014-son bilan ro’yxatga olingan «B anklarni ro’yxatga olish va ular faoliyatini litsenziyalash tartibi to’g’risida»gi Nizom hisoblanadi. Unga ko’ra, ovoz beruvchi aktsiyalarning egasi bo’lgan aktsiyadorlar soni o’ttiz kishidan kam bo’lgan aktsiyadorlik jamiyati shaklida tashkil etilgan banklarda kuzatuv kengashi vazifasi bank ustavi bilan aktsiyadorlarning umumiy yig’ilishi zimmasiga yuklanishi mumkin. 2. Tijorat banki filialida dasturiy texnologiyalari asosida yaratilgan bank mahsulotlari va xizmatlarini o’rganish.

Respublikamizda soʻnggi yillarda bank tizimini rivojlantirish, ayniqsa, sohaga zamonaviy IT-texnologiyalarni keng joriy etish, raqamlashtirish jarayonlarini jadallashtirish qaratilgan konstruktiv choralar koʻrilmoqda. Bu boradagi jarayonlar joriy yildan boshlab yana-da tezlashtirildi. Bu bejiz emas. Zero, davlatimiz rahbari Oliy Majlisga Murojaatnomasida taʼkidlab oʻtganidek, "Afsuski, bank tizimi raqamli texnologiyalarni qoʻllash, yangi bank mahsulotlarini joriy etish va dasturiy taʼminotlar boʻyicha zamon talablaridan 10-15 yil orqada qolmoqda. 2020-yildan boshlab har bir bankda keng koʻlamli transformatsiya dasturi amalga oshiriladi. Bu borada banklarimizning kapital, resurs bazasi va daromadlarini oshirish alohida eʼtiborimiz markazida boʻladi". 1 Xususan, oʻtayotgan yilda bank tizimida tadbirkorlarni qoʻllab- quvvatlaydigan “loyihalar fabrikasi” faoliyatini yoʻlga qoʻyishga alohida eʼtibor qaratilyapti. Oʻz navbatida banklarning xalqaro moliya bozorlariga chiqib, arzon va uzoq muddatli resurslar olib kelishi yoʻlida, masalan, Milliy bank va Ipoteka bank oʻz yevrobondlarini chiqarish ustida ish olib bormoqda. Zero, davlatimiz rahbari aytib oʻtganidek, “Bank sohasidagi islohotlarning asosiy maqsadi – tijorat banklarini mijoz uchun ishlashga oʻrgatishdan iborat”. Bu yoʻlda banklarda axborot texnologiyalarini keng tatbiq etish orqali ularning dasturiy taʼminotini tubdan yangilash, “kredit tarixi” axborot tizimini toʻliq ishga tushirishga qaratilgan aniq chora-tadbirlar belgilanib, izchil amalga oshirilyapti. Ayniqsa, bugungi pandemiya sharoitida banklarning masofaviy xizmat koʻrsatish sifati va tezkorligi har qachongidan ham dolzarb ahamiyat kasb etyapti. Quvonarlisi, koronavirus kasalligi tarqalishining oldini olish maqsadida yurtimizda pensiya taʼminotini masofadan turib amalga oshirish jarayonlarini amalga oshirishda ijobiy natijalarga erishilmoqda. Xususan, bu borada pensionerlarga plastik kartochkalar ochib berish boʻyicha sezilarli ishlar olib borilyapti. 1 O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M. Mirziyoyevning 24.01.2022 yildagi Oliy Majlisga qilgan Murojaatnomasi.

Shularga uygʻun tarzda bugungi kunda mamlakatimizda tijorat banklari tomonidan koʻrsatilayotgan masofaviy xizmatlar holatini yaxshilash, qulay va zamonaviy xizmatlarni joriy etish maqsadida qator ishlar amalga oshirilmoqda. Taʼkidlash joiz, yurtimizda banklarning masofaviy xizmatlarini koʻrsatish sifati va koʻlamini kengaytirishda Prezidentimizning 2018-yil 9-yanvardagi “Oʻzbekiston Respublikasi Markaziy bankining faoliyatini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari toʻgʻrisida”gi Farmoni dasturilamalda toʻlov tizimini yana-da rivojlantirish, shu jumladan, masofadan turib bank xizmatlaridan foydalanish hamda yangi texnologiyalardan foydalanish asosiy vazifa etib belgilandi. Oʻzbekiston Respublikasi bank-moliya tizimida soʻnggi yillarda aynan shunday zamonaviy texnologiyalarni qoʻllash sohada birmuncha qulaylik va yangiliklar yaratayotgani shundan dalolat beradi. Jumladan, yurtimizda mijozlarga taklif etilayotgan masofaviy bank xizmatlaridan “Bank-mijoz”, “Internet-banking”, “SMS-banking” hamda “Mobil-banking” shakllari mijozlar tomonidan keng foydalanilmoqda. Sababi, ularning barchasi har ikkala tomonning oʻzaro manfaatli sheriklik asosida faoliyat yuritishida qoʻl kelmoqda. Tijorat banklari tomonidan taklif etilayotgan masofaviy bank xizmatlaridan foydalanuvchilar soni soʻnggi 7 yil ichida salkam 83 barobarga oshgan. Yaʼni 2011-yil 1-yanvar holatiga koʻra 24 545 kishini tashkil etgan boʻlsa, 2021-yil 1- yanvarga kelib bu koʻrsatkich 4 245 981 nafarga yetgan. Shuningdek, internet tarmogʻidan foydalanayotgan aholi soni ham keskin koʻpaymoqda. Bu esa masofaviy xizmatlar koʻrsatish tizimi zimmasiga yana-da katta vazifalar yuklaydi. Binobarin, xalqaro standartlarni qoʻllagan holda texnologik platformani modernizatsiyalash natijasida plastik karta egalariga elektron tijorat SMS- xabarnomalari, pul oʻtkazmalari va shu kabi boshqa zamonaviy xizmat turlarini joriy etish imkoniyati yaratildi. Boshqacha aytganda, texnologik platforma mobil aloqa yoki internet mavjud boʻlgan har qanday joyda plastik kartochka boʻyicha tranzaksiyalarni amalga oshirish imkonini beradi.

Shu bilan birga, mamlakatimizda bank hisobvaraqlarini masofadan boshqarish tizimining qoʻllanish doirasi kengayib boryapti, tadbirkorlar oʻrtasida keng ommalashib, tijorat banklari tomonidan koʻrsatilayotgan masofaviy bank xizmatlaridan foydalanuvchilar soni birgina 2021-yilning oʻziga kelib 2 milliondan oshib ketdi. Vaholonki, bu koʻrsatkich 2011-yilda 25 ming nafarga ham yetmasdi. Joriy yilda esa foydalanuvchilar soni keskin koʻpaydi(bu boʻyicha aniq statistikani topishning imkoni boʻlmadi). Masofaviy bank xizmatlari ulardan foydalanadigan mijozlarning huquqiy maqomiga koʻra, yuridik va jismoniy shaxslarga moʻljallangan masofaviy bank xizmatlariga tavsiflanishi mumkin. Hozirda yuridik shaxslarga “Korporativ internet-banking”, “Mobil-banking” va “SMS-banking” kabi zamonaviy xizmatlar koʻrsatilmoqda. Yuridik shaxslar uchun “Internet banking” xizmati koʻlamini kengaytirish ham doimiy eʼtiborda turibdi. Banklarning amalga kiritilgan tariflariga muvofiq, “Korporotiv internet banking” xizmatiga ulanish hamda “e-key” xavfsizlik kalitlarini taqdim etish bepul. Oylik abonent toʻlovi esa eng kam ish haqining 20 foiz miqdorida belgilangan. Masalan, bu borada ATB “Turonbank” ni olib koʻraylik. 2021-yilning 1-fevral holatiga koʻra mazkur moliya muassasasining “Korporativ internet-banking” xizmatidan foydalanuvchi mijozlar soni 3968 nafarni tashkil qilgan edi. Ularning soni yildan yilga oʻsib boryapti. Buning afzalliklari nimada? Gap shundaki, “Korporotiv internet-banking” xizmatidan foydalangan holda, mijozlar quyidagi imkoniyatlarga ega boʻlishi mumkin: - Bank muassasasiga kelmagan holda, toʻlovlarni masofadan, uydan yoki ofisdan bajarish; - Mijozga zarur boʻlgan kunlik, oylik va yillik hisobotlarni (htms, xls) chiqarish hamda chop etish;

- Koʻp foydalanadigan maʼlumotlar, sana, valyutalar kursi va bank amaliyot kuni va tizimi maʼlumotlarini onlayn kuzatib borish; - Toʻlov topshiriqnomalarining saqlangan tayyor shablonlaridan foydalanib, toʻlovlarni tezkor ravishda bajarish; Shu bilan bir qatorda, “Bank-mijoz”, “Internet-banking”, “Mobil-banking” va “SMS-banking” xizmatlari yuqori oʻsishga ega boʻlib, 2011-yildan 95-martaga oshib, 2021-yilning 1-yanvar holatiga koʻra, “Bank-mijoz”, “Internet-banking” xizmatidan foydalanuvchilar soni 135,629 mingtani tashkil etadi. 2011-yilda bu koʻrsatkich 1,424 mingtani tashkil etgan edi. Yuridik shaxslar uchun “SMS-xabarnoma” xizmati uchun tarif miqdorlari “Toʻliq xizmat”, “Qoldiq xizmat” kabi turlarga tabaqalashtirilgan boʻlib, oylik abonent toʻlov mos ravishda eng kam oylik ish haqining 15, 10 va 5 foiz miqdorida belgilangan. Bundan tashqari, "Bank-mijoz”, “Internet-banking”, “Mobil-banking” va “SMS-banking” kabi toʻlov tizimlari faoliyatlari tashkil etilgan va ular koʻmagida uyali aloqa operatorlari, kommunal toʻlovlar, internet provayderlar xizmatlari uchun toʻlovlarni amalga oshirish, savdo-servis korxonalariga pul mablagʻlarini oʻtkazish bevosita bank hisobidan internet-magazinlardan onlayn xaridlarni amalga oshirish hamda kartadan-kartaga mablagʻ oʻtkazish imkoniyatlari yaratildi. Aholi va xoʻjalik yurituvchi subyektlarning boʻsh mablagʻlarini bank sektoriga jalb etish hamda bank daromadliligini oshirish va xizmat turlarini koʻpaytirish maqsadida mamlakatimiz banklarida “Internet-banking”, “Bank mijoz”, “SMS-Banking” va “Mobil-banking”, ular uchun moʻljallangan “Click”, “MBANK”, “UzCard”, “UPAY”, “Payme” ilovalari yana-da rivojlantirilmoqda. Bularning barchasi mijozlar bank uchun emas, balki bank mijozlar uchun tamoyilini masofadan turib ham taʼminlashda katta ahamiyat kasb etadi. Elimizning uzogʻini yaqin, ogʻirini yengil qilish esa eng asosiy vazifadir. Shu o’rinda so’nggi yillarda Turonbank ATB ham bir qancha maqsadlarni o’z oldiga maqsad qilib qo’ygan: Zamonaviy iqtisodiyotda axborot va raqamli texnologiyalardan

foydalanish darajasini inobatga olib hamda oʼrta va uzoq muddatdagi raqobatbardoshlikni taʼminlash maqsadida bankda raqamli transformatsiyani amalga oshirish. Аmalga oshiriladigan tadbirlar:  xorijiy tajribani oʼrgangan holda zamonaviy axborot texnologiyalari hamda bank xizmatlarini sotish tizimlarini rivojlantirish;  bank boʼyicha umumlashgan telekommunikatsiya tizimini yaratish, hisobvaraqlar xavfsizligini boshqarish imkonini beruvchi zamonaviy texnologiyalarni joriy etish va maʼlumotlarni qayta ishlash tizimini rivojlantirish, nazorat hamda qayta ishlash tartibini xalqaro tajribaga muvofiqlashtirish yoʼli bilan toʼlovlar va pul oʼtkazmalarini amalga oshirish qoidalarini takomillashtirish;  yuridik shaxslar hamda kichik tadbirkorlik subʼektlarini toʼliq masofaviy bank xizmatlari koʼrsatishga (internet banking, mobil banking) oʼtkazish. Ular tomonidan masofaviy xizmatlar orqali amaliyotlar bajarilganda turli imtiyozlar tadbiq etish;  bank veb-sayti va “MyTuron” ilovasini bankning ichki avtomatlashtirilgan axborot tizimi bilan integratsiyasini amalga oshirish va bu orqali karta, kredit va depozit hisobraqamlarni masofadan boshqarishning toʼliq funktsionalini yaratish;  xalqaro plastik kartalar tizimini kengaytirish maqsadida Master Card toʼlov tizimlarini joriy etish hamda yagona hisobvaraqda yuritish hamda xalqaro toʼlov tizimlari orqali amalga oshiriladigan kirim va chiqim amaliyotlarini avtomatlashtirish;  aholiga qulaylik yaratish maqsadida yangi plastik karta mahsulotlarini joriy etish;  plastik karta egalari uchun turli ragʼbatlovchi, chegirmali va bonusli loyihalarni jumladan, “Cashback” tizimini joriy etish orqali qulay va ishonchli jamgʼarish hamda toʼlov vositasi sifatida keng targʼib etish;  “PAY WAVE” (yoki PayPass) texnologiyalarini joriy etish, maxsus bank

kartalari va mobil qurilmalar yordamida maxsus terminal orqali kontaktsiz (PIN kodsiz) toʼlovni amalga oshirish imkoniyatini yaratish;  toʼlovlarning xavfsizligini oshirish maqsadida “3D SECURE” texnologiyalarini bank kartalari tizimida joriy etish (qoʼshimcha autentifikatsiyani amalga oshirish uchun bir martalik tasdiqlash kodlarini ishlab chiqaruvchi texnologiya boʼlib, internet orqali onlayn toʼlovlarni amalga oshirishda qoʼshimcha xavfsizlik choralarini koʼrish uchun zarur);  xalqaro elektron hamyon tizimlariga ulanish va ular orqali ikki tomonlama pul oʼtkazmalari tizimini joriy etish hamda ushbu tizimga bankomatlar va infokiosklar tarmogʼini ulash;  bank filiallarining kassa tarmoqlarini kapital va joriy taʼmirlash, ularni zamonaviy kassa texnikalari bilan jihozlash;  bankning keng qamrovli tarmogʼini va geografik joylashuvini hamda mijozlar koʼlamini inobatga olgan holda yangi interaktiv xizmat turlarini keng joriy qilish, xususan IVR (Interactive Voice Response) dasturiy ovozli xabar berish orqali mijozlarga masofadan turib bank xizmatlarini koʼrsatishni tizimini tashkil etish;  bankomat, infokioskalar hamda “MyTuron” ilovasi orqali halqaro pul oʼtkazmalarini amalga oshirish imkoniyatini yaratish;  “MyTuron” ilovalarida “Feedback” funktsionalini (amalga oshirilgan operatsiyalarning jarayondagi harakati toʼgʼrisida foydalaynuvchiga va bank operatoriga avtomatlashtirilgan xabarnomalar yuborish tizimi) joriy etish;  bankomat va mobil ilovalar orqali “Visa Money Transfer” kartadan kartaga pul oʼtkazmalari xizmatini yoʼlga qoʼyish;  zamonaviy informatsion texnologiyalaridan foydalangan holda mijozlar uchun bankning veb sahifasi orqali hisob raqam ochish va ularning holatini nazorat qilish va onlayn toʼlovlarni amalga oshirish imkoniyatini yaratish, shuningdek, hujjatlarni elektron tarzda qabul qilish tizimini joriy etish;  internet orqali kelib tushgan hujjatlar asosida mijozga xalqaro yoki milliy

valyutadagi plastik kartasini pochta xizmati orqali yuborilishini yoʼlga qoʼyish;  Bosh ofis, hududiy boshqarmalar va filiallardagi axborot texnologiyalari qurilmalarni bosqichma-bosqich zamonaviy qurilmalar bilan almashtirish;  IP-telefoniya tizimini yanada takomillashtirish. Bosh ofis binosidagi mavjud IP-telefoniya tizimidan foydalanishni zamonaviy usulga oʼtkazish hamda har bir filiallar bilan video aloqa boʼlishni tashkillashtirish;  jismoniy shaxslarga kredit ajratish va depozit qabul qilish amaliyotlari uchun lozim boʼlgan birlamchi hujjatlarini masofadan almashinuvi amalga oshirish. Hozirgi vaqtda dunyoning rivojlangan mamlakatlari bank tizimida mijozlar bilan o’zaro munosabatlarini boshqarishda CRM (Customer Relationship Marketing) dan qo’llanish juda keng amaliyotga kiritilgan. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, ushbu tizimni sotish xajmlari yildan – yilga ortib borishiga qaramay unga bo’lgan ehtiyoj hozirda juda kattadir. Olimlar tahliliga ko’ra Sears, Roebuck and Co.,Burger King Corp. va boshqa AQShning mashhur deb tanilgan kompaniyalari marketologlari o’zlarining faoliyati natijalariga ko’ra kompaniyalarining o’sib borayotgan talablariga asosan ular bilan qayta aloqa usullari yordamida o’z mijozlari to’g’risida aniq va muhim ma’lumotlarga erishish lozimligi to’g’risidagi xulosaga kelganlar. Ular mijoz to’g’risida barcha ma’lumotlarning to’la - to’kis bilgan holda, kompaniya unga o’z xizmatlarini taklif qilganda mijoz undan voz kecha olmaydi va albatta qabul qiladi degan fikrga kelganlar. CRM (Customer Relationship Marketing / Management) o’z mohiyatiga asosan programma mahsuloti ham emas, texnologiya ham emas. CRM – bu «mijozga yo’naltirilganlik» tamoyiliga asoslangan biznesni doimiy rivojlantirish bo’yicha biznes – strategiyani shakllantirishdan iboratdir. Ushbu biznes strategiya barcha mijozlar faoliyatining barcha jarayonlarida oldi – sotdini amalga oshirish to’g’risida barcha ma’lumotlarni yig’ish va tahlil etish bo’yicha ilg’or boshqaruv hamda informatsion texnologiyalardan foydalanadi. CRM - bu

turli buyurtmalar bilan biznes jarayonlarining avtomatizatsiya qilish uchun muomalaga modullar yig’indisidir. Dunyodagi yetakchi CRM tizimi kompaniyalarning faoliyatini asosini hozirgi zamon mashhur o’nta kredit muassasalari mijozlari bilan ishlashdagi mantiqiy biznesni tashkil etadi. CRM tizimidan tashqari amaliyotda mijoz bilan o’zaro munosabatlarini olib borishda tajribadan o’tgan an’anaviy tizimlar ham mavjud. Lekin ular alohida olingan tijorat bankining har bir mijozga moslasha olishligini to’la ta’minlay olmaydilar. CRM tizimi texnik jihatdan tijorat bankining mijozlari to’g’risidagi barcha ma’lumotlarni yig’ish, ularni qayta ishlash, tahlil etish va ma’lumotlarni operativ ravishda doimo yangilab turilishini ta’minlovchi maxsus vosita va programma ta’minotidan iborat. Bundan tashqari texnik jihatdan mijozlarning xo’jalik moliya faoliyati, marketing, sotuv, xizmat ko’rsatish sohasidagi biznesjarayonini to’liq avtomatlashtirishga imkoniyat yaratadi. Ushbu faoliyat yordamida har bir iste’molchining kompaniya faoliyatidagi ishtiroki va uning mahsulotlarining yaratilishi, ishlab chiqarilishi hamda servis xizmat ko’rsatish jarayoniga bevosita ta’sir ko’rsatishiga erishiladi. CRM tizimida ma’lumotlar, ya’ni sodda mijozlar bazasidan boshlab murakkab bank operatsiyalari bazasigacha saqlanishi mumkin. Bundan tashqari CRM tizimida juda katta analitik va marketing ma’lumotlar bazasi ham saqlanadi. Bunda bankning kafillangan mijozlari to’g’risidagi to’liq ma’lumotlardan tashqari, bank xizmatlari mahsulotlarini sotish rejasi to’g’risidagi ma’lumot ham saqlanadi. Har bir mijoz bilan ichki xujjat aylanishi to’g’risidagi ma’lumotlar tarixi CRM tizimining yagona ma’lumotlar bazasida saqlanadi. Xalqaro amaliyot tajribasi shundan dalolat beradiki CRM tizimini amaliyotga kiritilishi va uning rivojlanishi barcha sohalar uchun samarador emas. Ushbu tizimni amaliyotga kiritish uchun investitsiyalar qilish quyidagi kompaniya va muassasalar uchun maqsadga muofiq xisoblanadi: - mijozlari va boshqa sohalar bo’yicha juda katta xajmdagi ma’lumotlar yig’ish, qayta ishlash va tahlil etuvchi muassasalar. Bularning tarkibiga tijorat banklari, kredit kartochkalarga xizmat ko’rsatuvchi kompaniyalar, sug’urta kompaniyalari va uyali telefon kompaniyalari kiradi; - o’z mijozlarining tarkibida yuqori

darjadagi talabga ega va moliyaviy barqarorlari mavjud kompaniyalar. Ta’kidlab o’tilgan omillar eng avvalo tijorat banklari uchun o’z faoliyati natijasida mijozlari to’g’risida juda katta ma’lumotlarga ega bo’ladilar. Mijozlarning barcha hisobotlari, eksport-import operatsiyalari to’g’risidagi to’liq ma’lumotlar bilan birga ularning pul oqimlari to’g’risida ham yetarli ma’lumotga ega bo’ladilar. Shu bilan birgalikda mijozlar o’zlariga xizmat ko’rsatayotgan banklaridan ko’rsatilayotgan xizmat turlarini ko’paytirishi, ularning sifatini oshirishi va servisni doimo rivojlantirish talab etadi. Ushbu omillar esa aynan bank tizimida CRMning keng rivojlanishiga olib keldi. CRM tizimini sotib oluvchilar tarkibida aynan tijorat banklarining ulushi yuqoriligini e’tirof etadilar. Bunga asosiy sabablardan biri o’z faoliyatining xususiyatidan kelib chiqqan holda turli tijorat banklari va ularning bo’limlari turli maqsadlarni ko’zda tutadilar. Shunga asosan tijorat banklari va ularning mutaxassislari o’z mijozlari bilan o’zaro munosabatlarni boshqarishda CRM tizimini kiritishda o’zlariga mos faoliyat yuritishdagi daromad olishga harakat qiladilar. Tijorat banklarida CRM tizimidan va ulardagi ma’lumotlardan asosiy foydalanuvchilar bo’lib, mijozlar bo’limi bilan o’zaro munosabatlarini boshqaruvchi menejerlar hisoblanadi. Tijorat banklari o’z faoliyatiga CRM tizimini kiritishda quyidagi maqsadlarni qo’yadilar: Shuni alohida ta’kidlash lozimki, bank mijozlari uchun ko’zga ko’rinmaydigan CRM tizimi texnologiyalarni yangi avlodlaridan foydalanishlikni taqazo etadi. Har bir tijorat banki o’z faoliyatida turli dasturlardan foydalanadilar. Ayrim tijorat banklari Outlookdan, ayrimlari Exceldan foydalanadilar. Bank faoliyatida CRM tizimini amaliyotga kiritilishi esa, tijorat banklari xizmatchilarining ish o’rinlarini o’zgarishligini, bank marketingi funksiyalarini demarkazlashuvini va mijozlar to’g’risidagi ma’lumotlarni yig’ish, qayta ishlash hamda undan foydalanish tartibiga o’zgartirishlar kiritilishini taqazo etadi. ATB “Turonbank”ida barcha operatsiyalar O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan o’rnatilgan shakldagi pul hisob-kitob hujjatlarining asl nusxasi hamda "Bank-mijoz" tizimidan foydalanuvchilardan elektron aloqa orqali

olingan elektron to’lov hujjatlari, shuningdek plastik kartochkalardan foydalangan holda tuzilgan elektron hujjatlar asosida amalga oshiriladi va buxgalteriya hisobida qayd etiladi. Pul hisob-kitob hujjatlari bank tomonidan ijroga faqat mijozning bankka taqdim qilgan muhr izi va imzo namunasi qo’yilgan varaqchada ko’rsatilgan shaxslar yoki mijozning ishonchnomasi asosida vakil qilingan shaxsdan qabul qilinadi. Pul hisob-kitob hujjatlarining majburiy rekvizitlari quyidagilardir:  mijozning nomi va soliq to’lovchining identifikatsion raqami  pul oluvchi va pul to’lovchi mijozlar hisobvaraq raqamlari;  ularga xizmat ko’rsatuvchi bank nomi va kodi;  hujjatning nomi va raqami, u tuzilgan sana va oy;  operatsiyaning nomi, maqsadi va summasi;  mijoz muhri va mas'ul shaxslarining imzolari. Hujjatlarda operatsiya maqsadi aniq bayon etilishi lozim. Pul hisob-kitob hujjatlarida bo’yash, chizish va tuzatishga yo’l qo’yilmaydi. Bank operatsiyalari qonun hujjatlarida belgilangan shaklda rasmiylashtirilgan elektron hujjatlar a sosida amalga oshirilishi mumkin. Elektron hujjatlar pul hisob-kitob hujjatlarning asl nusxasida belgilangan barcha rekvizitlarga ega bo’lishi shart. Elektron hujjatlar mas'ul shaxslar imzolari o’rnini bosuvchi - elektron raqamli imzo bilan tasdiqlangan bo’lishi lozim. Elektron hujjatlarni qabul qilish va qayta ishlash jarayonida ularning biror ko’rsatkichlarini o’zgartirishga yo’l qo’yilmaydi. Elektron hujjatlar asosida hisob-kitob operatsiyasi amalga oshirilayotganda pul hisob- kitob hujjatining asl nusxasi bankka taqdim qilinmaydi. Elektron hujjatdagi barcha ma’lumotlarning to’g’riligiga mijoz javobgar hisoblanadi. Pul hisob-kitob hujjatlari bank tomonidan ijro uchun qabul qilinadi: A) yuridik shaxslardan - asl nusxada imzo namunalari varaqchasida ko’rsatilgan imzolar namunasi va asosiy muhrning iziga muvofiq

mansabdor shaxslarning imzosi hamda asosiy muhri izi mavjud bo’lganda; B) yuridik shaxs tashkil qilmasdan turib dehqon xo’jaligi va yakka tartibdagi tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanuvchilardan - varaqchada ko’rsatilgan imzolar namunasidan bittasi va asosiy muhrning izi mavjud bo’lganda. Agar bankka taqdim qilingan imzolar namunasi va muhr izi qo’yilgan varaqchada ulaming asosiy muhri bo’lmagan hollarda, dehqon xo’jaligi va yakka tartibdagi tadbirkorlar tomonidan taqdim qilingan pul hisob-kitob hujjatlari muhr izisiz qabul qilishga ruxsat beriladi. Imzolar o’z egasining qo’li bilan qo’yilishi shart. Barcha pul hisob-kitob hujjatlarida imzo izi tushirilgan faksimilni qo’yish taqiqlanadi. Banklarda naqd pulsiz hisob-kitoblar bilan bog’iq to’lov hujjatlari "O’zbekiston Respublikasida naqd pulsiz hisob-kitoblar to’g’risidagi nizom" hamda naqd pul bilan bog’liq operatsiyalari bo’yicha to’lov hujjatlari "Tijorat banklarida kassa ishini tashkil etish, inkassatsiya va qimmatliklarni tashishga doir yo’riqnoma"da belgilangan blanka shakllaridagi rekvizitlar bo’yicha to’liq va to’g’ri to’ldirib, rasmiylashtirilgan bo’lishi shart. Bank kassasidan naqd pul olish uchun foydalaniladigan naqd pul cheklari bir xil rangli siyohli yoki sharikli ruchka bilan qo’lda to’ldirilgan bo’lishi shart. hujjatning to’ldirilmagan qismlarga ikkita parallel chiziq tortilishi lozim. Hisobvaraq egasining nomi, uning hisobvarag’i raqami va bank nomi cheklarda hamda e'lonlarda burchak shtamplar bilan ko’rsatilishi mumkin. Bankda beriladigan naqd pul hujjatlarida so’z bilan yoziladigan summa satrning boshidan katta harf bilan boshlanishi shart. "Summa raqam bilan" hamda "Summa so’z bilan" chek vizitlaridagi summadan oldin va keyin qolgan bo’sh joylarga uchlari diagonal chiziq bilan birlashtirilgan ikki parallel chiziq tortib qo’yiladi. Naqd pul chekining old tomonida albatta, naqd pul olish uchun korxona tomonidan ishonchnoma berilgan shaxsning ismi, sharifi yoziladi. hisobvaraq egasi naqd pul cheklarining orqa tomonida xarajatlarning maqsadini ko’rsatishi

shart, ushbu ma'lumotlar chek beruvchining imzolari bilan tasdiqlanadi va pul oluvchining pasporti yoki uning o’rnini bosuvchi hujjat ma'lumotlari ko’rsatiladi. Bu ma'lumotlar oluvchilarning o’zlari tomonidan to’ldirilishi shart. Naqd pul berilishi uchun asos bo’ladigan pul cheklari va chiqim kassa orderlari oluvchilarning imzolari bilan tasdiqlanadi. Bosh buxgalter imzolarning tegishli namunalari o’z vaqtida kassaga, buxgalteriya xodimlariga va nazoratchi xodimlarga berilib, bu haqda ulardan tilxat olinishini ta'minlashi shart. Bundan tashqari, bosh buxgalter imzo chekish huquqi bekor qilingan shaxslar imzolarining namunalaridan foydalanuvchi mansabdor shaxslar qo’lidagi ro’yxatlardan o’z vaqtida o’chirilishini ham kuzatib borishi shart. Bankning ichki operatsiyalari bank xodimlari tomonidan normativ-huquqiy hujjatlar talablariga muvofiq o’rnatilgan shakllarda rasmiylashtiriladigan hujjatlar bo’yicha amalga oshiriladi. Bunga, xususan, memorial orderlar, kirim va chiqim kassa orderlari, ko’zda tutilmagan holatlar hisobvaraqlari bo’yicha memorial orderlar, kredit bo’limi hamda bankning alohida operatsiyalari bo’yicha tayinlangan mutasaddi xodimining farmoyishlari va boshqalar kiradi. Bank tomonidan beradigan kvitantsiyalarda so’z bilan yoziladigan summa satrning boshidan katta harf bilan boshlanishi shart. "Summa raqam bilan" rekvizitidagi summadan oldin va keyin qolgan bo’sh joyga ikki parallel to’g’ri chiziq tortib qo’yiladi. Pul omborida saqlanayotgan qimmatliklar va hujjatlarni kirim qilish va hisobdan chiqarishga doir kirim-chiqim orderlarida yakuniy summalar so’z bilan qayta yoziladi. Kirim va chiqim kassa jurnallari kompyuter texnikasi yordamida tuziladi. Unda sana, mijozning hisobvaraq raqami, kirim va chiqim hujjatining raqami, hisobot ramzi hamda uning summasi ko’rsatilishi lozim. Shuningdek, ushbu kassa jurnallari kirim va chiqim hujjatlarini dastlabki nazoratdan o’tkazgan mas'ul ijrochi va kassirning imzolari bilan tasdiqlanishi shart. Bank kunlik operatsiyalar yig’ma jildiga tikish va saqlash uchun chiqariladigan elektron to’lov hujjatlarining ro’yxati hamda mijozlar tomonidan taqdim qilingan pul hisob-kitob

hujjatlarining asl nusxalari bankning mas'ul xodimlari imzosi va bank shtampi bilan tasdiqlanadi. «Turonbank» ATB da quyidagicha kassalar tashkil etilgan: 1) aylanma kassa; 2) kirim kassa; 3) chiqim kassa; 4) chakana amaliyot kassasi; 5) kechki kassa; 7) qayta sanash kassasi . Mijozlardan naqd pullar ularning bank hisobvaraqlariga kirim qilish uchun pul qo ’ yish e ’ loni , kirim kassa orderi , kvitansiya orqali amalga oshiriladi . E’lonnoma 3 ta qismdan iborat bo’lib, ular quyidagilar: 1) naqd pul qo’yish e’lon 2)kvitansiya; 3) order. « Turonbank » ATBda naqd pulsiz hisob - kitoblar O ’ zbekiston Respublikasi Markaziy bankining 2020- yil 13- apreldagi “ O ’ zbekiston Respublikasida naqd pulsiz hisob - kitoblar to ’ g ’ risida ” gi 3229- sonli nizomga muvofiq amalga oshiriladi va « Turonbank » ATB da bu ko ’ rinishdagi hisob - kitoblarning barcha shakllari va turlari amalda qo ’ llaniladi . Xususan , bankda memorial orderdan foydalaniladi va yuqoridagi nizomga ko ’ ra : “ Memorial order banklar tomonidan ishlatiladigan naqd pulsiz hisob - kitob hujjati bo ' lib , undan quyidagi hollarda foydalaniladi : - mijozlar bilan bog’liq bank operatsiyalari bo'yicha hisob-kitoblarda; - bank hizmatlarini ko'rsatish bo'yicha hisob-kitoblarda;

- banklarning o'z ichki operatsiyalarida; - mijozning qarzdorlik mablag’larini qoplashda, agar banklar bilan mijozlar o'rtasida tuzilgan shartnomada belgilab qo'yilgan bo'lsa; - buxgalteriya hisobidagi xato yozuvlarni tuzatishda; - jismoniy shahslarning tadbirkorlik faoliyati bilan bogliq bo'lmagan yozma topshiriqlari bo'yicha mablag’larni naqd pulsiz shaklda o'tkazishni amalga oshirishda.” Memorial order bo’yicha to’lovlar o’tkazilganda quyidgi buxgalteriya o’tkazmasi bajariladi: Dt- to’lovchining hisobvarag’i; Kt- mablag’ oluvchining hisobvarag’i. Xususan, qolgan barcha naqd pulsiz hisob-kitoblar hisobi nizomda keltirilgan ularning ta’riflariga asoslangan holda amalga oshiriladi va ularda quyidagicha buxgalteriya provodkalari beriladi: a) to’lov topshiriqnomasi bo’yicha to’lov o’tkazilganda Dt- to’lovchining hisobvarag’i; Kt- mablag’oluvchining hisobvaraqlari.

3. Tijorat banklari kapitali va uning tashkil etish manbalari. Bank resurslarini shakllantirish bilan bog’liq bo’lgan operatsiyalar banklarning passiv operatsiyalari deyiladi. Passiv operatsiyalar yordamida tijorat banklarning passiv va aktiv - passiv schetidagi pul mablag’larining salmog’i oshib boradi. Banklarning passiv operatsiyalari ularning faoliyatini tashkil qilishda katta rol o’ynaydi. Passiv operatsiyalar yordamida tijorat banklari kreditlash uchun zarur bo’lgan-kredit resurslarini tashkil qiladi. Tijorat banklarining passiv operatsiyalarining asosan to’rtta shakli mavjud: 1. Tijorat banklari qimmatbaho qog’ozlarini muomalaga chiqarish yo’li bilan resurslar yig’ish; 2. Bank foydasi hisobidan har xil fondlar tashkil qilish yoki fondlar summasini oshirish; 3. Boshqa kreditorlarning mablag’larini jalb qilish; 4. Depozit operatsiyalarni amalga oshirish. Tijorat banklarining resurslari bankning o’z mablag’lari, jalb qilingan va emitentlashgan mablag’lar hisobidan shakllanadi. Yuqorida keltirilgan passiv operatsiyalarning birinchi va ikkinchi shakllarida banklarning o’z mablag’lari yuzaga keladi va kolgan oxirgi ikki shaklida kredit resurslarning ikkinchi qismi jalb qilingan resurslar yuzaga keladi. Banklarning o’z mablag’lariga bankning ustav kapitali, rezerv kapitali, maxsus fondlar, moddiy rag’batlantirish fondi, boshqa har xil tashkil qilingan fondlar va taqsimlanmagan foydasi kiradi. Amaliyotda bank passivlarining 20 foizi banklarning o’z mablag’lariga to’g’ri keladi. Banklarning o’z mablag’lari ichida asosiy o’rinni bankning o’z kapitali egallaydi. Bankning o’z kapitali tarkibiga biz yuqorida keltirib o’tgan kapitalning bir qismi, yani ustav kapital, risklarni qoplash uchun tashkil qilingan rezerv fond, taqsimlanmagan foyda kiradi. Banklarning o’z kapitali bank kreditorlarining manfaatini himoya qilish, bank faoliyatining barqarorligini ta’minlash, bank faoliyatini boshqarish kabi funksiyalarni bajaradi. Bankning ustav

kapitali summasi bank ustavida ko’rsatiladi va bank ishini boshlashning boshlang’ich nuqtasi hisoblanadi. Banklarning tashkil qilishning shakllariga qarab bankning ustav kapitali ham har xil tashkil topadi. Agar bank aksiyadorlik jamiyati tariqasida tashkil qilinadigan bo’lsa, ustav kapitali yoki fondi aksiyalar chiqarish va joylashtirish yo’li orqali tashkil topadi. Banklarning ustav kapitali summasi qonun yo’li bilan chegaralanmaydi. Banklarning barqaror faoliyatini taminlash maqsadida uning minimal miqdori belgilab beriladi. Bankning ustav kapitali uning balansining passivida ko’rsatiladi. Ustav fondi summasining oshirilishi bank aksionerlari tomonidan umumiy majlisda hal qilinadi. Banklarning ustav kapitali ularning majburiyatilarini bajarishning asosi bo’lib xizmat qiladi. Bank kreditlari hisobidan banklarning ustav kapitalini tashkil qilish mumkin emas. Ustav kapitalini tashkil qilishda chetdan boshqa pul mablag’larini jalb qilish ham mumkin emas. Banklar tashkil qilinganda ustav kapitalining tarkibi moddiy mablag’lardan va pul mablag’laridan tashkil topadi. Bank faoliyatining boshlang’ich bosqichlarida bankning o’z mablag’lari hisobidan birinchi navbatdagi bank harajatlari (yer, bino, asbob-uskuna, ish haqi) qoplanadi. Banklarning o’z mablag’lari uzoq muddatli aktivlarga qo’yilmalar qilishning asosiy manbasi hisoblanadi. Odatda Markaziy bank tijorat banklari uchun banklarning o’z mablag’lari bilan chetdan jalb qilingan resurslar o’rtasidagi chegarani belgilab beradi. O’zbeksitonda bu nisbat 1:20 miqdorida o’rnatilgan. Banklarning aksioner kapitali quyidagi tarkibiy qismlardan tashkil topishi mumukin. Bular: a) o’z aksioner kapitali, bu kapital oddiy va imtiyozli aksiyalar chiqarish va sotish hisobidan, taqsimlanmagan fonda hisobidan yuzaga keladi; b) har xil ko’zda tutilmagan harajatlarni va to’lanmagan qarzlarni qoplash uchun tashkil qilingan rezervlar; v) bankning uzoq muddatli majburiyatlari (uzoq muddatli veksel va obligatsiyalar) bo’lishi mumkin. Banklarning rezerv kapitali yoki rezerv fondi foydadan ajratmalar hisobiga hosil bo’ladi va ko’zda tutilmagan zararlar hamda

qimmatbaho qog’ozlar kursining tushishi natijasidagi yo’qotishlarni qoplash uchun mo’ljallangan. Yangi resurslarni jalbqilishda yirik va mayda banklar foydasiga, nomutanosibliklar ko’paydi. Jalb qilingan mablag’larning yana bir turi bank balansida turgan va ularni qayta sotib olish to’g’risidagi kelishuv asosida sotiladigan qimmatli qog’ozlar hisoblanadi. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning ustuvor yoʼnalishlaridan kelib chiqib, Turonbank oldiga qoʼyilgan vazifalarni bajarish, kapitallashuv darajasini oshirish, barqaror resurs bazasini shakllantirish, agrosanoat tarmogʼi korxonalarini moliyaviy qoʼllab-quvvatlash, samarali investitsion loyihalarni moliyalashtirish, kichik biznes va aholi tadbirkorligini qoʼllab-quvvatlash, mijozlarga zamonaviy bank xizmatlarini koʼrsatish boʼyicha tadbirlarni amalga oshirib kelmoqda. Quyida bir nechta moliyaviy ko’rsatkichlar bilan tanishib chiqamiz. Bank resurs bazasi 10 289 mlrd. soʼmni tashkil etib, oʼtgan yilga nisbatan 5 705 mlrd. soʼmga (224%) koʼpaydi. Bank resurs bazasidagi aholi va xoʼjalik yurituvchi subʼektlaridan jalb qilingan depozitlar miqdori 2 650 mlrd soʼmni yoki 26 foizini tashkil etmoqda. 1-rasm. 2019-2021-yillarda bank majburiyatlarining o’sish sur’ati 2 2 https://www.agrobank.uz/upload_files/documentation_file/5fda25e6c22be.pdf

Bank umumiy majburiyatlarini 2019-2021 yillarda 15 163 mlrd. soʼmga yetkazilishi koʼzda tutilmoqda. Bunda, majburiyatlarning oʼz vaqtida bajarilishi yuzasidan aniq choralar koʼriladi Bank depozitlari hajmini 2021 yil yakuniga 4 626 mlrd. soʼm miqdorida boʼlishi rejalashtirilmoqda. Mijozlarning kredit mablagʼlariga boʼlgan talabini oʼz vaqtida qondirish, buning uchun talab etiladigan barqaror resurslar manbalarini shakllantirish maqsadida xorijiy moliya institulari va banklarining kredit liniyalarini keng jalb qilish boʼyicha ishlar olib boriladi 2-rasm. 2018-2021-yillarda bank kapitalining o’sish sur’ati 3 2019 yil 1 yanvar holatiga bank umumiy kapitali 2 214 mlrd.soʼm, ustav kapitali 2 163 mlrd.soʼmni tashkil etib, 2018 yil boshiga nisbatan mos ravishda 840 mlrd.soʼm (1,6 marta) va 827 mlrd.soʼm (1,6 marta)ga oʼsdi. Markaziy bank tomonidan belgilangan iqtisodiy meʼyorlar bajarilishi taʼminlandi. Xususan, kapital yetarlilik koʼrsatkichi 20,0 foiz (meʼyor min. 13%) miqdorida shakllandi. Bank umumiy kapitalini 2019-2021 yillar davomida 2 353 mlrd. soʼmga yetkazishni koʼzda tutgan holda, kapital yetarliligi darajasi Markaziy banki tomonidan belgilangan iqtisodiy meʼyorlardan kam boʼlmagan darajada saqlanishini taʼminlanadi. Bank kapitalining koʼzda tutilayotgan oʼsishining asosiy manbai boʼlib, 2019-2021 yillarda jami 138,0 mlrd. soʼm miqdorida olinadigan 3 https://www.turonbank.uz/upload_files/documentation_file/5fda25e6c22be.pdf

foyda hisoblanadi. Foydani koʼpaytirishning muhim yoʼnalishi boʼlib aktiv va passivlardan maqbul darajada foydalanish, xususan kredit, investitsiya hamda depozit siyosatlarini samarali olib borishdan iborat Bugungi kunda «Turonbank» ATB turli operatsiyalarni amalga oshirishda yetakchi o’rinlarda turadi. Xususan, «Turonbank» ATBda keng kredit operatsiyalari ko’lamli amalga oshiriladi «Turonbank» ATB korporativ mijozlarni milliy va xorijiy valyutada kreditlash bo`yicha keng miqyosdagi xizmatlarni taqdim etadi. Kreditlash xizmatlarini taqdim etayotganda, bank balansini likvidliligini va riskning ma'qul darajasini saqlab turish, kredit operasiyalaridan tushgan daromadlarning kerakli darajasini ta'minlash tamoyiliga asoslanadi. «Turonbank» ATB turli xil muklchilik shakldagi kichik va yirik biznes korxonalariga, shu jumladan xorijiy kapital ishtirokidagi korxonalarga ham, kreditlar ajratadi. Kreditni taqdim etishning asosiy mezoni, kredit oluvchining kreditni to`lash uchun haqiqiy manbalarning mavjudligi hisoblanadi. Har bir kredit oluvchi shaxsga nisbatan, kredit bitimining tuzilishiga qarab, alohida o`ziga xos yondashuv qo`llaniladi, kredit oluvchilarga kreditlashning optimal shaklini tanlash uchun konsultasiya yordami ko`rsatiladi. Kreditni taqdim etish uchun muhim shartlar quyidagilar hisoblanadi: - barqaror moliyaviy holat; - kredit oluvchining to`lash qobiliyati; - hisob raqamlariga barqaror kirimlar; - muvaffaqqiyatli ishlab chiqarish; - xo`jalik faoliyatining tajribasi. «Turonbank» ATB Guliston filiali mijozlarga quyidagi muddatlarga kreditlar ajratadi: - qisqa muddatli kreditlar (1 yildan ko`p bo`lmagan muddatga); - uzoq muddatli kreditlar (1 yildan ortiq bo`lgan muddatga).

Ajratilgan kreditlar garovi sifatida Bank quyidagilarni qabul qiladi: - ko`chmas mulk garovi; - bank kafilliklari, kafolatlari; - sug'urta polisi; - asbob-uskuna, transport vositalar garovi; Kerakli hujjatlar: - kredit arizasi; - biznes reja, texnik-iqtisodiy asos (mijoz hisob raqamiga kelib tushadigan pul oqimlarini ko'rsatgan holda); - oxirgi hisobot davriga buxgalteriya balansi (1-shakl); - debitorlik va kreditorlik qarzdorligi tog'risida ma'lumot (2a-shakl); - moliyaviy natijalar to'g'risida hisobot (2-shakl) - ta'sis hujjatlari; - kredit ta'minotiga oid hujjat. Kreditlar foiz stavkalari, kredit mahsulotining turi, kreditlash muddati va kredit valyutasiga qarab belgilanadi. «Turonbank» ATB da kredit operatsiyalari hisobi quyidagicha olib boriladi: Dastlab kredit berish to’g’risida shartnoma imzolanadi va undan so’ng bankda kredit berish majburiyati paydo bo’ladi. Bunda quyidagicha provodka beriladi: Dt- 91809- banklarning kredit va lizing berish majburiyatlari; Kt- 96351- bankning kredit berish majburiyati bo’yicha kontr- hisobvarag’i. Keyingi bosqichda garov hisobga olinadi: Dt- 94501, 94502, 94503-garov hisobvaraqlari

Kt- 96381- garov sifatida olingan qimmatli qog’ozlar, mulklar va mulkiy huquq (talab) lar bo’yicha kontr-hisobvaraq Bunda garov to’liq summada hisobga olinadi. Garov hujjatlari hisobga olinsa: Dt- 93609- saqlanayotgan qimmatbaho buyumlar hisobvarag’i Kt- 96379- saqlanayotgan qimmatli qog’ozlar va boshqa qimmatli buyumlar bo’yicha kontr-hisobvaraq Bank tomonidan berilgan kredit amaldagi qiymatida aks ettiriladi va qarzdorga berilgan pul mablag’lari summasini ifodalaydi: Dt- 11901-13301/14301-15501 – tegishli qisqa va uzoq muddatli ssuda hisobvaraqlari Kt- 10301(O'zRMBdagi vakillik hisobvarag’idan olinishi lozim bo'lgan mablag’lar Nostro)-16103 (Bosh ofis/filialdan filiallararo va banklararo hisob- kitoblar bo'yicha olinadigan mablag’lar)/ 10100 - «Kassadagi naqd pul va boshqa to'lov hujjatlari» (kredit naqd pulda berilganda)/ Mijozning tegishli talab qilib olinguncha hisobvarag’i,/ Bank plastik kartasi (BPK) hisobvaraqlari Mijozlarning kredit qaytarish bo’yicha majburiyat balansdan tashqari hisobvaraqda hisobga olinadi: Dt- 91901/91905- qarzdorlarning qisqa va uzoq muddatli kreditlari va lizing bo’yicha majburiyatlari; Kt- 96345/96349- qarzdorlarning qisqa va uzoq muddatli kreditlari va lizing bo’yicha majburiyatlari kontr hisobvaraqlari. Banklar tomonidan ko'rsatilgan xizmatlar uchun potensial qarz oluvchilardan vositachilik haqi olinayotganda quyidagi buxgalteriya o'tkazmasi amalga oshiriladi: Dt- qarz oluvchining talab qilib olunguncha depozit hisobvarag’i Kt- 22896 - «Boshqa muddati uzaytirilgan daromadlar»

Tijorat banklari mijoz bilan tuzilgan kredit shartnomasi va kreditni qaytarish graffigiga asosan berilgan kreditlarni qaytarish operatsiyalarini amalga oshiradi. Kreditlarni qaytarilishi qarz oluvchining asosiy, shuningdek ikkilamchi talab qilib olinguncha depozit hisobvaraqlaridan quyidagi buxgalteriya o'tkazmasi orqali amalga oshiriladi:

Mijozning kreditga layoqatliligi deganda qarz oluvchining olgan qarzini (asosiy qarzi va uning foizini) to’la va o’z vaqtida qaytaraolish qobiliyatini tushunamiz. Jahon va mamlakatimiz bank amaliyotida mijozning kreditga layoqatliligini belgilovchi quyidagi mezonlar o’rnatilgan:  mijoz xarakteri (fe’l-atvori);  mablag’ni qarz olish qobiliyati;  joriy faoliyat davomida qarzni uzish uchun mablag’ ishlab topish qobiliyati;  mijoz kapitali;  kreditning ta’minlanganligi;  kredit operatsiyasini bajarish chog’idagi sharoitlar;  qarz oluvchi faoliyatining qonuniy jihatlarini nazorat qilish darajasi. Korxonalarning kreditga layoqatliligini aniqlashda turli xil ko’rsatkichlardan foydalaniladi. Ko’rsatkichlar soni chegaralanmagan, ya’ni qarz oluvchining faoliyatidan kelib chiqqan holda, xar bir tijorat banki uni o’zi mustaqil aniqlaydi. Banklar orqali qarz oluvchining kreditga layoqatliligini baholash turlicha bo’lishi mumkin, lekin ularning hammasi ma’lum bir andozaga tushirilgan moliyaviy koeffitsientlardan foydalanadilar. Ularga:  qoplash koeffitsienti;  likvidlilik koeffitsienti;  mustaqillik(muxtoriylik) koeffitsienti, ya’ni o’z mablag’lari bilan ta’minlanish koeffitsienti kiradi. Likvidlilik mijozning o’z majburiyatlarini o’z vaqtida bajarilishini (qoplanishini) bildiradi. Likvidlilik va qoplash koeffitsientlari qarz oluvchining balans likvidliligini, ya’ni passivdagi majburiyatlarni qoplash uchun aktivdagi pul mablag’larining etarlilik imkoniyatlarini tasvirlaydi. Tajribali kredit inspektori ahamiyat beradigan omillardan yana biri mijozning bir joyda uzoq va doimiy faoliyat ko’rsatishi, yashashi hamda mashg’ul bo’lishidir. Ko’pgina banklar odatda ko’rsatilgan joyda bir necha oygina ishlayotgan shaxslar va yaqinda ro’yxatdan o’tgan firmalarga rad javobini beradilar.

Kredit inspektorlari “qarzlar piramidasi” deb ataluvchi holatning paydo bo’lishini qo’llab-quvvatlamaydilar. “Piramida” holati bu qarzdor 1 ta bank yoki firmadan olgan qarzini to’lash uchun boshqa kreditordan qarz olishi tushuniladi. Mijozning kredit kartochkalari bo’yicha qarzining kattaligi, ko’pligi o’zining hisobidan yozib berilgan cheklarning tez tez qaytib kelishiga inspektorlar katta e’tibor beradi. Bunday dalillar asosida mijozning haqikiy moliyaviy ahvoli va uning pul mablag’larini boshqarish qobiliyati haqida xulosa qilinadi. Agar mijoz bilan ishlarni davom ettirish hal qilinsa, unda inspektor kredit dosesini yig’adi va uni kredit bo’limiga yuboradi. Bu bo’limda mijozning kreditga layoqatliligi chuqur o’rganiladi va kredit riskiga baho beriladi. ATB “Turonbank”ida xorijiy valyuta bilan bog’liq operatsiyalar valyuta amaliyotlari bo’limi shug’ullanadi. Asosan ATB “Turonbank”i xorijiy valyutalaridan Rossiya rubli, AQSH dollari, yapon iyenasi, Buyuk Britaniya funt sterlingi, qozoq tengesi bilan operatsiyalar olib boradi Tovarlar va xizmatlarni markazlashtirilmagan eksport bo'yicha sotishdan olingan chet el valyutasidagi tushumning 50 foizi, markazlashtirilgan eksport bo'yicha sotishdan olingan chet el valyutasidagi tushumning 100 foizi vakolatli banklarga majburiy sotilishi kerak. Mijozlaming hisobvaraqlariga tovarlar va xizmatlami markazlashtirilmagan eksport bo'yicha sotishdan olingan chet el valyutasidagi tushum kelib tushganda quyidagi buxgalteriya yozuvi beriladi: Valyutadagi bosh kitobda:  Dt 10501- “Boshqa banklardagi vakillik hisobvaraqlari- Ностро”,  Kt 20200-“Talab qilib olinguncha saqlanadigan depozitlar”- eksportchi korxonaning valyutadagi tranzit hisobvarag'i. Vakolatli banklar tomonidan valyuta tushumining bir qismi korxonalar tomonidan majburiy sotilishi tartibida sotib olingan chet el valyutasidagi mablag'lar belgilangan tartibda birjadan tashqari valyuta bozorida operatsiyalami amalga oshirish uchun foydalaniladi. Markaziy bank tomonidan korxonalar tomonidan chet el valyutasidagi tushumning majburiy sotilishi tartibida sotib olingan mablag'lar O'zbekiston

Respublikasi Markaziy bankining valyuta zahiralariga o'tkaziladi, uning balansida hisobga olinadi va O'zbekiston Respublika valyuta birjasida sotish yo'li bilan milliy valyutani barqarorlashtirish tadbirlariga sarflanadi. Vakolatli banklar tomonidan markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan eksport bo'yicha valyuta tushumini o'tkazish bo'yicha operatsiyalami hisobga olish va majburiy sotishni amalga oshirish tartibi O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan belgilanadi. ATB Turonbank Guliston filiali o’z mijozlari bilan quyidagi operatsiyalarni bajarishda hamkor hisoblanadi: - “TOD”, “TOM”, “SPOT” shartlari bo’yicha chet el valutasini sotib olish va sotish; - naqd xorijiy valutani sotib olish va sotish; “SWAP” bitimlarini tuzish; - mablag’larni jalb qilish / joylashtirish; - belgilangan limitlarda va yoki ta’minotda banklararo kreditlarni berish; - erkin almashtiriladigan valutada va O’zbekiston Respublikasi milliy valutasida banklararo kreditlarni jalb qilish. Konversion operatsiyalar–tijorat bankida O’zbekiston Respublikasi rezidentlari bo’lgan jismoniy shaxslar va yakka tartibdagi tadbirkorlarga chet el valyutasini naqd pulsiz shaklda valyuta ayirboshlash operatsiyalarini amalga oshirish jarayoni xisoblanadi. «Turonbank» ATB tasarrufidagi barcha filiallarida O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2013-yil 1-yanvardagi 1914-sonli Qarori va O’zbekiston Respublikasi Adliya Vazirligida 2017 yil 6 noyabrda 2944-son bilan ro’yxatga olingan «Tijorat banklarda jismoniy shaxslar bilan valyuta ayirboshlash operatsiyalarini amalga oshirish tartibi to’g’risida»gi Nizomlariga muvofiq konversion operatsiyalar bo’limlari va Valyuta ayirboshlash shoxobchalari tashkil qilingan. Quyidagi 1-jadvalda O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan valyuta operatsiyalari bo'yicha buxgalteriya hisobi, statistik va boshqa hisobotlarni yuritish, shuningdek, bojxona va boshqa majburiy to'lovlari uchun xorijiy valyutalarning so'mga nisbatan belgilangan qiymati hamda «Turonbank»

ATB tomonidan sotish va sotib olish uchun belgilagan qiymatlari 12.05.2021 sanaga berilgan: 1-jadval "Turonbank" ATB da valyuta kursalari 4 4 https://www.turonbank.uz/ - ATB Turonbank rasmiy sayti

4. Tijorat banki faoliyatining asosiy ko’rsatkichlari va moliyaviy natijalari bilan tanishish. Oxirgi yillarda rivojlangan davlatlarda katta ahamiyatga ega bo’lib bo- rayotgan nokredit xarakterdagi mijozlarga bank xizmatini ko’rsatish daromad manbasining muhimligi bo’yicha ikkinchi hisoblanadi. Odatda bu daromad- larni komission daromad deyiladi. Xizmatlarga to’lov, komission mukofot ko’rinishida olinadi. Komission mukofot hamma qilinadigan operatsiya yoki shartnoma summasidan foiz ko’rinishida o’rnatiladi. Bank xizmatlari juda ham xilma xildir va doimo har xil yangiliklar bilan to’ldirib boriladi. Bankka komission daromad keltiruvchi asosiy xizmatlarga quyidagilarni kiritish mumkin: yuridik va jismoniy shaxslarning hisob-kitob kassa xizmatlari, plastik kartochkalar bilan operatsiyalar, bank kafolatlarini berish, mijozlarning valyuta shartnomalaridagi bank xizmatlari, qimmatli qog’ozlar bozoridagi brokerlik xizmatlar va boshqalar. Ko’pgina chet davlatlarida ko’pchilik banklar hisob-kitob, kassa va boshqa xizmatlarini mijozlarga tekinga ko’rsatishardi. Foiz marjasining pasayishi natijasida, ya’ni, resurslarni jalb qilish va joylashtirishning o’rtacha qiymatlari orasidagi farq tufayli banklar bunday amaliyotdan voz kechish- lariga to’g’ri keldi. Hozirgi paytda banklar umumiy daromadlari hajmida komission daromadlarning o’sganligini ko’rishimiz mumkin. Bu faqatgina foiz marjasi darajasining qisqargani va moliya bozoridagi daromadlaridan tashqari, komission daromadlarining foizli daromadlarga nisbatan barqaror- ligi bilan bog’liq. Bundan tashqari bank chet el valyutasidagi vositalarni qayta baholash orqali ham daromad olishi mumkin. Agar chet el valyutasi kursining oshishi, shu valyutadagi nominallashtirilgan bank aktivlari oshiradi va aksincha, chet el valyutasi kursining pasayishi, shu valyutada nominallashgan aktivlarning tushishiga olib keladi. Valyuta kursining katta tebranishi va bankning valyuta bozoridagi yuqori aktivligi sharoitida, bu daromadlar bankning operatsion

daromadlari tarkibida muhim hissaga ega bo’lishi mumkin. Qo’shimcha faoliyatdan daromadlar bank daromadlari tarkibida uncha- lik katta ulushga ega emas. Ular o’z ichiga nobank xarakterdagi xizmatlar ko’rsatishdan, korxona va tashkilotlar faoliyatida ishtirok etishdan, ijaraga berish va binoni realizatsiya qilishdan va boshqalardan daromadlar oladi. Bank yordamchi bo’limlarning tijorat faoliyatidan qo’shimcha daromad olishi mumkin. Masalan, agar bank shaxsiy reklama xizmatiga ega bo’lsa, o’z mijozlariga reklama xizmatlarini ko’rsatishi mumkin. Shuningdek, boshqa xizmatlar ham faqatgina bank faoliyatini ta’minlashga emas, balki mijozlarga pullik xizmat ko’rsatishlari ham mumkin. Bular yuridik, xabarlar, telekom- munikatsiya, marketing, auditor, transport va boshqa xizmatlar bo’lishi mum- kin. Bank asosiy va qo’shimcha faoliyat daromadlaridan tashqari, boshqa daromadlar kategoriyasiga kiruvchi boshqa daromadlar ham oshishi mum- kin. Ular: – jarima, penyalar, mijozlardan olinadigan jarimalar, – ortiqcha tushumlarning kassaga tushushi; – zaxira summasini qayta tiklash; – hisobot yilida tushgan yoki aniqlangan o’tgan yilgi daromadlar; – daromadga soliq ortiqcha to’laganligi uchun budjetdan mablag’ qayta- rish va boshqalar. Bu daromadlar mohiyatan tasodifiy yoki bankning hisobot davrida «Ishlab topilmagan» daromadlari hisoblanadi. Ular odatda kelasi davrga daromad rejasi tuzilganda hisobga olinmaydi.

2-jadval Bank daromadlari turlari 5 Bank faoliyati turlari Daromad turlari 1 2 Ssuda operatsiyasi  kredit berganlik uchun foiz  veksellar bo’yicha foizli daromad  o’tgan yilgi kredit operatsiyalari bo’yicha daromad Diskont operatsiyasi  faktoring va forfeyting operatsiyalari bo’yicha diskont daromad Qimmatli qog’ozlar bilan operatsiya  uzoq muddatli majburiyatlarga qo’yilmalardan daromad  qimmatli qog’ozlarni qayta sotishdan daromad  qimmatli qog’ozlar bilan bo’ladigan operatsiyalardan olinadigan boshqa daromadlar Kafillik faoliyati  berilgan kafolatlar bo’yicha olingan komissiyalar Depozit operatsiyalari va mijoz topshirig’i bo’yicha operatsiyalar  kassa operatsiyasi;  inkassatsiya operatsiyasi;  hisob-kitob operatsiyalaridan olinadigan komissiya Valyuta operatsiyasi  chet el valyutasida bo’lgan operatsiya bo’yicha daromad  forvard, fyuchers, svop, optsion operatsiyalarini o’tkazishdan daromadlar 5 Sh.Abdullayeva “Bank ishi” darslik T. “Moliya-iqtisod” 2010 y

Bank faoliyatining boshqa yo’nalishi  mulkni ijaraga berishdan daromad  lizing operatsiyalaridan daromad  axborot xizmatlaridan daromad  jarima, penyalar va boshqalar Tijorat banklari daromadlarini tahlil qilishda dastavval ularning tarkibi va dinamikasi o’rganiladi. Bu o’z navbatida bank daromadlariga ta’sir etuvchi omillarni aniqlash im- koniyatini beradi. Ushbu holat o’z navbatida yuqori daromad keltiruvchi xizmat- larini yanada kengaytirish lozimligini aniqlash imkoniyatlarini ham beradi. Bankning daromadliligi, birinchi navbatda, xarajatlarini kamaytirishga bog’liq. Bank ishi texnologiyasidagi muvaffaqiyatlar joriy xarajatlarni ka- maytirishga imkon beradi. Xarajat – bu pul vositasini ishlab chiqarish (bank) va noishlab chiqarish (nobank) faoliyatlariga ishlatish (xarajat qilish) tushuniladi. Odatda, bank xarajatlarini quyidagicha tasniflanadi: 1. Operatsion xarajatlar: 1.1. foizli xarajatlar 1.2. komission xarajatlar 1.3. moliya bozoridagi operatsiyalar bo’yicha xarajatlar 1.4. boshqa operatsion xarajatlar. 1.5. Bank faoliyatini funksionallashtirishni ta’minlashi bo’yicha xara- jatlar. 1.6. Boshqa xarajatlar Bank operatsiyalarni bajarish bilan bog’liq bo’lgan xarajatlar operatsion xarajatlar deyiladi. Ularni to’g’ri yoki o’zgaruvchan xarajatlar deyish mum- kin. Chunki, xarajatning kattaligi bank amalga oshirgan operatsiya hajmiga

to’g’ridan to’g’ri bog’liq bo’ladi. Bankning xarajatlari strukturasi ishlab chiqarish korxonasinikiga nisba- tan boshqacha bo’ladi. Bankda xomashyo va materiallarga katta xarajatlar yo’q, ekspluatatsiya va asosiy vositalarning xizmatlariga xarajatlar qiyosan unchalik katta emas, hattoki ish haqiga to’lov ham bank xarajatlarining umu- miy summasida katta ulushga ega emas. Bank xarajatlari strukturasi ko’proq savdo-vositachilik korxonalari xarajatlari strukturasini eslatadi. Mablag’larni joylashtirishdan daromad olish uchun, avvalo, bu mablag’larni jalb qilish kerak. Kredit va qo’yilmalarning bir qismi bankning o’z mablag’lari hiso- bidan amalga oshiriladi, kredit resurslarining asosiy qismini jalb qilingan mablag’lar tashkil qiladi. Jalb qilingan mablag’larga esa bank foiz to’lashi kerak. Odatda, bank xarajatlarining katta qismini jalb qilingan mablag’lar xarajatlari tashkil qiladi. Bu to’lovlar foiz shaklida amalga oshirilganligi uchun, bu xarajatlar foizli deyiladi. Kredit faoliyati bilan aktiv ishlaydigan universal bankda foizli xarajat- larining ulushi hamma xarajatlarining deyarli 70%ini tashkil etishi mumkin. Foizli xarajatlarning kattaligi va ularning xarajatlar umumiy hajmidagi ulushi bank passivlari tuzilishiga bog’liq. Aholi omonatlari va banklararo kreditlar bank uchun qimmatli hisoblanadi. Shuningdek, banklar yuridik shaxslar de- pozitlari va chiqarilgan qarz majburiyatlariga (obligatsiya, foizli veksellar va depozit sertifikatlari) nisbatan katta foizlar to’laydi. Bank majburiyatlari strukturasida bu mablag’lar ulushi qancha ko’p bo’lsa, foizli xarajatlar shuncha kam bo’ladi va natijada bank foydasi ko’payadi. Bank foizli xarajatlarini uning umumiy hajmiga nisbatan o’sishi, bank- ning kredit resurslarini oladigan bozor kon’yukturasining yaxshimasligidan yoki bankning bu bozorlardagi raqobat mavqeini yomonlashganligidan dalo- lat beradi. Foizli xarajatlarning o’sishi, foizli daromadlarning adekvat o’sishi bilan yonma-yon borsa, bu hol o’rtacha hisoblanadi. Foizli daromadlarning o’sish sur’ati foizli xarajatlarning o’sishidan o’zib ketsa, bu hol bank uchun

yetuk hisoblanadi. Odatda, moliya bozoridagi operatsiyalar bo’yicha xarajatlarni alohida guruhga ajratishadi. Bank bu bozorlardan qimmatliklarni realizatsiya qilish bo’yicha daromadlar oladi (qimmatli qog’ozlar, chet el valyutalari, qimmatli metallar va boshqalar) xarajatlarga esa, qimmatliklarni olish uchun ketgan sarflar kiradi. Bank kuponli obligatsiya sotib olayotganida yig’ilgan kuponli daromadlarni to’lashiga to’g’ri keladi. Kuponsiz qimmatli qog’ozlar odatda, diskont bilan sotib olinadi. Moliya bozori kon’yukturasi yomonlashganda, qimmatbaho qog’ozlar, chet el valyutasi va boshqa mulklarni qayta baholash natijasida, bank anchagina xarajatlar ko’rishiga to’g’ri keladi. Bevosita aniq bank operatsiyalari bilan bog’liq bo’lgan boshqa xarajatlar: oborotdan har xil soliqlar (Masalan: chet el valyutasini sotib olishga soliqlar), mijozlar to’lovlari bo’yicha pochta va telegraf xarajatlar va boshqalar. Bu xarajatlari boshqa operatsion xarajatlar deyishadi. Bank faoliyatini ta’minlash bo’yicha xarajatlar . Bankni funksionallashti- rishni ta’minlash bilan bog’liq, ammo aniq operatsiyalarga to’g’ridan-to’g’ri bormaydigan xarajatlar bu guruhga kiradi. Iqtisodiy nazariyada ularni egri yoki shartli-doimiy xarajatlar deyiladi. Aktivlari hajmi kichik va o’rta bo’lgan banklarda bu xarajatlar summasi unchalik bilinmaydi. Jalb qilingan va joylashtirilgan resurslari hajmi katta bo’lgan yirik banklarda, bank faoliyatini ta’minlash bo’yicha xarajatlar umu- miy xarajatlarning 10-12% ini tashkil etadi. Bank faoliyatini ta’minlash bo’yicha xarajatlar tarkibiga quyidagilarni kiritish mumkin: 1. Personalga xarajatlar (ish haqi, premiya, moddiy yordam, xodimlarga har xil imtiyozlar berish, komandirovka xarajatlari, personalni izlash va o’qitish bo’yicha xarajatlar, mehnatni muhofazalash xarajatlari va boshqalar); 2. Bino va inshootlarga xarajatlar (ijara, amortizatsiya, binolar remonti va

ekspluatatsiyasi, kommunal to’lovlar, yer solig’i, mol-mulk solig’i, binoni qo’riqlashga xarajatlar va boshqalar); 3. Ish joyini asbob-anjomlar bilan ta’minlashga xarajatlar (sotib olish, remont, bank uskunalarini xizmati va asranganligi: kompyuter, mebel, qo’riq signalizatsiya, seyf, hisob mashinalari, valyuta detektorlari va boshqalar); 4. Reklamaga xarajatlar; 5. Bank faoliyatini informatsion ta’minlashga xarajatlar (vaqti-vaqti bi- lan bo’lib turadigan nashrlar, maxsus adabiyotlarni sotib olish va yozilish, informatsion mahsulotlar va tashqi agentlar xizmatiga to’lovlar, marketing izlanishlariga xarajatlar); 6. Aloqa va telekommunikatsiyaga xarajatlar ( aloqa kanallarini o ’ tkazish va ijarasi , telefon va Internet xizmatiga to ’ lovlar va boshqalar ); 7. Transport xarajatlari; 8. Bank faoliyatini ta’minlash bo’yicha boshqa xarajatlar (auditorlik tek- shiruvlariga xarajatlar, aksionerlar yig’ilishini tashkil etishga, notarial va yu- ridik xizmatlarga to’lovlar). Bank faoliyatini ta ’ minlash bo ’ yicha xarajatlarni har xil mezonlar bo ’ yicha quyidagi guruhlarga ajratish mumkin : • joriy xarajatlar va kapital xarakterdagi xarajatlar (asosiy vositalarni sotib olish); • ishlab chiqarish va noishlab chiqarish xarajatlar; • chiqimlarga tegishli xarajatlar va sof foydadan amalga oshirilgan xara- jatlar; • me’yoriy va nome’yoriy xarajatlar. Me ’ yoriy xarajatlarga komandirovka , reklama , kadrlarni tayyorlash va boshqa ayrim xarajatlar kiradi . Bu yerda qonunda ko’rsatilgan me’yorlar doirasidagi

xarajatlar summasi ko’zda tutiladi. Bank O’zbekiston Respublikasi Pensiya fondiga, O’zbekiston Respub- likasi Aholini ish bilan ta’minlash davlat fondiga, O’zbekiston Respublikasi ijtimoiy sug’urta fondiga qonunlarga muvofiq o’tkaziladigan majburiy ajrat- malar, jumladan, bank to’lovlarini amalga oshiradilar. Bank nodavlat pen- siya fondlariga, ixtiyoriy tibbiy sug’urta va ixtiyoriy sug’urtaning boshqa tur- lari uchun o’tkazgan ajratmalari, qonunlarga muvofiq bank mulkini va bank xodimlarini davlat sug’urtasidan o’tkazish bo’yicha to’lovlar ham bankning foizsiz xarajatlariga kiradi. Tijorat banklari foydasini tahlil qilganda, daromadlari xarajatlari turlari hamda tarkibiga e’tibor qaratiladi. Eng avvalo, hisobot davridagi olingan haqiqiy foyda summasi reja bilan taqqoslanib, undan ko’p yoki kam ekanligi aniqlanadi va farqlar sabablari o’rganiladi.Bank foydasini shakllantiruvchi daromad, xarajatlar tarkibi o’tgan yillar bilan taqqoslanadi. Shu o’rinda Turonbank ATB ning daromad va xarajatlarini ko’rib chiqamiz. 5-rasm. 2019-2021 yillarda bank daromadlarining o’sish sur’ati 6 Bank tomonidan 2019-2021 yillar davomida aktiv va passivlarni samarali boshqarish orqali daromadlar hajmini 2 406 mlrd. soʼmga, foyda miqdorini esa 55,0 mlrd. soʼmga yetkazish rejalashtirilmoqda. Bunda, kredit va investitsiyalardan foizli daromadlarning oʼsish surʼatini oshirish, jalb qilingan mablagʼlar boʼyicha toʼlanadigan foizli xarajatlarni mutanosib kamaytirish 6 https://www.turonbank.uz/upload_files/financial_file/5f5877f38b98e.pdf

rejalashtirilgan. Natijada, bank 2021 yilda 931,0 mlrd. soʼm miqdorida sof foizli daromadga ega boʼladi. Banklarning har bir operatsiyalari maʼlum darajada tavakkalchilik bilan bogʼliqligi, yaʼni foyda darajasi va xatar bir- biriga toʼgʼri mutanosib oʼsishini hisobga olgan holda aktivlar boʼyicha 2019- 2021 yillar davomida 638,0 mlrd. soʼmga zahira shakllantirish koʼzda tutilgan. 2019-2021 yillar davomida bank infratuzilmasini yanada takomillashtirish va sifatli xizmat koʼrsatish maqsadida zamonaviy axborot texnologiyalarini joriy etish, filiallarda rekonstruktsiya va kapital taʼmirlash ishlarini amalga oshirish hamda ularning moddiy texnik bazasini mustahkamlashga alohida eʼtibor qaratiladi.

Xulosa Mamlakatimizda bugungi kunda turli tijorat banklari o’z faoliyatlarini olib bormoqda. Ular orasida aksiyadorlik-tijorat banklari, xorijiy kapital ishirokidagi banklar, xususiy banklar, davlat banklarini ko’rishimiz mumkin va ular o’z faoloyatari doirasida universal faoliyat ko’rsatib turli-tuman bank xizmatlarini olib borishmoqda. «Turonbank» ATB Guliston filiali ham shu banklar qatorida bo’lib, u o’zining keng ko’lamdagi operatsiya vaxizmatlari bilan mijozlarga xizmat ko’rsatib kelmoqda. Xusuan, «Turonbank» ATB Guliston filiali bugungi kunda mamlakatimiz miqyosidagi yetakchi banklardan biri hisoblanadi. «Turonbank» ATB Guliston filiali o’zining yuksak malakaviy va kasbiy prinsiplari va etikasiga ega bo’lgan bank bo’lib, bankning faoliyati albatta barcha O’zbekiston Respublikasi hududida mavjud bo’lgan qonunchiliklarga asosan shakllantirilgan. Shuningdek, bank yuksak odob-axloq, madaniyat etikasiga ega bo’lgan bank bo’lib, bank etikasi «Turonbank» ATB Guliston filiali ning “Bank xodimlari odob- axloq qoidalari” da tasdiqlangan. Unga ko’ra bank va uning hodimlar o’z vazifalarini barcha odob-axloq va qonunchilik normalariga asoslangan holda bajarishlari kerak. «Turonbank» ATB Guliston filiali ning faoliyatiga to’xtaladigan bo’lsak, bugungi kunda bank eng ilg’or texnologiyalar asosida ish olib boradi va o’z faoliyati davomida turli dasturiy ta’minotlardan, xususan, SAP, NCI, Smatr Bank va boshqa bir qancha dasturlardan foydalanadi. Bu o’z navbatida ham mijozar, ham bank uchun qulayliklar yaratadi. Bankda kredit oluvchilar uchun keng kredit turlari bazasi shakllantirilgan bo’lib, bankda ipoteka, ta’lim, iste’mol, avtokredit va boshqa turdagi kreditlar beriladi. Bank bu jarayonda ham yuqori axborot- texnologiyalari vositalaridan foydalanadi. «Turonbank» ATB Guliston filiali buxgalteriya operatsiyalarini amalga oshirishda tizimlashtirilgan va o’zaro integrallashtirilgan ketma-ketlik va tartib asosida ish ko’radi. Bunda buxgalteriya va bank xodimlariga INSIDE dasturi

ko’maklashib, bu dastur bank faoliyatida bank amallarini tezlashtirish vatartibli amalga oshirishda muhim kasb etadi. Amaliyot davrida olingan ko’nikma va malakalardan kelib chiqib shuni aytish mumkinki, bank hujjatlari bilan bir qancha e’tibor va mas’uliyat talab etadi, chunki har bir amalga oshirilayotgan operatsiya va xizmat asosida nafaqat bank manfaatlari, balki minglab mijozlarning manfaatlari ham yotadi.Shu bois bank amaliyotida hujjatlarni to’ldirish va tartibga solish hamda ular bilan ishlash ma’lum bir qiyinchilik va tajriba etadi, ammo bu hujjatlar bilan ishlash bank amaliyotining bir qismigina bo’lib, bankda kuniga bir necha yuz operatsiya amalga oshiriladi va bunday operatsiyalardan biri bu kredit bo’lib, uni chiqarish, hisobini olib boorish hamda kredit summasi va foizini qaytarib olish bir necha ketma-ketlikdagi operatsiyalar sanaladi. Har bir operatsiya u taugaguncha ro’yxatdan o’tkazilib, uning hisobi olib boriladi va davr so’nggida hujjatlar arxivga taqdim etiladi. Amaliyot davrining yana bir muhim jihati shundan iboratki, bank hisobotlari bilan ishlash, ularni tuzish va to’g’riligini tekshirib, tahlil qila bilish muhim masala hisoblanadi, chunki bank hisobotlari bank haqida, uning amaldagi ahvoli va moliyaviy holati haqida ma’lumot beruvchi asosiy hujjat hisoblanadi deb aytsak mubolag’a bo’lmaydi. Bankda bir qancha hisobotlar, ya’ni moliyaviy natijalar, balans va boshqalar mavjud. Ularni o’rganib chiqish va tahlil qila bilishning muhimligi ham aynan yuqoridagi fikrlarda yaqqol namoyon bo’ladi. Yakuniy so’z sifatida aytish mumkinki, bank maxsus muassasa bo’lib, uning faoliyatida buxgalteriya apparati muhim ro’l o’ynaydi. Shu sababli bu sohani o’rganish muhim va dolzarb hisoblanib, bor kuchlarimizni unga yo’naltirishimiz zarurdir. Bitirib malakaviy amaliyoti bo’yicha shuni xulosa qilish mumkinki, mamlakatimiz iqtisodiyotining yetakchi tarmog’i bo’lmish bank tizimimiz bugungi kun zamon talabiga javob berishi uchun o’z faoliyatida zamonaviy texnologiyalarni qo’llashi birinchi darajali dolzarb masala hisoblanadi. Shunday zamonaviy texnologiyalar asosida masofaviy bank xizmatlari, xususan, Internet- banking xizmatining faol joriy etilishi eng muhim masala ekanligi shubhasiz. Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlari

tomonidan elektron tijorat va elektron to’lovlar imkoniyatlaridan oqilona foydalanilganligi tufayli tijorat ishida hamkorlarni topish, shartnomalarni tuzish, tashqi bozorga tezkor chiqishda keng imkoniyatlar yaratilib, ushbu imkoniyatlar ularning raqobatbardoshligini oshirishda asos bo’lib xizmat qilmoqda. O’z navbatida, bunday holat milliy iqtisodiyotimizning barqarorligini ta’minlamoqda. Shunday ekan, ushbu sohani yanada kengaytirish, bank mijozlari uchun qulay imkoniyatlar yaratishda tinmay izlanishlar olib borish lozim, deb o’ylayman. Bizga ma’lumki, har bir sohada raqobat muhiti mavjud bo’lganidek, bank tizimida ham raqobat mavjud, ya’ni baklarimiz mijozlar jalb qilish borasida raqobatlashishadi. Shunday ekan, banklarimiz doimo mijozlarga qulaylik yaratib, ularning e’tiborini qozonish maqsadida yangi zamonaviy bank xizmatlarini taklif qilib borishlari zarur. ATB “Turonbank” ni yanada rivojlantirish va yakuniy natijalarga erishish maqsadida quyidagi yo’nalishlarda chora-tadbirlar amalga oshirilib kelinmoqda: * bank tomonidan kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlarini moliyaviy qo’llab-quvvatlash bo’yicha ishlarni yanada faollashtirish; * ko’rsatilayotgan bank xizmatlari turlarini, raqamli bank xizmatlarini ko’paytirish va sifatini yanada yaxshilash, xususan, bank infratuzilmasini rivojlantirish, ayniqsa, qishloq joylarda axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini keng qo’llagan holda masofadan turib bank xizmatlarini ko’rsatish ko’lamlarini yanada kengaytirish. Shuningdek, umumiy xulosa o’rnida shuni alohida qayd etish lozimki ta’kidlab o’tilgan barcha masalalar ATB “Turonbank” tizimini amaliyoti uchun kelajakda juda muhim ahamiyat kasb etishi ravshan hodisa. Shunday ekan endilikda aynan yangi raqamli bank xizmatlari joriy etilib, banklar faoliyatining kelajagini tashkil etuvchi tizimlar sifatida katta sahnaga chiqqanda ushbu yuqorida berilgan takliflarning naqadar amaliyotga mos kelishini kuzatishimiz mumkin bo’ladi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati. 1. Prezidentimizning 2018-yil 22-noyabrda o'tkazilgan bank tizimidagi muammolarga bag’ishlangan videoselektordagi nutqi. 2. O’zbekiston Respublikasining 25.04.1996-yilda qabul qilingan “Banklar va bank faoliyati to’g’risida”gi qonuni(2019-yil 5-noyabrdagi O’RQ-580-sonli Qonuniga muvofiq yangi tahrirda qabul qilingan). 3. O’zbekiston Respublikasining “Bank siri tog’risida”gi qonuni (30.08.2003 da qabul qilingan). 4.«Markaziy bank toʻgʻrisida»gi Qonunning yangi tahriri e’lon qilindi ( 11.11.2019 yildagi OʻRQ-582-son) 5. O’zbekiston Respublikasida Bank tizimi yanada rivojlantirish va barqarorligini oshirish chora-tadbirlari to’g’risidagi PQ-3270 sonli qarori. 12.09.2017y 6.2022-2026 YILLARGA MO’LJALLANGAN YANGI O’ZBEKSITONNING TARAQQIYOT STRATEGIYASI TO’G’RISIDAGI PREZIDENT FARMONI. 7. ATB “Turonbank” nizomi(tahriri: 27.01.2022 da amalga oshirilgan). 8. https://president.uz/uz - O'zbekiston Respublikasi Prezidentining ramiy veb sayti (Prezident matbuot xizmati). 9. https:/lex.uz/ - O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari milliy bazasi. 10. https://cbu.uz/oz/ - O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki rasmiy sayti ma’lumotlari. 11. https://www.turonbank.uz/ - ATB Turonbank rasmiy sayti

Похожие

Hisobot. Bank ishi ta’lim yo’nalishi bo’yicha ishlab chiqarish amaliyoti

“Bank ishi” bakalavriat ta’lim yo’nalishi bo’yicha tanishuv amaliyot hisoboti

ATB “Qishloq Qurilish Bank” Gala Osiyo filialida amaliyot hisoboti

“Poytaxt avto parking” MCHJ da amaliyot hisoboti

Navoiy shahar Moliya bo’limida amaliyot hisoboti