Siljish toki haqida. Maksvel - Физика - Курсовые работы

Siljish toki haqida. Maksvel

Загружено в:

21.05.2023

Скачано:

0

Размер:

1540.4130859375 KB

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O`RTAMAXSUS TA`LIM VAZIRLIGI QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI FIZIKA – MATEMATIKA FAKULTETI FIZIKA YO’NALISHI OPTIKA FANIDAN TAYYORLAGAN KURS ISHI Bajardi: Qabul qildi: _______________. Qarshi 2018

MUNDARIJA: I.Kirish………………………………………………………………. II.Asosiy qism………………………………………………….......... 2.1. Siljish toki haqida tushuncha…………………………………… 2.2. Maksvell tenglamalarining integral va differensial ko’rinishi…. 2.3. Maksvell tenglamalaridan kelib chiqadigan xulosalar………… III.Xulosa …………………………………………………………… IV.Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati…………………………….

I.KIRISH. Tebranuvchi sistema tashqi muhitga energiya berishi mumkin.Energiyani bunday uzatish shuning uchun mumkinki,muhit elastik bo’lganligi orqasida uning alohida kichkina uchastkalarining o’zlari mittigina tebranma sistemalardan iborat bo’ladi.Agar muhit (masalan, havo, suv yoki boshqa moddalar)zarrachalarning siljishi natijasida uning biror joyidagi zichligining muvozanati buzilsa, u holda atrofdagi zarrachalar tomonidan ta’sir qiluvchi kuchlar siljigan zarrachalarni orqaga qaytishga majbur qiladi,ya’ni elastiklik kuchlari buzilgan muvozanatni tiklashga intiladi,ammo bunda muhit zarrachalari inersiya bilan bu muvozanat holatdan o’tib ketib qarama –qarshi tomonga siljiydi.Bunday harakat vaqtida tebranuvchi zarrachalarga qo’shni zarrachalar ham siljituvchi kuchlar ta’sir iga uchrab turg’un muvozanat holatdan chetlashadi.Demak,har qanday qo’zg’alish ham,muhitning ma’lum uchastkasida bir karra paydo bo’lar ekan,dastlab qo’zg’algan joydan tobora narida turgan zarrachalarni o’z ta’siriga tortib,asta-sekin tarqala boshlaydi. Biror muhitda turgan tebranuvchi sistema unga bevosita tegib turgan zarrachalar bilan turgan zarrachalar bilan o’zaro ta’sirlashadi.U tebranar ekan,o’z atrofida qator davriy qo’zg’atishlar uyg’otadi,ya’ni yonidagi zrrachalarga qandaydir davriy o’zgaruvchi tashqi muhit singari ta’sir ko’rsatadi.Bu kuch muhitning zarrachalarini majbur qiluvchi kuch chastotasi bilan tebrantiradi,shu bilan birga tebranma protsess zarrachalar o’zaro ta’sirlashuvi sababli muhitda shu muhitning xossalari uchun harakterli bo’lgan qandaydir aniq bir tezlik bilan tarqaladi.Ravshanki,muhitning dastlab qo’zg’algan joyidan y masofada turgan zarrachalari faqat muhitda tarqalayotgan tebranma protsess unga yetib kelgandagina tebrana boshlaydi. Tebranma protsessning tarqalish tezligi ni u bilan belgilaymiz.Tebranma protsess biz tekshirayotgan zarragacha Vaqtdan keyin yetib boradi.agar sistemaning tebranishlari X=asi nwt Maksvell tenglamasi ilm-fanda inqilobiy burilish yasagan tenglamalar sirasiga kiradi. Bu tenglama elektromagnit maydoni, hamda uning vakuum hamda yaxlit muhitdagi elektr zaryadi va elektr toki bilan o’zaro ta'sirini ifodalab bergan.

Ahamiyati: Ushbu tenglamalar elektromagnit to’lqinlar tabiatini anglashda katta xizmat qilgan. Zamonaviy texnologiyalarda qo’llaniladigan ko’plab ilmiy jarayonlarning asosini tashkil qiladi. Bugungi kun uchun dolzarbligi: Biz uchun o’ta ahamiyatli bo’lgan zamonaviy texnika vositalari - mobil aloqa, televideniye va radio, hamda radarlar ushbu tenglamaga muvofiq ishlaydi.

II.ASOSIY QISM 2. 1. Siljish toki haqida tushuncha 19 asrning 60- yillarida Maksv е ll yag о na elektr о magnit mayd о n nazariyasini ishlab chiqdi, bu nazariyaga muvofiq o’zgaruvchan elektr mayd о ni o’zgaruvchan magnit mayd о nini, o’zgaruvchan magnit mayd о ni esa, o’zgaruvchan elektr mayd о nini vujudga k е ltiradi. Bu ikkilamchi o’zgaruvchan mayd о nlar uyurma harakterida bo’ladi: vujudga k е ltirayotgan mayd о nning kuch chiziqlari k е layotgan mayd о nning kuch chiziqlari bilan k о ns е ntrik o’rab о lingan. Natijada o’zaro o’ralgan elektr va magnit mayd о nlar yag о na elektr о magnit mayd о nning х ususiy hollaridir, hol о s. Dastlab t о klar bilan bog’langan o’zgaruvchan elektr va magnit mayd о nlar, so’ngra t о klardan mustaqil holda mavjud bo’lishi (ulardan ajralishi) va bir birini faz о da hosil qilib, faz о da quyidagi t е zlik bilan harakatlanishi mumkin:v= 1 √e0em 0m 1-rasm Mis о l: radi о to’lqinlari, yorug’lik, r е ntg е n nurlari, gamma nurlanish. Maksv е ll mu х im tushuncha - siljish t о ki tushunchasini kiritdi.

2-rasm Faraz qilaylik yassi k о nd е nsat о r plastinkalariga o’zgaruvchan e’.yu.k. b е rilgan bo’lsin. U holda t о k k е ltiruvchi simlarda elektrronlarning harakatidan yuzaga k е lgan o’tkazuvchanlik t о ki о qadi. K о nd е nsat о r plastinkalari о rasi vakuum bilan ajralgan bo’lgani uchun zaryadlar bo’lmaydi va shuning uchun o’tkazuvchanlik t о ki bo’lishi mumkin emas. Bu е rda faqat o’zgaruvchan elektr mayd о ni ¯E va u hosil qilgan o’zgaruvchan magnit mayd о ni mavjud bo’ladi. Maksv е ll tashqi zanjirda о quvchi o’tkazuvchanlik t о ki k о nd е nsat о r ichida al ох ida t о k-siljish t о ki bilan tutashadi d е b faraz qildi, siljish t о ki elektr mayd о ni kuchlanganligining o’zgarish t е zligiga pr о p о rsi о nal va tashqi zanjirdagi o’tkazuvchanlik t о kiga t е ng bo’ladi. Maksv е ll bu siljish t о kiga k о nd е sat о r ichida mavjud bo’ladigan o’zgaruvchan magnit mayd о ni to’g’ri k е ladi d е b о ldi. Vakuumdagi siljish t о ki elektr zaryadlarning siljishidan ib о rat bo’lmaydi, shuning uchun bu t о k j о ul issiqligi ajratmaydi. Agar k о nd е nsat о r plastinkali о rasidagi faz о dielektrik mu х it bilan to’ldirilgan bo’lsa, elektr mayd о nining o’zgarishida dielektrikni hosil qilgan elektr dip о llarni burilishi ro’y b е radi. Zaryadlarning bu dip о llar burilishida siljishi ko’shimcha siljish t о ki-qutblangan t о k hosil qiladi. (bu t о k j о ul issiqligi ajratadi). D е mak Maksv е ll nazariyasiga as о san: O’zgaruvchan elektr mayd о ni qamrab о lgan faz о da siljish t о ki vujudga k е ladi, bu siljish t о ki vakuumdagi siljish t о ki va qutblangan siljish t о kidan ib о rat bo’ladi. B е rk bo’lmagan k о nturlarda mavjud

bo’lgan o’zgaruvchan o’tkazuvchanlik t о ki hamma vaqt siljish t о klari bilan b е rkiladi. Elektromagnit maydonni xarakterlashda Maksvell siljish toki tushunchasidan foydalandi. Ma’lumki, magnit maydonini hosil qila oladigan uyurmali elektr maydonini Maksvell siljish toki deb atadi. Siljish tokining vujudga kelishi uchun zarrachalarning tartibli ko’chishi emas, balki o’zgaruvchan elektr maydoni bo’lishi kifoyadir. O’zgaruvchan tok manbaiga ulangan kondensatordan iborat zanjirni kuzatamiz. (96-rasm) 3-rasm Kondensator zaryadlanib, razryadlanib turishi tufayli qoplamalar orasidagi elektr maydoni ham davriy o’zgarib turadi. Siljish toki o’tkazuvchanlik toki chiziqlarini o’tkazgich – dielektrik chegarasida uzmay, balki uni nafaqat dielektrik ichida, hatto vakuumda ham tutashtirib yuboradi. Siljish toki ham o’tkazuvchanlik toki kabi magnit maydoni hosil qiladi. Siljish tokining magnit maydoni hosil qilishini Eyxenvold (1901 y.) tajribada aniqlagan. Maksvell nazariyasiga ko’ra o’tkazuvchanlik toki zichligini siljish toki zichligiga teng deya olamiz:j y= jc (1) jym = dI dS = 1 dS ⋅( dq dt )= d dt ( q dS )= dσ dt (2) bu yerda ds – kondensator qoplamasining yuzi. σ - zaryadning sirt zichligi.

Gauss teoremasiga muvofiq, elektr siljish vektori D -ni, zaryadning sirt zichligi σ - ga tengligini isbotlash mumkin. ∮ S DdS =∑ q1 q1=σdS ∮ S DdS =∑ q1=∮ S σdS ; D= σ (3) (12.7) ni hisobga olib, siljish toki zichligi uchun: jc=дD /dt (4) Bundan, siljish toki va u hosil qilgan magnit maydon faqat elektr siljish vektori D -ning o’zgarish tezligiga proporsionaldir degan xulosa kelib chiqadi. Endi siljish tokining yo’nalishini aniqlaymiz. Kondensator zaryadlanishida tok o’ngdan chapga oqadi. Induksiya vektori D -ortadi, bunda дD /дt >0 bo’lishi kuzatiladi hamda siljish vektori D bilan J mos tushadi. Siljish toki zichligining vektori o’tkazuvchanlik toki vektori bilan bir tomonga yo’nalgan bo’ladi. Kondensator razryadlanishida tok chapdan o’ng tomonga oqib, elektr siljish vektori kamayadi, дD /дt < 0 bo’ladi. Siljish vektorining o’zgarish tezligi D -ga qarama-qarshi yo’nalgan bo’ladi. Siljish toki zichligi vektori jc o’tkazuvchanlik tok zichligi jym -vektori bilan mos tushadi. 4-rasm

Agar qoplamalar orasida dielektrik modda joylashtirilgan bo’lsa, elektr siljish vektori:D= εoE+P (5) bu yerda E-elektr maydon kuchlanganligi P-qutblanish vektori (12.9) ni (12.8) ga qo’yib, tok zichligi uchun: jc= дD дt = д(εoE= P) dt =εo дE дt +дP дt (6) (12.10) ning birinchi hadi vakuumda siljish toki zichligini ifodalaydi, ikkinchi hadi esa dielektrikdagi zaryadlarning siljishi tufayli vujudga kelgan qutblanish toki zichligini bildiradi. Shunday qilib, o’tkazuvchanlik toki va siljish toki bir-biridan ajralmagan holda bir butunlikni tashkil etadi. Shu tufayli to’la tok zichligi- o’tkazuvchanlik va siljish toklarining yig’indisidan iborat bo’ladi: jT= jym +jc= jy+дD дt (7) Buni hisobga olib, Gauss teoremasi magnit maydon kuchlanganlik vektori uchun: ∮ L HRdl=∮ S (j+дD дt )⋅dS (8) (12.13) elektrodinamikaning ikkinchi asosiy tenglamasi hisoblanadi va to’la toklar qonuni deb ham yuritiladi. Maksvell tomonidan uyurmali elektr maydon, siljish toki kabi tushunchalarning kiritilishi elektromagnit maydon nazariyasini yaratilishiga olib keldi. Magnit maydonning o’zgarishi elektr maydonini vujudga keltirishi va aksincha o’zgaruvchan elektr maydoni magnit maydonini vujudga keltirishi elektromagnit maydon deyiladi. (12.3-rasm) Elektromagnit maydon statsionar bo’lmay fazoda ma’lum chekli tezlik bilan tarqaladi.

5-rasm Elektromagnit maydon materiyaning o’ziga xos yashash formasi bo’lib, u ob’yektiv reallikdir. Elektromagnit jarayonlar qanday sanoq sistemasida kuzatilishiga qarab, elektr maydoni tarzida, yoki elektromagnit maydon tarzida namoyon bo’ladi. Qo’zg’almas sanoq sistemasiga nisbatan kuzatganda, elektr zaryadi atrofida faqat elektr maydoni, harakatdagi sanoq sistemasiga nisbatan kuzatganda esa har ikkalasi elektr va magnit maydoni tarzida namoyon bo’ladi. (12.4-rasm) 6-rasm

Elektromagnit maydoni. Maksvell tenglamalari Maksvell elektromagnit maydon nazariyasini ishlab chiqdi, bu nazariyaga muvofiq, o’zgaruvchan elektr maydoni o’zgaruvchan magnit maydonini, o’zgaruvchan magnit maydoni esa, o’zgaruvchan elektr maydonini vujudga keltiradi. Bu ikkilamchi o’zgaruvchan maydonlar uyurma harakterida bo’ladi: vujudga keltirayotgan maydonning kuch chiziqlari vujudga kelayotgan maydonning kuch chiziqlari bilan konsentrik o’rab olingan. Natijada o’zaro o’ralgan elektr va magnit maydonlar sistemasi hosil bo’ladi (1-rasm). ⃗E ⃗E ⃗E ⃗E ⃗H ⃗H ⃗H E 0 7-rasm. Rasmda E 0 to’g’ri chiziq birlamchi o’zgaruvchan elektr maydonini, H gorizontal aylanalar ikkilamchi o’zgaruvchan magnit madoynini, vertikal E aylanalar esa – ikkilamchi o’zgaruvchan elektr maydonini tasvirlaydi. O’zgarmas elektr va magnit maydonlar yagona elektromagnit maydonning xususiy holatidir. Dastlab zaryadlar va toklar bilan bog’langan o’zgaruvchan elektr va magnit maydonlar so’ngra zaryadlar va toklardan mustaqil holda mavjud bo’lishi va bir- birini hosil qilib fazoda qo’yidagi tezlik bilan harakatlanishi mumkin: v= 1 √ε0εμ 0μ (9) (1) formulaga ε 0 va μ 0 larning son qiymatlari va o’lchamlarini qo’ysak, u paytda: v= 3⋅10 8 √ ε⋅μ⋅c м с (10) bu yerda ε va μ – muhitning nisbiy dielektrik va magnit singdiruvchanlik-lari.

(2) formulaga muvofiq, vakuumda ( ε =1, μ =1) elektromagnit maydonlar v =3·10 8 м с tezlik bilan tarqaladi. Fazoda harakatlanib elektromagnit maydon o’ziga tegishli elektro-magnit energiyani olib o’tadi. Elektromagnit energiya oqimining zichligi ρ , ya’ni ko’chish yo’nalishiga perpendikulyar yuza birligidan vaqt birligida olib o’tilgan energiya qo’yidagi munosabat bilan ifodalanadi: ρ= ω эм⋅V (11) bu yerda ω em – elektromagnit maydoni energiyasining zichligi va u quyidagiga teng bo’ladi: ω эм = ω э+ω м= 1 2(ε0εЕ 2+μ0μН 2) (12) Elektromagnit energiya oqimi o’z yo’lidagi to’siqqa bosim bilan ta’sir qiladi. Bu bosim oqim zichligiga proporsional bo’lib, qo’yidagi formula bilan ifodalanadi: P= (1+X )⋅ωэм (13) bu yerda X – qaytarish koeffitsiyenti. Agar to’siq elektromagnit energiyasini to’la qaytarsa, ya’ni X=1, u holda: P=2ωэм (14) Agar to’siq uni to’la yutsa, ya’ni X=0, u holda: P=ωэм (15) Maksvell siljish toki tushunchasini kiritdi. Faraz qilaylik, yassi kondensator qoplamlariga o’zgaruvchan e.yu.k. berligan bo’lsin (2-rasm). U holda tok keltiruvchi simlarda elektronlarning harakatidan yuzaga kelgan o’tkazuvchanlik toki oqadi, ya’ni:

8-rasm.jy− q S= d dt ( q S)= δ (16) bu yerda S – qoplamaning yuzasi; q – qoplamada taqsimlangan zrayad;  - zaryadning sirt zichligi. Maksvell tashqi zanjirida oquvchi o’tkazuvchanlik toki kondensator ichida alohida tok-siljish toki bilan tutashadi deb faraz qildi. Siljish toki elektr maydon kuchlanganligining o’zgarish tezligiga proporsional va tashqi zanjirdagi o’tkazuvchanlik tokiga teng bo’ladi, ya’ni: Jc= Д (17) Vakuumdagi siljish toki elektr zaryadlarning siljishidan iborat bo’lmaydi, shuning uchun bu tok joul issiqligi ajratmaydi. Shunday qilib, Maksvell nazariyasiga asosan, o’zgaruvchan elektr maydoni qamrab olgan fazoda siljish toki vujudga keladi. Berk bo’lmagan konturlarda mavjud bo’lgan o’zgaruvchan o’tkazuvchanlik toki hamma vaqt siljish toklari bilan berkiladi. Siljish tokining kashf qilinishi Maksvellga elektr va magnit hodisalarining yagona nazariyasini yaratish imkonini beradi. Maksvell nazariyasining asosiy natijasi yorug’lik tezligida tarqaluvchi elektro-magnit to’lqinlar mavjudligining isbot qilinishi edi. Bu to’lqinlarning xossalarini nazariy tekshirish Maksvellni yorug’likning elektromagnit nazariyasini yaratishga olib keladi. Nazariyaning asosini Maksvell tenglamalari tashkil qiladi. Mexani-kada Nyuton qonunlari, termodinamikada asosiy qonunlar qanday ahamiyatga ega

bo’lsalar, elektromagnetizmni o’rganishda Maksvell tenglama-lari ham xuddi shunday ahamiyatga ega. Maksvell tenglamalarining birinchi jufti quyidagicha bo’ladi:∮ Eedℓ =∫ S( ∂B ∂t)n dS (18) ∮ S BndS =0 (19) Bu tenglamalarning birinchisi E ning qiymatlarini B vektorning vaqt bo’yicha o’zgarishi bilan bog’laydi va elektromagnit induksiya qonunini ifodalaydi. Ikkinchi tenglama B vektorning kuch chiziqlari berk ekanligini aks ettiradi. Maksvell tenglamalarining ikkinchi juftini quyidagi tenglamalar tashkil qiladi: ∮ Hedℓ =∫ S jndS +∫ S( ∂D ∂t)n dS (20) ∮ DndS =∫ V ρdV (21) bu yerda j – o’tkazuvchanlik tokining zichligi. Birinchi tenglama o’tkazuvchanlik toki bilan siljish toki va ular yuzaga keltirgan magnit maydoni orasidagi bog’lanishni aniqlaydi. Ikkinchi tenglama D vektorining kuch chiziqlari zaryaddan boshlanib, zaryada tugashi mumkin ekanligini ko’rsatadi. (10)-(13) tenglamalar Maksvellning integral shakldagi tenglamalaridir. Ular E yoki B ning biror kontur bo’icha olingan qiymatlari bilan B mos holda D ning sirtning konturga tegib turgan nuqtadagi qiymatlari orasidagi bog’lanishni beradi. Vektorlar analizi teoremalaridan foydalanib integral shakldagi tenglamalaridan differensial shakldagi tenglamalarga o’tish mumkin. Differensial shakldagi tenglamalar biror nuqtadagi E yoki B ning qiymati bilan fazoning shu nuqtasidagi B mos holda D ning qiymati orasidagi bog’lanishni beradi. (10) formulaning chap tomoni uchun Stoks teoremasini qo’llaymiz. U holda (10) tenglama quyidagi ko’rinishni oladi:

∫ S (rotE )ndS =−∫ S( ∂B ∂t)n dS (22) Har ikkala integral ham bitta sirt bo’yicha olinmoqda. Shuning uchun olingan tenglikni quyidagi ko’rinishda yozish mumkin: ∫ S(rotE +∂B ∂t)n dS = 0 (23) Shunday qilib, fazoning har bir nuqtasida rotE =− ∂B ∂t (24) tenglik bajariladi. (12) formulaga Stoks teoremasini qo’llab, quyidagini topamiz: rotH = j+∂D ∂t (25) (13) formulaning chap qismiga Ostrogradskiy-Gauss teoremasini qo’llaymiz. Natijada quyidagi tenglamani hosil qilamiz: ∫ V divD ⋅dV =∫ V ρdV (26) Integral olinadigan hajm ixtiyoriy tanlangan bo’lsa, yuqoridagi munosabat har ikkala qismdagi integral ostidagi ifodalar fazoning har bir nuqtasida birday qiymatga ega bo’lgan holdagina bajariladi, ya’ni: divD = ρ (27) Ostrogradskiy-Gauss teoremasini (11) formulaga qo’llasak, quyidagi ifodani hosil qilamiz: divB =0 (28) Shunday qilib, Maksvell tenglamalari differensial shaklda quyidagicha yoziladi: rotB =− ∂B ∂t (29) divB =0 (30) (21), (22) tenglamalarning birinchi jufti.

rotH = j+∂D ∂t (31) divD = ρ (32) Bu tenglamalarni yechishda ularni tashkil qilgan kattaliklar orasida mavjud bo’lgan quyidagi munosabatlardan ifodalanadi: D= εε0E (33) B= μμ 0H (34) j= δE (35) (10)-(13) yoki (21)-(24) shaklda berilgan Maksvellning fundamental tenglamalari elektromagnit maydonni to’liq tenglamalar sistemasini tashkil qilmaydi. Bu tenglamalarga muhitni xos xususiyatlarini harakter-laydigan kattaliklarini qo’shish kerak. Muhitni xos xususiyatlarini harakterlaydigan kattaliklarini bog’lanishlari moddiy tenglamlar deyiladi. Moddiy tenglamalar quyidagiga teng: D= εε0E (36) B= μμ 0H (37) j= δE (38) bu yerda ε , μ ,  - muhitning elektromagnit xususiyatlarini harakterlaydigan kattaliklar. Yettita tenglamlar, ya’ni (21)-(27) ning jami tinch holatdagi muhit elektrodinamikasining asosini tashkil qiladi. Tebranishlarni o’rganishda biz aytgan edikki, fizikaviy tabiatiga qarab tebranishlar ikkiga, ya’ni mexanik va elektromagnit tebranishlarga bo’linadi. Elektromagnit tebranishlar deb zaryadlar, toklar, elektr va magnit maydonlari kuchlanganliklarining o’zaro bog’liq davriy o’zgarishiga aytiladi. Shunga o’xshash jarayonlar tebranish konturi deb ataluvchi sistemada elektr tebranishlari hosil bo’lganda ro’y beradi.

Tebranish konturi har qanday radiotexnik qurilmaning ajralmas qismi hisoblanadi. Radio o’tkazgichlarda tebranish konturi fazoda elektromagnit to’lqinlarni nurlantirish uchun, radio qabul qilgichlarda (radiopriyomniklarda) elektromagnit to’lqin-lar spektridan kerakli qismini ajratib olish uchun xizmat qiladi. Tebranish konturi deb bir-biri bilan o’tkazgichlar yordamida ulangan C kondensator va induktivlik L dan iborat elektr zanjirga aytiladi (1-rasm). Ideal tebranish konturida (aktiv qarshiligi R nolga teng) tebranishlar hosil bo’lishini ko’rib chiqamiz. Bunday konturda tebranish hosil qilish uchun kondensator qoplamalariga ma’lum miqdor elektr zaryadi berish yoki induktivlik g’altagiga elektr toki uyg’otish kerak. Faraz qilaylik konturni ochib kondensatorni zaryadlantirdik (2a-rasm). Kondensator qoplamalari orasida elektron maydon hosil bo’lib, uning energiyasi quyidagiga teng:W max = CU 0 2 2 (39) t=0 t=T 4 t= T 2 t= 3 4T t=T L L L α α α L 9-rasm K S + - I + I -- + LC CCCLC

a) b) v) g) d) 10-Rasm. bunda C – kondensator sig’imi; U 0 – qoplamalar orasidagi maksimal kuchlanish. Tebranish konturining bunday holati, muvozanat holatidan kichik burchak α – ga chetlashtirilgan matematik mayatnikning holatiga o’xshaydi. C kondensatorni L induktivlikka tutashtiramiz (2b-rasm). Kondensator zaryadsizlana boshlaydi va uning elektr maydoni kamaya boradi. Shu bilan birga konturda elektr toki paydo bo’ladi va uning natijasida induktiv g’altagida magnit maydoni hosil bo’ladi. Ideal konturda chorak davrdan keyin elektr maydon energiyasi to’la magnit maydon energiyasiga aylanadi:W max = E м= LJ 0 2 2 (40) bunda L – g’altak induktivligi; J – g’altakdan oqayotgan tok kuchining maksimal qiymati. Bu holda kondensator qoplamalari orasidagi kuchlanish nolga teng, U=0. Tebranish konturining bunday holati matematik mayatnikning muvozanat holatidan o’tish paytidagi holatga to’g’ri keladi. Bunda sistemaning potensial energiyasi to’la kinetik energiyaga aylanadi. Bunday keyin magnit maydoni tezda nolgacha kamayishi kerak, chunki uni qo’llab turuvchi tok yo’q. O’zgaruvchan magnit maydoni induksiya tokini hosil qiladiki, u Lens qonuniga asosan, kondensatorning kamayayotgan zaryadsizlanish tokni quvvatlaydi. Shunday qilib, tok shu yo’nalishi bo’yicha oqib turib kondensatorni qayta zaryadlaydi. Kondensator qayta zaryadlanishi tugashi bilan konturda tok tugaydi. Demak, yarim

davrga teng vaqtdan keyin magnit maydoni yo’qoladi, ya’ni magnit maydon energiyasi to’la elektr maydon energiyasiga aylanadi (2v-rasm). Tebranish konturining bu holati matematik mayatnikning teskari tomonga α burchakka chetlashtirilgan holatiga o’xshaydi. Bundan keyin kondensator yana zaryadlana boshlaydi, konturda yana tok oqa boshlaydi, lekin bu tokning yo’nalishi oldingina nisbatan qarama-qarshi bo’ladi, t= 3 4T vaqtdan keyin kondensator to’la razryadlanadi, elektr maydon energiyasi magnit maydon energiyasiga aylanadi (2g-rasm), t=T vaqtdan konturning holati (2d-rasm) boshlang’ich holatidagiday bo’ladi. Undan keyin butun jarayon takrorlanadi. Konturda tebranishlar yuzaga keladilar bunda kondensator qoplamalari orasidagi kuchlanish va tok kuchini davriy o’zgarishlari vujudga keladi. Shu ravishda elektr maydon energiyasi magnit maydon energiyasiga va aksincha, magnit maydon enregiyasi elektr maydon energiyasiga aylanib turadi, ya’ni elektromagnit tebranishlar yuzaga keladi. Agar konturning qarshiligi nolga teng bo’lsa, elektr maydon energiyasining magnit maydon energiyasiga aylanishi va uning aksi bo’lgan jarayon cheksiz davom etishi mumkin, ya’ni so’nmas elektromagnit tebranishlar vujudga keladi. Bu tebranishlar xususiy yoki erkin tebranishlar deb aytiladi, chunki ular tashqi majbur qiluvchi kuchlarsiz vujudga keladi. Mexanik va elektr tebranishlar orasidagi o’xshashlikdan foydalanib, konturdagi xususiy tebranishlar chastotasini topish mumkin. Prujinali mayatnikning tebranishini qaraganda, uning tebranish davri yukning massasi va prujinaning bikrligiga

bog’liqligini aniqlagan edik. Tebranish konturda massa rolini L induktivlik, bikrlik rolini sig’imga teskari kattalik 1/S o’ynaydi. Shunday qilib, tebranish konturidagi erkin so’nmas elektromagnit tebranishlarning davri Tomson formulasidan aniqlanadi:T=2π√LC (41) Tebranish davrini bilgan holda elektromagnit tebranishlarning xususiy chastotasi υ0 va xususiy davriy chastota ω 0 ni aniqlash mumkin: υ0= 1/T=1/2π√1/LC (42) ω0= 2πυ 0= √1/LC (43) Tebranish konturida hosil bo’luvchi o’zgaruvchan elektr va magnit maydonlari fazoning kontur turgan joyda joylashgan bo’ladi. Bunday kontur yopiq tebranish konturi deyiladi. Hamma real konturlarining R qarshiligi noldan farqli bo’ladi. Shuning uchun konturdagi erkin elektromagnit tebranishlar so’nuvchi bo’ladi. Ketma-ket ulangan S sig’imi kondensator, induktivligi L bo’lgan g’altak, R elektr qarshilik va K kalitdan iborat elektr zanjirni ko’ramiz (3-rasm). L 11-rasm. K I 1+ C 2 R -

Kalit ulanmagan holda kondensatorni Δϕ = ϕ1− ϕ2 potensiallar ayirmasigacha zaryadlab, kalitni ulasak, kondensator razryadlana boshlaydi. Natijada zanjirdan vaqt o’tishi bilan o’zgarib boruvchi J tok oqa boshlaydi. 3-rasmda ko’rsatilgan zanjir uchun tok kuchining vaqt t – ga bog’liq munosabatini aniqlaymiz. Soddalik uchun g’altakning, simlarning va kalitning elektr qarshiligi nolga teng deb hisoblaymiz. Om qonuniga asosan zanjirning 1L R 2 qismi uchun quyidagini yozamiz: JR = Δϕ + ε (44) bunda J, Δφ , ε – mos ravishda zanjirdagi tok kuchining oniy qiymati, kondensatorning 1 va 2 qoplamalari orasidagi potensiallar ayirmasi va qaralayotgan zanjir qismida qo’yilgan EYUK larning algebraik yig’indisi. Zanjirning 1L R 2 qismida faqat o’zinduksiya EYUK quyidagi bo’lib, u g’altakdan o’zgaruvchan tok o’tganda hosil bo’ladi. Shuning uchun ε=− LdJ dt (45) u holda (6) tenglama quyidagi ko’rinish oladi: JR = Δϕ − LdJ dt (46) Kondensatorning birinchi qoplamasidagi zaryadni q desak zanjirdagi tok kuchi quyidagicha bo’ladi. J= − dq dt vа dJ dt = − d2q dt 2 (47) (9) formuladagi minus ishora qo’yilishi sababi shundaki, (b) tenglamani tuzishda tokning 3-rasmda ko’rsatilgan musbat deb qabul qilingan yo’nalishiga kondensatorning birinchi

qoplamasidagi musbat zaryadning kamayishi mos keladi (dq /dt∠ 0 ). Kondensator qoplamalari orasidagi potensiallar ayirmasi quyidagiga teng: Δϕ = q/C (48) (9) va (10) ifodalarni (8) tenglamaga qo’yib hosil qilamiz: Ld2q dt 2+R dq dt + q C = 0 (49) Bu differensial tenglama shakli bilan prujinaga osilgan yukning so’nuvchi tebranishlari differensial tenglamasiga o’xshaydi: m d2x dt 2+чdx dt +кх = 0 (50) Yukning massasi m o’rniga zanjirning L induktivligi, qarshilik koeffitsiyenti r o’rniga zanjirning qarshiligi R, prujinaning elastik koeffitsiyenti k o’rniga sig’imiga teskari bo’lgan – 1/S kattalik kelmoqda. Mexanika bo’limida bizga ma’lumki, (12) tenglamaning yechimi quyidagi ko’rinishga ega: X = A 0⋅e −rt 2m sin (ωt + α0) (51) ω = √k/m − r2/4 m 2 (52) ω – prujinadagi yukning so’nuvchi tebranishlari siklik chastotasi; A 0 va φ 0 – amplituda va fazaning boshlang’ich qiymati. (13) va (14) formulalarda m, r va k larni L, R va 1/S lar almashtirib (11) differensial tenglama yechimini topamiz. q= A0⋅e −R 2Lt sin (ωt +d0) (53) ω = √1/LC − R2/4L2 (54)

Shunday qilib, zaryadlangan kondensatorni ketma-ket ulangan induktivlik va elektr qarshilikdan iborat zanjirga ulanganda kondensatordagi zaryad so’nuvchi tebranishlar hosil qiladi. Shuning uchun qurilayotgan zanjir tebranish konturi degan nom olgan.β= R 2L (55) β kattalik so’nish koeffitsiyenti deb ataladi. (15) dan ko’rinadiki, kondensator zaryadi q ning tebranishlar amplitudasi A, quyidagiga teng: A = A 0⋅e − R 2Lt = A0e−βt (56) Kondensatorning qoplamalari orasidagi potensiallar ayirmasi zaryad q ga proporsional. Shuning uchun Δϕ = q C = A 0 C ⋅e −R 2Lt sin (ωt + α0) (57) (15) va J=− dq dt formulalardan tebranish konturidagi tok kuchi uchun quyidagi ifodani hosil qilamiz: J= − dq dt = A 0⋅e −R 2Lt [ R 2L sin (ωt +α0)− ω cos (ωt +α0)] (58) Vaqtning boshlang’ich paytida (t=0) kondensatorning zaryadi q=q 0 bo’lsin deb faraz qilamiz. Bu vaqtda zanjirda tok bo’lmaydi va (15) hamda (20) formulalardan hosil qilamiz: A0sin α0= q0 va R/2Lsin α0− ω cos α0= 0 Bu holda boshlang’ich faza α 0 va boshlang’ich amplituda A 0 lar uchun quyidagi munosabatni hosil qilamiz: tg α0= ω R/2L= ω β= √ 4L R2C − 1 (59)

A0=q0√ 1+ β2 ω2= q √1− R2C 4L (60) Shunday qilib konturdagi tebranishlarning boshlang’ich faza va amplitudasi uning parametrlari: sig’im, induktivlik va qarshiligiga bog’liq bo’ladi. Konturda so’nmas tebranishlarning davri T quyidagiga teng: T= 2П ω = 2П √ 1 LC − R2 4L2 (61) Konturdagi o’zgaruvchan elektr toki o’zgaruvchan magnit maydonini hosil qiladi. Shu bilan birga kondensatorning elektr maydoni ham o’zgaradi. Shuning uchun bir qaralgan kondensator zaryadning va konturdagi tokning erkin tebranishlari erkin elektromagnit tebranishlar deb ataladi. Bu tebranishlar energiyasi boshlang’ich holatda zaryadlangan kondensatorning elektr energiyasiga teng bo’ladi. Keyin, konturdagi elektromagnit tebranishlar sekin asta kamayib boradi, chunki elektr toki oqish jarayonida Joul-Lens issiqligi ajaraladi. Undan keyin elektromagnit tebranishlar energiyasining sochilish yuz beradi va ular so’nadi. So’nmas elektromagnit tebranishlar hosil qilish uchun tashqaridan konturga Joul-Lens issiqiligi tufayli yo’qolayotgan energiyani to’ldirish uchun energiya berib turish kerak. Bu holda biz endi erkin emas, balki majburiy elektromagnit tebranishlar bilan ish ko’ramiz. Bunday tebranishlar hosil qilish uchun tebranish konturiga davriy o’zgaruvchan EYUKga ega bo’lgan tok manbaini ulash kerak. ε= ε 0 ⋅sin ωt (62) L CR

12-rasm. Bu holda konturda majburiy tebranishlar hosil bo’ladi, uning chastotasi tok manbaining EYUK ω chastotasi bilan belgilanadi. Konturdagi tok kuchining amplitudasi nafaqat, kontur parametrlari, ya’ni R, L, C va EYUK chastotasi ω ga ham bog’liq. Agar ω tebrainsh konturining xususiy tebranishlari chastotasi ω 0 ga teng yoki unga yaqin bo’lsa, konturdagi tok kuchi amplitudasining keskin oshishi hodisasi ro’y beradi, ya’ni rezonans hodisasi yuzaga keladi. Tok kuchi uchun rezonans chastota quyidagiga teng:ω0= √ 1 LC (63) Rezonans chastotasi konturning aktiv qarshiligiga bog’liq emas. Hozirgi vaqtda so’nmas tebranishlar hosil qilish uchun avtotebranishli sistemalar ishlatiladi. O’zgaruvchan elektr va magnit maydonlari bir-biriga bog’liq. Ular bir-birini qo’llaydilar va ularni hosil qilgan manbaga bog’liq bo’lmagan holda fazoda elektromagnit to’lqin sifatida tarqaladilar. Elektr maydon kuchlanganligi Ye va magnit maydon induksiyasi V davriy o’zgarayotgan o’zgaruvchan elektromagnit maydonining fazoga tarqalishiga, elektromagnit to’lqin deb aytiladi. Elektromagnit to’lqinni grafigini o’zaro perpendikulyar bo’lgan ikkita tekislikda yotgan sinusoidalar sifatida ko’rsatish mumkin. Bitta sinusoida elektr maydon kuchlanganligi Ye ε

vektorning tebranishini, ikkinchisi – magnit induksiya vektori V tebranishini akslantiradi (5-rasm). z y x 13-rasm. Elektr va magnit maydonlar kuch chiziqlari o’zaro perpendikulyar, demak E va B vektorlar o’zaro perpendikulyar tekislikda yotadilar va ular tarqalishi yo’nalishiga perpendikulyardirlar. Shunday qilib, elektromagnit to’lqinlar ko’ndalang to’lqinlar. Maksvell nazariyasiga muvofiq elektromagnit to’lqinlarning tarqalish tezligi chekli miqdor bo’lib, u to’lqin tarqalayotgan muhitning elektr va magnit xususiyatlari bilan belgilanadi:V = 1 √ε0μ0εμ (64) Bunda ε 0 va m 0 – elektr va magnit doimiylaridir; ε va m - muhitning nisbiy dielektrik va magnit singdiruvchanliklari. Agar elektromagnit to’lqin bo’shliq (vakuum) da tarqalayotgan bo’lsa, ε =1, m =1, demak elektromagnit to’lqinning bo’shliqdagi tarqalish tezligi: C = 1 √ε0μ0 = 1 √8,85 ⋅10 −12⋅4π⋅10 −7= 3⋅10 8 m/s Elektromagnit to’lqinning bo’shliqdagi tarqalish tezligi yorug’likning bo’shliqdagi tarqalish tezligiga teng: ⃗E ⃗B

C= 3⋅10 8m/s Agar bir jinsli muhitda elektromagnit to’lqinning tarqalish tezligini v desak, tebranish davrini T va to’lqin uzunligini λ desak, λ=v⋅T (65) bo’ladi. Bo’shliq uchun λ0= c⋅T (66) To’lqinning tezligi muhitning ε va m lariga bog’liq bo’lgani uchun, bir muhitdan ikkinchisiga o’tishda, v va λ o’zgaradi, lekin chastota o’zgarmay qoladi. Fazoda tarqalayotgan elektromagnit to’lqin W energiyani o’tkazadi. Elektromagnit maydon energiyasi deganda elektr va magnit maydonlar energiyalarining yig’indisi tushuniladi: W =W э+W м (67) Shunga xos holda elektromagnit maydon energiyasining zichligi, elektr va magnit maydonlar energiyalari zichliklarining yig’indisidan iborat bo’ladi: ω= ωэ+ωм= εε 0E2 2 +μμ 0H 2 2 (68) Elektromagnit to’lqin yorug’lik tezligi C bilan tarqalishi uchun, birlik yuzadan, birlik vaqt davomida quyidagi miqdorda energiya oqimi o’tadi: S= ω⋅C= 1/2(εε 0E2+μμ 0H 2)C (69) Maksvell nazariyasidan kelib chiqadigan quyidagi C = 1 √ε0μ0εμ (70) munosabatdan foydalanib (31) formulani quyidagi ko’rinishga keltirish mumkin: S= 1/2 √ εε 0 μμ 0 E2+1/2 √ μμ 0 εε 0 H 2 (71)

Yo’nalishi elektromagnit to’lqin tarqalish yo’nalishi bilan bir xil bo’lgan va (33) formula bilan aniqlangan S vektori, Umov- Poyinting vektori deb ataladi. U son jihtadan elektromagnit to’lqin birlik yuzadan birlik vaqt ichida olib o’tadigan energiyaga teng. P.N.Lebedev, A.A.Glagoleva-Arkadeva kabi olimlarning tadqiqotlari elektromagnit to’lqinlarning hamma xususiyatlari yorug’lik xususiyati bilan bir xil ekanligini ko’rsatadi. Bundan shunday muhim xulosa kelib chiqadiki, yorug’lik elektromagnit to’lqindan iborat. Keyingi tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, nafaqat ko’zga ko’rinadigan yorug’lik, balki infraqizil va ultrabinafsha nurlanishlar, rentgen va gamma nurlar ham elektromagnit to’lqin tabiatiga ega ekanlar. Demak elektromagnit to’lqinlarning chastotasi va to’lqin uzunliklari juda keng diapozonni egallar ekan. Barcha turdagi elektromagnit to’lqinlar fazoda bir xil tezlik bilan tarqaladilar. Ular bir-biridan faqat to’lqin uzunliklari bilan farq qiladilar: λ= c υ (72) Bunda C – yorug’lik tezligi; υ - chastota. Radioto’lqinlar va ultraqisqa to’lqinlar (UTQ) bir necha kilometrdan bir necha santimetrgacha to’lqin uzunligiga ega. Ularni har xil konstruksiyali vibratorlar yordamida hosil qilinadi. Infraqizil nurlanish, ko’zga ko’rinadigan yorug’lik va ultrabinafsha nurlarni har xil temperaturaga qizitilgan jismlar chiqaradilar. Temperatura qancha yuqori bo’lsa, ular chiqarayotgan elektromagnit to’lqinlarning to’lqin uzunligi shuncha qisqa bo’ladi. Rentgen nurlari zaryadli zarracha elektronlarning keskin tormozlanishi natijasida hosil bo’ladi. Gamma nurlar atom yadrolarining radiokativ yemirilishi natijasida nurlanadilar.

Uzoq masofalarda signallarni uzatishda elektromagnit to’lqinlardan foydalanish g’oyasini birinchi bo’lib 1889 yilda A.S.Popov ilgari surgan edi. Radioaloqa – bu elektromagnit to’lqinlar yordamida informatsiyani masofaga uzatishdir. Radioaloqaning ko’rinishlari radioeshittirish (so’z va musiqani uzatish) va teleko’rsatuv (tasvirni uzatish) dir. Hozirgi zamon radiouzatgich va radio qabul qilgichning funksional sxemasi 6-rasmda ko’rsatilgan. 4 5 6 So’nmas (1) tebranishlar generatori yuqori chastotali tebranishlar hosil qiladi. Tovush tebranishlari mikrofon yordamida elektr tebranishlariga aylantiriladi. (1) generatordan tebranishlar va tovush tebranishlar modulyator deb ataluvchi (2) qurilmaga tushadi. Bu qurilmada tovush tebranishlari ta’sirida generator ishlab chiqqan tebranishlarning amplitudasi (amplitudali moldulyatsiya) yoki chastotasi (chastotali modulyatsiya) o’zgaradi. Amplitudavay modulyatsiyaning misoli 7-rasmda ko’rsatilgan. v t a) 1 3 7 8 2 mikrofon 9dinamik 14-rasm .

v t b) v t v) 15-rasm. 7a-rasmda generatorning signali, 7b-rasmda modulyatorda mikrofondan tushuvchi signal, 7v-rasmda modulyatsiyalangan signal ko’rsatilgan. So’z va musiqani uzatish uchun modulyatsiya tovush chastotasida (10 ¸ 13) × 10 3 Gs amalga oshiriladi. (3) kuchaytirgichda kuchaytirilgandan keyin modullangan tebranishlar (4) uzatuvchi antennaga o’tadilar. Bu antenna ochiq tebranish konturi bo’lib, efirda elektromagnit to’lqinlar tarqatadi. Radiouzatgichdan ma’lum masofada radio qabul qilgich joylashgan. Elektromagnit to’lqinlar radio qabul qilgichning (5) antennasiga kelib, (5b) konturda elektromagnit tebranishlar hosil qiladilar. (5b) konturda sig’imi o’zgaradigan kondensator ulangan. Kondensator sig’imini o’zgartirib, konturning xususiy tebranishlar chastotasini o’zgartirish mumkin. Shunday yo’l bilan qabul qiluvchi konturni qabul qilinadigan elektromagnit to’lqinlar chastotasi bilan rezonansga keltiriladi. Qabul qilinayotgan yuqori chastotali tebranishlar (7) – kuchaytirgichga o’tadi va undan esa detektorga tushadi. Detektorda yuqori chastotali modullangan tebranishlarni past chastotali tebranishlarga aylanish jarayoni

sodir bo’ladi. Keyinchalik past chastotali tebranishlar (9) kuchaytirgich yordamida kuchaytiriladi va dinamikka uzatiladi. Mikrofonga kelib tushayotgan informatsiya dinamik yordamida qayta tiklanadi. Radioeshittirish uchun radioto’lqinlarning hamma diapazonlari ishlatiladi. Televideniye sxemasi radioeshittirish sxemasi bilan deyarli bir xil. Farqi shundaki, uzatkichda tebranishlar nafaqat tovush signallari, balki tasvir signallari ham modulyatsiya qilinadi. Uzatish telekamerasida tasvir elektron nur trubkasi yordamida qayta tiklanadi. Uzatilayotgan va qabul qilinayotgan signallar shunday sinxronlashtirilganki, televizor trubkasidagi elektron nurining harakati uzatuvchi telekamera nurining harakatini takrorlaydi. Hozirgi paytda elektromagnit to’lqinlar yordamida qo’zg’almas va harakatlanuvchi ob’ektlar tasvirini uzatish (fototelegrafiya, televideniye), samolyot va kemalarni boshqarish (radionavigatsiya), Yer ostida masofani aniq o’lchash (radiogeodeziya) mumkin. Radioantenna va radioteleskoplar yordamida koinotning juda uzoq nuqtalarida joylashgan ob’ektlarni radiozond qilish va ulardan kelayotgan to’lqinlarni qabul qilish imkoniyati ochildi. Maksvellning differensial ko’rinishidagi tenglamalari. Vektor analizdagi Stoks va Gauss teoremalaridan foydalanib Maksvell tenglamalarini quyidagicha differentsial ko`rinishda ifodalash mumkin:r0tH → = jy → +dD → dt div D → =  r0tE → =−dB → dt

divB → = 0 Bu tenglamalarni yechishda ularda qatnashgan E → va D → , B → va H → kattaliklar o`rtasidagi quyidagi moddiy munosabatlardan (izotrop muhit uchun) foydalaniladi: D → =  0  E ⃗ ; B → =  0  H ⃗ ; D → yj → y= σ E → bu yerda,  0 - elektr doimiy;  -muhitning dielektrik singdiruvchanligi;  - moddaning solishtirma elektr o`tkazuvchanligi. Maksvell tenglamalari Nyuton mexanikasining qonunlari, termodinamika bosh qonunlari kabi katta ahamiyatga ega bo`lgan tabiat qonunlaridir. Maksvell nazariyasining eng muhim natijalaridan biri elektromagnit to’lqinlarining ko`ndalang to’lqinlar ekanligidir. E → va H → vektorlar o`zaro perpendikulyar bo`lib, ular to`lqinning tarqalish tezligi V → ga perpendikulyar tekislikda yotadi. elektromagnit to`lqinni ikki o`zaro perpendikulyar tekisliklarda yotuvchi sinusoidalar shaklida tasvirlash mumkin. Sinusoidalardan biri elektr maydon kuchlanganlik vektori E → ning, ikkinchisi esa magnit maydon kuchlanganlik vektori H → ning tebranishlarini ifodalaydi.

Elektromagnit to`lqin chastotasi aynan bir xil saqlansa (  = const), uni monoxromatik elektromagnit to`lqin deyiladi. OX o`q yo`nalishida tarqalayotgan  chastotali elektromagnit to`lqin quyidagicha yoziladi:E⃗ = E⃗ m sin(  t-kx+  0 ), H ⃗ = H ⃗ m sin(  t-kx+  0 ). Bunda E → m va H → m - mos ravishda E → va H → vektorlarning amplituda qiymatlari, k =  /V=2  /  - to`lqin soni,  0 - koordinatasi x = 0 nuqtadagi tebranishlarning boshlang’ich fazasi. Maksvellning integral ko’rinishdagi tenglamalari. Maksvell siljish toki tushunchasini qo’llab, elektr va magnit hodisalarining yagona nazariyasini yaratdi. Maksvell nazariyasining asosini to`rtta tenglama tashkil etadi. 1) Qo`zg’almas zaryad q o`z atrofidagi fazoda elektr maydonini vujudga keltiradi. Bu maydon potensial maydondir . Shuning uchun bu maydon kuchlanganlik vektori Eq → ning ixtiyoriy berk kontur bo`yicha sirkulyatsiyasi (ya`ni elektrostatik maydon kuchlarining berk yo`lda bajargan ishi) nolga teng: ∮ Eqldl = 0 Uyurmaviy elektr maydon kuchlanganligi E → B vektorning ixtiyoriy berk kontur bo`yicha sirkulyatsiyasi (7) ga asosan noldan farqli: dS ndtdB dE B      ∫   Umumiy holda elektr maydon Eq → va E → B maydonlarning yig’indisidan iborat bo`lishi mumkin, ya`ni E → = E → q+E → B deb belgilab, tenglamalarni qo`shsak: E d dB dt n dS   ∫ ∫     

Maksvellning integral ko`rinishdagi birinchi tenglamasi kelib chiqadi. Chap tomonidagi integral ixtiyoriy berk kontur bo`yicha, o`ng tomondagisi esa shu kontur chegaralab turgan ixtiyoriy sirt bo`yicha olinadi. Har qanday elektr tok atrofida magnit maydon hosil bo`ladi. Magnit maydon kuchlanganligi vektori H → ning ixtiyoriy berk kontur bo`yicha sirkulyatsiyasi shu kontur o`rab olgan barcha makroskopik toklarning algebraik yig’indisiga teng: H d J jndS S    ∫  ∫   O`zgaruvchan elektr maydon xuddi tok kabi magnit maydoni hosil qiladi. Demak, umumiy holda magnit maydon o`tkazuvchanlik toki j → y va siljish toki j → c tufayli vujudga kelgan magnit maydonlarning yig’indisidan iborat. Agar o`tkazuvchanlik toki zichligi va siljish toki zichligi j → c= dD → dt larning yig’indisidan iborat bo`lgan to`liq tok zichligi j → T : j → T = j → y + j → c = j → y+dD → dt t ushunchasidan foydalansak, quyidagicha yozish mumkin: ∫ ∫         S y dS dt Dd j d H ⃗ ⃗    Bu ifoda Maksvellning ikkinchi tenglamasi deb atalib, u magnit maydon kuchlanganlik vektori H ⃗ ning ixtiyoriy berk kontur bo`yicha sirkulyatsiyasi shu konturga tiralgan ixtiyoriy S sirt orqali o`tuvchi makroskopik va siljish toklarining algebraik yig’indisiga tengligini ko`rsatadi. Ixtiyoriy berk sirt orqali chiqayotgan elektr siljishi vektori D ⃗ ning oqimi shu sirt ichidagi barcha erkin zaryadlarning algebraik yig’indisiga teng:

D ndS dV S V ∫ ∫   , bunda  - berk sirt ichida uzluksiz ravishda joylashgan zaryadlarning hajmiy zichligi. Maksvellning uchinchi tenglamasi deb ataladigan, qo`zg’almas zaryadlar tufayli vujudga kelgan potensial elektr maydon va o`zgaruvchan magnit maydon tufayli vujudga kelgan uyurmaviy elektr maydonlar yig’indisidan tashkil topgan elektr maydon uchun ham o`rinlidir. Magnit maydon qanday usul bilan vujudga keltirilganligidan qat`iy nazar magnit induksiya chiziqlari doimo berk bo`ladi. Shuning uchun umumiy holda B ndS S ∫  0 Bu ifoda B vektor uchun Gauss teoremasidir. Uni Maksvellning to`rtinchi tenglamasi deyiladi. T englamalar integral ko`rinishdagi Maksvell tenglamalaridir.

Maksvell tenglamalaridan kelib chiqadigan xulosalar Yuqoridagi kattaliklarni invariantligidan, maydon vektorlariga tegishli quyidagi xulosalar kelib chiqadi: 1. Agar biror sistemada s 2 V 2 >E 2 va B ⃗  E ⃗ bo`lsa, shunday sistema tanlash mumkinki, unda E ⃗ =0, B ⃗  0 bo`ladi: agar B ⃗ vektor E ⃗ ga perpendikulyar bo`lmasa, bunday sistema mavjud emas; 2. Agar biror sistemada s 2 V 2 <E 2 va B ⃗  E ⃗ bo`lsa, shunday sistema tanlash mumkinki, unda E →  0, B ⃗ = 0 bo`ladi; agar ⃗ B vektor ⃗ E vektorga perpendikulyar bo`lmasa, bunday sistema mavjud emas;

3. Agar qandaydir ISS da faqat elektr maydon yoki magnit maydon bo`lsa, boshqa ISS larda ham elektr maydon, ham magnit maydon bo`lib, ular o`zaro perpendikulyar bo`ladi; 4. Maydon vektorlari sV=E, B ⃗  E ⃗ shartlarni qanoatlantiruvchi yassi to`lqin barcha ISS larda ham yassiligicha qoladi. Ma`ruzaning oxirida shuni takidlash joizki, zarralar va jismlarning zaryadi ISSlarini tanlashga bog’liq emas, zaryad va tok zichliklari esa nisbiy kattaliklardir.

III. XULOSA Tebranuvchi sistema tashqi muhitga energiya berishi mumkin. Energiyani bunday uzatish shuning uchun mumkinki, muhit elastik bo’lganligi orqasida uning alohida kichkina uchastkalarining o’zlari mittigina tebranma sistemalardan iborat bo’ladi.Agar muhit (masalan, havo, suv yoki boshqa moddalar)zarrachalarning siljishi natijasida uning biror joyidagi zichligining muvozanati buzilsa, u holda atrofdagi zarrachalar tomonidan ta’sir qiluvchi kuchlar siljigan zarrachalarni orqaga qaytishga majbur qiladi,ya’ni elastiklik kuchlari buzilgan muvozanatni tiklashga intiladi,ammo bunda muhit zarrachalari inersiya bilan bu muvozanat holatdan o’tib ketib qarama –qarshi tomonga siljiydi.Bunday harakat vaqtida tebranuvchi zarrachalarga qo’shni zarrachalar ham siljituvchi kuchlar ta’sir iga uchrab turg’un muvozanat holatdan chetlashadi.Demak, har qanday qo’zg’alish ham,muhitning ma’lum uchastkasida bir karra paydo bo’lar ekan,dastlab qo’zg’algan joydan tobora narida turgan zarrachalarni o’z ta’siriga tortib,asta-sekin tarqala boshlaydi. Elektromagnit tulqinlari xususiyatlarini o’rganar ekanmiz elektr va magnit maydonlari bir-biri bilan uzviy bog’liq elektromagnit xossalaridan optika, radioelektronika kabi fanlarda keng qullaniladi. Yangi avlod texnika va texnologiyasida elektro magnit tulqin xosslalarini bilish juda muhim. Maksv е ll tashqi zanjirda о quvchi o’tkazuvchanlik t о ki k о nd е nsat о r ichida al о hida t о k-siljish t о ki bilan tutashadi d е b faraz qildi, siljish t о ki elektr mayd о ni kuchlanganligining o’zgarish t е zligiga pr о p о rsi о nal va tashqi zanjirdagi o’tkazuvchanlik t о kiga t е ng bo’ladi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. Mirziyoyev Sh. M. Erkin va farovon, demokratik o’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag’ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo’shma majlisidagi nutq / Sh.M. Mirziyoyev. – Toshkent: O’zbekiston, 2016. - 56 b 2. Mirziyoyev Sh. M. Milliy taraqqiyot yo’limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko’taramiz. / Sh. M. Mirziyoev. – Toshkent: O’zbekiston, 2017. -592 3. B.T. Qo’yliyev “Optika” darslik – T.: “Fan va texnologiya” 2014 4. I.V.Savelyev. "Umumiy fizika kursi." I-qism. Toshkent: O’qituvchi,1973 y. 5. I.V.Savelyev. "Umumiy fizika kursi." II-qism. Toshkent: O’qituvchi,1973 y. 6. I.V.Savelyev. "Umumiy fizika kursi." III-qism. Toshkent: O’qituvchi,1973 y. 7. S.X. Astanov, M.Z. Sharipov, N.N. Dalmuradova, M.Sh.Ivayev "Fizik kattaliklar va ularning o'lchov biriliklari" elektron o'qitish kursi EHM uchun yaratilgan dastur. O'zbekiston Respublikasi davlat patent idorasi GUVOHNOMA № DGU 00975 Toshkent, 12 iyul 2005 y. 8. A.G.G’aniev, A.K.Avliyoqulov, G.A.Almardonova “Fizika” I qism Toshkent 2007 y. 9. S.X.Astanov, M.Z.Sharipov, N.N.Dalmuradova, R.V.Metanidze “Umumiy fizika kursining elektr bo’limidan” elektron darslik.

Похожие

Ikki pog’onali kopressor mexanizmlarini o’rganish va ularni loyihalash