Австралия - История - Дипломные работы

Австралия

Загружено в:

05.10.2019

Скачано:

0

Размер:

242 KB

Кириш: I боб. Австралия хал қларининг этногенези ва этник тарихи. 1.1. Австралиянинг географик ўрни ва табиати. 1.2. Австралия аҳолисининг этногенези ва этник тарихи. 1.3. Лингвистик ва антропологик классификация си . II боб. Австралия ахолисининг анъанавий хўжалиги, моддий ва маънавий маданияти. 2.1.Австралияликларнинг анъанавий хўжалиги. 2.2.Ахолининг кийим-кечаклари ва турмуш тарзи. 2.3. Халқ оғзаки ижоди. Мусиқа, тасвирий санъат, атроф-мухит хақидаги билимлар. III боб. Австралияликлар оила- нико ҳ муносабатлари, дафн маросимлари ва диний тасаввурлари. 3.1. Оила ва оилавий муносабатлар: никох, инициация ва қариндошлик муносабатлари. 3.2. Дафн маросимлари ва уларнинг тартиблари. 3.3. Австралия ахолисининг д иний эъ т и қод кўринишлари. Хулоса. Илова. Фойдаланилган манба ва адабиётлар р ў йхати

I боб. Австралия хал қларининг этногенези ва этник тарихи. 1.1. Австралиянинг географик ўрни ва табиати. Австралия бешинчи қитьа сифатида европаликлар томонидан нисбатан кеч очилган бўлиб, унинг ер майдони —7,686.010 км.кв.ни ташкил этади. Энг кичик қитъанинг паралел бўйича узунлиги — 4100 км, меридиан бўйича эса — 3200 километрга яқиндир. Геологик нуқтаи назардан Австралия — қадимий қигьадир. Кайназой асридаги тектоник ҳаракатлар унга деярли таъсир этмагани сабабли қитъада баланд тоғ халқалари вужудга келмаган Австралиянинг шарқидаги тоғнинг энг баланд нуқтаси — Коцюшкс денгиз сатхидан 2240 метрни ташкил этади холос. Иқлими мавжуд географик кенгликда жойлашгани, хамда баланд тоғларнинг йўқлиги билан хусусиятланади. Бошқа қитъалардан фарқлироқ Австралияда ёғингарчилик хам кам бўлади, ўртача харорат юқори, ҳавонинг нами буғланиш кучлироқ. Австралиянинг қирғоқлари хам нисбатан текис бўлиб, унинг теварагида ички денгизлар, ярим ороллар деярлик йўқ. Қитъа яқинидаги энг йирик орол Тасманиядир. Ахоли асосан қирғоққ яқин жойларда зич, Авсралия-нинг марказий худудларида эса нисбатан сийрак яшайди. Қигьанинг 40% ери тропик, қолган қисми эса субтропик ва мўътадил иссиқ иқлимли тасмада жойлашган. Тинч океанидан эсадиган нам шамол ва булутларни тўсадиган тогларнинг йўқлигидан, фақат шарқий қирғоққа яқин районлардагина ёғингарчилик мўл бўлади. Марказда Эйр кўли теварагида эса ёгингарчилик миқдори йилига 10—12 см.ни ташкил қилади, холос Австралия қитьасининг шимолий ва шарқий қирғоқларидан ташқари барча худудлари қурғоқчилик зонасида. Қуруқ иқлим, ёғингарчиликнинг кам бўлиши ҳароратнинг кескин ўзгаришлари ички вилоятларни чўл —дашт кўринишида бўлишига олиб келган. Серсув дарёлар кам бўлиб, улардан энг йириги Муррей — Дарлинг (суғориш хавзаси 1млн. км. кв.) жанубий — шарқий Австралияда жойлашган. Шарқий, шимолий ва ғарбий қирғоқлардаги дарёлар серсув бўлсада

узун эмас, марказдагилари эса ёғингарчилик пайтида тўлнб оқса, қолган мавсумларда қуриб қолган. Австралиядаги 763 кўлнинг кўпчилиги иссиқ мавсумда қуриб, оппоқ туз қатлами билан қопланади. Қитъанинг ўзига хос хусусиятларидан бири ер ости сувларининг мўллиги бўлиб улар катта босимда эканлигидан баъзида фаввора бўлиб отилиб чиқади. Бленч — Капдаги табиий фавворанинг баландлиги 55 м. тенг. Шунинг учун бутунги кунда сувга эҳтиёж артезиан қудуқлари ва қувурлар ёрдамида қондирилади. Австралиянинг ўсимлик дунёси ҳам иқлими каби ранг барангдир. Шимолий ва шимолий — шарқий худудлар қалин тропик ўрмонлар билан ўраб олинган. Уларда доимо кўм —кўк: пальма, фикус ва араукарий дарахтлари ўсиб туради. Жанубий — шарқдаги ўрмонларда эвкалиптлар кенг тарқалган бўлиб, ушбу бахайбат дарахтларнинг баландлиги 100 м. га етади. Эвкалиптнинг япроқлари қуёшга ёни билан тургани сабабли унинг сояси кам бўлади. Австралияда эвкалиптларнинг 150 тури мавжуд. Марказий Австралия- даги чўл—даштларда ўзига хос манзара мальга — тиканли буталарнинг чексиз майдонларини кузатиш мумкин. Австралия чўллари Саҳрои Кабир, Гобилардан фарқлироқ кўплаб ёввойи мевали ўсимликларга бой бўлиб, уларнинг меваси, уруғлари ёнғоқлари ва хатто илдизлари исътемол қилинган. Австралия-нинг хайвонот олами хам ўзига хос бўлиб, улар ҳам камёб ва хам қадимгидир. Сут эмизувчилар бўлмаган Австралияда, халтасимонларнинг юзга яқин турлари мавжуд.Халтасимонлар сут эмизувчиларнинг илк тури бўлиб улар чала туғилган болаларини қорин томонда тери қатламларидан бўлган халтада меёрига етказишган. Улардан энг машхури катта кенгуру, майда, дарахтларда яшовчи кенгуру, вомбатлар(кемирувчилар),коалалар(халтали айиқ),халтали чумоли-хўр ва халтали кўрсичқонларни кўрсатиш мумкин. Қ и т ь а н и н г қ у ш л а р д у н ё с и р а н г — б а р а н г в а б о й д и р . Т ў т и қ у шл а р , қ о р а о қ қ у ш л а р , к а з у а р , а в с т р а л и я н и н г й и р и к туяқуши —эму ва минглаб хилдаги қушлар Австралия пейзажини безайди. Инсон истеъмол қилиши мумкин бўлган кўплаб хашаротлар қурт—қумурсқалар хам қитъада анчагина. Австралия хайвонот оламининг икки хусусияти эътиборга моликдир. Авваламбор у хилма —хил ва емиш учун турларга бой бўлиб одамлар

йирик хайвонлардан, қушлардан ташқари, майда хайвонлар судралиб юрувчиларни хам истеъмол қилганлар. Иккинчидан Осиё, Африка ва Америкада кўп бўлган, инсонга хавф солувчи йиртқич хайвонларнинг йўқлиги, тимсоҳ ва заҳарли илонларнинг кам бўлганидир. Яна бир қизиқ томони (дингони ҳи со бг а о лм а са ! ) х он ак ил аш ти рил га н ха йв он ла рн ин г х ам йўқлигидир. Австралия ўсимлик ва хайвонот олами ахолининг маданий тараққиётига катта таъсир қилган. Қитъа қаърида табиий бойликлар мўл бўлсада одамлар фақат ўзларининг хаётида зарур бўлган тош, гипс ва қизил охрадан фойдаланганлар. Тинч океанига назар солсангиз, бир нарса кўзга аниқ ташланади. Океаннинг жанубидан жанубий — ғарби Австралия томонга ороллар сони кўпайиб, уларнинг юзаси ҳам кенгайиб боради. Яна хам диққат билан қаралса йирик ороллар маржон сингари уларни давомида жойлашган. Хусусан биринчи ёй деб Янги Гвинеяни олсак, унинг давомида Янги Каледония ва Янги Зеландия; иккинчи ёйни Бисмарк архипелаги, Соломон ороллари, Санта —Крус, Банкс Янги Гебридлар; учинчи ёйни Каледония, Маршалл, Гильберт, Эллис, Фиджи, Тонга ороллари ташкил этади. Оролларнинг бу тарзда жойлашуви бежиздан эмас ва Океаниянинг геологик тарихи билан боғлиқдир. Ушбу ёйсимон қуруқлик қадимда мавжуд бўлган ва хозирги Австралиядан хам каттароқ қитъанинг қолдиқлари бўлгани эхтимол, юқорида санаб ўтилган оролларнинг кўпчилиги тоғ жинслардан тузилгани ҳам ушбу фаразни тасдиқлайди. Шарқ ва шимоли — шарққа томон кўриниш ўзгариб океаннинг бепоён сув сатҳи хукмронлиги бошланади. Мавжуд бўлган кичик — кичик оролчалар эса вулқон ва маржонлардан ташкил топган. Вулқонли ороллар баланд, тоғлик бўлиб уларга океаннинг шимолий қисмидаги Мариан ва Гавайя, Самоа ороллари, Таити, Маркиз, Тубуаи ороллари киради. Оролларнинг барчаси ўзининг ранг—баранг табиати билан ажралиб туради. Гавайя оролларида харакатдаги вулқонлар — Мануа — Лоа ва Килауэлалар мавжуд. Маржон ороллари-• сатхи паст бўлиб сувдан бирмунча баланд холос.

Маршалл, Гильберт, Эллис, Токелау, Кук ороллари ушбу тоифага киради. Маржон ороллари орасидаги доира шакллилари хам бўлиб, уларда хатто дарахт ҳам ўсмайди. Океания ороллари архипелагларга бўлинади. Архипелагга кирувчи ороллар орасидаги масофа бир неча 10 км. бўлса, архипелаглар бир — биридан минглаб километр узоқликда жойлашган. Хусусан Маршалл ва Соломон архипелаги ораси 1900 км, Гавайя ва Маршалл оралиғи - 3200 км. Палау ва Пасхалар ўртасидаги масофа—12,750 км. Шу сабабли архипелагга кирувчи ороллар аҳолиси яшаш шароити, хўжалиги маданиятида умумийлик ҳам кўпроқ кузатилади. Архипелаг ва ороллар орасидаги алоқалар ернинг ўз ўқи атрофида айланиши билан боғлиқ бўлган оқимларнинг кўплигидан катта қийинчилик туғдирмайди. Бундай оқимлар кенглик бўйлаб экватор орқали шарқдан ғарбга, шимол ва жанубга ва ортга бўлиши билан характерлидир. Оқим бир оролдан иккинчисига дарахт бўлаклари, мева ва уруғларни, ҳатто денгизчилари билан қайиқларни оқизиб боради. Океания ороллари тропиклар оралиғида жойлашгани сабабли йиллик харорат амплитудаси (фарқи) 5 даражадан ошмайди. Океан сувлари таъсирида инсонни ҳолсизлантирадиган қаттиқ иссиқ хаво хам бўлмасдан, ўртача йиллик ҳарорат +23,5 даражани ташкил этади. Энг салқин ойнинг ҳарорати ўртача +20 даража. Фақат 34 — 47 даражада жанубий кенгликдаги Янги Зеландиянинг иқлими ўзгачадир. Бу оролда январда +16,2 даража (жануб ёзи) ва июлнинг ўртача харорати (қиш) +5,5 даражани ташкил қилади. Янги Зеландиянинг баланд тоғлари доимий музлик ва қорликлар билан қопланган. Бу уни Антарктида билан яқинлигидан эканлиги шубхасиз. Океания оролларида ёғингарчилик етарли миқдорда, баъзида кўп ҳам бўлиб ғарбдаги архипелагларда йилига 200 см.гача ёмғир ёғади. Мавсумлар нисбатан қуруқлиги ёки серёғинлиги билан фарқланади. Йирик дарёлар деярлик йўқ, Янги Гвинеяда: Флай, Сепик дарёлари бўлса Янги Зеландия ўзининг иссиқ сувли манбалари мавжудлиги билан машхурдир. Оролларнинг асосий кўпчилигида инсон хаёти учун соғлом ва қулай шароит мавжуд. Океаниянинг оролларининг асосий қисми доимо яшил тропик ўсимликлар, ўрмонлар билан қопланган. Ғарбдан, Янги Гвинеядан шарққа

томон ўсимликлар тури хам, сони хам камайиб боради. Олимларнинг фикрича Океаниянинг шарқидаги бир —биридан узоқда жойлашган майда оролларга сув оқими орқали ёки қушларнинг ўсимлик уруғларини олиб бориши мураккаблиги, ушбу холатга изох беради. Хусусан Индонезияда 200 хил пальма ўсгани холда Соломон оролларида уларнинг нави 18 та, Гавайя оролларида эса бор —йўғи 3 тагина холос. Энг кенг тарқалган ва хўжаликда катта аҳамият касб этадиган дарахт —кокос пальмасидир. Шунингдек ротанг (Лиана пальмаси), саго пальмаси, ареко п а л ь м а с и д а н ҳ а м т у р л и б у ю м в а н а р с а л а р т а й ё р л а ш д а фойдаланилади. Панданус ва нон дарахти хам деярлик ҳамма оролларда учрайди. Инсон маданийлаштирган: банан, папайя (қовун дарахти) илдиз мевали —ямс, таро ва батат ахоли хўжалигида алоҳида ўрин тутади. Океаниядаги хайвонот олами вакиллари тури ўсимликлар каби гарбдан — шарққа томон камайиб боради. Фаунаси ранг —баранг худуд Янги Гвинея ороли бўлиб, унда тўнғиздан ташқари, тухум қўйувчи проехидна, халтали — дарахтда яшовчи кенгуру, кускус, халтали чумолихўр, халтали олмахон — учувчи итлар ва катта, гўшт истеъмол қилувчи кўршапалаклар мавжуд. Қушлардан какаду тўтиқуши, 50 дан ортиқ хилдаги жаннат қушлари, Янги Гвинея туяқуши— казуарлар ўзига хослиги билан ажралиб туради. Бисмарк архипелагидан шарққа томон ҳайвонот дунёси вакиллари камайиб боради. Майда маржон оролларида инсон билан келган ит ва чўчқадан бошқа каламуш ва кўршапалаклар мавжуд, холос. Янги Зеландия ўзига хос зоогеографик область бўлиб, унда учмайдиган, қанотсиз — киви, бойўтли, тўтиқуш ва хокозолар мавжуд. Қизиғи шундаки оролда илонлар, тимсохлар, тошбақалар бутунлай учрамайди.

1.2. Австралия аҳолисининг этногенези ва этник тарихи. Австралияда одам пайдо бўлган хамда шаклланган, яъни антропогенез худудга кирмайди. Австралияга дастлабки аҳоли шимолдан Жанубий — Шарқий Осиёдан юқори палеолитда, бундан 40 минг йил аввал кела бошлагани фанда тасдиқланган. Австралиянинг шарқидаги Манго кўли ёқасидан топилган макон ва тош қуроллари 32 минг йил билан белгиланган. Шу жойдан 25 минг йил аввал яшаган одам қолдиқлари хам чиққан. Маълумотларга асосланиб Австралияга кўчиб келишлар бирданига рўй бермасдан, дастлабки мигрантлар тўлқини ортидан бошқа гурухлар йўл олгани аниқланган. Олимларнинг фикрича Тасманияга ахоли Австралиядан бундан тахминан 22 минг йил аввал ўтади. Дастлабки аҳоли гурухларининг асосий машғулотлари овчилик ва термачилик бўлган. Уларнинг мехнат қуроллари эса юқори палеолит даражасида эди. Европаликлар Тасманияликлар билан дастлаб тўқнашганларида, улардаги тош даври маданияти, австралияликларнинг 7 минг йил аввал яшаган маконларидаги изларига ўхшаш бўлган. Демак, қитъада кейинги етга минг йилда ишлаб чиқариш воситалари деярлик ўзгармаган. Агар дунёнинг бошқа худудларида одамларнинг техника тараққиёти доирадаги ютуқларини эсласак, австралияликларнинг сўнгги палеолит даражасида қолиб кетганлигини тушуниш мумкин., албатта. Австралияга ташқи маданият таъсирида бўлгани шубхасиз. Олимлар бундан 7 минг йил аввал бошланган тош қуролларидаги ўзгаришлар ташқи таъсир остида бўлганини тахмин қиладилар. Айни пайтда асосий ишлаб чиқариш воситалари ўзгаришсиз қолгани хам маълум. Хусусан шимолда тарқалган ўқ —ёй (камон)дан болалар ўйинчоғи сифатида фойдаланилган. Қитъага индонезияликларнинг ке ли б т ур иш и а нъ ан ав ий м е хн ат қ ур ол ла ри в а м е хн ат муносабатларига деярлик таъсир қилмаган. Нима сабабдан четки таъсир австралияликларни ўзлаштириш хўжалигидан ишлаб чиқариш хўжалигига ўтишига ёрдам кўрсатмаган? Австралиялик олимлардан бири бу хақда қуйидаги ҳазиломуз гапларни айтган. «Сабаби тиканли ўтни ўстириш ва кенгуруни соғиш мумкин эмас». Ушбу сўзлар ҳақиқат бўлсада мавжуд вазиятни тўлиқ ифодаламайди. Этнографик маълумотларга қараганда австралияликлар ёввойи ит дингони

урчитмасдан ёшларини хонакилаштирган. Австралияда тиканли ўтдан ташқари, истеъмол қилиш мумкин бўлган ер илдизли ямс, шимолий дарёларда ўсадиган ёввойи шоли ҳам мавжуд эди. Одамлар шолидан қисман озиқ сифатида фойдалансада, унинг асосий қисмини қушлар еб кетган. Лекин австралияликлар Шимолий Америкаликлар каби шолини териб, тозалаб, сақлашни билмаганлар. Ишлаб чиқариш фаолиятининг туғилиши сифатида эса аёллар томонидан ямснй томирининг юқори қисмини қайтадан экилишни кўрсатиш мумкин. Қирғоқда яшовчи ахоли дарё ва сойлардан дарахт таналарини ушлаб ундаги тередо — қуртларни ковлаб олиб ейишган. Баъзида дарахт танасини атайлабдан сувга ташлаб тередо захирасини тайёрлашган. Озиқларни ғамлаш, тайёрлаш хам жуда кам қўлланилиб ўта содда кўринишда бўлган. Масалан Марказий Австралияликлар чўл — даштларда ў с а д и г а н ё в в о й и о л х ў р и л а р н и д а н а г и д а н т о з а л а б қ у ё ш д а қуритишган. Австралиянинг шарқий қисмида (Янги Жанубий Уэльс) баъзи қабилаларда бог онг капалакларини дудлаб истеъм ол қилишади. Буня дарахтининг пишмаган ёнғоқларини хомча, пишган ёнғоқларини эса туйиб —янчиб ундан нон тайёрлашган, бундай нонни бир неча ой сақлаш мумкин бўлган. Бурраванг пальмаси ёнгоқлари махсус ўраларда сақланган. Баъзида тошбақа ва қуш тухумларини, Марказий Австралияда кенгуру гўшти икки кун қуритилиб, сўнг сақланган. Аборигенларнинг озиқлар ишлаб чиқаришга ўтмагани, уларнинг онгсизлигидан эмас, албатта. Аксинча австралияликларнинг маҳаллий шароитга мос ҳолда озиқларни излаб топиш ва тайёрлаши уларнинг зукколигидан далолат беради. Лекин ушбу фаолиятлар фақат териб — термачилик ва овчилик доирасида рўй берган холос. Ҳисоб — китобларга қараганда австралияликлар 1788 йили 300 минг киши бўлиб ўртача 26 кв. км.га 1 кишидан тўғри келган. Чўл—даштларда 1 киши 90 кв. км.га бўлса, Грут Айленд оролининг қулай шароитида 1 км. кв.га 8 кишидан яшаганлар. Қиёслаш учун оддий деҳқончилик билан машғул Папуа —Янги Гвинея ахолиси австралияликларга қараганда 90 баравар зичроқ яшаганлигини кўрсатиш мумкин. Маьлум чекланган худудда яшовчи

ахоли қўшнилари билан жуда кам учрашган. Амалда абориген ўзи ов қиладиган вилоятни деярлик ташлаб кетмаган. Натижада маълум чекланган сондаги аҳоли гаплашадиган тил — коммуналектлар шаклланган. Европаликлар кела бошлаган 1788 йилга қадар аборигенлар 500 тил — коммуналектда сўзлашиб уларнинг хар бири ўртача 500 — 600 кишини бирлаштирган. Мисол тариқасида шарқдан — ғарбга қараб жойлашган қабилалар 1- А , 2- В, З-С, 4- Д комуналектда гаплашса 1- гурухдагилар 2- ларни тушунса, 3 ва 4-гурухлар тилини билишмаган. Ўз навбатида иккинчиси 1 ва 3 тушунса, З-си ўз навбатида 2 ва 4-ни тушунган ва биринчисининг тилини тушунмаган. Кўпинча бир киши ўз тилидан ташқари яна учта ва ундан кўпроқ тилни — «коммуналект»ни билган. Австралиянинг туб ахолиси европаликлар кела бошлаган 200 йилдан ортиқроқ вақт ичида тахминан 300 мингдан 40 минг кишига тушиб қолган. Австралия аборигенлари хақидаги демографик маълумотлар нисбий олинади. Сабаби XX асрнинг ўрталарига қадар ахоли рўйхати тўлиқ ўтказилмаган, боз устига ибтидоий уруғчилик даражасидаги қабилалар билан алоқалар хам деярли бўлмаган. Австралияда махаллий аборигенларни рўйхатга олишни тақиқловчи қонун фақат 1907 йили бекор қилинади. Натижада 1961 йилги маълумотларга кўра 36.137 та, 1964 йили 42.675 та туб австралиялик ахоли хисобга олинган. Океанияга келсак унинг деярлик барча оролларида одамлар яшайди. Тахминий хисоб—китоблар бўйича европаликлар келгунга қадар Океанияда 3,5 млн. аҳоли бўлиб, унинг 2,2 млн.и Меланезияда, 1,1 миллиони Полинезияда ва 200 минги Микронезияда истиқомат қилган. Мустамлакачилик даври Океания ороллари аҳолисининг ўсишига салбий таъсир кўрсатади. Қулчилик, ўточар қуроллар, спиртли ичимликлар, турли юқумли касалликлар, ахлоқий бузуқлик, уларнинг барчасининг тарқалиши ахоли сонининг кескин камайишига олиб келди. Натижада 1890 йилга Полинезияда 1 миллион 100 мингдан 180 минг, Микронезияда 200 мингдан 83 минг ахоли қолган холос. Демак, Полинезия ахолиси 6 марта, Микронезия ороллариники эса 2,5 мартага қисқарган. Хусусан Маркиз ороллари ахолиси 1804— 1931 йиллар ичида 20 мартага камайган, Фақат европаликлар ва америкаликлар билан алоқада бўлмаган

Океания оролларидагина депопуляция (ахолининг камайиши) рўй бермайди. Улар қаторида Тонга оролини кўрсатиш мумкин, XX аср бошларидан Океания аҳолисида депопуляция жараёни тўхтаб, ўсиш бошланди. Шимолий Америкадаги мулклар қўлдан кетгандан сўнг Англия ўз жиноятчиларини Ғарбий Африкага жўнатшпга уриниб кўради, бу тадбир хам муваффақиятсиз тугаганидан сўнг Янги Жанубий Уэльсда (Австралия) колония ташкил қилишга ҳаракат бошланади. Дастлабки инглиз кемалари 1788 йили Сиднейга 1000 яқин киши келтириб, улардан 700 таси сургун қилинганлар, 200 таси аёллар эди. Депортация хақидаги қонун 1868 йили бекор қилингунга қадар 160 минг жиноятчи Австралияга сургун қилинган бўлса, кўчиб келганлар сони 1 миллионга яқинлашиб қолади. Бугунги кун нуқтаи назаридан қарасак сургун қилинганларнинг катта қисмини гунохкор деб аташ хам қийин. Лекин Австралияда бу даврда инсоннинг қадри паст бўлиб, арзимаган қилмиш учун 100 қамчи уриш оддий хол хисобланган. Суд битта қўй учун австралиялик аборигенни отиб ўлдиришга хукм қилган, бундай гунох Англиянинг ўзида ҳам худди шундай жазоланган. Жиноятчиларнинг кўпчилиги 7—14 йил қамоққа хукм этилган бўлиб, Британия хукумати қарори билан озодликка чиққандан кейин 2 моргендан ер билан таъминланган. XIX асрнинг бошларидан илгари Силезия ва Испаниядан келтирилган ингичка толали жун, Янги Жанубий Уэльс колониясидан келтириладиган жун билан алмаштирилади. Агар 1807 йили Англияга 245 фунт жун жўнатилган бўлса, 1821 йили бу рақам 175.400 фунтга, 1836 йилда эса астрономик рақам 3.693.241 фунтга етади. Натижада қўйлар учун яйловларга талаб кескин ўсиб, бу тадбир туб аҳоли австралияликлар ерлари хисобига амалга оширилади. Кенгурулар аборигенларнинг ягона гўшт манбаи сифатида европаликлар томонидан қирғин қилиниши эса— «жунли кенгурулар» — қўйларни овлашга мажбур этади. Қўй сурувларн эгалари эса ўғрини аниқлаш мушкуллигидан биринчи учраган австралияликларни ўлдиришган. Натижада туб аҳоли ҳам узок масофада якка яшайдиган фермерларни ўлдира бошлайдилар. Жазо бўлинмалари ташкил этилиб уларнинг «қаҳрамонликлари» ўлдирилган австралиялик: эркак, аёл, болаларнинг қулоқларини ўлжа сифатида намойиш қилардилар. Мустамлакачиларнинг махаллий ахолига муносабатларини

Тасмания ороли мисолида кўриш мумкин. Тасманияда 1804 йили сургундагилар учун дастлабки колония ахолига муносабатларини Тасмания ороли мисолида кўриш мумкин. Тасманияда 1804 йили сургундагилар учун дастлабки колония ташкил этилган пайтда 2500 туб ахоли вакиллари яшаган. Ўттиз йил ўтмай 1832 йили охирги 200 тасманиялик асирга олиниб, Бассо бўғозидаги оролларнинг бирига кўчирилиб, 1876 йили уларнинг сўнгги вакиллари — Труганини вафот этади. 1.3. Лингвистик ва антропологик классификацияси. X X а с р н и н г б о ш л а р и д а В . Ш м и д т в а т и л ш у н о с Э.Кэпелларнинг саъйи — харакатлари билан Австралия туб ахолисининг тиллари нисбатан яхши ўрганилган. Австралия тиллари «шимолий» ва «жанубий» гурухларга бўлиниб, жануб қабилалари тиллари бир —бирига яқинлиги билан ажралиб туради. Жануб тилларидаги яқинлик фақат луғати билан эмас, грамматик жахатдан хам кузатилади. «Шимолий» тилларни шартли равишдагина гурух деб аташ мумкин холос. Уларда, сўзлар охиридаги унли ҳарфларни хисобга олмаганда, ўзга яқинликнинг ўзи топилмайди. Австралия тилларинг фонетикаси содда бўлиб, унда томоқ орқали ёки хуштаксимон овоз чиқарадиган сўзлар учрамайди. Грамматика жахатидан австралия тиллари агглютинатив типга оиддир. Улар ўз хусусиятлари билан туркий ёки бошқа олтой тилларини, яна ҳам кўпроқ Жануби Ҳиндистондаги дравид тиллари тузилишига ўхшайди. Бунга ёрқин мисол тариқасида аранда қабилалари тилини кўрсатиш мумкин. Оддий товушли (овозли) нутққа қўшимча австралияллкларнинг нисбатан мараккаб имо —ишоралари, қўл ҳаракатлари бўлиб, улар гунгларнинг ўзаро «гурунгини» эслатади. Имо — ишоралар, қўл харакатлари, сўзлашиш учун масофа узоқ бўлганида ёки ўзаро тиллари яқин бўлмаган турли қабилалар вакиллари учрашганида ишлатилади. Баъзида Маълум муддатга гаплашишнинг таъқиқланиши бевалар ёки багашлов (инициация) маросимини ўтаётган ўсмирларда ҳам имо —ишоралар «тили» қўлланилади. Хусусан Карл Штрелов аранда қабилалари кишиларида 450 дан ортиқ имо —ишоралар

ва ҳаракатлар мавжудлигини аниқлаган. Масалан қўлнинг тўрт бармоғи кафтта қўйилиб бош бармоқнинг иккинчи бармоққа ёпишган холда, а й л а н м а х а р а к а т л а р и « с у в » м а ъ н о с и н и б е р г а н в а х . к . л а р . Австралия тиллари жахон халқлари тилларида ўзига хос алоҳида ўрин тутади ва уларнинг бирортаси билан яқинликка эга эмас. Австралия ва Т асм ания тиллари ум ум ий тушунчаларга бой бўлмасада, лекин аниқ нарсалар, буюмларнинг энг майда хусусиятларини хам изохлаб беришга қодир. Австралия тилларида саноқни билдирувчи сўз ва тушунчалар ҳам кам учрайди. Австралия туб ахолиси 200 дан ортиқ тилларда гаплашиб, улар махсус 20 та тил гурухида эга филага бирлаштирилган. Улардан йириги пама — н ь ю н г а , а х о л и н и н г 2 / 3 қ и с м и н и н г т и л л а р и н и ў з и д а мужассамлаштирган. Австралияликлар ташқи жисмоний хусусиятлари, нисбатан тўлиқ сақланиб қолган худуд қитъанинг марказий қисмидир. Х у с у с а н а р а н д а қ а б и л а л а р и а н т р о п о л о г и я с и н и б а р ч а австралияликлар учун умумий деб олиш мумкин. Асосий ирқий хусусиятлар: бўйининг ўрта ёки ўртачадан силла баланд эканлиги, ингичка тана, узун қўл —оёқлар, сочлари тўлқинсимон, баданининг ранги қорамтир — қўнғир, юз ва бадан туклари қалин ёки ўртача қалинлиги, пешана бўртиғи, кенг бурни, нисбатан қалин лаби билан ажралиб туради. Австралияликларнинг ум умий белгилари: баданининг ранги, иягининг олдинга чиқиши (прогнатизм), бурнининг кенглиги, лабининг қалинлиги билан меланезияликлар ва папуасларга ўхшайди. Лекин сочининг тузилиши, учинчи даражали бадан тукларининг сийраклиги меланезияликларда кузаталмайди. Уларнинг юз, бурунлари тузилишида ҳам фарқлар мавжуд. Австралоидларга маълум яқинлик цейлонликларда, Индонезиянинг (малайяликлар) ички худудларидаги ороллар аҳолисида учрайди.

II боб. Австралия ахолисининг анъанавий хўжалиги, моддий ва маънавий маданияти . 2.1.Австралияликларнинг анъанавий хўжалиги. Австралия ва Тасмания аборигенлари овчилик, теримчилик билан бир қаторда имконият бўлганда балиқчилик билан хам шуғулланишган. Балиқ овлашда қармоқ, санчқи, тўр ҳамда сувни захарлаб ов қилиш усуллари қўлланилган. Денгиз чиғоноқлари хам озиқ сифатида ишлатилган. Тасманияликлар хўжалиги австралияликларникига нисбатан қолоқроқ бўлган. Археологик қазишмалар қадимги қатламларида тасманияликлар овлаган балиқ суяклари кўплаб топилган, лекин кейинги даврда аҳоли протеинга талаби бошқа усуллар билан қондирилгани туфайли, балки экологик ўзгаришлар натижасида балиқчилик билан шуғулланмай қўйишган. Бумерангни кўпчилик фақат австралияликларга хос қурол деб хисоблашсада, уни қитьанинг катта қисмида умуман билишмаган. Олимларнинг фаразича бумеранг Австралияга анча кеч олиб келинган. Лекин европаликлар келганда у кўпчилик вилоятларда мавжуд эди. Баъзи жойларда бумерангдан қурол сифатида эмас, ўйинда такт учун чолғу сифатида фойдаланишган. Ирғитганда қайтадиган бумерангдан эса спорт буюми сифатида фойдаланилган. Жанговар бумеранг оғир, залворли бўлиб, отганда ортга қайтмаган. Юқорида таъкидлаганидек бумеранглар, фақат Австралияга хос бўлмай қадим замонларда Европа ва Мисрда хам қўлланилган. Австралия ва Тасманияда аёллар учун умумий буюмлардан бири, учи йўнилган таёқ бўлган. Чамаси бир метр ва ундан узунроқ таёқни аввал қуритиб, сўнг чўғда тоблаб учини ўткирлашган. Ушбу мехнат қуроли билан ямснинг томири узилган, ердан асал чумолилари қазиб олинган ва у бошқа хизматларда хам ишлатилган. Нулла номли жанговар палицадан эса эркакларга нисбатан аёллар кўпроқ фойдаланишган. У қазув таёғидан калта ва йўғонрок бўлиб Австралия ҳамда Тасманияда кенг тарқалган қурол бўлган. Эркакларнинг универсал қуроли найзанинг икки тури: бирн санчиш,

иккинчиси узоқ масофага улоқтириш учун мўлжалланган. Кўпчиликнинг тасаввурида найза австралияликларнинг сингари «ўзига хос» қуроли хисобланади. Аслида бу фикр хам хақиқатдан анча йироқ, албатта Найза отиш ускунаси — вумера Австралияга нисбатан кеч кириб келган бўлиб уни ер юзининг бошқа қисмларида хам учратиш мумкин. Бир манзилдан 2 чисига кўчиш давомида ёки овда эркаклар найза, вумера ва бумерангларни, аёллар эса оиланинг бошқа буюмларини ва кичик болаларни кўтариб олишган. Эркаклар доимо олдинда овни (қушларни) пойлаб, аёллар ва болалар улардан маълум масофада харакатда бўлган. Аёлларга тегишли идишлар — косалар дарахт танаси ёки томиридан, Квинсленднинг тропик ўрмонларидаги дарахтларнинг кенг ва қаттиқ япроқларидан ясалган. Катгароқ идишларда сабзавот ёки терилган озиқлар олиб юрилган, ундан баъзида гўдаклар учун беланчак сифатида хам фойдаланишган. Ковлаш таёғи, идишлардан ташқари аёлларнинг ўсимлик толалари, дарахт пўстлоғидан тўқилган халталари бўлган — дилли деб номланган бу сумкада тош пичоқ, шахсий буюмлар, аёлларнинг «қимматбахо» нарсалари, масалан яқин қариндошининг суяги ёки кенжа фарзандининг қуритилган киндиги кабилар бўлиши мумкин эди, Эркакларнинг елкасидаги кичикроқ қопчаларида эса қайр оқ, тош қурол ясаш учун ашё, шахсий буюмлар шомон ва табибларда эса қўшимча кварц бўлаги ва хокозолар сақланган. Австралия аборигенлари ёғочдан буюмлар ясашда тош қуроллардан фойдаланишган. Озиқни топиш ва тайёрлашда ҳам тош қуроллардан: хусусан болта, ёрғучоқ, пичоқ, қирғич, найза учларидан фойдаланишган. Тош болталар хақида фикр юритилса уларнинг қитъада унчалик кенг тарқалмагани кузатилади. Австралиянинг жанубий — ғарбида тошболта умуман ишлатилмаган. Фанда тошни силлиқлаш неолитга оид эканлиги таъкидлансада қитъадан археологлар топган 22 минг йил бурун тошболтани силлиқлангани ақл бовар қилмас воқеадир. Бошоқли ўсимликлар донларини янчишда ишлатиладиган устки тош, аёллар томонидан манзилдан — манзилга олиб ўтилса, қўл тегирмони пастки қисми сифатида қояларнинг синиқлари хизмат қилган. Уларда хосил бўлган чуқурчалар, аёлларнинг кўплаб авлодлари мехнатидан далолат беради. Археологлар топган айрим тош қуроллар хусусан «отнинг туёғи»дан қандай

мақсадад фойдаланилгани хозиргача номаълум. Лекин кейинги 200 йил давомида ишлатилган тош қуроллар вазифалари деярлик тўлиқ аниқланган. 2.2. Аҳолининг кийим - кечаклари ва турмуш тарзи. Асосий кийим қа нчалик катта бўлмаган белбоғчадир. Австралиянинг катта қисмида хатто белбоғчани хам таъқишмаган. Австралияликларнинг кўчманчи хаёт тарзида доимий ва мустахкам яшаш жойига хам эхтиёж бўлмаган. Айрим манзилгохлардан 2 ва ундан кўпроқ марта фойдаланишган. Ҳавонинг иссиқ бўлиши эдамларнинг деярлик йил бўйи очиқ хавода кичиккина гулхан атрофида тунашлари имконини берган. Тоғ унгурлари, ғорларга кириш жойлари яшаш учун фойдаланилган бу жойларда минглаб йиллар давомида тўпланган чиқитлар ҳам шундан далолат беради. Нормал шароитда уруғчилик жамоалари ўзлари учун етарлик озиқ тўплашган. Лекин аксарият ҳолда озиқлар тури кўп бўлмаган. Немис олими Фредерик Роузнинг асаридаги қуйидаги жадвал ҳам шу фикрни тасдиқлайди. Грут Айленд ва Диерилик аборигеилар озиқлари тури (Уорсли ва Гэсонлар маълумоти): Жадвал Таъкидлаш лозимки Грут —Айленд денгиз қирғоғида жойлашган бўлса, Диерилар дашт—чўл зонасида яшаганлар. Аборигенлар озиғида ёк деярлик бўлмаган. Ёввойи хайвонларнинг ёғи бўлмаганидан бу озиқ тури камёб (деликатес) ҳисобланган. Камёб нарсалардан яна бири қант эди. Марказий Австралияда никотин моддаси ажратувчи питури ўсимлиги чайналган. Австралияликларда алмашув вужудга келган бўлиб, унда питури муҳим ашё ҳисобланган, лекин савдо касбли кишилар тоифаси ҳали шаклланмаган эди. Мавжуд шароитда меҳнатнинг иж тимоий тақсимоти хам бўлм аган. Меҳнатнинг биологик тақсимотида эса жинсий ва ёш хусусиятлари роль ўйнаган. Унга биноан аёллар озиқ тўплашдан ташқари болаларни дастлабки йиллардаги тарбиясини тўлиқ таъминлашган. Икки

томонлама маъсулиятли , вазифаларни биргаликда бажариш енгил бўлиши эҳтиёжи кўп хотинлик — полигамияга асос бўлиб хизмат қилган. Эркаклар орасида меҳнатни ёшга қараб тақсимланиши яққол аксини топган. Яшайдиган худудини мукаммал билишни, ҳайвонлар хислатларини ўрганишни талаб қилиб яхши тажрибали овчи бўлиш, м о ҳ и р о в ч и л а р н и ж а м о а д а ҳ у рм а т и ю к с а к б ў л г а н . О з и қ а заҳираларини тақсимлаш, айниқса қурғоқчилик пайтларида ҳам м у ҳ и м б ў л и б б у в а з и ф а б и л а н э н г т а ж р и б а л и э р к а к л а р шуғулланишган. Эркаклар 3 та ёш гуруҳига бўлинган: 1. Ёши 9га қадар ўгал болалар. 2. Ов билан шуғулланувчи 20-30 ёшдаги, лекин ҳали тажриба тўплаши зарур бўлган эркаклар. 3. Тажрибали,махсулот етказувчи иккинчи гурухни назорат қилувчи эркаклар. Австралияликларда икки хил: шахсий ва жамоа мулклари бўлган. Шахсий мулкка қурол; найза, ер ковлаш таёқлари кирса, ер участкаси, ишлаб чиқариш воситалари доим жамоа мулки бўлиб қолган. Баъзида бирор кишига ўз худудида овга ёки теримчиликка рухсат берилсада, бу ҳолат бутун жамоага нисбатан қўлланилмаган. Маълум худуд эгаси бўлган алохида гурух 30 — 60 тагача эркак, аёл ва болалардан ташкил топган. Шу хилдаги 10—15 гурух «қабила»ни ёки локал гурухдар бирлашмасини ташкил этган. Улар ўзаро узвий иқтисодий — ижтимоий муносабатда бўлиб ўзаро тушунадиган коммуналектда (тилда) гаплашганлар. Локал гурухларнинг номи бўлса, «қабила» умумий номга эга бўлмаган. Ерга эгалик патрилокал хуқуқ тарзида эркаклар орқали авлоддан — авлодга ўтган. Аёл турмушга чиққандан сўнг эрининг гурухида хисобланган. Қизлар 9 ёшидан ўзларининг биринчи эрлари жамоасида яшашган. Кейинги эрлари хам шу гурух аъзолари бўлишган. Қизлар ишлаб чиқаришда фаол иштирок этмаганидан уларнинг кетиши гурух учун катта йўқотиш бўлмаган. Эркаклар эса жуда кеч уйланган, уларнинг кўпчилиги агар 30 ёшида уйланса ўзини бахтли хисоблаган. Локал гуруҳи сиёсий бирлик хисобланиб, уни норасмий оқсоқоллар кенгаши бошқарган. Ушбу кенгаш ўз худудидан фойдаланишда ха асосий қарорларни қабул қилган. Қўшни гурухлар билан

никох ва инициациялар муаммоларини ҳал этиш ҳам кенгашнинг мухим вазифаларидан эди. Локал гуруҳ аъзолари сони худуднинг экологик имкониятлари билан белгиланган. Бошқарувнинг аҳамиятини ошириш оқсоқолларнинг доимо учрашиб туришлари тақозо этган. Ушбу шароитда локал гурухларнинг катта бирлашмаси кам унумли бўлиб, парчаланиб кетиши мумкин эди. Шимолий Америкадаги ирокезлар билан қиёсласак австралияликлар «қабиласи» сони сиёсий мақсадлардан эмас, балки моддий омиллардан келиб чиқиб ташкил этилгани гувохи бўламиз. Локал гурухнинг сонини чегараловчи яна бир омил коммунакацион имкониятларнинг чекланганлигидандир. Австралия аборигенлари иқтисодий бирлигининг яна бир тури «fогаgingдтд gгоир» —катга хўжалик гурухи ҳисобланади. Бу турдаги гурух биргаликда яшаб овчилик, теримчилик билан шуғулланиш учун яратилган. Унинг сони 20 дан 40 тагача эркак, аёл ва болалардан иборат бўлган. Етарлик озиқ бўлган тақдирда юзлаб ахоли бир неча ҳафта ва хаттоки ой давомида бир жойда яшаши мумкин эди. Худди шу пайтда инициация маросимлари ва бошқа удумлар ўтказиларди. Кўпинча озиқ —овқат етарли бўлсада, қурғоқчилик пайтларида катта қийинчиликлар тугилган, Вужудга келган шароитда алоҳида гурухлар, ҳамкорликда харакат қилишга мажбур бўлганлар. Локал гурухлар худудларидаги озиқ имкониятларини бирлаштириш эса қурғоқчиликдан камроқ йўқотишлар билан чиқиш имконини берган. Ўзаро алоқалар, хамкорлик никоҳ ва инициация билан мустахкамланиб борган. Уларнинг ҳар иккиси ижтимоий эмас иқтисодий асосга эга бўлган.

2.3. Халқ оғзаки ижоди. Мусиқа, тасвирий санъат, атроф — муҳит хақидаги билимлар. Австралияликлар маданий жихатдан бошқа қитъа ахолисига нисбатан қолоқ бўлсаларда, улардаги халқ ижодиёти намуналари ўзига хослиги билан ажралиб туради. Австралияликлар халқ оғзаки ижоди — фольклор нисбатан яхши ўрганилган. Тадқиқотчилар турли афсоналар, эртаклар, хикояларни ёзиб қолдирганлар. Улардан тотемлари хақидаги ривоятлар, дунёнинг пайдо бўлиши, осмон ёритгичлари, одамларнинг вужудга келиши, тўфон, ғайритабиий камалак—илон хақида ва бошқаларни мисол келтириш мумкин. Австралияликлар эртаклари жуда хам содда бўлиб унда, хайвонлар, баъзида афсонавий ярим ҳайвон, ярим одамлар вилоят бўйлаб саёхатга чиқади, ов қилишади, таом еб ухлашади, урушадилар, бир — бирларини ўлдирадилар, умуман эртакни сўзловчилар каби ҳаёт кечиришади. Австралияликлар мусиқа санъатанинг асосий сохаси қўшиқ айтиш бўлиб, унга ритм харакатлари билан жўр бўлишади. Мусиқа асбоблари Австралияда деярлик учрамайди. Баъзида қўшиқчи овозини кучайтириш учун ёғочдан ясалган карнайсимон у з у н л и г и 6 0 с м , э н и г а 5 с м . л и т р у б а д а н ф о й д а л а н и л а д и . Ўйинлар мусиқа жўрлигида олиб борилган. Аборигенлар ўйин — рақслари европаликлар томонидан — корробори деб номланган. Австралияликлар ўйинларига хос асосий белгилар, бу уларнинг гурухийлиги, тасвирийлиги ифодали эканлиги ҳамда уларга катга эътибор қаратилганидадир. Рақсда эркаклар ов саҳналарини тасвирлашга ҳаракат қилганлар. Тасвирий сапъат: Гўзалликка интилиш австралияликларни қалқон, палица, бумерангларини, қояларга, тошларга ажойиб тасвирларни тушуришга илхомлантирган. Баъдиий тасвирга тасаввурларнинг қўшилиши эса муқаддас суратларнинг яратилишига асос бўлган. Натижада тасвирий санъат 2 та: муқаддас, диний — сехргарлик мавзусидаги ва эстетик завқ бағишловчи безак хамда расмларга бўлинади. Санъатнинг яна бир тури баданни нақш ва расм — чизмалар билан безашдир. Унинг давоми сифатида австралияликлар қуроллари ва буюмлари (чуринга, ванинга ва ҳ.к.ларни), қоя ҳамда ғорларда ажойиб тасвирлар қолдирганлар. Кесиш, ўйиб расм солишдан ташқари,

аксари холларда бўёқ билан тасвир туширилган. Бўёқлар тури чекланган бўлиб: оқ тупроқ ёки гипсдан оқ бўёқ сифатида, охрадан—сариқ ва қизил, кўмирдан — қора бўёқ сифатида фойдаланилган. Бошқа ранглар бўлмаганидан уларнинг номлари ҳам австралияликлар тилларида учрамайди. Австралияликлар билимлари яшаб турган жойлари, ундаги озиқ ва ўсимликлар, ҳайвонот оламини мукаммал билишга йўналтирилган. Тадқиқотчилар аборигенларнинг кимсасиз даштда йўл, сув, таом топа олишларига алоҳида эътибор қаратишган. Ўзлари кўчиб юрадиган худуд жамоанинг қадрдон уйидек бўлиб ундаги ҳар бир тошни, дарахтни, сув ҳавзасини яхши билганлар. Уларнинг амалий ботаникадан ажойиб билимлари бўлиб аборигенлар юзлаб ўсимлик, дарахт, буталар навларини уларнинг фойдалик хусусиятлари ҳамда озиқ сифатида ишлатиш усулларини билишган. Аёллар ейишга мос бўлмаган ўсимликлар меваси, илдизини, ҳатто заҳарли, ёввойи экинларни мураккаб йўллар билан қайта ишлаб истеъмолга тайёрлаганлар. Кўчманчи, дайдиликдаги ҳаёт тарзи табиий илмий билимларнинг тараққиётига ҳалақит берган. Лекин овчилар гурухлари, жамоаларининг доимий ижтимоий — иқтисодий алоқалари, қабилалараро учрашувлар, ўзаро алмашинувлар одамлар дунёқарашининг кенгайишига хизмат қилгани, шубхасиз. Австралияликларнинг 300 дан ортиқ ўсимликлардан озиқ сифатида фойдалана олишлари хам шундан дарак беради. Австралияликлар томонидан қўлланиладиган энг оддий медицина ва жаррохлик услублари хам тўла асослидир. Хусусан, қўл —оёқнинг яраланиши, синиши, чиқиши ҳолларида улар ўзларини даволашни билишиб табиб ва фолбинларга ҳатто мурожат хам қилмаганлар. Қон чиқаётган жойга лой, илоннинг ёки бошқа хайвоннинг ёғини, қушнинг ахлати, айрим дарахтларнинг ширасини, фикусли ўсимликнинг сутли сокини, янчилган танасини охра аралаштириб босганлар. Юқорида қайд этилган нарсалардан шиш ва яраларни даволашда ҳам фойдаланганлар. Тадқиқотчи Дробецнинг қайд этишига бу усулларнинг айримлари европа медицинасида хам тан олинади. Ярани майин дарахт пўстлоғи билан боғлашган. Қон тўхтатувчи восита сифатида кўмир кукуни, кул, игуана ёғидан фойдаланилади. Қўл-оёқ синганда ёғочдан тахтакач қилиниб, дарахт пўстлоғи билан махкам боғланган. Илон чаққанда, ўша жойни

сўриб ташлаш, чақилган қисмни қаттиқ боғлаш, ярани куйдириш циркуляр тарзда ярани кесиш усулларини қўллашган. Бош оғриганда, ревматизмда танадан кесиб қон чиқаришни билишган. Оғриган тишни ип билан боғлаб суғуриб олишган. Баъзида наркотик моддаси мавжуд ўсимлик («илон ўт») қўйиб оғриқни йўқотиш усулидан фойдаланилган. Тери касалликлар унга тупроқ, қизил охра, баъзи илдизлардан олинган суюқлик ёки сийдик билан ювиш орқали даволанган. Шамоллашда, иссиғи кўтарилганда совуқ компресс қўйилган. Шамоллаган, ревматик касалларни терлаш билан даволашга ҳаракат қилинган. Шу мақсадда жанубий - шарқда яшайдиган қабилалар чуқур қазиб, унинг ичини қиздирилган тошлар билан тўлдирадилар, устидан ҳўл япроқлар билан ёпишиб, чуқур устини том қилишади, яхшилаб ўралган касал, унинг устига ётқизилган. Ошқозон оғриганда асал, эвкалипт шираси, кастор ёғи, мустахкамлаш учун турли ўсимликлардан тайёрланган настойка (ичкилар) беришган. Австралияликлар медицинаси уларнинг тараққиётига мос халқ тажрибасидан ўтиб амалда синалган услубларга асослангани, табиий.

III боб. Австралияликлар оила- нико ҳ муносабатлари, дафн маросимлари ва диний тасаввурлари. 3.1. Оила ва оилавий муносабатлар: никох, инициация ва қариндошлик муносабатлари. Никох ўсиб келаётган авлоднинг хаётини дастлабки йилларида барқарор химоялаш учун пайдо бўлган. Тадқиқотчи Эйльманнинг ёзишича ички вилоятларда, игунингдек шимолдаги денгиз қирғоқларидаги жамоаларда эркаклар 25 ёшгача бўйдоқ бўлганлар, улар ёши катга аёллар билан алоқада бўлишга мажбур эдилар. Шу билан биргаликда қариялар, жамоада мухим ўринга эга бўлиб уларнинг кўп сонли хотинлари ичида турли ёшдагилари, шу жумладан ўсмир қизлар хам бўлганлар. Бу хақдаги маълумотлар қитъанинг барча худудларидан тўпланган бўлиб олимлар ушбу никох турига полигин— героитократик деб ном қўйишган. «Геронтократик» атамаси жамоада қари эркаклар хукмронлигини англатиб, мавжуд шароитда унчалик аниқ бўлмасада маъно жихатидан қониқарли деб топилган. Геронтократик никохда қари эркаклар қизларга ёки ёш жувонларга уйланган. У кўп хотинли бўлганидан полигин деб хам изохланади. Этнолог Ф.Роузнинг 1938 ва 1941 йилги тадқиқотлари натижасида аборигенлардаги ёзилмаган қонунларга биноан никоҳнинг ушбу тури шакллангани аниқланган. Масалан аёллар 42 ёшдаги эркакларга турмушга чиқиши анъанаси мавжуд бўлиб, аёлларнинг кўпчилиги 24 ёшда бўлишган. Бу анъананинг сабаби қиз туғилмасдан аввал 30 ёшлик ва ундан хам катта ёшдаги эркакка ваъда қилиб қўйилган. Гуруҳ ичида никох бўлмаслигидан қўшни гурухлар муносабат-ларида бу каби қиз алмашинувлари бўлиши табиий эди. Қизча 9 ёшга тўлганда ўзининг биринчи эриникига келиб яшай бошлайди. Чамаси 14 ёшида биринчи фарзандини туғади. Шундан кейинги унинг асосий вазифаси фарзанд туғиш ва тарбиялаш бўлиб қолади. Аёлнинг ҳаётида 24 ёшида янги омиллар вужудга келиб, агар биринчи фарзанди қиз бўлса уни эриникига ўтказишади, ўғил болани инициациядан ўтказишиб, она улар учун маъсулиятдан халос этилади. Аёл эса тутишни давом этсада, унинг бу

борадаги қобилияти сусая бошлайди. Эркаклар 42 ёшида энг қувватга кирган, ташкилотчилик фаолияти чўққисида, оиласини яхши таъминлаш даражасида бўлади. Грут —Айлендга оид 1941 йилги маълумотларга қараганда 19 — 24 ёшли барча аёллар кўпхотинлик шароитида яшашган, Табиий 24 ёшли аёлларнинг 42 ёшдагилар билан яшаш имконияти даражаси энг юқори бўлиши билан биргаликда, уларда бошқа аёллар билан бир оилада яшаш, болалар тарбиясини ҳамкорликда олиб боришга мойиллик хам кучаяди.Аборигенлар жамиятида аёллар 9 ёшидан то умрининг охирига қадар никохда бўлган. Натижада аёллар хам эркаклар хам ўртача 4 марта расмий никохда бўлишган. Австралияликлар жинсий алоқа ва болалар тугалиши орасидаги боғлиқликни тушунмаганлар. Улар боланинг рухи тотем марказидан онасининг қорнида харакат бошламасданоқ келган деб тасаввур этганлар. Жинсий алоқа эса аёлни боланинг рухи кириши учун «очишга» ёрдам берган деб тушунишган. Шимолий Австралия қиргоқларида ва Хитерланд жамоалари жинсий алоқа хамда бола туғилиши орасидаги алоқани қитъага келиб турадиган индонезия-ликлар орқали билганлар. Бола туғилиши ва табиат инъомлари австралияликлар удум, маросимларнинг бош мавзусидир, унда аёллар қаторида эркаклар хам ўз ўрнига эга. Бундан фарқлироқ Австралиянинг жанубида урф — одат ва маросимларда фақат аёллар асосий роль ўйнайди. «Ўзига ўхшаганларни» яратиш муаммосидан хабари бўлмаган жойлардаги одамларнинг тасаввурида аёл ўз умри давомида кўп бола туғиши лозим ва эркакларнинг бу тадбирга алоқаси йўқ деб тушунилган. Шунга қарамасдан никох ва оила мустаҳкам бўлиб, унинг асосий омили кундалик моддий — иқтисодий муаммоларни ечиш зарурияти бўлган десак хато қилмаймиз. Тасманияликлар никоҳ муносабатлари хақида эса у ерда бўлган европаликлар ёзмалари асосида фикр юритиш мумкин холос.Уларга асосланиб орол ахолиси орасида полигамия, моногамия, маълум даражада полиандрия хам бўлганини таъкидлаш мумкин. Ушбу

хабарларга танқидий ёндашиб тасманияликлар жамоаларида хам кўпхотинлилик, шу жумладан геронтократик никохлар бўлгани шубҳасиз. Австралияликлар никох муносабатларига кўра 15 — 30 ёшдаги эркаклар хотинсиз бўлишган. Қирқдан ошган эркаклар хўжалик фаолияти ва ташкилотчилиги юқори бўлсада, жисмоний имкониятлари албатта заифлашиб борган. Табиий ёш эркаклар ва аёллар орасида яширинча никоҳсиз муносабатлар хам учраб турган. Ёшларнинг хотинлар учун катталар билан жанжалларини маълум чегарада ушлаб турувчи омил инициациянинг (эркаклар қаторига ўтказиш маросими) катга ёшдагилар қўлида бўлиши эди. ИНИЦИАЦИЯ: Австралия ва Тасмания ахолисининг, ўзлаштириш хўжалигига асосланган турмушларнинг асосий химоячиси бу экзогам никоҳ эди. Экзогамия қонуниятига биноан эркак бошқа гуруҳ вакиласига уйланиши лозим бўлган. Келишувга биноан аёлни қўшни гуруҳ эркакига берилиши ваъда қилиниши биланоқ, «куёв» ўз оила аъзолари билан «келиннинг» худудида ов ва теримчилик билан шуғулланиши мумкин бўлган. Шу сабабдан бир неча локал гурухдан «қайлиқ» олган овчининг жамоада хурмати юксак бўлган. Сабаби у турли локал гурухларни боғловчи восита бўлиб қолади. Эркак шунингдек онасининг жамоаси худудлда ҳам ов қилиши хуқуқига эга эди. Австралияликлар учун никох: геронтократик, экзогамия, полига м ия тушунчалари билан ифодаланмаган. Аборигенлар никоҳга локал гурухларнинг «дипломатик» алоқалари сифатида, биринчидан болаларни тарбиялашнинг мухим воситаси, иккинчидан табиат яратган имкониятларидан тўлиқроқ фойдаланиш учун восита сифатида қарашган. Локал гурухлар кооперацияси ўсмирларни инициация орқали ҳаётга тайёрлаш имконини беради. Бу удум — маросимлар бир неча йил давом этган ва ўсмирларнинг жинсий балоғатта етишидан 20 ёшига қадар ўтказилган. Инициация тутатилганидан сўнг эркак никохга кириб оила тузишга рухсат олган. Австралияликлар учун инициациянинг иккита умумий хусусияти: ўсмирларда интизомни тарбиялаш ва қари эркакларнинг ёшларни синовларга тайёрлаши бўлган.Қитъа худудларида синовларнинг умумий турлари билан биргаликда, ўзига хос хусусиятлари ҳам бўлган. Ўсмирнинг тишини уриб

синдириш, бадан тукларини суғуриш, суннат қилиш, баданда тош пичоқ билан тилимлар қилиш ва ҳ.к.лар .Синовга маъсул қариялар йигитларнинг гурухларидан бўлмаган. Ўсмирга маъсул қария кўпинча йигитнинг онаси жамоасидан бўлган. Кейинчалик йигит шу жамоадан уйланиши холлари хам кўп учраган. Грут Айленд оролида йигитнинг ҳомийси сифатида кўпинча сингил —опасининг эри «поччаси» иштирок этган. Ўғил болалар 9 ёшида суннат қилинганидан сўнг доимо ўз ҳомийси билан яшаб, ундан эркаклар учун зарур сабоқларни олган. Ҳомий шогирдидан қаттиқ интизомни талаб қилган. Ўсмир 19 ёшга тўлганда, «қуллик»дан халос этилган, бу воқеа хомийнинг ўсмир кўкрагига рамзий қон чиқариб, биринчи тиртиқни солиши билан якунланган. Ушбу удум инициациянинг биринчи дастлабки давраси якунланганидан дарак берган. Ўтган давр ичида устоз шогирдига овчилик сирларини ўргатган. Амалий машғулоглар хомий ва шогирд жамоала и ш худудларида олиб борилган. Бағишланувчи расман эркин бўлсада устози унинг кейинги синовларга, инициацияга тайёргарлиги учуш жавобгар бўлган. Иккинчи босқичда йигит авлодлари афсоналари, урф —одат удумлари билан танишиб ва уларни ёдлай билиши зарур эди. Ушбу афсоналар аборигенлар жамиятнинг маънавий асоси хисобланади. Шу билан биргаликда бағишланувчи амалий хаётга тайёргарликни давом этгириб сув манбаларини, қурол—яроғ тайёрлашни, унга ашё топишни ва ҳакозоларни ўрганади. Қизларни хам инициациядан ўтказилиши хақида маълумотлар учрасада, ўсмирлар синовларн олдида, уларнинг ахамияти унчалик катта эмас албатта. Қизлар биринчи эриникида катта хотинлардан тажриба олишган. Лекин аёллар учун сабоқлар ўзининг жинсий хусусиятлари билан ажралиб туради. Қариндошлик муносабатлари: Аборигенларнинг норасмий «қабиласи» тахминан 500 кишидан иборат бўлиб, улар бир —бирлари яхши билишган. Хусусан Грут — Айлендликларда эркак ва аёл қариндошликни англатувчи 16 та қариндошлик атамалари ёки категориялари мавжуд эди. Бизда «ота»,

«она», «хотин», «эр», ва б о ш қ а и б о р а л а р б и л а н ф а қ а т м а ъ л у м ш а х с л а р а т а л с а австралияликлар бундай атама билан бир гурух одамларга мурожат қилишади. Хусусан австралиялик «хотин» деб у ўйланиши мумкин бўлган барча аёлларга нисбатан мурожат қилса, ўзи улар учун табиий «эр» хисобланган. Худди шу каби «ота» унинг учун хақиқий о т а с и г у р у ҳ и д а г и б а р ч а э р к а к л а р , « о н а » х а м у ш б у н и к о ҳ доирасидаги барча аёллар қисобланган. Масалан арандалик никох тоифаси Аппунгертлик эркак, Панунг никоҳ тоифасида катта эркакларни — ката (ота), Пурул никох тоифасида катта аёлларни — майя (она), ўзининг гурухидаги эркакларни эса — калья (катта ака) ёки — итиа (ука), кексаларни араига (бобо) деб аташган. Арандалар отасининг акаларини ҳам ката (ота) деб атаса, онасининг акасини — камуна: онасининг сингилларини онас и каби майя деб номлаганлар. Отасининг сингиллари — вонна, ўзимизнинг «амма» атамамизга мос келади. Лоритья қабиласида катта ака —кута, катта опа — квайя, кичик ука ва кичик сингил - итиа дейилган. Ўзига хос атамалардан эр- хотин бир — бирини арандаларда — ноа деб аталса, арабанларда яупа, нарриеньерилар - - кади, лоритьялар — кури деб аташидир. Бобо ва набира атамалари бир хил арандаларда — аранга, арабанларда эса каднини деб номланади. Европаликларда учрамайдиган яна бир ўзига хос нарса маълум бир атаманинг: хотинининг ота — онасига нисбатан, яна бирини акасининг қизи ва ўғлининг хотинига нисбатан, бошқа бирини эса — хотинининг ак ас ин ин г қи зи ни ва х от ин ини ат аш ид ир . Қа ри нд ош ли к а т а м а л а р и н и н г ў з и г а х о с л и г и а в с т р а л и я л и к л а р н и к о ҳ муносабатларининг хусусиятларидан хисобланади. Қочув удумлари: Бошқа халқларда жумладан ўзбекларда хам учрайдиган удумлардан бири «қочиш»дир. Ўзимизда келин — куёвлар фотихддан бошлаб тўйдаги юзочар удумига қадар қайнота — қайнонасидан «қочгани» қишлоқларимизда хозирга қадар мавжуд. Австралияликларда эса куёвнинг қайнонасидан «қочиши» кузатилади. Жанубий — Шарқдаги қатор қабилаларда удум куёвга хотинининг онаси билан гаплашишни,

хатто унга яқинлашишни таъқиқлаган. Нгариго қабиласида қайнонага куёвининг исмини эшитиш хам мумкин бўлмай, агар қўққисдан кимдир бу исмни айтиб қўйса қайнона қулоқларини бекитиб олган. Тадқиқотчи Хауитт курнаилардаги бир воқеанинг шундай хикоя қилади. У шериги австралияликдан узоқда ўтаётган қайнонасини чақириб беришни сўраб бир неча марта мурожат қилади. Аввал эшитмагандай турган оғайниси нихоят хотинининг акаси орқали қайнонасини чақиртириб берган. «Қочиш» удуми этнологларни анчадан буён қизиқтириб келади. Олимларнинг фикрича бу удум ибтидоий даврдан шаклланиб никох муносабатида бўлмаганларни жинсий алоқага кирмаслигини олдини олишга мўлжаллангандир. 3.2. Дафн маросимлари ва уларнинг тартиблари. Анъанавий дафн маросимлари ўзининг ранг—баранглиги билан ажралиб туради. Австралияда ер юзидаги майитнинг танаси билан бажариладиган барча муносабат турларини: ерга кўмиш, ёндириш, дарахтларнинг устига дафн этиш, мўмиёлаш қисман ёки иккиламчи дафн этиш ва хатто ўз холича қолдириб кетиш холларини хам учратиш мумкин. Шубҳасиз у ичида энг қадимгиси майитни қолдириб кетиш бўлган. Хауитнинг ёзишича жанубда яшовчи иерхламини қабиласида касал ёки ярадорга яхши қарашган, лекин ўлими муқаррар бўлганда уни гулхан ёнида қолдириб, бу жойга узоқ пайтдан кейин қайтишган. Табиий, бу услубни кенг тарқалган деб бўлмайди. Жанубий, шарқий ва шимоли — ғарбий қирғоқ қабилаларида — эндоканнибализм — ўлганларни ейиш ҳоллари ҳам бўлган. Майитнинг танасини сақлаш — мўмиёлаш австралияликларда ўта содда гулхан устига махсус танча қуриб дудлаш орқали амалга оширилган. Хусусан юалайи қабиласи аёллари бирмунча пайт ўзи билан мумиёланган фарзанди танасини олиб юрган. Кайабаралар эса қабиланинг эъзозли вакиллари мўмиёсини ярим йилча олиб юрганларидан кейингина ерга кўмишган. Дафн усулларидан яна бири дарахт устида ёки махсус қурилган дарахт устидаги супада майитни дафн этиш бўлган. Энг кенг тарқалган ва оддий усул табиий ерни қазиб дафн этиш бўлган. Майит баъзида тўғри чуқурга, баъзида қабрнинг ён томонидан қазилган лахатга дафн этилган. Майитни букланган, боғланган холда (нгариго, диери, камиларои

ва ҳоказолар) дафн этиш хам кузатилади. Қабрга мархум билан унинг бирор шахсий буюмини маълум озиқ кўмиш австралияликларда ҳам кенг тарқалган. Бу усул: кухата, гурндичмара, вирадьюри, чепара қабилаларида мавжуд бўлган. Мархумларга аза тутиш хам кенг тарқалган. Овоз чиқариб йиғлашда баъзида жамоанинг барча аъзолари қатнашган ва бу удум узоқ пайт қўлланилган. Таомдаги чеклашлар, беванинг 1 йил ва ундан хам кўпроқ вақт давомида сўзлашиши таъқиқлари бўлган. Ушбу даврда аёл фақат имо — ишорадан фойдаланиши мумкин бўлган, холос. 3.3. Австралия ахолисининг д иний эъ т и қод кўринишлари. Австралияликларнинг динлари XIX асрнинг охиридан ўрганила бошланган. Диний тасаввурларда умумий хусусият билан бирликда, айрим қабилаларга хос хусусиятлар ҳам учраб туради. Асосий диний тасаввур — тотемизм ва фетишизм бўлиб, унда австралияликлар одамлар ва моддий ашёларнинг, хайвон ёки ўсимлик билан боғлиқлигига ишонганлар. Тотемизм барча ибтидоий қабилаларда ер юзининг деярлик барча бурчакларида ёйилган бўлсада, фақат австралияда ўзига хос ва юксак тараққиётга эришган. Австралияликлар қабиласининг хар бир уруғи — ж ам оаси ўз тотемига эга бўлган. Жумладан диериларнинг: Гилам илон, Қарға, Қурбақа, Каламуш, Кўршапалак, Қўнғиз, Ертешар, Динго, Ёмғир каби тотем гурухлари мавжуд. Ҳайвон ёки нарса номи билан аталиш тотем ёки фетиш австралияликлар тилида турлича: нгаитье, мурду, кнандиса, кобонг деб номланган. Энг асосийси хар бир уруғ жамоа ўзининг келиб чиқишини номини олган тотемга 1 боғлайди. Буни хатто сиғиниш ёки муқаддаслаштариш деб ҳам атаб бўлмайди. Австралиялик учун тотем — худо эмас, қадрдон яқин нарса хисобланади. Олимлар билан сухбатда аборигенлар тотем ҳақида «бу менинг отам», «менинг катта акам» ёки «дўстим», «одамнинг қисми» деб жавоб берганлар. Тотемга яқинлик уни овлаш ва таомда ишлатишнинг таъқиқланишидир. Фақат қаттиқ очарчилик натижасидагина ушбу таъқиқ — табуяя бузиши

мумкин бўлган. Олим лардан бирининг ёзишича илож сиз қолганда буандик қабиласига оид овчилар қайғу билан «вингонг» (дўсти) ёки «тумананг» «(ўз гўштини)» ейишга мажбурлигини кўкрагига қўлини қўйиб ўзининг яқини, бир қисми эканлигини изхор этган. Э.Пальмернинг ёзишича квинслендлик аборигенлар ўз тотемларига «катга хурмат билан қараганлар, агар уларнинг хузурида кимдир тотем хайвонини ўлдирса: «Нега бу йигитни ўлдирдинг? «Бу менинг отам» ёки «Менинг акамни нега ўлдирдинг?»—деб эътироз билдиришади . 1 1 Т от е м — Ш им о л ий А м е р ик а д а г и а л г о нк инл а р н инг од ж иб в е қ аб ил а с и т ил ид а н " у нинг у р у ғ и" маъносини беради. Адабиётларга дастлаб 1869 йил МакЛеннан ва 1887 йили Фрэзерлар томонидан киритилган. Базедовнинг ёзишича у кичкина қорамтир — сариқ илонни ўлдирганда, унинг олдидаги алуридья қабиласи вакили ўз оғайнисига хаяжонланиб: «Афсус менинг укам ўлди!»— деб мурожат қилган 2 . Кўпчилик қабилаларда жумладан Марказий Австралияда табу— тотемнинг гўштига нисбатан қўлланилган Аранда ва унга қардош қабилаларда тотем гўштини кам миқдорда истеъмол қилиш мумкин бўлган. Шимолдаги — какаду, воргаит, шимолий — ғарбдаги — кариера, вгалума, мардудунера қабилаларида тотем ҳайвонга нисбатан таъқиқ умуман бўлмаган. Тотемни ўлдиришга таъқиқ фақат маънавий тусда бўлиб, бу ҳолда факат норозилик билдирилган. Деярлик барча қабилаларда тотемлар билан боғлиқ афсоналар, маълум уруғларнинг вужудга келишини изоҳлайди. Мустамлака сиёсати бошлангунга қадар Эйр кўлидан шимолда Карпентарий бўғозигача одамлар ўзларини тотемнинг маълум жонли қисми деб ҳисоблашган. Бу хусусият айниқса арандаларда ёрқин намоён бўлган. Уларнинг тасаввурича тотемни инсон онасининг қорнида пайдо бўлган жойда олган. С.П.Толстовнинг фикрича бу, тотемнинг маълум жой билан боғланиши эса жуда қадимги (архаик) хусусиятдир. Тотемизм билан боғлиқ кўплаб муқаддас буюмлар бўлиб, у ла рн ин г о ра си да эн г м ашх ур и ар ан да ла рн ин г ва қ ўш ни қабилаларнинг «чуринги»ларидир Спенсер ва Гилленларнинг ёзишларича «чуринга» атамаси барча сирли ва сехрли нарсаларга айтилсада, амалда 8—15 см.

яллоқ тош ва дарахт бўлаклари бўлган. Чурингада турли расмлар доира ва ярим доира шаклидаги чизмалар, параллел чизиқлар ва нуқталардан иборат. Улар тотем аждодлари ва улар ҳақидаги афсоналарни ўзида акс эттирган. Австралияликлар чуринганинг сеҳрли кучига ишонганлар. Касал кишилар чурингадан бироз чангни (порошок) сувга қоқиб тушириб дори сифатида ичганлар. Жангда чуринга эгасига қўшимча куч бахш этади деб тушунилган. Тотем гуруҳининг умумий чурингаси махсус муқаддас жойда — эртватулунгада сақланган. Унга бегоналар, айниқса аёлларнинг кириши маън этилган. Тадқиқотчи Карл Штреловнинг ёзишича атама Тjuryndа шаклида ёзилиб: тью—"сирли", яширин, рунга—"хусусий" маъносини беради. Инициация синовларидан муваффақиятли ўтган йигитга тьюрунгуну кўрсатган қария унга: «Бу сенинг тананг, сенинг эгизагинг»деб таъкидлаган. Австралияликларнинг кўплаб маҳаллий тотемистик марказлари бўлган. Австралияликлар динлари фақат тотемизм билан чекланиб қолмаган. Уларнинг орасида зарар етказувчи афсунгарлик алохида ўрин тутади. Аборигенлар сеҳргарликдан жуда қўрқиб, ҳар қандай касалликни, ўлимни у билан боглайдилар. Қисман севги сеҳргарлиги ҳам бўлиб, унинг мақсади ўзга жинс вакилини ўзига қаратиш ҳисобланган. Масалан, арандалик йигит аёлни ўзига қаратиш учун оппосум жунидан тўқилган махсус боғични (чиларани) бошига кийган. Агар аёл чиларани кўрса кечаси йигитнинг чайласига албатта келади, деб тушунилган. Олд томондан белига тақиладиган чиғаноқлардан ясалган л онка—лонка тақинчоғи хам шу мақсадга қаратилган. Австралияликлар зарар етказувчи ва севги афсунгарлигини барчага хос, хар бир кишининг имконияти даражасидаги тадбир деб тушунишган. Ундан фарқлироқ даволаш магияси махсус табиблар ихтисоси хисобланган. Табиблик ўз илдизи билан ибтидоий халқлар медицинасига бориб тақалади. Лекин австралияликларда магия ва табобат орасида маълум фарқ бор. Халқ медицинасидан одамлар кундалик хаётда тез —тез фойдаланиб турганлар: турли шифобахш ўсимликларни қўллаш, окриган жойни боғлаш, уқалаш ва ёғ билан уқалаш, қон чиқариш деярлик

барчага маълум бўлиб у ёки бу шаклда қўлланилган. Лекин афсунгарликка оид даволаш усулларини фақат профессионал — «табиблар» қўллашган. Бундай табиб — шаманлар кўпинча дардни инсон танасидан сўриб майда тош ,ёғоч сифатида туфлаб ташлаганлар. Табиий бу нарсалар олдиндан оғизга солиб олинган. Шаманлар амалиёти австралияликларда тотемизм даражасида бўлмасада анимизм ҳам мавжудлигидан дарак беради. Лекин рухлар ҳақидаги тушунча австралияликларда аниқ бўлмасдан уни тасвирлаш хам мушкул.

Австралия байроғи.

Похожие

XIV-XV asrlarda O‘rta Osiyoda yuz bergan yangi renessans davri xalqimizning jahon sivilizatsiyasiga qo‘shgan hissasi

XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Rossiyaning siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy tuzumi

Shimoliy Amerikada mustaqillik uchun kurash va AQSHning tashkil topishi

O’zbekistonda sovetlarning aholini ko’chirish siyosati va uning oqibatlari

Turkistonning chorizm tomonidan bosib olinishi tarixshunosligi