Ҳуқуқ тизими ва тушунчаси - Юриспруденция - Курсовые работы

Ҳуқуқ тизими ва тушунчаси

Загружено в:

30.09.2019

Скачано:

0

Размер:

226 KB

МУНДАРИЖА КИРИШ .................................................................................................................. 2 I БОБ. ҲУҚУҚ ТИЗИМИ ТУШУНЧАСИ ВА УНИНГ ИФОДАЛАНИШИ 1.1 ҳуқуқ тизими тушунчаси ва унинг ифодаланиши……… 4 1.2 .Ҳуқуқ тизими, қонунчилик тизими ва ҳуқуқий тизим тушунчаларининг ўзаро алокадорликда таснифланиши .. 10 II БОБ. ҲУҚУҚ НОРМАСИ ҲУҚУҚ ТИЗИМИНИНГ ДАСТЛАБКИ ТАРКИБИЙ УНСУРИ СИФАТИДА 2.1 Ҳуқуқнинг институт ва соҳаларга ажратиб тахлил килиниши. … …………………………………………….. 13 2.2 Ўзбекистон Республикасидаги асосий ҳуқуқ тармоқларининг қисқача тафсили ………………………. 25 ХУЛОСА ................................................................................................................ 29 ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙҲАТИ ............................ 31 1

К и р и ш Давлатимизнинг мустақилликка эришуви ва Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ҳамда тараққиёт йўлини танлаши мавжуд ижтимоий муносабатлар тизимида қатор ўзгаришларни жорий этди. Президентимиз И.А.Каримов таъкидлаганларидек: «Чуқур ўзгаришлар бизнинг ҳаётимизга шиддат билан кириб бормоқда. Собиқ Иттифоқдаги республикалардан биринчи бўлиб президентлик бошқарувини жорий этган ҳам, кенг миқёсдаги ислоҳотларни амалга ошириш, жамиятни тубдан ўзгартириш ва янгилаш йўлига ўтиб олган ҳам бизнинг республика бўлди» 1 . Бундай ўзгаришларнинг ижтимоий муносабатларни тартибга солувчи ҳуқуқ ва унинг ички тузилишига таъсири натижаларини илмий-амалий жиҳатдан изоҳлаб бериш ҳуқуқшунослар олдида турган долзарб вазифалардан биридир. Шунингдек, бугун мамлакатимизда мукаммал қонунчилик механизмининг шаклланганлиги мавжуд ҳуқуқ тизимини такомиллаштиришга хизмат қилмоқда. Шу боисдан ҳам қонунчилик тизими ва ҳуқуқ тизими ҳуқуқий ҳодисаларини ўзаро алоқадорликда ўрганиш мавжуд ижтимоий муносабатларни самарали тартибга солишимконини берувчи муҳим илмий ёндашув ҳисобланади. Конституциямиз муқаддимасида эълон қилинган пировард мақсадимиз бўлмиш фуқаролик жамиятига асосланган ҳуқуқий давлатни барпо этиш жараёни кетаётган бир пайтда ушбу тадқиқот ишининг долзарблиги яна бир карра ортади. Президентимиз эътироф этганларидаек, «Қонунийлик ва ҳуқуқ-тартибот тантана қилмаса, шахснинг ҳуқуқлари ва эркинликлари, қаттиқ интизом, ички уюшқоқлик ва масъулият устувор бўлмаса, қонунлар ва анъаналар ҳурмат қилинмаса, ҳуқуқий давлатни тасаввур қилиб бўлмайди» 2 . Курс ишини ёзишдан мақсад ҳуқуқ тизимини такомиллашувини, унинг ички мантиқий бирлигини, таркибий қисмларининг ўзаро 1 Каримов И.А. «Ўзбекистоннниг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли» Т.: «Ўзбекситон», 1992. 5-б. 2 Ўша асар. 17-б. 2

мутаносиблигини таъминлаш юзасидан таклиф ва мулоҳазаларни билдиришдан иборатдир. Мазкур мақсад қуйидаги вазифаларнинг ҳал этилишини талаб этади:  Ҳуқуқ тизими тушунчасини замонавий талқин этиш;  Ҳуқуқ тизими тушунчасини бошқа ўхшаш ҳуқуқий ҳодиса ва тушунчалар билан ўзаро нисбатини чуқур тадқиқ этиш;  Ҳуқуқ тизими таркибий қисмларининг ҳар бирини алоҳида ва ўзаро алоқадорликда кўриб чиқиш;  Миллий ҳуқуқ тизимида кечаётган ўзгаришларни таҳлил этиш. Курс ишининг назарий-методологик асоси бўлиб, ҳуқуқ тизими билан боғлиқ яратилган илғор илмий таълимотлар, қарашлар, ғоялар, ҳуқуқий демократик давлат барпо этиш концепцияси ва бошқалар хизмат қилади. Курс ишининг асосий манбалари бўлиб, Ўзбекистон Республикасининг қонунлари ва қонуности ҳужжатлари тизимидан иборат норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар ҳамда илмий адабиётлар ҳисобланади. Курс ишининг тизими кириш, 4 параграф , хуло са ва фойдаланилган адабиётлар рўйхатидан иборат. 3

I. БОБ. Ҳуқуқ тизими тушунчаси ва унинг ифодаланиши . 1.1 Ҳуқуқ тизими, қонунчилик тизими ва ҳуқуқий тизим тушунчаларининг ўзаро алокадорликда таснифланиши Инсон зоти борки, бирон-бир мақсадга интилиб яшайди. Бунинг учун эса у бошқалар билан муносабатга киришиб фаолият юритади. Буюк мутафаккир Абу Наср Форобий айтганларидек, кишилар ўзаро бир-бирларига ёрдам беришиб, тинч-тотув яшашлари мақсадга мувофиқдир. Демак, атрофимиздаги ижтимоий ҳаёт аслида айнан кишилар ўртасидаги вужудга келадиган ижтимоий муносабатлар тизимидани иборатдир. Ушбу тизим ўз доирасига турфа хил муносабатларни қамраб олган мураккаб жамланмадир. Бундай мураккаблик ва турфа хиллик ижтимоий муносабатлар билан ўзаро таъсирли алоқада бўлган ҳодисалардан ҳам худди шундай мутаносибликни талаб этади. Шундай ижтимоий ҳодисалардан бири ҳуқуқдир. Ҳуқуқ - давлат томонидан белгиланадиган ёки рухсат этиладиган ва унинг кучи билан ҳимоя қилинадиган умуммажбурий ҳулқ-атвор қоидалари тизимидир. Ҳуқуқ ижтимоий муносабатларни тартибга солувчи регулятор бўлиб, унинг ушбу хусусияти ижтимоий муносабатлар билан бўладиган мунтазам алоқадорликни таъминлайди. Шунинг учун мавжуд ижтимоий муносабатлар тизимини тадқиқ этиш билангина ҳуқуқ ва унинг ички тузилиши, таркибий қисмлари ҳақида тасаввурга эга бўлишимиз мумкин. Юқорида таъкидлангандек, ижтимоий муносабатлар хилма-хил, бироқ, шунга қарамай улар маълум даражада ихтисослашади, мазмунан муайян гуруҳларга бирлашади. Биз ушбу объектив жараённи параллел равишда ижтимоий муносабатларни тартибга солувчи ҳуқуқ ҳам ўз бошидан кечиришини кузатишимиз мумкин. Яъни умуммажбурий хулқ-атвор, юриш- туриш қоидалари ҳам тегишинча гуруҳланади, тизимланади ва яхлит ҳуқуқни ташкил этади. 4

Юридик адабиётларда ҳуқуқ томонидан босиб ўтиладиган бундай жараён ҳуқуқ тизими мавзусида таҳлил этилиб, атрофлича ёритилади. Тизим сўзи юнонча « systeme » терминидан олинган бўлиб, ўзбек тилида «яхлит», «қисмлардан иборат» деган маъноларни англатади. Тизим асли фалсафий тушунча бўлиб, олимлар асосан унинг 3 кўринишини таъкидлаб ўтадилар: 1) органик; 2) ноорганик; 3) ножипс йиғиндилар. Эътиборимиз марказида бўлган ҳуқуқ деб аталмиш ҳодиса органик тизимлар типига мансубдир. Шу боисдан ҳам органик тизимларга хос бўлган олимлар томонидан тавсифланган айрим жиҳатларни санаб ўтиш мақсадга мувофиқ бўлади. Улар қуйидагилардир:  Тизим ичида нафақат тузилмавий, балки генетик алоқаларнинг ҳам мавжудлиги. Генетик алоқалар фақатгина тирик мавжудотларгагина хос бўлиб қолмай, балки уларни ҳуқуқ тизимида ҳам кузатиш мумкин;  Тизим ичида координация алоқалари билан бирга субординация алоқаларининг ҳам мавжудлиги. Координация алоқалари тизим ички унсурларининг ўзаро таъсирини ифодаласа, субординация алоқалари эса бир унсурнинг бошқасидан келиб чиқишида кўринади. Ҳуқуқ тизимининг таркибий унсурларида ушбу ҳолатни айниқса, яққол кузатиш мумкин. Масалан, 2001 йил 29 августда қабул қилинган «Жиноий жазоларнинг либераллашуви муносабати билан Жиноят кодекси, Жионят процессуал кодекси ва Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексларга ўзгартириш ҳамда қўшимчалар киритиш тўғрисида»ги Қонун нормалари таъсирини таҳлил этиб кўрайлик. Унга кўра, жиноят ҳуқуқидаги жавобгарликдан озод қилиш институти янги мазмундаги нормалар билан бойитилди. Яъни Жиноят кодексининг 66 1 -моддаси билан тўлдирилиши эндиликда тарафларнинг ярашиши муносабати билан муайян шартлар асосида жиноий жавобгаликдан озод қилиш мукинлигини қонуний мустаҳкамлади. Ушбу норма асосида жиноий жавобгарликдан озод қилиш тартиби масаласи жиноят процессуал ҳуқуқида янги институтни вужудга келтирди: ярашув тўғрисидаги ишларни юритиш тартиби институти. 5

 Ҳар қандай тизим таркибий қисмларининг хусусиятлари яхлит қонуниятлардан келиб чиқади. Тизим ва унинг унсурлари ўзаро боғлиқлиги шунчалик узвийки, уларнинг якка ўзи мустақил мавжуд бўлиш имконига эга эмас. Ушбу жиҳатни ҳам жиноят ҳуқуқи соҳаси мисолида таҳлил этишга уриниб кўрамиз. Жиноят кодексиниг 2- моддаси мазмунига кўра, жиноят ҳуқуқи соҳасининг асосий вазифаси шахсни, унинг ҳуқуқ ва эркинликларини, жамият ва давлат манфаатларини, мулкни, табиий муҳитни, тинчликни, инсоният хавфсизлигини жиноий тажовузлардан қўриқлашдан иборатдир. Энди жиноят ҳуқуқининг дастлабки ва бирламчи унсури бўлмиш бирон-бир жиноят ҳуқуқи нормасини олайлик. Жиноят кодексининг 169-моддасида ифодаланган ҳуқуқ нормаси мазмунига мувофиқ, ўзгалар мол-мулкини яширин равишда талон-тарож қилиш ўғрилик жинояти ҳисобланиб, таъқиқланади ва муайян жиноий жавобгарликни қўллаш учун асос бўлувчи қилмишлар тоифасига киради. Бироқ биз ушбу нормани мустақил ҳолатда тасаввур эта оламизми? Ушбу саволга ҳеч қўрқмасдан йўқ деб жавоб бериш мумкин. Зеро, биринчидан, ушбу нормани ҳаётга татбиқ этиш учун жиноят ҳуқуқининг бошқа норма ва институтларига мурожаат этиш зарур бўлади; иккинчидан эса жиноят ҳуқуқи олдига қўйилган вазифалар ҳам айнан ушбу эҳтиёжни, яъни жиноят ҳуқуқи ва унинг таркибий қисмлари ўртасидаги ўзаро ҳамкорликни талаб этади. Шунга кўра ўғрилик тўғрисидаги биргина ҳуқуқ нормаси билан барча вазифаларни ҳал этиш ҳуқуқий мантиққа зид бир хулоса бўлар эди. Дастлабки хулоса сифатида шуни айтиш мумкинки, органик тизим бу муайян вазифаларни бажарадиган ҳар қандай унсурларнинг оддий йиғиндиси эмас. У ўзида яхлит бир тузилмани ифода этиши, ўз ички тузилишини ташқи муҳит таъсирида ўзгартириб боришга қодир ҳам бўлишлиги керак. Юқорида ҳуқуқ тизимининг органик тизимлар гуруҳидаги ўрни асосида энг умумий белгиларини кўриб чиқдик. Энди эса ҳуқуқ тизимининг юридик тушунчаси ҳақида тўхталиб ўтсак. 6

Юиридик адабиётларда ҳуқуқ тизимини тушуниш турлича ёндашувлар, мунозаралар билан кечади. Илк бор ҳуқуқ тизимини тушуниш муаммоларига бағишланган уринишлар 1938-1940 йилларда бўлиб ўтган эди. Ўша вақтларда 10 га яқин ҳуқуқ соҳалари мавжудлиги ҳақида фикрлар юритилган эди. 2- ҳамда 3-илмий мунозаралар эса 1956-1959, 1982 йилларда бўлиб ўтган. Уларда ҳуқуқ тизимини ривожлантиришнинг йўналишлари, тенденциялари белигилаб олинган эди. Масалан, 2-илмий мунозараларда қуйидаги хулосаларга келинган эди: 1) ҳуқуқни соҳаларга ажратиш учун асос вазифасини ўтовчи мезонлар ҳуқуқий тартибга солиш предмети ва методи эканлиги тан олинди; 2) ҳуқуқнинг 3 таркибий қисмлари ажратиб кўрсатилди: давлат ҳуқуқи, моддий ва процессуал ҳуқуқ. Албатта ушбу мунозаралар ва улар самараси бўлган илмий хулосалар совет ҳуқуқи мазмунидан келиб чиқади ва ҳозирда Ўзбекистон социалистик тусдаги давлат ҳам эмас. Бироқ бу шу кунгача ҳуқуқшунос олимлар томонидан яратилган барча илмий ҳолатларни бир четга суриб қўйиш керак дегани ҳам эмас. Шу боисдан ҳам барча илмий ҳолат ва хулосалар, айниқса, коммунистик мафкура таъсирисиз яратилганлари ҳали ҳам ўз илмий-амалий аҳамиятини сақлаб қолган. Ҳуқуқ тизими асосан мустақил ҳуқуқий категория сифатида талқин этилиб, унинг қатор белгилари адабиётларда чуқур таҳлил этилади. Айрим назариётчилар эса ҳуқуқ тизимини қонунчилик тизими тушунчаси билан таққослаш асосида тавсифлайдилар. Дастлаб ҳуқуқ тизимини мустақил категория сифатида кўриб чиқсак. Бунда ҳуқуқ тизими деганда ҳуқуқнинг қандай қисмлар, унсурлардан иборат эканлиги ва улар ўртасидаги ўзаро алоқалар тавсифи тушунилади. Проф. З.М.Исломовнинг фикрига кўра, ҳуқуқ тизими бу мавжуд ижтимоий муносабатлар тизими билан объектив мутаносиб ҳуқуқнинг ички тузилиши бўлиб, у норматив материалнинг муайян кетма-кетликда жойлашуви ва бирлашуви асосида намоён бўлади 3 . Ҳуқуқ тизими – миллий ҳуқуқ тузилиши бўлиб, жамиятдаги мавжуд ҳуқуқ 3 Исламов З. «Обҳество. Государство. Право(вопросў теории)». Т.: «Адолат», 2001. С.508 7

нормаларининг маълум қисмларга бўлинишидир 4 . Ҳуқуқ тизимини илмий категория сифатида таърифлаш барча юридик нормаларнинг тузилмавий қурилиш шаклини ифодалаш билан белгиланади. Ҳуқуқ тизимига нисбатан илмий категория сифатида ёндашиш ҳуқуқ нормаларини тартиблаштириш, алоҳида соҳа ва институтларга бириктириш ва шу йўл билан ҳуқуқ назарияси ва амалиётини ўрганиш жараёнини осонлаштириш имконини беради. Шу ўринда таъкидлаб ўтиш жоизки, на Конституцияда ва на норматив-ҳуқуқий ҳужжатларда ҳуқуқ тизими тушунчаси ҳақида ҳеч нима дейилмаган, ушбу терминни қонунчилик ҳужжатлари матнида умуман учратмаймиз. Бизнингча, бу мутлақо тўғри таъкид. Ушбу факт ҳам ҳуқуқ тизими қонунчиликни такомиллаштиришда фойдаланиладиган илмий категория(конструкция) эканлигидан далолат беради. Қонунчилик йўқ экан ўз-ўзидан «ҳуқуқ тизими» категориясига бўлган талаб ва эҳтиёж ҳам йўқ. Юқорида ҳуқуқ тизимининг органик тизимлар тоифасига хос умумий белгиларини тадқиқ этдик. Ҳуқуқ тизими мураккаб тушунча сифатида алоҳида белги ва хусусиятларга ҳам эга бўлиб, юқоридаги умумий белгиларни аниқлаштириш мақсадаларида уларни таҳлил этиш зарур бўлади. Улар қуйидагилардир:  Ҳуқуқ тизимини ташкил этувчи нормаларнинг ўзаро мутаносиблиги ва бирлиги;  Ҳуқуқ тизимининг ўзаро боғлиқ соҳа ва институтларга ажралиши;  Иерархиявийлик ва объективлик;  Ички ўзаро мантиқий зидликнинг мавжуд эмаслиги 5 . Ҳуқуқни қўллаш жараёнида ҳуқуқнинг тизимлилигини инобатга олиш фуқаролик ҳуқуқий низони ҳал этиш ёки жиноий ишни кўриб чиқиш учун зарур бўлган аниқ бир нормани топиш ва қўллаш имконияти демакдир. Ўз-ўзидан бундай нормалар тизимлаштирилган бўлиб, ҳуқуқнинг муайян тузилмаларига жойлаштирилган ва бу уларни қидириб топиш, амалга ошириш, бир сўз билан айтганда ҳаракатга келтириш имконини беради. 4 «Юридик энциклопедия» / Таджиханов У.нинг умумий таҳрири остида. Т.:« Шарқ», 2001.652-б. 5 Қаранг: Черданцев А.Ф. «Теория государства и права». М.: «Юрайт», 1999. С.235 8

Шундай қилиб, ҳуқуқ тизими – ҳуқуқнинг объектив равишда шаклланган ички тузилиши бўлиб, у ҳаракатдаги, ўзаро бир-бири билан боғланган барча юридик унсурларни ўз ичига олади, ички узвийлик ҳамда айни пайтда умумийлик ва алоҳидалик, мустақиллик ва боғлиқлик, ўхшашлик ва фарқланиш каби хусусиятларни умумлаштиради. Ҳуқуқ тизими тушунчасини тарихий ва тизимли-тузилмавий ёндашувлар асосида таҳлил этиш, шунингдек, ҳуқуқ тизимининг хулосавий аҳамият касб этувчи қуйидаги хусусиятларини келтириб ўтиш имконини беради:  Ҳуқуқ тизими – муайян жамиятда амалда бўлган ҳуқуқнинг объектив сифатидир, уни аввалдан белгиланган режа асосида барпо этиш мумкин эмас;  Ҳуқуқ тизими тўлалигича ҳуқуқ билан мустаҳкамаланадиган ва тартибга солинадиган ижтимоий муносабатлар тизимига мувофиқ келади, ҳуқуқ ижтимоий ҳодиса сифатида нафақат ўзида, балки ички тузилиши орқали ҳам жамият хусусиятларини ифода этади;  Ҳуқуқ тизими тарихий ўзгарувчан, у жамият тараққиёти билан мутаносиб равишда эволюцион жараёнларни босиб ўтади;  Ҳуқуқ тизими таркибига кирувчи ўзаро алоқада бўлган соҳалар бир-бирини қайтармайди ва аксинча ўзаро бир-бирини истисно этади. Буни қуйидаги фикрлар билан тушунтириш мумкин: битта норманинг ўзи бир вақтнинг ўзида 2 та турли кўринишдаги ижтимоий муносабатни тартибга солишнинг 2 турли методини қамраб олиши мумкин эмас. 1.2. Ҳуқуқ тизими, қонунчилик тизими ва ҳуқуқий тизим тушунчаларининг ўзаро алокадорликда таснифланиши. 9

Юқорида ҳуқуқ тизимини мустақил категория сифатида тушуниш билан боғлиқ фикр-мулоҳазаларни баён этдик. Ҳуқуқ тизимини тушуниш борасидаги муҳим йўналишлардан бири ушбу терминнинг бошқа ҳуқуқий тушунчалар билан ўзаро нисбатини баён этиш асосида амалга оширилади. Яъни қатор олимлар ҳуқуқ тизими ҳақида сўз юритар эканлар, қонунчилик тизими ва ҳуқуқ тизими тушунчаларининг умумий қиёсини келтириб ўтиш билангина чегараланадилар. Бунда улар ушбу икки ҳуқуқий категорияларнинг ўзаро мутаносиб ва фарқли жиҳатларига асосий эътиборни қаратадилар. Бизнингча, ушбу йўналиш мезонлари асосида ҳуқуқ тизими тушунчасини тадқиқ этиш нисбатан самаралироқ. Зеро, ҳуқуқ тизими ва қонунчилик тизими ҳуқуқий ҳодисаларини бир вақтнинг ўзида тадқиқ этилиши асосида уларнинг умумий таҳлили, ўзаро нисбати ўрганилади, улар ҳар бирининг алоҳида унсурлари, уларни ривожлантириш йўналишлари кўриб чиқилади. Натижада эса уларнинг умумий, яъни ўхшаш томонлари, шунингдек, фарқли жиҳатлари белгиланиб, муайян белгилар асосида тавсифланади. Бунда проф. З.М.Исломовнинг қуйидаги фикрлари диққатга сазоворлигини таъкидлаб ўтиш зарур: «Ҳуқуқ тизими ва қонунчилик тизимини кўриб чиқишда уларни бир-бирига қарама-қарши қўйиб ёки уларни бир-биридан бутунлай айириб кўрсатиб бўлмайди(бироқ уларни ўзаро ажрата билиш керак), зеро, улар ҳуқуқий ҳаёт ва юридик фаннинг ўзаро узвий боғлиқ бир-бирига яқин ҳодисалари, тушунчаларидир» 6 Ҳуқуқ тизими ва қонунчилик тизими тушунчаларини ўзаро таққослаш асосида кўриб чиқиш заруратини қуйидаги илмий ҳолатлар тақозо этади:  Биринчидан, ҳуқуқ тизими ҳам, қонунчилик тизими ҳам битта феномен, яъни ҳуқуқни ифодалайди; бири ички, иккинчиси эса ташқи томондан;  Иккинчидан, ҳуқуқ тизими ва қонунчилик тизими шакл ва мазмун жиҳатдан ўзаро боғлиқ; 6 Исламов З. «Общество. Государство. Право(вопросы теории)» Т.: «Адолат», 2001. С. 508. 10

 Учинчидан, ҳуқуқ тизими қонунчиликни тизимлаштиришда асос бўлиб хизмат қилади. Хусусан, қонунчиликни тизимлаштиришнинг олий шакли бўлмиш кодекслаштириш соҳавий асосларда амалга оширилади. Аксарият кўпчилик кодекслаштирилган ҳуқуқий ҳужжатлар ҳуқуқнинг муайян соҳаларига мувофиқ келади;  тўртинчидан, ҳуқуқ тизими ва қонунчилик тизими ҳар қандай демократик давлат ҳуқуқий тизимининг мазмун-моҳиятини ифода этади;  бешинчидан, ҳуқуқ тизими ва қонунчилик тизимининг ўзаро алоқадорлиги ижтимоий муносабатлар тизимини ҳуқуқий тартибга солишнинг янада сифатли ҳамда самарали амалга оширилишига имкон яратади. Қонунчилик ҳуқуқни ифода этишнинг ташқи шакли сифатида тизимлаштирилиши лозим бўлган ҳодисадир. Тизимлаштириш қонунчиликдан фойдаланишни сезиларли даражада енгиллаштиради, аҳоли учун муайян қулайликлар яратади. Қонунчилик ҳужжатларини батартиблаштириш, бир тизимга келтириш ҳуқуқий тартиботни мустаҳкамлашда ҳам катта аҳамиятга эга. Қонунчилик тизими ҳуқуқнинг ташқи ифодаси сифатида унинг ички тузилишини ифодаловчи ҳуқуқ тизими билан ўзаро боғлиқ. Бироқ уларнинг ўзаро таъсири доим ҳам тўғри баҳоланавермайди. Масалан, кўпчилик олимлар ҳуқуқнинг соҳаларга ажратилишини қонунчиликнинг тизимлаштирилиши даражасига боғлиқ ҳисобламай, унинг объектив омиллар таъсирида амлага ошишини таъкидлайдилар. Ҳақиқатан ҳам, қонунчиликнинг тизимлаштирилиши ёки кодекслаштирилиши янги ҳуқуқ соҳасини яратмайди. Масалан, Ҳаво кодекси, Шаҳарсозлик кодексларининг мавжудлиги ҳали уларга мутаносиб ҳуқуқ соҳаларининг ҳам мавжудлигидан далолат бермайди. Ёки аксинча ҳуқуқнинг ҳамма соҳалари ҳам «ўз» кодексларига эга эмас. Ҳуқуқ ва қонунчилик тизимлари ўзаро узвий боғлиқ тушунча ва ҳодисалар ҳисобланса-да, уларнинг ҳар бири муайян жиҳатларда ўз мустақиллигини сақлаб қолади. Бундай мустақиллик даражаси ҳар икки 11

тушунчанинг белгиларини ўзаро таққослаш асосида аниқланади. Ҳар икки ҳодиса ҳам давлат ва ҳуқуқ назариясининг тадқиқот объекти эканлигини инобатга олсак, уларни ўрганишда кенг тарқалган усллардан бири қиёсий- ҳуқуқий методдан фойдаланиш аҳамиятга моликдир. Зеро, ушбу метод тушунчалар, ҳодисалар ва жараёнларни солиштириш ҳамда улар ўртасидаги ўхшашлик ва фарқларни аниқлашни кўзда тутади. Давлат ва ҳуқуқ назариясида ушбу методни қўллашнинг муҳим шарти сифатида қиёсланадиган объектларнинг ҳақиқатан ҳам таққосланадиган бўлиши зарурлиги такидланади Қонунчилик тизими нафақат ҳуқуқий ҳужжатларни батартиблаштириш, улар барқарорлигини таъминлаш, балки ижтимоий бошқарув эҳтиёжлари учун ҳам шакллантирилади. Яъни тегишли бошқарув субъектларининг ҳуқуқ нормаларидан самарали фойдалана олишлари, уларни топа билишлари, бажаришлари, қўллай олишлари учун ҳам ушбу тизимга зарурат туғилади. Худди ана шу амалий-прагматик, ахборот(информацион) аспект ҳам ҳуқуқ ва қонунчилик тизимларини фарқлантириб туради. Бироқ қонунчилик тизими ҳуқуқ тизимининг чуқур назарий асосларига таянилган ҳолатда шакллантирилиши даркор. Ҳуқуқ ва қонунчилик тизимларининг ўзаро нисбати мураккаб илмий- амалий муаммолардан бири. Агар нормативлик назарияси томонидан асослаб берилган фикр-мулоҳазаларга таянадиган бўлсак, қонун ҳуқуқнинг бир шакли, холос. Табиий ҳуқуқ назариясига асосланиб, ҳуқуқ ва қонунни бир- биридан ажратсак, ҳуқуқ термини остида мавҳум ахлоқий қадриятлар тушунилади. Ҳуқуқни бундай тушуниш эса қонунчиликни ҳуқуқдан мустақил, алоҳида ҳуқуқий ҳодиса деб ҳисоблашга имкон беради. II БОБ . ҲУҚУҚ НОРМАСИ ҲУҚУҚ ТИЗИМИНИНГ ДАСТЛАБКИ ТАРКИБИЙ УНСУРИ СИФАТИДА 2.1. Ҳуқуқнинг институт ва соҳаларга ажратиб тахлил килиниши 12

Ҳуқуқ тизими тушунчасини унинг муайян таркибий қисмлардан эканлиги билан изоҳлашга ушбу ишнинг илк бобида имкон қадар ҳаракат қилинган эди. Дастлаб ҳуқуқ тизимининг таркибий қисмлари ўзаро боғлиқликда тадқиқ этилган бўлса, эндиликда уларнинг ҳар бирини алоҳида- алоҳида тарзда кўриб чиқиш зарур бўлади. Проф. С.С.Алексеев бутун ҳуқуқни, ҳуқуқ тизимини қандайдир бир бинога, ҳуқуқ нормаларини эса унинг ғишт бўлакчаларига қиёслайди. Ушбу ўхшатишдан ҳам кўриниб турибдики, ҳуқуқ нормаси ҳуқуқ тизимининг энг кичик, бирламчи унсуридир. Ҳуқуқ нормасининг яхлит бир тизимнинг бўлакчаси эканлиги унда, биринчидан, ҳуқуққа хос булган муҳим умумий белгилар, иккинчидан алоҳида ўзига хос жиҳатлар жамланганлигини англатади. Ҳуқуқ нормасининг бирламчи хусусияти шундаки, у ҳуқуқ тузилмаси ичида биринчи бўлиб, яхлит ҳуқуқда бўладиган ўзгаришларни ўзидан ўтказади. Норма сўзи лотинчадан олинган бўлиб, «қоида», »намуна» деган маъноларни англатади. Ҳақиқатан ҳам ҳар бир норма ўзида бирон-бир ҳаракатни, юриш-туриш қоидасини, моделини ифодалайди. Ҳуқуқ нормаси – давлат томонидан белгиланадиган, кафолатланадиган ва барча учун мажбурий хулқ-атвор қоидаларидир 7 . Ҳуқуқ нормаси – барча ҳуқуқ субъектлари учун мажбурий бўлган, давлат томонидан ўрнатиладиган ёки санкцияланадиган ҳатти-ҳаракат қоидаси, хулқ-атвор намунаси бўлиб, унда ижтимоий муносабат қатнашчиларининг ҳуқуқ ва мажбуриятлари мустаҳкамланади. Муайян бир ҳуқуқ нормасида мустаҳкамланган юриш-туриш қоидасида жамият, халқ ҳаётининг моддий шароитлари билан белгиланадиган хоҳиш-иродаси, эрки, манфаатлари ифодаланади. Ҳуқуқ нормаси инсонларнинг бир-бирлари билан бўладиган ўзаро муносабатларида қандай ҳатти-ҳаракат моделига, намунасига риоя этишлари лозимлигини, бошқача қилиб айтганда, қайси ҳаракатларни содир этиш мумкинлиги ёки мумкин эмаслигини кўрсатади. 7 «Юридик энциклопедия»/Таджиханов У.нинг умумий таҳрири остида. Т.: «Шарқ», 2001, 650-б. 13

Шу маънода ҳуқуқ нормаси ҳуқуқ тизимининг хуқуқий хулқ-атвор мезони сифатида намоён бўлувчи дастлабки таркибий унсуридир. Ҳуқуқ нормаси проф. З.М.Исломовнинг ёзишича, қуйидаги ўзига хос хусусиятларга эга:  Ҳуқуқ нормаси жамият, давлат ва шахс учун қадр-қимматли бўлган, аҳамиятга молик бўлган ижтимоий муносабатларни ўзида акс эттиради. Бунда адолат ва эркинлик ғоялари билан белгиланадиган ижтимоий муносабатлар ҳуқуқ(қонун) йўли билан тартибга солиш предметига айланади. Шуни айтиб ўтиш жоизки, ҳуқуқ нормаларида ижтимоий воқеълик, унинг йўналишлари ва ривожланиш истиқболларини ифодалашнинг ўзига хослиги ва мураккаблиги эътибор марказида бўлмоғи даркор. Зеро, илмийлик тамойилидан чекиниш хато, нобоп ҳуқуқ нормаларининг қабул қилинишига сабаб бўлиши мумкин. Ҳуқуқ нормаларида акс эттирилган ижтимоий муносабатлар муҳимлик, долзарблик даражасидан келиб чиқиб, уларнинг ҳуқуқ тизимида тутган ўрнини белгилаб берувчи омил вазифасини ўтайди. Энг муҳим муносабатларни тартибга солувчи ҳуқуқ нормалари ҳуқуқ тизимида етакчи аҳамиятга эга бўлиб, юридик жиҳатдан юқори салоҳиятли норматив-ҳуқуқий ҳужжатларда ўз ифодасини топади.  Ҳуқуқ нормаси – ўзи тартибга соладиган муносабатларнинг модели, намунаси сифатида. Моделлаштириш бу онгда ижтимоий борлиқнинг ўз ифодасини тиклаш йўли билан табиий ва ижтимоий ҳодисаларни идрок этиш жараёнидир. Шунга кўра, қонун чиқарувчи онгида идрок этилган ҳатти-ҳаракат, юриш-туришнинг намунавий вариантлари ҳақидаги тасаввурлар модел шаклида ифодаланади. Ўзида муайян маълумотларни ва ижтимоий муносабатлар моделини ифодалаган ҳуқуқ нормаси ижтимоий муносабатларни тартибга солиш хоссасига эгадир. Ҳуқуқ нормаси нафақат хулқ-атвор, юриш-туришни моделлаштиради, балки у ижтимоий муносабатларнинг ҳолати, уларнинг хусусиятлари, объектив ва субъектив жиҳатларини ҳам моделлаштиради. 14

 Ҳуқуқ нормалари ижтимоий жараёнлар, алоқалар такрорланиши натижасида муайян барқарорликни, анъанани ифодалайди ва мустаҳкамлайди.  Ҳуқуқ номаларининг умуммажбурий харакатерга эга эканлиги. Ушбу хусусият ҳуқуқ нормасига аниқ, оғишмай риоя этиш ва ижро этиш ҳамда инсон юриш-туришига давлат ва жамиятнинг таъсири бўлишлигини ифода этади. Агар субъектнинг юриш-туриши ҳуқуқ нормаси талабларига мос бўлса, давлат ва жамиятнинг унга таъсири ижобий бўлади, аксинча бўлиб мос келмаганда эса, яъни норма талаблари бузилса, оқибатда салбий таъсир амалга оширилади. Юридик нормаларнинг таснифланиши назария ва амалиётда муҳим ўрин тутувчи тадқиқот объекти бўлган масалалардандир. Зеро, ҳуқуқ нормаларини илмий асосланган ҳолда таснифлаш проф. З.М.Исломовнинг фикрига кўра, биринчидан, ҳар бир ҳуқуқ нормасининг ҳуқуқ тизимида тутган ўрнини аниқлашга; иккинчидан, ижтимоий муносабатларни тартибга солишдаги ҳуқуқ нормаларининг вазифалари ва ролини янада аниқлаштиришга; учинчидан, ижтимоий муносабатларга ҳуқуқий таъсир этишнинг чегара ва имкониятларини аниқроқ белгилашга; тўртинчидан, ҳуқуқ ижодкорлиги ва ҳуқуқни қўллаш фаолиятини такомиллаштиришга имкон беради. Бундай юридик таснифларнинг тўғри ва тўлиқлиги биринчи навбатда тегишли белги ҳамда мезонларга боғлиқдир. Ҳуқуқ нормалари турли мезонлар асосида таснифланиб, бу ерда айрим жиҳатлар ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлади. Бу–ҳуқуқ функциялари ва ижтимоий муносабатларнинг алоҳида (индивидуал) тартибга солиниши. Бунда ҳуқуқ нормалари мазмуни бўйича тартибга солувчи, қўриқловчи ва ихтисослашган нормаларга бўлинади. Тартибга солувчи (регулятив) нормалар ижтимоий муносабатларни улар иштирокчиларига ҳуқуқлар бериш ва мажбуриятлар юклаш йўли билан тартибга солишга йўналтирилган. Масалан, Ўзбекистон Республикаси Солиқ 15

кодексининг 11-12-моддаларида солиқ тўловчиларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари мустаҳкамланган. Айнан ана шу моддаларда ифодаланган солиқ ҳуқуқий нормалар солиқ тўловчиларга муайян ҳуқуқларни бераётганлиги ва ўз ўрнида тегишли мажбуриятлар юклаётганлиги боис улар тартибга солувчи ҳуқуқ нормалари ҳисобланади. Қўриқловчи нормалар юридик жавобгарлик чоралари, шунингдек, махсус давлат мажбурлов чораларини тартибга солишга йўналтирилган. Маъмурий ҳуқуқ, жиноят ҳуқуқи нормалари шулар жумласидандир. Масалан, Жиноят кодексининг 97-103-моддаларида ифодаланган ҳуқуқ нормалари инсонларнинг ҳаётидан маҳрум этишга йўналтирилган ижтимоий хавфли қилмишларни жазо қўллаш таҳдиди остида жиноят деб топади, таъқиқлайди ва тегишли жавобгарлик чораларини кўзда тутади. Шу асосда эса Конституциямизнинг 13-моддасида олий қадрият сифатида тан олинган инсон ҳаёти ва соғлиғини қўриқлайди, муҳофаза этади. Регулятив нормалар ўз функцияларига кўра (статик ва динамик) ваколат берувчи, ман этувчи ва мажбурият юкловчи нормаларга бўлинади. Ваколат(ҳуқуқ) берувчи нормалар – яъни ҳуқуқ субъектига қандай ҳаракатлар содир этиш мумкинлигини кўрсатувчи нормалар. Масалан, Ўзбекистон Республикаси Жиноят процессуал кодексининг 36-моддасига кўра, терговчи жиноят ишини қўзғатиш ва тугатишга, ишни қўзғатишни рад этишга, гумондор шахсларни ушлаш ва сўроқ қилишга, Жиноят процесуал кодексида назарда тутилган тергов ҳаракатларини олиб боришга, шахсни ишда айбланувчи тариқасида иштирок қилиш учун жалб этиш тўғрисида ва унга нисбатан эҳтиёт чорасини танлаш тўғрисида қарор чиқариш ва қонунда назарда тутилган бошқа ваколатларни амалга оширишга ҳақлидир. Мажбурият юкловчи ҳуқуқ нормалари - қандай ҳаракатларни содир этиш лозимлигини кўрсатувчи нормалар. Масалан, «Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенати тўғрисидаги» ги қонуннинг 28- моддасида акс этган ҳуқуқ нормалари мазмунига кўра, Президент имзолашни рад этиб, қайта кўриб чиқиш учун юборган қонун Сенат аъзолари умумий 16

сонининг камида учдан икки қисмидан иборат кўпчилик овози билан маъқулланса, уни Президент 14 кун ичида имзолашга ва эълон қилишга мажбур. Ман қилувчи нормалар – ҳуқуқ субъектига муайян ҳатти- ҳаракатларни содир этишни ман қилиб қўювчи нормалар. Масалан, «Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси тўғрисида»ги қонуннинг 34-моддасида ифодаланган ҳуқуқ нормалари Президентга палатани тарқатиб юбориш ваколатини тақдим этмоқда. Бироқ ушбу ҳуқуқ нормаларига кўра, палатани фавқулодда ҳолат жорий этилган даврда тарқатиб юбориш мумкин эмас. Ихтисослашган нормалар эса тартибга солувчи ва қўриқловчи нормалардан фарқли ўлароқ муайян муносабатларнинг вужудга келиши учун асос бўлолмайди. Яъни улар қўшимча хусусиятга эга. Ихтисослашган нормаларнинг қуйидаги асосий кўринишларини келтириб ўтиш мумкин:  Дефинитив нормалар – муайян ҳуқуқий категорияларнинг белгиларини умумлаштирилган ҳолда мустаҳкамлашга йўналтирилган нормалар. Улар асосан ҳуқуқий таъриф ва тушунчалардан иборат бўлади. Масалан, жиноят кодексининг 14-моддасида жиноят тушунчасига таъриф берилган. «Туризм тўғрисида» ги қонуннинг 3-моддасида туризм, тур, турист, туризм объектлари каби бир неча тушунчаларга таъриф бериб ўтилиши ҳам дефинитив нормаларнинг қўлланилишига мисол бўла олади. Проф. З.М.Исломов бундай нормаларни норма-таъриф дея тавсифлаб ўтади.  Декларатив нормалар. Бу нормаларда ҳуқуқий тамойиллар, вазифа ва мақсадлар белгиланади. Масалан, Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 7-моддасига биноан, халқ давлат ҳокимиятининг бирдан- бир манбаидир.  Тезкор (оператив) нормалар. Улар ёрдамида ҳуқуқ тизимининг эскирган, мавжуд ижтимоий ҳаёт талабларига жавоб бермай қолган нормалари чиқариб ташланиб, янгилари жорий қилинади ёки тегишли қўшимчалар билан тўлдирилади. Масалан, «Ўзбекистон Республикаси 17

Конституциясига қўшимча ва ўзгартиришлар тўғрисида»ги 2003 йил майдаги Қонун нормалари шулар жумласидандир.  Коллизион нормалар. Уларда бирон-бир ҳолат бир эмас, бир неча ҳуқуқий нормалар таъсирига тушиб қолиши мумкин ва бу ҳолда ўша нормалар ўртасидаги низо-«тўқнашув» содир бўлади, бу ҳолатни ҳал этиш учун коллизион номалар қабул қилинади. Моҳиятан олганда, коллизион норма чет эл ҳуқуқини муайян миллий юрисдикция доирасида қўлланишига рухсат беради. Шунга кўра, коллизион нормалар «бир тарафдан давлатларнинг ҳуқуқ-тартиботидаги мавжуд тафовутлар ва хилма-хилликни, иккинчи тарафдан эса давлатларнинг миллий ҳуқуқий тизимлари ўртасидаги ўзаро ҳамкорликни акс эттиради» 8 . Масалан, Фуқаролик кодексининг 71- бобидаги кўпчилик ҳуқуқ нормалари коллизион характерга эга. Ҳуқуқий тартибга солиш методи бўйича ҳуқуқ нормалари қуйидаги турларга бўлинади: императив нормалар; диспозитив нормалар; рағбатлантирувчи нормалар; тавсия этувчи нормалар. Императив нормалар қатъий амр характерига эга бўлиб, ҳатти- ҳаракат субъектига белгиланган ҳаракат моделидан четга чиқишни ман этади. Масалан, Жиноят кодексининг 44-моддасида мустаҳкамланган ҳуқуқ нормаси мазмунига мувофиқ, жиноий жариманинг энг минимал миқдори энг кам ойлик иш ҳақининг 5 бараварини, максимал миқдори эса 600 бараварини ташкил этади. Судья жарима жазосини тайинлашда ушбу императив норма асосида белгиланган миқдорлар доирасидан четга чиқолмайди. Диспозитив нормалар, императив нормалардан фарқли ўлароқ, муносабат қатнашчиларига ўз ҳатти-ҳаракатлари вариантларини, субъектив ҳуқуқ ва мажбуриятлар ҳажми тўғрисида келишиб олиш имконини беради. Диспозитив нормалар кўпроқ фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларда учрайди. Масалан, Оила кодексининг 73- моддасида ифодаланган ҳуқуқ нормаси мазмунига эътибор берсак, у ота-оналарнинг ўз фарзандлари тарбияси, камолоти ҳақида қайғуриши зарурлигини белгилайди, яъни ота- 8 Рашидов К. «Коллизион нормаларнинг моҳияти» //«Давлат ва ҳуқуқ», 2004. 4-сон, 25-б. 18

оналар фарзанд вояга етгунга қадар улар ҳақда ғамхўрлик қилишлари, улрага таълим-тарбия беришлари шарт. Бироқ ушбу ҳуқуқ нормаси таълим- тарбиянинг қандайдир усулларидан фойдаланишликни ота-оналар ихтиёрига топширмоқда. Бунда ота-оналар ўз фарзандлари учун маъқул топган таълим- тарбиянинг муайян усулларидан фойдаланишлари мумкин. Рағбатлантирувчи нормалар ижобий хулқ-атвор субъектларининг жамият ва давлат олдидаги ўз ижтимоий ва юридик мажбуриятларини виждонан бажаришга муваффақ бўлишлиги ҳамда меҳнат ва жанговор хизматлари, самарали, давлат, ижтимоий ва ижодий фаолиятлари учун уларни тақдирлаш билан боғлиқ тегишли ҳуқуқий қоидалардир. Масалан, 1995 йил 22 декабрда қабул қилинган «Давлат мукофотлари тўғрисида»ги Қонуннинг аксарият моддалари рағбатлантирувчи ҳуқуқ нормаларини ўзида акс эттирган. Тавсия этувчи нормалар ҳуқуқий тартибга солишнинг давлат нуқтаи назаридан энг мақбул бўлган вариантларини ўзида ифода этади. Мисол тариқасида айрим қонуности норматив-ҳуқуқий ҳужжатлари нормаларини келтириб ўтиш мумкин. жумладан, ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг «Қишлоқ хўжалигида ижара муносабатларини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги 2003 йил 5 ноябрдаги 486- сонли қарор. Унда ҳукумат шу соҳадаги муносабатларнинг давлат нуқтаи назаридан мақбул вариантларда ташкили этилишидан манфаатдор субъект сифатида ширкат хўжалигининг намунавий устави, ширкат хўжалиги томонидан ер участкасини узоқ муддатли ижарага олишнинг намунавий шартномаси кабиларни тегишли шахслар учун тавсия сифатида илова қилиб ўтган. Булардан ташқари ҳуқуқ нормалари бошқа қатор мезонлар асосида ҳам таснифланади. Бунда энг аввало, ҳуқуқ нормалари ҳуқуқ соҳалари бўйича бўлинади ва бундай тасниф ҳуқуқ нормаларини бир тизимга келтириш, зарур ҳолларда кодификация қилиш учун зарур. Ҳуқуқ нормаларини моддий ва процессуал ҳуқуқ нормаларига бўлиш кенг 19

тарқалган бўлиб, бунда ҳуқуқ субъектларининг ҳуқуқ ва мажбуриятлари мазмунини аниқлаб берувчи нормалар моддий ҳуқуқ нормалари гуруҳига мансуб бўлади, ҳуқуқларни амалга ошириш ва мажбуриятларни бажариш ижро этишнинг тартибини белгиловчи нормаларни эса процессуал нормалар деб ҳисоблаш тўғри бўлади. Ҳуқуқ нормаларида ҳатти-ҳаракат шакллантирилиши мавҳумлигига қараб, улар абстракт(мавҳум) ва казуистик нормаларга ажратилади. Конкрет бир муносабат турини яхлит ҳолда тартибга соладиган нормаларни абстракт нормалар деймиз. Бир муносабат турининг конкрет бир қисмини тартибга соладиган нормалар эса казуистик нормалар ҳисобланади. Ҳуқуқ нормаларини яна асосий ва ҳосила нормаларга бўлиш кенг тарқалган, биринчисида умумий характерга эга бўлган қоидалар мустаҳкамланса, иккинчисида эса умумий қоидаларни ривожлантирувчи, аниқлаштирувчи нормалар мустаҳкамланади. Масалан, «Таълим тўғрисида»ги қонуннинг 26–моддасида таълим соҳасидаги махсус давлат органларининг умумий ваколатлари келтириб ўтилган бўлиб, ушбу ваколатлар доираси ва мазмуни Вазирлар Маҳкамаси томонидан тасдиқланадиган таълим соҳасидаги махсус давлат бошқаруви орган( Халқ таълими вазирлиги, олий ва ўрта-махсус таълим вазирлиги ва б.)лари тўғрисидаги алоҳида Низомларда янада конкретлаштирилади, ривожлантирилади. Ҳуқуқ нормалари ҳаракатланиш ҳудудига қараб, умумий ҳаракат қилувчи, маҳаллий миқёсда ҳаракат қилувчи нормаларга бўлинади. Бунда умумдавлат нормалар бутун мамлакат ҳудудида амал қилади. Маҳаллий миқёсдаги нормалар маълум ҳудудларда амал қилиши мумкин, масалан, экологик инқироз юз берган ҳудудларда. Ҳуқуқ нормалари субъектларга қараб, умумий ва махсус нормаларга бўлинади. Умумий нормалар барча ҳуқуқ субъектлари учун тааллуқли бўлса, махсус нормалар эса аҳолининг муайян гуруҳи учун ёки аниқ белгиланган доирадаги субъектларга тегишли бўлади. Масалан, меҳнат қонунчилигидаги имтиёзларни белгиловчи 20

кўпчилик ҳуқуқ нормалари асосан вояга етмаганлар, аёллар ва ногиронларга таллуқли. Юқорида таъкидлаб ўтилганидек, ҳуқуқ нормаларининг тузилиши ва унинг таркибий унсурлари ўртасидаги муносабат ҳуқуқ нормаси мазмунини ташкил этувчи жиҳатлардандир. Шунга кўра ҳуқуқ нормаси мазмунининг чуқур таҳлили унинг тузилишини қанчалик даражада тадқиқ эитилишига ҳам боғлиқ. Ҳуқуқ нормасининг тузилиши – бу нормада ифодаланган хулқ-атвор қоидасининг мазмунини ташил этиш воситасидир. Бундай қоидаларни ҳуқуқ нормасининг мазмунини кетма-кетликда очиб берувчи тузилмавий унсурлар кўринишида тасаввур қилиш мумкин. Улар қуйидагилардир:  Гипотеза – ҳуқуқ нормасининг амал қилиш шарт-шароитлари, яъни муайян ҳолатларнинг мавжудлиги ёки мавжуд эмаслигини кўрсатувчи унсур. Гипотеза ҳуқуқ нормаси тузилишининг муҳим унсури бўлиб, диспозиция мавжудлигининг асосий шартидир. Ҳуқуқ нормаларининг амал қилиши боғлиқ бўлган битта шарт-шароит акс этган гипотеза оддий гипотеза ҳисобланади. Фуқаролик процессуал кодексининг –моддасида мустаҳкамланган ҳуқуқ нормаси мазмунига кўра, жавобгарнинг турар-жойи номаълум бўлган ҳолларда даъво аризаси даъвогар яшаб турган манзилдаги судга тақдим этилиши мумкин. Яъни даъвогар ўзи яшаб турган манзилдаги судга мурожаат қилиши учун жавобгарнинг яшаш жойи номаълум бўлиши талаб этилади. Мураккаб гипотезада эса ҳуқуқ нормасининг амал қилиши икки ёки ундан ортиқ ҳолатларнинг мавжуд ёки мавжуд эмаслигига боғлиқ эканлиги кўрсатилади. Масалан жиноий жазони ўташдан муддатидан илгари озод этиш тўғрисидаги нормаларни қўллаш учун қуйидаги шарт-шароитлар талаб этилади: 1) жазони ўташ режими талабларини бажарганлик ва меҳнатга ҳалол муносабатда бўлиш; 2) жазонинг муайян миқдорларини ўтаб бўлганлик Альтернатив (муқобил) гипотеза эса ҳуқуқ нормаларининг амал қилиши санаб ўтилган шарт-шароитлардан бирига боғлиқ эканлигини баён 21

этади. Масалан, Ўзбекистон Республикаси Жиноят Процессуал Кодексининг 322–моддасига жиноят ишини қўзғатиш асос ва сабаблари баён қилинган бўлиб, жиноят ишини қўзғатишининг муқаррарлиги тўғрисидаги мажбуриятни бажариш санаб ўтилган сабаб ва асослардан бирининг мавжудлиги билан амалга оширилиши мумкин.  Диспозиция – бу ҳуқуқий муносабат иштирокчилари риоя этишлари зарур бўлган хулқ-атвор қоидасини кўрсатувчи ҳуқуқ нормасининг унсуридир. Бу юридик норманинг стержени, унинг ўзаги, ҳуқуққа мувофиқ ҳулқ-атвор намунаси, моделидир. Бироқ диспозиция тартибга солиш хусусиятларини гипотеза ва санкция билан биргаликдагина намоён эта олади, ҳаракатда бўлади. Юриш-туриш қоидасининг ифодаланишига қараб диспозициялар оддий, мураккаб ва муқобил ҳолатларда бўлиши мумкин. Оддий хулқ-атвор, юриш-туришнинг конкрет вариантини унинг мазмунини тўла очиб бермаган ҳолда кўрсатиб ўтади. Масалан, Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 10-моддаси мазмунига биноан, Ўзбекистон Республикаси халқи номидан фақат Олий Мажлис ва Президентгина иш олиб бориши мумкин. Мураккаб диспозиция эса юриш-туришнинг барча асосий белгиларини кўрсатади ва санаб ўтади. Масалан, «Ижара тўғрисида»ги қонуннинг 11-моддасида ифодаланган ҳуқуқ нормаси диспозицияси ижарага олинган мулкни яхшилаш юзасидан ижарачининг ушбу мол-мулк таркибига унинг қийматини оширадиган ўзгартиришларни мустақил равишда киритиш, мол-мулкни реконструкциялаш, кенгайтириш, техник жиҳатдан қайта қуроллантиришга ҳақли эканлигини кўрсатиб ўтади. Муқобил диспозицияда хулқ-атвор, юриш-туришнинг бир нечта вариантлари кўрсатиб ўтилади ва муносабат иштирокчилари улардан бирига амал қилишлари мумкин ёки шарт. Масалан, Жиноят процессуал кодексининг 385-моддасига биноан, прокурор ёки унинг ўринбосари айблов хулосаси билан келган жиноий ишни кўриб чиқиб, қуйидаги қарорлардан бирини чиқариши мумкин: 1) айблов хулосасини тасдиқлаш ва судга юбориш 22

тўғрисида; 2) айблов хулосасини жиддий бўлмаган ўзгартиришлар билан тўлдириб, тасдиқлаш ва судга юбориш тўғрисида; 3) қўшимча терговга қайтариш ҳақида; 4) иш юритишни тўхтатиш ҳақида; 5) ишни тугатиш ҳақида  Санкция – ҳуқуқ нормаси тузилишиинг мантиқий хотимаси сифатида диспозиция бузилиши ҳолларида вужудга келадиган салбий оқибатларни ифодаловчи таркибий унсурдир. Санкцияларда ифодаланган салбий оқибатларнинг аниқлигига қараб, мутлақ аниқ, нисбатан аниқ ва кумулятив санкцияли нормалар ажратилади. Мутлақ аниқ санкцияли ҳуқуқ нормаларида давлатнинг аниқ битта мажбурлов чораси кўрсатилади. Масалан, Жиноят ҳуқуқи нормасининг транспорт воситаларини олиб қочиш тўғрисидаги таъқиқдан иборат диспозицияси бузилганда, 3 йилдан 5 йилга қадар озодликдан маҳрум этиш жазо чорасида ифодаланадиган мутлақ аниқ санкция қўлланилади. Нисбатан аниқ санкцияли ҳуқуқ нормалари эса турли хил жазо турларидан бирини ёки ҳуқуқий таъсир чораларидан бирини қўллашни назарда тутади. Масалан, Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекснинг 131-моддасида ифодаланган ҳуқуқ нормасининг маст ҳолатда автомобил воситасини бошқариш тўғрисидаги таъқиқидан иборат диспозицияси бузилганда маъмурий жарима ёки транспортни бошқариш ҳуқуқидан маҳрум қилиш каби жазоларнинг бирини қўллашни назарда тутувчи санкциясига мурожаат этилади. Кумулятив санкцияли ҳуқуқ нормалари ўзида асосий жазодан ташқари қўшимча жазо берилишини ҳам назарда тутади. Ҳуқуқ нормаларининг гипотеза, диспозиция ва санкцияга бўлиниши мантиқий норма деб таърифланади. Чунки мантиқий норма унсурлари ўзаро бир-бири билан боғлиқ ва норматив ҳужжатлар матнларида қуйидаги шартли схемада ифодаланади: « агар . . ., бундай тақдирда . . ., акс ҳолда . . .». Ҳуқуқ нормалари ички таркибий унсурлари ўртасидаги узвий мантиқий боғлиқликка эришиш ўз ўрнида ушбу ҳуқуқ нормаларининг ҳаётийлигини, барқарорлигини таъминлашга хизмат қилади. Бундай натижаларни қўлга 23

киритиш учун эса ҳуқуқ нормаси тузилиши муаммоларини чуқур тадқиқ этиш ва уларни ҳал этишнинг тегишли таклифлари ишлаб чиқилиши лозим бўлади. Бироқ бу масала алоҳида тадқиқот объекти бўлиб, ушбу малакавий- битирув иши доирасида уни бутунлай кўриб чиқишнинг имкони йўқ. Зеро, битирув-малакавий иши мавзусининг аниқлиги ва айни вақтда торлиги бунга йўл қўймайди. 2.2. Ўзбекистон Республикасидаги асосий ҳуқуқ тармоқларининг қисқача тафсили Биз юқорида ҳуқуқни, ҳуқуқ тизимини бир бинога, ҳуқуқ нормасини эса унинг энг кичик, бирламчи унсури сифатида ҳуқуқ «бино»сининг бир ғишт бўлагига ўхшатилганлиги ҳақида гапиргандик. Айнан ана шу «ғишт» бўлакларидан ҳуқуқ институти таркиб топади. Яъни у ёки бу масалалар бўйича бирлашган ҳуқуқ нормалари – ҳуқуқ «бино»сида турли хил 24

блокларни ташкил этади. Масалан, давлат хизмати институти, гаров, шартнома институтлари, зарурий мудофаа институти, никоҳ институти ва ҳок азо. Ҳуқуқ институти ҳуқуқ нормаларининг алоҳида гуруҳи бўлиб, у ижтимоий муносабатларнинг муайян турини тартибга солади. Ҳуқуқ институти - бир турдаги ижтимоий муносабатларни тартибга солувчи ва ҳуқуқнинг тегишил соҳасига кирувчи юридик нормаларнинг алоҳида гуруҳи 9 . Шу ўринда таъкидлаб ўтиш жоизки, айрим ҳолларда бир хил ижтимоий муносабатлар ҳуқуқнинг турли соҳалари билан тартибга солинади. Ҳуқуқ институти ҳуқуқ нормаларининг унча катта бўлмаган барқарор гўруҳи ҳисобланади. Ҳуқуқ нормаси ҳуқуқий борлиқнинг бирламчи унсури бўлса, ҳуқуқ институти эса айнан ана шу унсурларнинг дастлабки умумлашмаси ҳисобланади. Ҳар бир ҳуқуқ тармоғи худди шундай умумлашмалар мажмуидан ташкил топади. Яъни ҳуқуқ институти ҳуқуқ соҳасининг таркибий қисми, бўғини сифатида намоён бўлади. Бироқ айни пайтда ҳуқуқ институти муайян мустақиллик хусусиятига ҳам эга, зеро, у маълум даражада мустақил масалаларни тартибга солади. Юридик адабиётларда ҳуқуқ институтининг мустақиллигини таъминловчи белгилар сифатида қуйидагилар келтириб ўтилади:  Ҳуқуқ институти томонидан тартибга солинадиган ижтимоий муносабатлар фактик мазмунининг бир-бирига яқинлиги;  Ҳуқуқ институти умумлаштирган ҳуқуқ нормаларининг юридик жиҳатдан яхлитлиги, комплекслиги, яъни ҳуқуқ институтини ташкил этувчи ҳуқуқ нормалари яхлит бир мажмуани ҳосил қилади, улар умумий тамойиллар, махсус ҳуқуқий тушунчалар орқали ифодаланади;  Қонунчилик нуқтаи назаридан алоҳидалик, яъни ҳуқуқ нормаларининг қонунлар ёки норматив-ҳуқуқий ҳужжатларнинг муайян бўлим, боб ёки бошқа таркибий қисмларида акс этиши; 9 «Юридик энциклопедия»/Таджиханов У.нинг умумий таҳрири остида. Т.: «Шарқ», 2001. 649-б. 25

 Ҳуқуқ институтлари томонидан тартибга солинадиган муносабатларининг тўлалиги. Яъни улар шундай ҳуқуқ нормаларидан таркиб топадики(дефинитив, ваколат берувчи, ман этувчи ва б.), натижада улар ёрдамида ҳуқуқий тартибга солиш жараёнининг узлуксизлиги ҳамда унда ҳуқуқий бўшлиқлар юзага келмаслиги таъминланади. Демак, ҳуқуқ институтининг муҳим белгиларидан бири у тартибга соладиган ижтимоий муносабатларнинг ўзига хослиги, бир-бирига яқинлиги бўлиб, уларнинг йиғиндиси ҳуқуқ институтининг тартибга солиш предметини ташкил этади. Ҳуқуқ институтининг ўз ҳуқуқий тартибга солиш предметининг мавжудлиги кўпчилик ҳуқуқшунослар томонидан тан олинган, аммо унинг ҳуқуқий тартибга солишнинг ўзига хос методи мавжуд ёки мавжуд эмаслиги борасида олимларнинг қарашларида якдиллик йўқ. Бу эса ҳуқуқ институтининг ҳуқуқ соҳасичалик юқори даражада мустақил бўғин ҳисобланмаганлиги билан изоҳланади. Айрим ҳуқуқ институтлари томонидан қўлланиладиган тартибга солиш методи бутун бир ҳуқуқ соҳасининг асосий методи мақомига тенг бўлиши мумкин. Масалан, фуқаролик ҳуқуқининг институтларидан бири шартнома институти бўлиб, фуқаролик ҳуқуқининг ҳуқуқий тартибга солиш методи - тенглик, рухсат бериш ва эркинлик усуллари тўлиқ ҳажмда ушбу институт бирлаштирган ҳуқуқ нормалари орқали ҳаётга татбиқ этилади. Жиноят ҳуқуқидаги жазо ва жавобгарлик институтлари ҳам худди шундай характерга эга. Ва аксинча, шундай ҳуқуқ институтлари ҳам борки, уларнинг роли бир соҳа доирасида унчалик бирламчи аҳамиятга эга эмас. Юридик адабиётларда ҳуқуқ институтлари муайян белги ва мезонлар асосида тасниф этилади ва тадқиқ этилади. Ҳуқуқ институтларининг илмий асосланган таснифланиши уларнинг мазмунини тўлиқ ёритишга имкон беради. Энг аввало, ҳуқуқ институтлари ҳуқуқ соҳаларига қараб таснифланади. Масалан, конституциявий ҳуқуқ институтлари, жиноят ҳуқуқи институтлари ва б. Зеро, ҳуқуқ соҳалари ҳуқуқ институтларини таснифлашда 26

бош мезон вазифасини ўтовчи ҳуқуқ тизимининг мустақил таркибий унсуридир. Юридик адабиётларда ҳар бир ҳуқуқ соҳаси ўзининг ҳуқуқий тартибга солиш методига эга эканлиги ҳақида фикр юритилади. Масалан, маъмурий ҳуқуқ учун – бу давлат-ҳокимият буйруқ бериш методи, фуқаролик ҳуқуқи учун – тенглик, рухсат бериш методи, меҳнат ҳуқуқи учун - адолатли тақдирлаш ва рағбатлантириш методи, жиноят ҳуқуқи учун – жазо таҳдиди билан ман этиш методи ва ҳоказо. Агар ушбу фикрларни маъқуллайдиган ва Ўзбекистон ҳуқуқ тизимида 20 дан ортиқ ҳуқуқ соҳалари мавжудлигини инобатга оладиган бўлсак, шунча миқдорда ҳуқуқий тартибга солиш методларининг ҳам мавжудлигини тан олишга тўғри келади. Проф З.М.Исломов ҳуқуқ соҳаларини 2 гуруҳга ажратиб кўрсатади:  Асосий ҳуқуқ соҳалари: контитуциявий, маъмурий, молиявий, ер, фуқаролик, меҳнат, оила, жиноят, жиноят-ижроия, фуқаролик процессуал, жиноят процессуал ҳуқуқ соҳалари. Улар ичида конституциявий, жиноят ва фуқаролик ҳуқуқи соҳалариннг анъанавий (профилируюҳие) экани таъкидланади.  Мажмуавий ҳуқуқ соҳалари: денгиз, сув, ўрмон, турар-жой ҳуқуқи соҳалари ва б. Юридик адабиётларда ҳуқуқ соҳалари ҳимоя қилинадиган манфаатлар мазмуни, характерига қараб иккига ажратилади: оммавий ҳуқуқ соҳалари ва хусусий ҳуқуқ соҳалари. Оммавий ҳуқуқ соҳалари таркибига конституциявий ҳуқуқ, маъмурий ҳуқуқ, молия ҳуқуқи, жиноят ҳуқуқи, жиноят ва фуқаролик процессуал ҳуқуқи, халқаро оммавий ҳуқуқ кабиларни киритиш мумкин. кўпчилик ҳуқуқшунос олимлар хусуий ҳуқуқни қуйидаги ҳуқуқ соҳаларидан иборат дея таъкидлайдилар: фуқаролик ҳуқуқи, оила ҳуқуқи, меҳнат ҳуқуқи, ер ҳуқуқи, халқаро хусусий ҳуқуқ. Шу ўринда таъкидлаб ўтиш жоизки, мутлақ оммавий ёки хусусий ҳуқуқ соҳасининг ўзи мавжуд эмас. Оммавий ҳуқуқнинг айрим жиҳатлари хусусий ҳуқуқ соҳаларида ҳам мажуд бўлиши мумкин ёки аксинча. Масалан, хусусий ҳуқуқ 27

соҳаси бўлмиш оила ҳуқуқидаги никоҳни бекор қилиш, ота-оналик ҳуқуқидан маҳрум қилиш, алимент ундириш каби масалаларнинг суд процессуал тартибининг мавжудлиги оммавий ҳуқуқий жиҳатдир. Ҳуқуқ соҳалари шунингдек, ҳуқуқ нормалари ва институтлари каби моддий ва процессуал ҳуқуқ соҳаларига ажратиб тадқиқ этилади. Х у л о с а Мавзу юзасидан имкон даражасида олиб борилган курс иши нинг самараси сифатида қуйидаги хулоса аҳамиятидаги фикр мулоҳазаларни баён этиш мумкин бўлади: 1.Ҳуқуқ тизими ҳуқуқнинг ички тузилишини ифода этувчи илмий конструкциядир. Ҳуқуқ ички тузилиши мураккаб бўлиб, уни чуқур илмий 28

асослаш ва амалий мақсадларда фойдаланишга мувофиқлаштириш зарур ҳисобланади. 2. Ҳуқуқ тизими ўзининг алоҳида юридик мазмунига эга бўлиб, уни ўрганиш ҳуқуқ тизимига хос бўлган белги ва хусусиятларни кашф этиш имконини беради. Ҳуқуқ тизими фалсафий маънода тизим тушунчасига хос энг умумий белги ва жиҳатларни ўзида акс эттириш билан бирга, ҳуқуқ деб аталмиш ҳодиса нуқтаи назаридан ҳосил бўлувчи алоҳида белги ҳамда хусусиятларга ҳам эга. Булар ҳуқуқ тизимининг бирлиги, уни ташкил этувчи таркибий қисмларнинг ўзаро мантиқий мувофиқлиги ва бир-бирига зид эмаслиги, иерархиявийлик ва б. 3. Ҳуқуқ ички тузилиши қуйидаги даражалардан иборат: 1. Алоҳида норматив қоида тузилмаси. 2. Ҳуқуқ инсттути тузилмаси. 3. Ҳуқуқ соҳаси тузилмаси. 4. Ҳуқуқнинг яхлит тизими. Ушбу даражалар юридик адабиётларда ҳуқуқ тизимининг таркибий қисмлари ёки унсурлари терминлари остида таърифланади. Ҳуқуқ ички тузилиши энг юқори даража бўлмиш ҳуқуқ тизими термини билан ўзаро маънан яқинлигини инобатга олсак, ҳуқуқ тизимининг 3 асосий таркибий қисм ёки унсурлардан иборат эканлиги ҳақида хулоса чиқариш мумкин. 4. Ҳуқуқ тизимининг алоҳида норматив қоида тузилмасидан иборат даражасини ҳуқуқ нормаси ифодалаб, у ўзида хулқ-атвор қоидаларини мужассам этувчи ҳуқуқ тизимининг дастлабки унсуридир. Ҳуқуқ нормаси бирламчи унсур сифатида ҳуқуқ тизимида бўладиган ўзгаришларнинг дастлабки таъсирларини ўзида намоён этади ва бошқа таркибий қисмлар ўзгарувига ўз «улуш»ини қўшади. 5. Ҳуқуқ институти ҳуқуқ нормаларининг дастлабки мантиқий умумлашмаси сифатида ҳуқуқ ички тузилишининг муҳим даражасини акс эттиради. Ҳуқуқ институти таркибидаги ҳуқуқ нормаларининг умумлашуви алоҳида юридик хусусиятлар асосидаги шартларга таянади. Яъни умумлашаётган ҳуқуқ нормаларининг ўзаро юридик бирлиги, бир мажмуани 29

ташкили этиши, умумий тамойилларга асосланиши ва бошқа талабларга жавоб бериши талаб этилади. 6 Ҳуқуқ соҳаси нисбатан мустақил даража сифатида ўзаро бир-бирига мазмунан яқин ҳуқуқ нормалари ва институтларининг ҳуқуқий бирикмаси ҳисобланади. Ҳуқуқ нормалари ва институтлари борасидаги илмий мулоҳазаларнинг умумлаштирилиши ҳуқуқ соҳасини тўлиқ таърифлаш имконини беради. 1. Ҳуқуқнинг ички тузилиши муайян қонуниятлар асосида таркиб топади. Бундай қонуниятларни ўзида энг кўп акс эттирувчи даража ҳуқуқ соҳаси бўлиб, улар ҳуқуқни соҳаларга ажратиш мезонлари тариқасида ўрганилади. Ҳуқуқни соҳаларга ажратиш мезонлари бўлиб, ҳуқуқий тартибга солиш предмети, методи ва тамойиллари кабилар ҳисобланади. Ушбу мезонлар роли ҳуқуқни соҳаларга ажратишда бирдек аҳамият касб этмаса-да, уларни алоҳида кўриб чиқиш ҳуқуқни соҳаларга ажратиш жараёни ҳақида тўлиқ тасаввур олишга имконият яратади. Ижтимоий ҳаётнинг барча жабҳаларида содир бўлган тегишли ўзгаришларга ҳамоҳанг тарзда кечаётган ҳуқуқ тизими ичдаги ўзгаришлар йўналишларини илмий-амалий таҳлил этиш лозим бўлиб, бу борада илмий брошюралар тайёрлаш ва нашр этиш халқимизга мамлакатимизда амалга оширилаётган ислоҳотларнинг туб моҳиятини тушунтирб беришга кўмак беради. Бунда, албатта, совет ҳуқуқ тизими билан бугунги ҳуқуқ тизимини ютуқлар нуқтаи назаридан ўзаро таққослаш халқнинг давлат сиёсатига нисбатан ишончини мустаҳкамлашга хизмат қилади. ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ I. Раҳбарий адабиётлар 30

I.1. Каримов И. А. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. Т. 1. – Т.: Ўзбекистон, 1996. – 364 б. I.2. Каримов И. А. Бунёдкорлик йўлидан. Т. 4. – Т.: Ўзбекистон, 1996. – 394 б. Каримов И. А. Янгича фикрлаш ва ишлаш – давр талаби. Т. 5. – Т.: Ўзбекистон, 1997. – 384 б. I.3. Каримов И. А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт пировард мақсадимиз. Т. 8. – Т.: Ўзбекистон, 2000. – 525 б. I.4. Каримов И. А. Биз танлаган йўл – демократик тараққиёт ва маърифий дунё билан ҳамкорлик йўли. Т. 11. – Т.: Ўзбекистон, 2003. – 320 I.5. Каримов И.А. Мамлакатимизда демократик ислохотларни янада чукурлаштириш ва фукоролик жамиятини ривожлантириш консепсияси. - Тошкент: Ўзбекистон, 2010. II. Норматив-ҳуқуқий актлар II.1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. – Т.: Ўзбекистон, 2008. II.2. «Жамиятда ҳуқуқий маданиятни юксалтириш миллий дастури» // Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг ахборотномаси.– 1997.–№ 9. II.3. «Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тўғрисида»ги қонун. « Халқ сўзи », 2002 йил 4 январь . II.4. «Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенати тўғрисида»ги Қонун. « Халқ сўзи », 283-284(3111-3112)- сон , 2002 йил 28 декабрь . II.5. «Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси тўғрисида»ги Қонун. « Халқ сўзи », 281-283(3109-3110)- сон , 2002 йил 2 7 декабрь. 31

III. Асосий адабиётлар 3.1 . Давлат ва ҳуқуқ назарияси. Масъул муҳаррирлар Ҳ.Б.Бобоев, Ҳ.Т.Одилқориев -Т.: “Иқтисодиёт ва ҳуқуқ дунёси” нашриёт уйи, 2000. 3.2. Davlat va huquq nazariyasi. Mas’ul muharrirlar: H.B.Boboyev, H.T.Odilqoriyev. – T.: TDYI, 2005. 3.3. Саидов А., Тожихонов У. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. I-жилд. Давлат назарияси. -Т.: Адолат, 2001. –336 б. 3.4. Саидов А., Тожихонов У. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. II-жилд. Ҳуқуқ назарияси. -Т.: Адолат, 2001. –560 б. 3.5. Исломов З.М. Давлат ва ҳуқуқнинг умумназарий муаммолари: ҳуқуқни тушуниш, ҳуқуқий онг ва ҳуқуқ ижодкорлиги.Т.:ТДЮИ,2005. –187 б. 3.6. Исломов З.М. Ўзбекистон модернизациялаш ва демократик тараққиёт сари. – Т.: “Ўзбекистон” 2005. 262б. 3.7. Исломов З.М. Фуқаролик жамияти: кеча, бугун, эртага. –Т.: ТДЮИ, 2002, -87 б. 3.8. Исламов З.М. Проблемы власти: ее понимание, назначение, социальная ценность.-Т.: ТГЮИ, 2003. –244 с 3.9. Одилқориев Х. Конституция ва фуқаролик жамияти. –Т.: Шарқ, 2002.-320 б. 3.10. Григонис Э.П. Теория государства и права: Курс лекций.-СПб.: Питер, 2002. -320 с. IV. Қўшимча адабиётлар IV.1. Юридик энциклопедия //Таджиханов У. тахрири остида, Тошкент, «Шарқ» нашриёт-матбаа акциядорлик компанияси бош тахририяти, 2001. 32

IV.2.Чиркин В.Е. «Конституционное право зарубежн ы х стран». Москва, «Юрист», 1994. V. WEB ресурслар V.1. http://lex.uz V.2. http://gov.uz V.3. http://pravo/uz 33

Похожие

Ҳуқуқ нормаси тушунчаси

Ҳуқуқ шакллари

Каримов И.А асарида давлат ва ҳуқуқ

Ҳуқуқ нормаларини шарҳлаш

Давлат функциялари тушунчаси ва таснифи