AQSHda demokratik jarayonlar

Загружено в:

30.09.2019

Скачано:

0

Размер:

273.5 KB

Скачать

“AQSHda demokratik jarayonlar va prezidentlik boshqaruvining vujudga kelishi” mavzusida yozgan

M U N D A R I J A: Kirish…………………………………………………………………… 3 1.Amerika Qo’shma Shtatlarida milliy hukumatni shakllan- tirilishi………………………………………………………………… ..6 1.1. AQSHning federal hududiy tuzulishi....................................................................................................6 1.2. Milliy hukumatni shakllantirish va prezidentlik boshqaruvi..............................................................................................18 2.Amerika Qo’shma Shtatlarida demokratik jarayonlarni rivojlanishi............................................................................................26 2.1. XVIII asr oxiri- XIX asrlarda AQSHda demokratik jarayonlar................................................................................................26 2.2. XX asr – XXI asr boshlarida AQSH prezidentlarining demokratik jarayonlarni rivojlanishiga qo’shgan hisasi.......................................................................................................44 Xulosa.....................................................................................................57 Tavsiyalar…………………………………………………………….. Foydalanilgan manba va adabiyotlar o’yxati......................................59 2

Kirish Mavzuning dalzarbligi. Amerika Qo ’ shma Shtatlari azaldan biz uchun “ Sehirli diyor ” hisoblanadi . Mustaqillikga erishganimizdan so ` ng xalqimizning AQSH ga nisbatan bo ` lgan qiziqish yanada oshib ketdi . Bu bejiz emas , albatta . Shuni Aqsh dunyoning eng rivojlangan demokratik davlat hisoblanadi . O ` ziga xos taraqqiy yo ` lni bosib o ` tgan AQSH ning hozirgi darajaga etishuvida turli davrlarda unga boshchilik qilgan davlar rahbarlari – AQSH prezidantlarining xizmatlari bisyordir . Yurtboshimiz I . A . Karimov ta ’ biri bilan aytganda :” Xailqlqrning ozodlik , mustaqillik baxt - sadatga azaliy intilishi , o ’ z taqdirini o ’ zi belgilashga azmu qarori hayotdagi chuqur o ’ zgarishlarni harakatga keltiruvchi kuchdir .” 1 Shu ma`noda ushbu bitiruv – malakaviy ishininmg doilzarbligi quyidagicha izohlanadi: Birinchidan , AQSHning federal hududiy tuzulishi jarayoni davlatining rivojlanishida muhim manba hisoblanadi . Ikkinchidan : Milliy hukumatni shakllantirish va prezidentlik boshqaruvi mamlakatning milliy mustaqilligini mustahkamlshda asosiy rol o ’ ynagan : Uchinchidan : XVII asr oxiri – XIX asrlarda AQSHda demokratik jarayonlarning yuksalishi muhim ahamiyat kasb etadi . To ` rtinchidan : XX asr – XXI asrlarda AQSH prezidentlarining demokratik jarayonlarni rivojlanishiga qo ’ shgan hissasi mamlakatni ravnaq topishida muhim rol o ` ynaydi : Bitiruv – malakaviy ishning maqsad va vazifalari. Mazkur ishning maqsadi Amerika Qushma shtatlarining prezidaentlari tarixini mavjud manba va adabiyotlar asosida qiyos,tahlil asosida yoritib berish. Ishdagi asosiy bosh maqsaddan kelib chiqib quyidagi vazifalar belgilab olindi: -- AQSHning federal hududiy tuzulishi jarayonini yoritib berish: 1 Islom Karimov. O'zbekisto mustaqillikka erishish oatonasida. T.,2011. -416-bet. 3

-- Milliy hukumatni shakllantirish va prezidentlik boshqaruvinig o`ziuga xos hususiyatlarini ochib berish: — XVII asr oxiri –XIX asrlarda AQSHda demokratik jarayonlarining yuksalishi ni ko`rsatib berish: -- XX asr – XXI asrlarda AQSH prezidentlarining demokratik jarayonlarni rivojlanishiga qo’shgan hissasini mavjud adabiyotlar asosida ilmiy tahlil qilishdan iborat. Bitiruv-malakaviy ishning o’rganish darajasi. AQSH prezidentlari tarixini malakaviy ish salohiyatida yoritishda turli davrdagi materiallarni o’rganib quyidagi faktga keldik. Shu boisda ham ushbu adabiyotlarni ikki guruhga bo’lib o’rganildi: Birishnichi guruh: Soviylar davrida nshrdan chiqqan asarlar kiradi. Mazkur ishlar matsuraning negizida yaratilgan bo’lib ushbu adabiyotlarga I.A.Ivanyan, A.P.Papov, A.A.Fursenov, N.B.Papanovalarning 2 ilmiy ishlarini kiritish mumkin. Ikkinchi guruh: Mustaqillik yillarda yaratilgan adabiyotlar bo’lib bular ma’lum darajada voqeliklarni yaratishda xolisdir. Asosdagi adabiyotlar hisoblanadi. I.X.Ivanyan, B.M.Shpotov, X.Sinkotta, X.Tursunovlarning 3 ilmiy ishlarini ikkinchi guruh adabiyotlariga kiritish mumkin Bitiruv malakaviy ishning ilmiy yangiligi va amaliy ahamiyati. Ushbu malakaviy ishning ilmiy yangiligi avvalo shundan iborati mavzu ilk bor bitiruv-malakaviy ish sifatida ilmiy adabiyotlar bilan qiyosiy tahlil qilish asosida izchil taqdid etildi. Biz ilmiy iste’molga olib erishilayotgan materiallar va turli tarixiy manba va adabiyotlarga tayangan holda o’z fikr mulohazalarimizni bildirishga harakat qildik. 2 I.A.Ivanyan, Beliydom: president 4 Politeka M. 1975, Papov, Amerika 80-X, obshestvenoye mneniye I sosialneyi problema. M.1986 A.A.Fursenko prezidenti I politeka SSHA. M. 1990 A.B.Papanova agressev SSHA protiv Meksiki. M. 1975 3 Ivanyan.E.A, Ot Darojna Vashengtona do Djordja Busha dope pressa. A.1991, Shpatov B.M.Prolishlenniy perevorot v SSHA. M. 1991 X.Sinnotta. Amerika tarixining asoslari, T.1998, X.Tursunov. Amerika prezidentlari. T.2004 4

- AQSHning federal hududiy tuzulishi va uning tarixiy ahamiyatini ochib beri ldi. - Milliy hukumatni shakllantirish va prezidentlik boshqaruvinig o`ziuga xos hususiyatlari yoritib beradi. - XVII asr oxiri –XIX asrlarda AQSHda demokratik jarayonlarining yuksalishi - tizimlashtirilib tahhlil qilindi. - XX asr – XXI asrlarda AQSH prezidentlarining demokratik jarayonlarni rivojlanishiga qo’shgan hissasii mavjud adabiyotlar asosida ilmiy tahlil qilindi. Ushbu ishda AQSH prezidenltlari tarixini tadqiq etishda ilmiy bilishning holislik haqqoniylik tamoillariga amal qilindi. Turli manba va ma’lumotlarni tahlil qilishda ularga qiyosiy va tanqidiy nuqtai nazardan yondashadi. Davr xususiyatlarni nazarda tutgan holda voqealar tarixiylik yondashuv usullari asosida umumlashtiriladi va tahlil etildi. Bitiruv malakaviy ishining taqdimot qismi va xulosa qismida keltirilgan ma’lumotlardan umumiy o’rta ta’lim maktablari, akademik lesiylar, o’rta maxsus kasb-hunar kollejlarida tarix fani darslarida qo’lla’nishi mumkin. Ishning aprabasiyasi. Bitiruv - malakaviy ish Qarshi Davlat universiteti Tarix fakul’teti ”Jahon tarixi va arxeologiya” kafedrasi qoshidagi ”Yosh tarixchi” to’garagida ma’ruza qilingan va kafedra yig’ilishlarida muhokamadan o’tgan. Bitiruv malakaviy ishning tuzilishi. Ishga kirish, II-bob, besh fasl, xulosa, adabiyotlar ro’yxatidan iborat 5

1 .Amerika Qo’shma Shtatlarida milliy hukumatni shakllan tirilishi 1.1. AQSHning federal hududiy tuzulishi Amerika Qo`shma shtatlari –g`arbiy yarim sharda joylashgan. 50 ta shtat va kolumbiya federal okrugidan iborat federativ respublika.Yer maydoni – 9,4 mln egallagan yer maydoni jihatidan Kanada va Hitoydan keyin uchinchi o`rinda turadi.1959-yildan boshlab AQSH hududi uch qismga bo`linadi.Bu qismlar o`lchami jihatidan, jug`rofik xolati bilan, tabiiy sharoiti bilan, rivojlanish darajasi bilan alohida mavqeyiga ega. 1. 1959-yilgacha bo`lgan AQSH ning o`z hududi .Bu hudud maydoni 7,83 ml km axolisi 237 ml kishi. Shimoldam Kanada bilan, Janubiy- g`arbda Meksika bilan chegaradosh, janubda Meksika suvlari bilan, sharqdan atlantika okeani suvlari bilan, g`arbdan Tinch okeani suvlari bilan yuvilib turadi. 2. Alyaska ko`p sonli orollari bilan shimoliy Amerikaning shimoliy- g`arbida joylashgan. Hududi -1,53 km,axolisi- 521 ming kishi. Alyaska Kanada bilan chegaradosh. 3. Gavaya tinch okeanidagi 24 ta orollari bilan birga davlat hududining ,2% tashkil etadi. Hududi -16,8 ming km,axolisi 1054 ming kishidan iborat. Dastlab federatsiyaga 13 ta shtat kirgan: 1. Nyu-Gemsher 8. Delaver 2. Massach-Sets 9. Merelin 3. Rot-Aylen 10. Verginiya 4. Konnektenn 11. Shim Karalina 5. Nyu-York 12. Jan Karalina 6. NYu-Djersi 13. Jorjiya 7. Pinsilvaniya Oxirgi shtat maqomini olgan shtatlar Alyaska va Gavaya.!959-yildan qo`shma shtatlar tarkibiga kirgan. Amerika Qo`shma shtatlari rasmiy hisoboti mavjud shtatlarni 9 regionga ajratgan. Bular: 6

1. Yangi Angliya:Men Nyugempsher,Vermunt, Massaj –Sets, Massajusets, Rot-Aylen,Konniktikut; 2.O`rta atlantik shtatlar: Nyu –York, Nyu-Jersi,Pensilvaniya; 3.Shimoliy sharqiy markaz: Ogoyo, Indiyana, Illinoyez, Uichigan,Beskonsin; 4.Shimoliy –g`arbiy markaz: Mennisota,Oyova, Missuri, Shimoliy dakota, Nebraeka, Kanzas; 5.Janubiy-Atlantik Shtatlar:Dalavir,Merelen, Kolumbiya,Federal okrugi,Virginiya,G`arbiy Virginiya, SHimoliy Korolina, Janubiy Korolina, Jorjiya ,Florida; 6.Jan-G`arbiy Markaz: Arkanzas ,Luiziana,Oklaxoma,Texas. 7.Jan-Sharqiy Markaz : Kentukki ,Tenessi,Alabama,Missisipi; 8.Tog`li SHtatlar:Montana, Andoha,Vayoming,Kolaroda,Nyu- Meksika,Arizona,Yuta,Nivada; 9.Tinch Okiani Shtatlari: Vashington ,Oregon,Kaliforniya,Alyaska,Gavaya; Xaar bir shtat okruglarga bulinadi ,jami 3041 okrug,ananaviytarizda graflik deb ataladi. Maxalliy o`z -o`zini boshqarish dastlab shaxarlarda boshlangan ,keyin qishloqlarda amalga oshirilgan . Poytaxti Vashinton shaxri .Vashington shaxrining maydoni-178 km ,axolisi-626 ming kishi. 1791 yil asos solingan . 1800 yil 1 dekabrda poytaxt etib tailandi.Filadelfiyadan kongiress va asosiy xukumat muassasalari olib kelindi.AQSHning birinchi prezidenti –jorj Vashingtonnomi bilan ataladi. SHimoliy Amerikada 1775-1783 yillarda bo`lib o`tgan xalq ozodligi xarakatlaridan sung mustaqillik qulga kiritildi . Giografik jihatdan turli xududlarga bulingan 13 ta shtat yagona Federatsiyaga ,Fediratsiya davlatiga birlashadi va Amerika Qushma SHtatlari tashkil qiladi. Ana shu SHtatlarni birlashtirib turish ba ularni boshqarish uchun kuchli xokimyatga zaruriyat seziladi. Shu tufayli 7

mamlakatda prezidentlik boshqaruvi joriy etiladi .1787 yilningmay sentiyabrning oylarida Feladelfiya konistitusion yig`ilishida ishlab chiqilgan va qabul qilinda 12 shtatdan jami 13 shtat edi. 55vakil ishtirok etadi . bu ishtirokchilarni “Asoschi otalalar ‘ deb atash qabul qilingan . Kanistitutsiyaning ishlab chiqarishda ular o`z oldilariga uch asosit siyosiy maqsadni quydilar: 1.Uzoq chuzilgan rivalutsiya rivojlanishini to`xtatish. 2.Federativ asosdagi mustahkam davlat tuzish. 3.Xuquqiy mulkchilik xuquqini aniq asoslar bilan ximoyalash va AQSHning qisqa fursatda jaxondagi yetakchi davlatlardan biriga aylanganligi yuqoridagi ko`zlagan maqsadlar amalgam oshganligini bildiradi .Mavjud davlatlar orasida iqtisodiy qudrati jihatdan AQSH birinch urinda turadi. Takidlash zarurki zaruzki ,Amerika bunday yuksaklikka XIX asrning oxirlaridagina erishib ,Buyuk Evritaniya va Fransiya kabi davlatlarni ortda qoldirib ketdi .Amerika kashf etilgan davirlarda yerli aholi –xindular rivojlanish birasida boshqa xalqlardan ancha orqada edi.Ammo tarixan qisqa vaqt mobaynida yuksak rivojlangan mamlakatga aylandi. Uning 1775 yilgacha oldinma- ketin Ispaniya ,Fransiya ,Gollandiya ,Buyuk Britaniyaning mustamlakasi bulganligi xisobga olsak bo` o`zgarishlarning ilg`or rivojlanish ekanligini ko`rishimiz mumkin. 1775-1783 yillardagi xalq ozodligi uchun bo`lgan kurashlardan toki 1861- 1865 yillardagi fuqarolar urishigacha bulgan dabir Amerika kapitalizimining rivojlanish davri buldi .Amerikaning ham ijtimoiy ham iqtisodiy sohalarda yuksaklikka erishganligi tasodif emas .buning abektiv - inson irodasiga bog`liq bo`lmagan ,subyektiv –inson irodasiga bog`liq bulgan omillari bor. Bu haqida batafsilroq keng yoritsak –da, birgina misol:1861-1868 yillardagi AQSH fuqarolar urushinini urgansak. Aslida bu urush bozor munosabatlariga o`tgan shimol bilan quldorlik plantatsiyalari saqlangan janub o`rtasidagi tuqnashuv ,eskilik qoldiqlari inqilobiy tarizda inkor itilib ,rivojlanish munosabatlari uchun keng yul ochib berilishi 8

edi.Qoloq usulidagi dehqonchilik O`rnini ilg`or kapitalistik fermerchilik egalladi.Bu ham ilg`or rivojlanishning bir omili bo`lib qoldi. 1787 yili qabul qilingan ba ayni vaqitda xam amalda bo`lgan AQSH konistitutsiyasig(26-martda o`zgartirish kiritilgan) Muvofiq Amerika prezidenti xar to`rt yilda, noyabirning birinchi seshanbasida buladigan saylovlarda saylandi.G`olib kiyingi yilning 20 yanvaridan boshlab o`z vakolotini bajarishga kirishadi. Saylovdan 20 yanvargacha bo`lgan vaq g`olib chiqqan prezidentga yangi hukumatni tuzish va o`z faoliyatini boshlashga yetarlicha tayyorgarlik ko`rish uchun beriladi . shuni alohida takidlab o`tish kerakki ,Amerikada president saylovida g`olib chiqsh uchun saylovlarning 50 foizidan ko`prog`I ovozni olish shart emas ,saylovda da qatnashgan saylovchilarning ko`pchilik ovozini olgan nomzod saylangan hisoblanadi . AQSH da prezidentsaylovi birinch marta o`tkazilgan 1788 yilning noyabir oyida Amerika inqilobi va mustaqillik uchun kurash xarakatining qaxramonlaridan general Jorj Vashington g`olib chiqadi .1789 yil 20 yanvaridan o`z vakolatini bajarishga kirishadi .1792 yildagi saylovda ikkinchi bor g`olib chiqib ,1797 yil yanvarigacha AQSH ni boshqaradi . Amerikacha demakratiyaning ikki asirdan buyon rivojlanib sayqal topgan ko`rinishi :bir kishining uzog`I bilan ikki karra prezident bo`lib saylanishidir . uchunchi gal bo`lishi emas . Buni Amerika Bosh Qonuni rad etadi. Kim bo`lishidan qat’iy nazar manzil ohirgi muddat .Shunday qilib Amerika Qushma shtatlari Prezidentligi 200 yildan ko`proq tarixga ega .Ana shu davirda Amerikada 42 kishi prezident bo`lgan . AQSH tarixida ularning xar birining o`rni bor . SHuning uchun ham ularning barchasini nomi Amerikada xurmat bilan tilga olinadi ,ezozlanadi .Xar bir prezidentyurtida uning muzeyi yoki kutibxonasi tashkil qilinib unga sobiq prezident faoliyati to`liq aks ettirilgan . AQSH ning brinchi prezidenti 1789 yil saylangan Jorj Vashingtonning siyosiy faolyati 17 sentiyabir 1787 yil qabul qilingan konstitutsiyasiga 1776-yil 4-iyulda Jefferson yaratgan 9

mustaqillik dekloratsiyasiga muvofiq jamoat fikri va demokratik kayfiyati asosida bordi. Britaniya qirolligidan tobelikdan qutulgan Amerika koloniyalari barcha insonlar teng etib yaralgani va hayot ozodlik hamda baxtli bo`lish borasida daxlsiz huquqlari bilan taqdirlangani haqidagi haqiqatni avj oldirdi.AQSH Konistitusiyasi va huquqlari Bilsh doirasida ta`sis etilgan siyosiy tuzum misolida dunyodagi fuqorolarning hurmat etilgan va muhofazalangan taqdirdagina kun kechirish muqarrar bo`lgan hukumatining ilk amaliy tajribasiga guvoh bo`ldi. Demokratiya aniq tugallanga talimot emaski,uni tezda o`zlashtirib olinadigan Demokratiya bir ma`noda fikrlar majmui turmush tarziki uni keng yoyish va uzlashtirish uchun uning talablari asosida uning muhitida inson o`z hayotida oila a`zolari jamoatchilik boshqa millat-elatlarga munosabatlar bilan yashab ko`rish lozim. Demokratlar ham o`z faoliyatiga qarab baholanadi,Bu faoliyatni nuzlashtirish bir kunlik ish emas.Demak Amerikada ham demokratik an`ana va g`oyalar Amerika mutaqilligi va konistitusiyasiga kiritilgan hozirgacha 26 tuzatishlarda va 1789 yili kiritilgan dastlabki 10 tuzatishda ifodalangan edi. XVIII asrning ikkinchi yarimida shtatlar bir qancha gazeta va jurnallar chop etila boshladi.Boston,Finlandiya,Nyu-Yorkda o`nlab kitob magazinlari va bebliotekalari,tipografiyalari ish yurita boshladi.Jurnalistika asosiy rolni o`ynay boshladi.1765 yil shtatlarda 43 ta turdagi gazeta mavjud edi. Amerikaning mustaqillik uchun kurash tarixi,mustaqillik kurashlari Bendjamin Franklin va Tomas Jefferson nomi bilan bog`liq.Ular mustaqillik uchun kurashda katta rol o`ynaydilar. Bendjamin Franklin yoshligidan nashriyotda ishlardi.Uning ish sharoiti va va turmush tarzi mustaqillik uchun kurashchi bo`lib etishishga sabab bo`ldi.Chunki uning nazariy tushunchalari amali hayotda aks etar edi.O`zining yozishicha:”qotib qolgan afsonalarga emas,zaruriy ilg`or g`oyalarva tushunchalarga” erishishgina – yaxshi amerikalik bo`lish uchun xizmat qiladi. Franklin siyosiy iqtisod,falsafa,tarixiy muammolar ustida ish olib borar edi.Bu sohalarda ilg`or taraqqiyot kishisiga aylanadi. Franklin maorifni targ`ib qilish bilan shug`ullanadi. 10

Yan bir mustaqillik harakati ishtirokchisi T.Jefferson asilzodalardan etishib chiqqan bilimli,ilg`or fikirli kishi edi.U ham maorifni targ`ib qilish bilan shug`ullanardi.Jeffersonning asosiy g`oyasi mayday hususiy er egaligi edi. Franklin bilan Jeffersonning qarshlari fransuz va ingliz ma`rifatchi demokratlarning qarshlari o`z ta`sirini utkazdi.Qisqa qilib aytganda XVIII asrning o`rtalarida Angliyaning Shimoliy Amerika kaloniyalarida yangi millatning belgilari,qarashlari aks eta boshladi. 1765 yil oxiri 1766 yil boshida birinchi revalusion tashkilot “Ozodlik o`g`lonlari” tuzildi.Bu tashkilot mustaqillik yo`lidagi dastlabki tashlangan qadam bo`ldi.Asosiy masala harbiy yurishlarda kim boshqaruvchilik qilishi masalasi edi. Harbiy kuchlar boshlig`i etib matonatli askar Jorj Vashington etib tayinlandi. Mustaqillik tarafdorlari 1876 yilning 10 iyunida kongresda “Mustaqillik deklaratsiyasini” tayyorlash uchun komissiya tuzadilar. T.Jefferson,B.Franklin,J.Adams,R.Sherman,R.Livingstonlar komissiya azosi bo`ladilar. Mustaqillik deklaratsiyasi AQSH tarixida birinchi davlat rasmiy hujjati bo`ldi.U davlatchilik asosida qurilgan xalq mustaqilliga prinsplaridan iborat bo`ladi.U xalqqa mustaqillik uchun kurash huquqini beradi. Jefferson rahbarligida tayyorlangan Mustaqillik deklaratsiyasi ayrim tuzatishlar bilan 4 iyul 1776 yil qabul qilindi. Mustaqillik deklaratsiyasi qabul qilingan kun 222 yildan beri amerikaliklarning milliy bayrami sifatida nishonlanib kelinadi. AQSH dagi turli shtatlarda turli xarakterdagi konistitsiyalar qabul qilingan bo`lib,demokratik g`oyalar oz yoki ko`p kiritilgan edi.”Adabiy ittifoq va konfederasiya” ning amerika konstitusiyasini ishlab chiqish uchun harakat boshlandi.Bu konistitusiyaning birinchi rejasi 1775 yilning iyulida Franklin tomonidan taklif etiladi.Ikkinchi martda 1776 yilning yanvarida taklif etiladi,ammo,bu urinishlar samara bermaydi. Shtatlar tomonidan tasdiqlangan “Konferensiya moddalari” deb ataluvchi loyixa 1781-yil 1-martdan kuchga kiritiladi. Konferensiya moddalarida oliy organ kongress hisoblanadi.Ko`p sabablarga ko`ra bu kuchsiz konstitutsiya edi. 11

Vashington boshchiligidagi yangi Amerika armeyasi kuchli britan armiyasi bilan to`qnashishi kerak edi.Kongerisda tayinlangan 19 generaldan faqat 3 tasi maxsus tayyorgarlikdan o`tgan edi.1775-yilning oxirida urush harakatlari boshlandi.1776- yil oxirida britan kuchlari rojdestvoni nishonlayotgan vaqtda amerikaliklar ittifoqi tuzildi. 12 -may 1784-yilda Angliya bilan tinchlik sulx shartnomasi rasmiy kuchga kiritildi. 1781-yil kuchga kiritilgan Konstitutsiya mamalakatda “qonun va tartib”rejimini o`rnatgan,boshqarilmaydigan demokratiyaga keng yo`l ochib berilgan edi. Konstitutsion konvent yopiq eshik doirasida o`tkazildi.Yig`ilish Filandiyada 1787-yil may oyida boshlanib 16 hafta davom etdi.Mavjud 13 shtatdan 12 tasidan 74 vakil saylangan edi.Yig`ilish ishida qatnashganlarning yuqori ko`rsatkichi 55 ovoz tashkil etdi.Yig`ilishda qabul qilingan Konstitutsiya yangicha hujjat bo`ldi. Konstitutsiyada “Hokimyatning bo`linishi”prinsplari ham ishlab chiqildi.Prezident boshchiligidagi ijro etuvchi hokimyat.Qonun chiqaruvchi hokimyat – Kongress . Sud hokimyati- Oliy sud. Qonun chiqaruvchi hokimyat ya`ni kongress va oliy sud bir-biridan mustaqil, O`zaro markazlashganhokimyatni tashkil qilar edi. T.Jefferson 1787-yil noyabr oyida Konstitutsiya bilan tanishib chiqdi.”Bill huquqlari” doirasidagi 10 ta tuzatish kiritishni taklif qiladi.1789-yil kuchga kiritilishi kerak bo`lgan dastlabki o`nta tuzatish 1791-yil noyabrdan kuchga kiradi. I-&. Aqshda demokratik jarayonlarning boshlanishi. Prezident misolida. 1789-yil Martida II shtat vakillaridan iborat kongressning I-sessiyasida Konstitutsiya tasdiqlandi. 1790-yil noyabr oyigacha hokimyat binosi Nyu-Yorkda bo`lib, keyin Feladelyafiyaga ko`chirildi.Seatning taklifi va roziligi bilan Oliy sud va departament AQSH prezidenti tayinlandi. 30-aprel 1789-yil Vashington prezidentlikka, J. Adams Vitsi- prezdentlika , G.Noks harbiy deportament boshlig`I, E. Rendolf general prokuror etib tayinlandi. 1800-yilda siyosiy hokimyat federal partiya qo`lidan chiqib, jeffersonchi respublikachilar qo`liga o`tdi.Prezidentlikka saylangan Jefferson o`zini 12

respublikachi-demokrat deb atadi. Jefferson 1801-1809-yillarda prezdentlik qildi. 1797-yil 1801-yil yillarda prezidentlik qilgan J.Adams ko`p ovoz plish hisobiga prezidentlikka saylan gan edi. Uning ikkinchi muddatda saylovlar jarayonida respublikachilar partiyasi namoyondasi Jefferson saylovda yutib chiqdi. 1800- yildan uning prezidentlik davri “1800-yil revolyutsiyasi” ham deb atadilar. Avvalo ular siyosiy ishni 1791-yil kiritilgan Billi huquqlarini hayotga tadbiq etishdan boshladilar.Siyosiy faoliyatda Jefferson va J. Medison 1809-1817 davrida “biz hammamiz respublikachilarmiz, hammamiz federalistlarmiz” tushunchasi ostida ish olib bordilar. Jamoatchilik hayotida demokratiyaga keng yo`l ochishga harakat qiladilar.Buning uchun islohatlarga keng yo`l ochildi. 1809-1817-yillarda prezdentlikka saylangan J. Medison 4 va Jeffersonlarning siyosatda tutgan yo`li va g`oyalari bir-biriga yaqin edi. Har-xil yo`llar bilan ikki prezident AQSH ning siyosiy, iqtisodiy rivojlanishiga barobar rivojlanishiga barobar harakat qilishdi.Jeffersonning 2-muddat prezidentligi davrida demokratik asosdagi programma deyarli butun mamlakatga yoyilgan edi. Jeferson demokratik g`oyalarni ham ichki, ham tashqi siyosatda, ham tashqi siyosatda respublikachilar ma`muriyatini amalga oshirgan islohatlari deb hisoblash mumkin. 1816-yil saylovlarda respublikachilar partiyasi nomzodi Jeyms Monro /5/34 ovozli federativ partiya a`zosi R. Kinga raqib sifatida 183 ovoz bilan prezidentlik saylovida yutib chiqdi. Uning 2-muddat saylanishi /1820/ deyarli raqiblarsiz 231 ovoz, I qarshi ovoz hisobiga bo`ldi.Monroning fikricha : prezident bir partiyaning lideri emas, balki xalqning boshlovchisidir.Monro prezidentlik davrini har-xil nom;lar bilan aytadilar. 1825-yilgi saylovlarda davlat sekretarlari vazifasida ishlab kelgan Jon Adams /6/ respublikachilar partiyasi vakili yutib chiqdi.Uning 1823-yilgacha prezidentlik davrida shunday muhit paydo bo`ldiki yangi partiyaning shakllanishi va Amerika tarixida yangi bosqichning boshlanishi bilan bog`liq. O`z maqsadiga ko`ra demokratik g`oyalarga asoslangan yangi partiya va pezident Joksonning faoliyati /37/ boshlandi. 1829-yil 4-martida oliy sud raisi J. Marshall 13

general Jeksonning prezidentlik qasamyodini qabul qildi. G`alaba qilgan partiyaning tarafdorlari Qo`shma shtatlarning siyosiy hayotiga mustahkam kirib bordilar.Ma` muriyatga kirgan kishilar turli yo`nalishlardagi kishilar bo`lib, ularning “oshxona ”ma`muryati deb atashar edi. 1836-yilgi saylovlarda demokratlar nomzodi M. Van-Byuran /8/ prezidentlikka saylandi. Jekson va Van- Byure n prezidentligi davri to`g`risida “Amerikadagi demokratiya haqida” /1835-1840/ asari /A.Tokvile/ yozildi. Uni “tenglik davri ” deb atash boshlandi. Hozirgacha “jeksoncha demokratiya” termini mavjud.”Jekson davri” siyosiy hayotni demokratiyalar, ayniqsa saylovlarni demokratiyalashdan iborat edi. 9-Prezident Uge Garresson arzimas muddatda (1841-yil 4-mart, 1841-yil 4-aprel) davlatni boshqardi. Sh.Tayler (1941-1945)yilllarda Oq uyda faoliyat olib bordi. U 10- prezide4nt hisoblanadi.1945-yilgi prezident saylovlarida Sh. N. Polk g`alaba qildi. U 1845-1849-yillarda faoliyat olib bordi./11/Mana shu davrda bo`lib o`tgan yana bir muhim tarixiy huquqiy jarayon ga to`xtalib o`tish lozim. XIX asrning birinchi choragida boshlangan va 1920-yilga kelib AQSH Konstitutsiyasiga 19-qo`shimcha sifatida kiritilgan ayollarning ovoz berish huquqi uchun harakat shu davrda bo`lib o`tdi. Janubda tug`ulgan Frederik Duglas yozuvchilik va notiqlik san`atini namoyish etdi. Qullikka qarshi kurash komponiyasini “Shimol yulduzi ”deb nomlagan gazetani tasis etishdan boshladi.Massachuseti shtatida boshqarishning namoyondasiga aylandi. ( yer osti temir yo`li) deb ataluvchi tashkilot tuzdi. Ferederik Diglas Amerikalik qora tanlilar ozodligining kurashchisi va ayo;llarning ovoz berish huquqi uchun kurashchiga aylandi. 1849-yildan 1950-yil ozgina muddat Z.Teylor /12/ prezde3ntligi davri bo`lib, tarixda nom qoldirgan shaxslardan biridir./1950-1953/ yillar M. Felmor /13/ davlatni boshqardi./ 1852-yilgi saylovlarda davlat ichidagi mayda bo`linishlarga qarshi g`oyalar bilan demokratlar siyosat maydoniga chiqishdi. Saylovga G`olib chiqishga muvaffaq bo`lishdi. Demokratlar nomzodi general F. 14

Pers/14/ /1853-1857/ 1601117 ovoz bilan saylovda g`alaba qildi. Erishilgan yutuqqa qaramay demokratlarning holati mustahkam emas edi. 1856-yilning 2-6 iyulida Tsintsinatida demokratlarning yig`ilishi bo`ldi va unda prezidentlikka nomzod etib siyosatchi deplomat Jeyms Byuk enin tayinlandi.1857-yilgi Prezident saylovlarida demokrat Bekkinin /15/ /1857-1861- yil/ g`alaba qildi. /1861-1865/yil AQSHda fuqorolar urushi boshlaninib ketadi.1860-yil saylov kompaniyasida respublikachilar xokimyatga erisha olishlariga ishonch bildirishdi. Respublikachilar Oq uy uchun kurashda demokratlarga jiddiy zarba berdilar.Prezidentlikka nomzod qilib 1809-yil 12- fevralda Kenttukki shtatida tug`ulgan Avram Lenkolin ko`rsatildi. Lenkolinning o`tkir bilimi, kishilar bilan oshkora muloqotlari orototorlik san`atini uni siyosat sohasida tezda mashhur qilib yubordi. Saylovlar kurashi hamma muammolarni keyingi o`ringa surib yubordi. Saylovda Lenkolin ishchilarni qo`llashiga suyanadi. Avraim Lenkolin /16/ prezidentlik davri /1861-1865/ AQSH prezidentlari davridan farq qilib grajdaninlar urushi yillariga to`g`ri keldi. Bo`lib o`tgan fuqorolar urushi aslida bozor munosobatlariga o`tgan shimol bilan quldorlik plantatsiyalari saqlangan janub o`rtasida hal qiluvchi to`qnashuv edi. Qolaversa 1862-yil Avraim Lenkolin gamstenlar to`g`risidagi qonun chiqardi. Unga ko`ra amerikalik har bir fuqoroga 10$ badal evaziga 160 akir, ya`ni 64 gektar yerni tekinga olish huquqi berildi. 5- yildan so`ng fuqoro shu yerning egasiga aylangan.Shu yusunda xususiy yer egaligi yuzaga keldi. 20yil davomida Amerikada 28mln gektar yer fermirlar qo`liga o`tdi shu asnoda hamma sohalarda erkin bozorga aylangan. Yangi jamiyatning barcha unsurlari yuzaga keldi, fuqorolar urushi yillaridagi Lenkolinning yana bir xizmatlaridan biri qulchilikni tugatishni revalitsion yo`lini tanlagan edi. Bu qullikni tugatilishini tezlashtirdi. 1865-yilning 4-martida Lenkolin 2-muddat prezidentlikka saylandi. Prezident Amerika xalqini tinch va do`stona yashashga chaqirdi. AQSH ning jahon miqyosidagi xalqlar bilan tinch totuvligiga erishishni o`zining bosh vazifasi deb 15

bildi. G`zalaba munosbati bilan o`tkazilayotgan bayramda ishtirok etayotgan Lenkolin aktiyor Butest tomonidan otib o`ldiriladi. 1865-yil Jonson /17/ prezidentlikka saylandi U 1864-yil respublikachilar partioyasi a`zosi sifatida vessi-prezident etib saylangan edi.1865- 1877 AQSH tarixida qayta qurish davri bo`lib kirdi. 1867 yildi chorizim Alyaskani AQSH ga sotdi .1867 yilning 30 martida Rasiya va AQSH Alyaskani sotilganligi xaqidagi shartnoma tuzidilar.Bu AQSH uchun manfaatli shartnoma bo`lib,AQSH 577390 km xudud uchun jami 7,2 mln dollor oltin miqdorida pul to`ladi . Jonsoning prezidentlik davrida matbuot bilan president o`rtasidagi munosabatlar yaqinlashadi .Bu munosabatlar mamlakatdagi umumjamochilik o`rtasidagi ta’sirini oshishiga olib keldi . 1868 tilgi prezidenlik saylovlarida 18-prezident etib respublikachilar nomzodi , taniqli general va fuqorolar urushi qahramoni Ulissa. S Grand saylandi . Uliss Grand ba ‘zida AQSH dagi fuqarolar urushi ham deb ataladigan ikkinchi Amerika burjua inqilobi davrida I 1861-1865 Oq uyga keldi .Fuqorolar urishidagi shimolning g`alabasi egh zarur jarayonlarning boshlanishi bo`ldi .Tabiiy –geografik ,satsial iqtisodiy imkoniyatlarning yani mamlakat g`arbidagi xududlarning ishga solinishga olib keldi. . Grand Oq uyda 2-muddat prezidentlek qilish xuquqini xam oldi .1869-1877 1872 yilgi president saylovlarida respublikachilar partiyasining nomzodi X.Grili va Vektoriya Vutxall ismli ayol demokratlar partiyasiga raqib bo`lib chiqdi. Lekin ular davlatdagi siyosiy nufuzli o`rinni egallay olmadilar. 4 1877-yilgi president saylovlarida qo`shma shtatlardagi 19-prezident etib Razerfort Xeys u Oq uyda o`z faoliyatini boshladi. /1877-1881/ U ko`pgina shtatlarda tugallanmay qolgan “qayta qurish”ni o`z zimmzsiga olgan. U janubiy shtatlardagi iqtisodiyotni rivojlantirish uchun mablag` ajratishga va`da berdi. 1877- yil davomida prezident Xeys u o`z vadalarini bajardi.Qayta qurush jarayoning 4 Belidom: Prezidentiy Politika .M -75. 16

tugallanishi mamlakatdagi ko`pgina nizolarni to`xtatib qo`ydi. 1876-yilgi saylovlardan keyin ham respublikachilar o`z mav qealarini saqlab qoldilar. 1880-yilda J. Garfeld AQSHning 20-prezidenti etib saylanadi. Respublikachi president Garfeld 1881-yilgacha Oq uyda faoliyat olib boradi. 1.2. Milliy hukumatni shakllantirish va prezidentlik boshqaruvi 17

1890-yilgi prezidentlikka saylovlarda demokratlar partiyasi nomzodi Uyilyam Brayin va respublikachilar nomzodi Mak-Kenli nomzodlari ko`rsatildi va qo`ahma shtatlarning 25 –prezidenti etib Mak-Kenli sayalandi.Mak-Kenli prezidentlik davri mamlakat iqtisodiyotining o`sish davri bo`ldi.Bojxona tarixlarining yani sistemasi ,Amerika ichki bozorini chet el tovarlari raqobatlaridan ishonchli saqladi. Tashqi siyosatdagi o`zgarishlar ham Mak-Kenli nomi bilan bog`liq. 1900-yilning iyun oyida Feladelfiyada o`tkazilgan respublikachilar partiyasining zezdida 1900-yilgi saylovlar uchun yana Mak-Kenli nomzodi tasdiqlandi. Vetsi-prezidentlikka Nyu-york shtati gubernator Teador Ruzveld tayinlandi.Demokratlar Antiim Prealistik shiorlari bilan chiqadilar. Mak- Kenli biznisdagi yutuqlar mamlakatning hamma sohasida yututqlar olib kelishiga ishonar edi. Bu esa katta beznisni kuchaytirishni olib keldi. Ammo 1901-yilning sentiyabrda Mak_kenlining ikkinchi muddat saylanganligi tantanalaridan olti oy o`tib, Prezidentga suyiqasd uyushtirildi. Og`ir yaralanib 8 kundan keyin vafot etdi.42-yoshli Vetsiy –prezident Teodor Ruzveld AQSH ning 26-prezidenti o`z faoliyatini boshladi.T.Ruzveld “Buyuk ” deb atashga loyiq prezidentlarning qatorida turadi. Prezidentlik qasamyodini qabulqilayotganda Ruzveld Mak-Kenlining tashqi va ichki siyosatdagi yo`lini davom ettirishga vada beradi.1904-yilgi saylovlarda Ruzveld yana ikki yilga qayta saylanadi. U shaxsiyati o`ta murakkab shaxs edi. U birinchilardan bo`lib, president sifatida matbuotning axamiyatini president shaxsiyatini mashg`ul bo`lishidagi ahamiyatini tushunib etdi. Gazeta Jurnallar sahifasida o`zi uchun noqulay bo`lgan habarlarni chiqishiga yo`l qo`ymadi. 1908-yilgi presidentlik saylovlarida respublikachilar nomzodi F.U. Govard Taft AQSH ning 27-prezidenti etib saylandi. Taftning siyosati kutilganidek natijalar bermadi.Bu esa partiyaning ta`sirini tushurib yubordi.1910-yilning 30- avgustida T. Ruzveld Kanzasda “Yangi millatchilik “ mavzusidagi nutqi bilan chiqadi. U president Taftning siyosatini qoralab chiqadi. President Taft esa kopitalni himoyalash borasidagi o``zining ichki siyosiy faoliyatida “Monro 18

Doktirinasining davomchisi/1823” sifatida ish ko`radi. Bu holat chet el bozorlarining Amerika tavarlari egallashiga olib borar edi. 1911-yilda respublikachilarning bir qismi senator Robert Vafollet boshchiligida milliy ilg`or respublikachilar legasini tashkil etadilar. Ular navbatdagi respubligachilar milliy yig`ilishida Prezidentga jiddiy raqib ko`rsatishlari mumkin edi .Ruzveld yig`ilishda Taftnitanqid qiladi .Yirik moliadorlar nafaqat Ruzveld nomzodi yoqlashni ,balki uni moliyaviy taminlashlarini bildirdilar .Taft vaRuzveltning ko`p yillik do`sligi unitilgan edi. 1912 yilning iyunidagi respublakichilar milliy sezdida Taft o`z nomzodi g`alabasiga erishdi.Lekin Ruzveld taraftorlari Prezdentlikka nomzod qilib Ruzveldni ko`rsatishdi .Demakratlar esa AQSH prezidentlidiga nomzod qilib sobiq professor ,Nyu Jerse shtati gubernatori Budro Vilsonni ko`rsatdi .T.Ruzveld Taft foydasiga nomzodlikdan voz kechdi V.Vilson unlab siosiy va tarixiy asarlarning muallifi edi .’’Kongressni ximoya etish “ ‘’ Davlat : tarixiy bva amaliy siosiy faoliyat asoslari “ ‘’Jorj Vashinton “ Ko`p tomli ‘’ Amerika xalqi tarixi “ ‘’ qushma shtatlarda Kanistutsion boshqaruv “ asrlarining o`z ham Vilsoninig siosiy faoliyatini ko`rsatib berdi .prezidentlik o`rnida o`zidan avvalgi sisachilardan ko`ra samaraliroq tadbirlar qullashga ishonch paydo bo`ldi ‘’ Prezident ichki faoliyat kishisi bo`lib qolmasligi kerak ,tariximizni rivojlantiruchi kishi bo`lishi kerak .Davlatimiz o`z resurslari bilan dunyoda birinchi o`rinda turadi . U bizning hamma ishlarimiz boshida turishi va uning urni yirik va tasirchang bo`lishi kerak “.- bu amerikaliklarning o`z prezizentlari oldiga qo`ygan talab edi. AQSH dagi turli shtatlarda turli xarakterdagi konistitsiyalar qabul qilingan bo`lib,demokratik g`oyalar oz yoki ko`p kiritilgan edi.”Adabiy ittifoq va konfederasiya” ning amerika konstitusiyasini ishlab chiqish uchun harakat boshlandi.Bu konistitusiyaning birinchi rejasi 1775 yilning iyulida Franklin tomonidan taklif etiladi.Ikkinchi martda 1776 yilning yanvarida taklif etiladi,ammo,bu urinishlar samara bermaydi. Shtatlar tomonidan tasdiqlangan “Konferensiya moddalari” deb ataluvchi loyixa 1781-yil 1-martdan kuchga 19

kiritiladi. Konferensiya moddalarida oliy organ kongress hisoblanadi.Ko`p sabablarga ko`ra bu kuchsiz konstitutsiya edi. Vashington boshchiligidagi yangi Amerika armeyasi kuchli britan armiyasi bilan to`qnashishi kerak edi.Kongerisda tayinlangan 19 generaldan faqat 3 tasi maxsus tayyorgarlikdan o`tgan edi.1775-yilning oxirida urush harakatlari boshlandi.1776-yil oxirida britan kuchlari rojdestvoni nishonlayotgan vaqtda amerikaliklar ittifoqi tuzildi. 12 -may 1784-yilda Angliya bilan tinchlik sulx shartnomasi rasmiy kuchga kiritildi. 1781-yil kuchga kiritilgan Konstitutsiya mamalakatda “qonun va tartib”rejimini o`rnatgan,boshqarilmaydigan demokratiyaga keng yo`l ochib berilgan edi. Konstitutsion konvent yopiq eshik doirasida o`tkazildi.Yig`ilish Filandiyada 1787-yil may oyida boshlanib 16 hafta davom etdi.Mavjud 13 shtatdan 12 tasidan 74 vakil saylangan edi.Yig`ilish ishida qatnashganlarning yuqori ko`rsatkichi 55 ovoz tashkil etdi.Yig`ilishda qabul qilingan Konstitutsiya yangicha hujjat bo`ldi. Konstitutsiyada “Hokimyatning bo`linishi”prinsplari ham ishlab chiqildi.Prezident boshchiligidagi ijro etuvchi hokimyat.Qonun chiqaruvchi hokimyat – Kongress . Sud hokimyati- Oliy sud. Qonun chiqaruvchi hokimyat ya`ni kongress va oliy sud bir-biridan mustaqil, O`zaro markazlashganhokimyatni tashkil qilar edi. T.Jefferson 1787-yil noyabr oyida Konstitutsiya bilan tanishib chiqdi.”Bill huquqlari” doirasidagi 10 ta tuzatish kiritishni taklif qiladi.1789-yil kuchga kiritilishi kerak bo`lgan dastlabki o`nta tuzatish 1791-yil noyabrdan kuchga kiradi. I-&. Aqshda demokratik jarayonlarning boshlanishi. Prezident misolida. 1789-yil Martida II shtat vakillaridan iborat kongressning I-sessiyasida Konstitutsiya tasdiqlandi. 1790-yil noyabr oyigacha hokimyat binosi Nyu-Yorkda bo`lib, keyin Feladelyafiyaga ko`chirildi.Seatning taklifi va roziligi bilan Oliy sud va departament AQSH prezidenti tayinlandi. 30-aprel 1789-yil Vashington prezidentlikka, J. Adams Vitsi- prezdentlika , G.Noks harbiy deportament boshlig`I, E. Rendolf general prokuror etib tayinlandi. 20

1800-yilda siyosiy hokimyat federal partiya qo`lidan chiqib, jeffersonchi respublikachilar qo`liga o`tdi.Prezidentlikka saylangan Jefferson o`zini respublikachi-demokrat deb atadi. Jefferson 1801-1809-yillarda prezdentlik qildi. 1797-yil 1801-yil yillarda prezidentlik qilgan J.Adams ko`p ovoz plish hisobiga prezidentlikka saylan gan edi. Uning ikkinchi muddatda saylovlar jarayonida respublikachilar partiyasi namoyondasi Jefferson saylovda yutib chiqdi. 1800- yildan uning prezidentlik davri “1800-yil revolyutsiyasi” ham deb atadilar. Avvalo ular siyosiy ishni 1791-yil kiritilgan Billi huquqlarini hayotga tadbiq etishdan boshladilar.Siyosiy faoliyatda Jefferson va J. Medison 1809-1817 davrida “biz hammamiz respublikachilarmiz, hammamiz federalistlarmiz” tushunchasi ostida ish olib bordilar. Jamoatchilik hayotida demokratiyaga keng yo`l ochishga harakat qiladilar.Buning uchun islohatlarga keng yo`l ochildi. 1809-1817-yillarda prezdentlikka saylangan J. Medison 4 va Jeffersonlarning siyosatda tutgan yo`li va g`oyalari bir-biriga yaqin edi. Har-xil yo`llar bilan ikki prezident AQSH ning siyosiy, iqtisodiy rivojlanishiga barobar rivojlanishiga barobar harakat qilishdi.Jeffersonning 2-muddat prezidentligi davrida demokratik asosdagi programma deyarli butun mamlakatga yoyilgan edi. Jeferson demokratik g`oyalarni ham ichki, ham tashqi siyosatda, ham tashqi siyosatda respublikachilar ma`muriyatini amalga oshirgan islohatlari deb hisoblash mumkin. 1816-yil saylovlarda respublikachilar partiyasi nomzodi Jeyms Monro /5/34 ovozli federativ partiya a`zosi R. Kinga raqib sifatida 183 ovoz bilan prezidentlik saylovida yutib chiqdi. Uning 2-muddat saylanishi /1820/ deyarli raqiblarsiz 231 ovoz, I qarshi ovoz hisobiga bo`ldi.Monroning fikricha : prezident bir partiyaning lideri emas, balki xalqning boshlovchisidir.Monro prezidentlik davrini har-xil nom;lar bilan aytadilar. 1825-yilgi saylovlarda davlat sekretarlari vazifasida ishlab kelgan Jon Adams /6/ respublikachilar partiyasi vakili yutib chiqdi.Uning 1823-yilgacha prezidentlik davrida shunday muhit paydo bo`ldiki yangi partiyaning shakllanishi va Amerika tarixida yangi bosqichning boshlanishi bilan bog`liq. 21

O`z maqsadiga ko`ra demokratik g`oyalarga asoslangan yangi partiya va pezident Joksonning faoliyati /37/ boshlandi. 1829-yil 4-martida oliy sud raisi J. Marshall general Jeksonning prezidentlik qasamyodini qabul qildi. G`alaba qilgan partiyaning tarafdorlari Qo`shma shtatlarning siyosiy hayotiga mustahkam kirib bordilar. Vilson rivojlanshning evalutsion yuli taraftori edi . Vilsoning asosiy va siosiy maqsadi amerika raxbariyati ,amerika jaoatchililigi va ayrim qiziqishlar o`rtasidagi qaramq qarshilikka yo`l quymaslik edi .Manashu kiskin ziddiyatlar jarayonida 1912 yilning 5 noyabirida Vudro Vilson Amerikaning 28 –Prezidenti bo`lib saylandi . uning birinchi qilgan ishi Amerika matbuot raxbarlari bilan bo`lgan uchrashuv edi. Biro y o`tib president Vilson shaxsan o`z pragrammasini kongressga o`qib eshittirdi . Jon Adimsdan keyin xali xech bir prezident bunday ish boshlamagan edi. Oq uydagi navbatdagi 4- yillikning bunday boshlanishi yangi prezidentga ishonchini oshirib yubordi .V.Vilson rivojlanishning faol yo`lini tutdi .Demakratlarning saylovlarda bergan vadalarini bajarishga kirishdi .Vilson yirik bizniss raxbarlarini qattiq nazorat qilib siosiy iqtisodiy xususida fikir almashdi .1914 yilning oxirida kongress orqali keng doiradagi chett el tavarlariga tariflarni pasytirish ,bank ishiga doir qonun loihalarni ishlab chiqdi .Brinch jahon urushining boshlanib ketganligi Vilsonga islohotlarni chegaralab qo`ydi . Dastlab Vilson AQSHning betaraf turushini elon qildi .Davlat sekretori Uyeliyam Brayinni o`rishiyotgan davlatlarga zayom va qarizlarni kiritmaslikni usulini qulladi . Ammo tasirchang siosiy kuchlar va ishbilarmonlar ilg`or faolliyatlarini gurgiratib yubordilar .Urushning birinchi kunidan boshlab moliyaviy urishga kirish AQSH uchun samarali bo`lishi ni takidlovchi kampaniyalar avj oldirildi .Shuni takidlash mumkinkbirinchi va ikkinchi jaxon urushlari davrida Amerikada olib borilgan siosat yaxshi natija berdi .Xarbiy soha rivoji mumay daromad manbayiga aylandi . Yevropa ‘’ oltin zahirasi Amerikaga yo`l oldi “, iqtisodiy talimotlarda J.K.Keynis g`oyalari ish berdi. 5 5 Beliy dom : prezidenti i politika .-75 ст . 22

1916 yilning 7 noyabirida Amerikaliklar Vilsonga 2 marta saylanish imkoniyatini yaratdilar .Birinchi jahon urushi ham yakunlandi .Versal tinchlik shartnomasi tuzildi .Kiyingi faoliyatida XX asr o`zra AQSH o`z obrusini xalqaro maydonda saqlash faoliyatini yuritdi .Brinchi jaxon urushidan sung V.Vilson xalqlarning o`z taqdirini o`zi belgilash tamoilini va ozchilik vakillarini xalqaro jamiyat tomonidan muxofazalashni yoqlab chiqdi .1920 yildagi saylovlarda respublikachilar senator Uorren Gardning sayylobchilarning 60 foiz ovozini oldi .Oq uyda Amerikaliklarning 29- prezidenti ish boshladi .Gardning yirik magnatlarning ximoyachisi edi .1923 yilning iyunida prezident hamrohlari bilan Alyaskaga yo`l oldi. 6 Alyaskadan qaytib kelib 1923 yilning 2 avgustida Garding vafot etadi .U ikki yarim yil faoliyat ko`rsatadi .Vetse –prezident K.Kuledsh 1924 yilgi saylovlarda Amerikaning 30 –prezidenti O`z siosiy faoliyatini boshlaydi . yuqori soliqlar ,yuqori boj tariflari uning ish faoliyatini nig asosida turdi .Mamlakatda ishchilar harakati ko`tarilishga qarshi qonunlar kuchaydi .’’ Amerikaning asosiy mashg`uloti biznis bo`lishi kerak ,xamma narsa- cherkov ,maktab, uy pul uchun ishlashi kerak “ degan g`oyaga suyanar edi. 1928 yilgi saylovlarda demakratlar F.D.Ruzveld nomzodini respublikachilar Erven Guver nomzodini quyishdi .E Guver 1928 yilning avgustida ‘’ xar qachongidan g`alabaga yaqinlashib qoldi. Sakkiz yilda biz undan butunlay qutilamiz “ deb aytgan edi .1929-1933 yillar AQSH da iqtisodiy qiyinchiliklar inqirozi davri boshlandi .Prezident bu davirda mamlakatda aytarli tadbirlar olib bormadi . AQSH ning 31- prezidenti E. Guver mamlakatdagi iqtisodiy qiyinchiliklarning ayibdori deb takidlana boshlandi .1932 yilning 14 iyunidagi respublikachilarning CHikagodagi sezdida esa prezident Guverning ichki va tashqi siosati ximoyalandi .Iqtisodiy qiyinchiliklarning ayibdori xalq va yevropadagi xolat ,Yevropa xukumatining iqtisodiy siosatlari deb ko`rsatildi . 6 Istoriya США .1-tom .-83. ст. 23

1932-yilgi saylovlar uchun Respublikachilar yana Guver nomzodini ko`rsatdilar. Saylovlarga uch kun qolganda Guver to`qqizinchi programma nutqini e`lon qildi. Asosisiy mavzu iqtisodiy mavzuda respublikachilarning ayblamasdan, balki butun jahon yrushi sabab bo`ldi deb takidlaydi. 1932-yilgi saylovlardan keyin Qo`shma shtatlarning iqtisodiy va siyosiy axvoli tez sur`atda yomonlashib bordi. 1933-yilning fevralida Michigan shtatining barcha banklari o`z faoliyatini to`xtatadi. Ikki marta Guver Va Ruzvelt uchrashdilar. Ularning asosiy maqsadi iqtisodiy inqirozni oldini olish edi. Lekin Gever ko`rishi mumkin bo`lgan choralar endi foyda bermasligi ma`lum bo`ldi. F. Ruzveltning siyosiy faoliyati AQSH iqtisodiy inqirozidan chiqishi va shu jarayonlar bilan uzviy bog`liq ravishda AQSH dagi keyingi yuz yillikdagi ijtimoiy- iqtisodiy rivojlanish hususida kengroq fikr yuritishga to`g`ri keladi, chunki zamondoshi AQSH demokratiyasining xalqaro miqyosidagi o`rni shu quyidagi ijtimoiy –iqtisodiy rivojlanish bilan bog`liq. AQSHda ham boshqa huquqiy davlatlar singari hokimyatning uch turi, ya`ni , qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi, sud hokimyati mavjud bo`lib, AQSHning qonun chiqaruvchi hokimyati AQSH kongressi bo`lib, biz shu haqda keyinroq batafsil yoritib beramiz. Hozir esa ijro etuvchi va sud hokimyati to`g`risida fikr yuritamiz. Ijro etuvchi hokimyat т ning markaziu o`rnida AQSH prezidenti turadi .Ijro etuvchi xokimyatning muassalarida jami 2966773 kishi hizmat qiladi. Shtatlarda o`z mamuriy organlaring boshida turuvchi gubernatorlar ijro ituchi hokimyat xisoblanadi .O`larning asosiy vazifasi o`z –o`zini boshqaruv va joylardagi boshqaruv hisoblanadi .Mamlakatdagi davlat boshlig`i eng yuqori lavozimdagi shaxis va hukumat raxbari prezident xisoblanadi .Prezident to`rt til muddatga ,agar faoliyatininig samarasi natijasida yana bir muddatga saylandi .AQSH prezidenti tug`ilgandan beri Amerika Qushma Shtatlari fuqorosi bulishi mumkin .36 yoshdan kichik bulmagan,AQSH xududida 14yildan ortiqroq yashagan bo`lishi lozim. 1800 yildan beri prezidentning qarorgohi Vashingtonda joylashgan .Oq uy hisoblanadi .AQSH daprezident vakoloti juda keng .Davlat boshlig`i sifatida AQSH xarbiy kuchlari bosh qumondoni va xalqaro maydonda AQSH ning oliy 24

darajadagi raxbari xisoblanadi .Senatning roziligi bilan u hukumatning turli lovozimlaridagi kishilarni o`zi tayinlaydi .Konstitutsiya prezdentiga kongressning sessiyalarini chaqirish va Feodal qonunlarini bajarilishini tekshirish xuquqini beradi.Prezident O`z partiyasinig lidiri hisoblanadi . Prezident qonun chiqarish jarayonida eng muhum rol o`ynaydi. Qonun kuchiga ega bo`lgan buyruqlar chiqaradi .Prezident bilan birga turt yillik muddatga vese- prezident xam saylanadi .O`ning xuquqlari cheklangan bo`ladi .Bundan tashqari 1939 yilda F. Ruzvelt asos solgan prezidentning ijro etuchi boshqarmasi xam mavjud bo`lib,u prezident xokimyatining mustaxkamlash ,kuchli davlat apparati tuzib va davlat siyosatini nazorat qilish vazifasini amalga oshiradi .uning tarkibida turli masalalarda prezidentning maxsus yordamchilar ish ko`radi. Mamuriy budjet boshqarmasi .iqtisodiy masalada ,milliy hafsizlik kengashi ,siyosiy ishlar boshqarmasi kabi muxim sohalqrda ish olib boriladi. 25

2.Amerika Qo’shma Shtatlarida demokratik jarayonlarni rivojlanishi 2.1.XVIII asr oxiri- XIX asrlarda AQSHda demokratik jarayonlar Prezidentlik faoliyatini olib borganligi ,respublikachilar partiyasining g`alabasi xaqida Garbiy german jurnali “Shpegel” shunday takidlagan edi: “1933 yili hukumatga Ruzveltning kelishi jarayoni bilan 1980 yilgi saylov natijalari o’xshash. Ham ichki ham tashqi siyosatda chuqur o’z Garishlar qilish davri kelgan. Reyganning davlat boshqaruviga kelishi uning tarafdorlari ko’rsatganidek asr bo’lishi emas, Amerika Qo’shma Shtatlari siyosiy partiyaviy, g’oyaviy yo’nalishlarning bo’lishi lozim”. Yana shuni aytish mumkinki oq uydagi sakkiz yillik faoliyat Reyganning ko’pgina siyosiy programmalarni o’zgartirib yubordi. Saylovlarning o’tkazilishi ya’ni undagi demokratiy g’oyalar shu natijani berdiki, ko’pchilik amerikaliklarning ikki partipya nomzodi ham qoniqtirmadi. Bularning barchasi saylovda ishtrok etgan saylovchilarning sonini kamayti[rib yubordi. Reygan urushdan keyingi prezidentlar ichida o`z siyosatinikuchliroq tashviqot qila oladigan president sifatida nom chiqaradi .Reygan prezidentligining ohirgi davirlarigacha biroz keyinroq yangicha rivojlanish yuliga o`tdi .O`z iqtisodiyotininisbatan yangi texnika asosida qurdi .o`zga mamlakatlar tajribasi ,yangi ixtiro va kashfiyotlar xayotga tezroq tadbiq etildi. AQSH iqtisodiyoti rivojlanishining eng muhum jihati ikkichi guruh omillariga tegishli bo`lib ,uning ravnaqini eng avvalo ,Yevropadan kuchib kelganlarning ilmi,mehnati taminladi . Amerikadagi mavjud imkoniyatlar ishchi kuchiga muhtoj edi. SHu tufayli nisbatan yuqori ish haqi to`landi va mashina – mehanizimlarga alohida etibor berildi .Xorijdan kuchib keluchilar toboro ko`paydi .Agar XIX asrda Yevropa aholisi 2 marta o`sgan bo`lsa .AQSh aholisi 14 barobar ortganligi fikrimiz dalilidir .Xozir xam Amerikaga yiliga o`rtacha 700 ming aholi ko`chib keladi .1782 yili fransus agranomi va sayyohi Gektior Senjen de Krevekor “Amerikalik kim o`zi ? degan savolga shunday javob bergandi: “U yo 26

Yevropalik Yo Yevropalikning avlod –ajdodi bo`lib ,turli millat qorishmasidan iboratki ,bunday xolatni boshqa biron bir mamlakatda uchratmaysiz …” 7 Erkin bozor munosabatlariga asoslangan demokratik o`zgarishlarning amalgam oshirilishi shu yutuqlarining muxum omili bo`ldi .Erkin demokratik xucuciy tadbirkorlik kayfiyati doimo ustun turgan. Shaxsiy rag`bat xar doim birinchi o`rinda turgan . Amerikada Evropaning barcha siyosiy , huquqiy, ijtimoiy, iqtisodiy, texnik va boshqa ijobiy tajribasidan unumli foydalanildi. XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab yangi ixtirolar soni keskin ortib bordi. Xalq xo`jaligi rivojlandi. Ayniqsa , transport, temir yo`llar rivvoji omil bo`ldi. Mamlakatning Atlantika okeani bilan Tinch okeani oralig`ini bog`lovchi temir yo`l barpo etildi. Mamlakat iqtisodiyotida avtomobil sanoati etakchi o`ringa chiqib oldi. Genri Ford 1913-yili bu sohada konveyr usulini ilk bor amalda qo`lladi. Iqtisodiyoti rivojlanib borayotgan Amerika Qo`shma Shtatlarining tan olin gan jihatlaridan biri kuchli ijro hokimyatining mavjudligi bo`lsa , yana bir jihati davlat tomonidan adolatli, barcha uchun majburiy bo`lgan qonunl;ar qabul qilindi.Bu qonunlarning ustivorligi ta`minlandi. Amerika ijtimoiy hayotidan misol keltiradigan bo`lsak, Amerika aholisining 17 % ishlab chiqarishda, 3% qishloq xo`jaligida , ko`pchiligi xizmat ko`rsatish sohasida , yana bir qismi davlat idoralarida xizmat qiladi.AQSH da o`qituvchilar va shifokorlar ham davlat xizmatchilari hisoblanadi. Ularga yillik milliy daromadining 30% sarf qilinadi. Bu boshqa davlatlarga nisbatan kam foizini tashkil etadi. AQSH da pul infilatsiyasi deyarli yo`q. Ishsizlik ham ancha kam. Amerika oilasining bir yillik o`rtacha daromadi 32 ming dollirni tashkil etadi. Shunga ko`ra istemol tavarlari ham qimmatroqdir. Amerikaning mehnat qonunlari bo`yicha haftalik ish vaqti 40 soat bo`lib , 1996-yil 1-oktiyabrdan minimal ish haqi 1 soatga 4 dollar 65 sent qilib belgilanadi. 7 O`zbekiston ovozi .1997.7 aprel. 27

AQSH da qishloq xo`jaligini to`liq hususiy shaxslar qo`liga o`tgan.Yirik yer egalari fermirlik bilan shug`ullanib, katta daromat olishadi. Umuman XXI asr informatika asri bo`lishi kutilmoqda , bunga AQSH yaxshi tayyorgarlik ko`rmoqda. Yana Amerika prezidentlik tarixi va bu tarix bilan bog`liq demokratik jarayonlarga qaytsak , 210 yillik tarixga ega Amerika prezidentlari tarixining ham ba`zan qiziqarli tomonlari mavjud. AQSH Konstitutsiyasiga muvofiq J.Vashington 1796-yil bo`lib o`tgan uchinchi saylov ga o`z nomzodini qo`ymadi.AQSH ning ikkinchi prezidenti J. Adams to`rt yil /1797-1801/davomida boshqargan bo`lsa , oradan sal kam chorak asr o`tkach uning o`g`li K. Adams ham roppa –rossa to`rt yil /1826-1829/ AQSH ning 6-prezidenti sifatida faoliyat ko`rsatadi. 1865-yil prezident Linkolinni otib o`ldirishgandan so`ng, uning o`rniga A. Jonson davlatni boshqaradi. 1963-yil J. Kennediga suiqasd qilishgandan so`ng hokimyat tepasiga yana Jonson familiyali kishi keladi. 8 Ikkalasi ham , 1889- 1969 yilgacha davlat boshqarganlar . AQSH Prezidentlaridan ikkitasinining familiyasi Adams /ota –bola /va ikkitasining familiasi Jonson bo`lgan bo`lsa ,bo`nday familiyadoshlardan yana ikkitasi turli vaqitlarda davlatni boshqarganlar . Prezidentlikka nomzodlarning jismonan salomatligi to`g`risida ayrim xollarda malumotnoma talab qilishadi .Lekin ushbu sabab bilan nomzodni cheklaydigan qonun yo`q.F. Ruzveltning /1933-1945/ oyog`i shol bo`lgan bo`lsa ,1996 yili saylovda o`z homzodini qo`ygan .Respublikachi 74 yoshli Doulning o`ng qo`li ishlamaydi . Qonunga muofiq prezident qasamyodi 20 yanvar kun yarmida AQSH senati yonidagi marmar toshlar tushalgan baland supada amalga oshiriladi .Buning uchun prezident maxalliy vaqt bilan ertalab soat 10.00 larda o`z qarorgohi –Oq o`ydan rafiqasi va boshqa yaqinlari bilan chiqib ,Pansilvaniya ko`chasi bo`ylab yayob Kapitoliya tomon yuradi .Bir mil/Ikm 8 Иванян. Белий дом -90 ст . 28

600 metr/ masofani yayov bosib o`tib belgilangan joyda AQSH oliy sudi Raisi va boshqa ishtirokchilar ishtirokida tantanali ravishda qasamyod qiladi .So`nng kelgan yo`ldan yana yayov oq uyga qaytib borib prezidentlik vakolatini bajarishga kirishadi .Yana shuni qayt etib o`tish kerakki qasamyot vaqtida prezident yengil kiyimda bo`lishi kerak .SHu qoida tufayli ko`ngilsizliklar ham bo`lib o`tgan.1881 yil 20 yanvar kuning juda sovuqligi tufayli Prezident etib saylangan Garfeld Qattiq shamollab qoladi va oradan ko`p o`tmay vafot etadi . 1962 yilda AQSH da maktab o`quchilari o`rtasida futbol bo`yicha mamlakat brinchiligi o`tkaziladi .Final qismi Vashington o`yingohlaridan birida bo`lib o`tdi .G`olib chiqqan jamoaning sardoriga Prezident tantanali ravishda ko`bikni topshiradi va sardorni qulini kubik bilan qizg`in tabriklaydi .Bu voqiya darxol matbuotda elon qilinadi va gazetalarda ikki prezidentlarning qul siqib tushgan suratlari bosilib chiqadi .Bu sardor AQSH prezidinti Bill Klinton edi. 1948 yil amerikalik professor Artur Shlizenger yirik amerikalik tarixchilar o`rtasida “Bo`yuk” deb atashga loyiq xizmat ko`rsatgan Amerika prezidentlari mazmunida surov o`tkazildi .Toki 1948 yilgacha o`tgan 33 prezidentdan mutaxasisslar olti kishini nomini keltirib o`tishdi .Jorj Bashington /1789- 1797/ ,Tomas Jefferson /1801-1809/ ,Endryu Jekson /1829-1837/ ,Avram Linkolin /1861-1865/ ,Budro Bilson /1913-1921/, F Ruzvelt /1933-1945/. O`larning faoliyati yuqori baxolanadi .Bir qisim mutaxasisslar bo` qisqa ro`yxatni Amerika tarixida yorqin iz qoldirgan Teador Ruzveld /1901- 1905/ nomi bilan ham tuldirish mumkin deb hisoblaydilar. 9 Amerikaning 32 – prezidenti Amerika tarixida ehg yorqin iz qoldirgan ehg uzoq prezidentlik qilgan F.D .Ruzveld o`z davrida sobiq Savet Ittifoqi bilan diplomatic munosabatlar o`rnatishga kirishadi .Unga bazi idora vakillari “sotqin “ deb nom quyishadi. 10 9 Fan va turmush .1997. № 4 10 Иванян ,от Жорджа Вашингтона до Жорджа Буша .Белий дом и пресса .-91 ст . 29

Ruzveltning prezdentlik davri mamlakatdagi inqiroz davriga to ` g ` ri kelgandi . Vaziyatdan foydalanib konservativ kuchlar unga qarshi fikirlar bildira boshladilar .1935 yili chiqqan gazetalarning 60 foizi prezidentni qoralab chiqqandilar . Ruzveld esa o ` z programmasini amalga oshirishdan to ` xtamadi . Uni bir qancha yirik iqtisodchi qullab quvvatlab turdilar . 1934 yili mamlakatning ichki siosati ig`irlashadi .Ruzveld shu yilgi kongressga saylovlarda demokratik partiyaning kuchi va tasiriga tayanadi.1936 yili Ruzveld ikkinchi muddat prezidentlikka saylanadi .Radio orqali suxbatlari Ruzveldga omad olib keldi .Demokratlar senatda ham muhim o`rin egallay boshladilar .Demokratlar nomzodiga ovoz berganlar soni 5mln kishini tashkil etdi. Respublikachilar uchun bu ko`rsatgich 1 mln ni tashkel etdi. Demokratlarning bu yutuqlari to`la ravishda Ruzvelt bilan bog`liq edi.Demokratlar partiyasi 1940 yilgi saylovlarda “ikki muvaffaqiyatli muddat ,uchunchisini taminlaydi “ shiori ostida chiqadilar .1940 yilning 5 noyabirda Ruzveld 25 mln ovoz bilan uning raqibi Uendelly Uilsi 22mln ovoz yana o`z o`rniga saylandi ,Ruzveltning bu prezidentlik davri tashqi siosatdagi muxim muommolarni xal qilish davri bo`ldi .Prezidentning birinchi akti ‘Lendliz’to`g`risidagi qonun bo`ldi .Ittifoqchi o`rishyotgan davlatlarga xarbiy va iqtisodiy yordam berishdan iborat siyosat edi. 1944 yilgi CHikagodagi respublikachilar partiyasining sezdi prezdentlikka nomzod qilib Nyu-york shtati gubernatori Tomas Dyuni tanladi . Demokratlar esa yana F.Ruzveltni nomzodini yoqlab chiqadi .Vise- prezidentlikka esa Missure shtati senatori Garre Trumen ko`tarildi .1944 yil 8 noyabrda ertalab “Nyu-york tatms “ gazetasi Frond xabarlari bilan birga yana :”Ruzveld “to`rtinchi marta Prezidentlikka saylandi “degan xabar xam berildi .Lekin ,1945 yilning 20 yanvar rasmiy qasamyod kunidan ko`p o`tmay 12 aprelda vafot etdi. Uning rejalashtirgan siosiy yunalishlari va siyosiy jarayon ayhi shu davrda yuz bera boshlagan edi. Vese- prezident Trumen davlat boshqaruvining xam ichki xam tashqi siosatida Ruzveld siosatning davomchisi bo`ldi . 1948 yilgi saylovlarda o`zgarish 30

bo`lmadi. Trumen 2- muddat prezidentlikka saylandi.Bo` tarixda “sovuq o`rush” munosabatlar davri hisoblanadi. 1952 yilning noyabr oyi saylovlarda rispublikachilar partiyasining uana bir vakili general D.Ezinxaur Amerilaning 34- prezidenti Oq uyga ko`chib kirdi .1952 yil televidiyaning rivojlanish davrida muxum voqiya bo`ldi . Trumen o`z prezidentlik davrida 1950 yilning oktyabirida Eyzenxaurni suxbat qilish uchun Oq uyga chaqirgan edi .Uni NATOning xarbiy kuchlari raxbari etib tayinlashga qaror qilgan edi.Prezidentning bu qarori Eyzenxaurni siyosatini yitakchisiga aylanganligini anglatar edi.Eyzenxaurning kamtarligi haqida ovozlar mashxur edi.Uni Jorj Vashingtoning ishlarini davomchisi deb hisoblashgan edi. Vetsi- prezidentlikka nomzod qilib kaliforniyalik senator Rechord Nekson ko`rsatildi .1956 yil 29 fevral Eyzenxaur matbuot kanfrensiyasida o`zining 2- muddat prezidenylikka saylovlarda qatnashoshini elon qildi .Ikki muddat Eyzenxaur prezidentlik davrida xam milliy xavsizlik birinchi o`rinda to`rdi . Demokratlarning nomzodi sifatida 1957 yildayoq Jon Kenedening nomzodi ilgari surilgan edi.Rasman 1960yilning 2- yanvaridan o`z nomzodini qo`ydi . Brinchi bosqichdayoq Kenede g`alabaga erishdi .Demokratlar vetse- prezidentlikka nomzodigaLendon Jonson nomzodini qo`ydilar .Ikkala nomzod davlatning eng yuqori mamuriyatga nomzod deb ko`rsatildi .Iqtisodiy va siyosiy jixatdan qiyinchiliklar davriga kirib qolgan Amerika tarixiga 35- prezidenti bo`lib kirgan Jon Kennedi Massachusets shtatining senatori ,demokratlar partiyasining nomzodi edi .Jon Kennedening siosati ikki tomonlama olib borildi .Oq uyda yana demokratlar o`zilishidan so`ng yana faoliyat olib bordilar. 1860 yilning noyabr oyidagi saylovlarda Amerikaning 35- prezidenti g`alaba qildi va qasamyoddan keyin rasmiy faoliyatini boshladi.1962 yilning yozida Kennede Qo`shma SHtatlar xavoda, kosmosda va suvda yadro qurolini kuchaytirishni chiklash to`g`risidagi shartnima imzoladilar .Oradan o`n bir yil o`tib bu sharnoma xaqiqiy birinchi qadam ekanligini ,u tuzadigan shartnomalar uchun yo`l ochib berganligini aytib o`tishimiz zarur. Oxirgi 17 yillik uchun o`tkazilgzn amerikalik uchun so`rovda demokratlar partiyasi “tinchlik partiyasi”deb nom 31

oldi .Kennede o`zining ikkinchi muddat prezedentligida ichki siyosatdagi xalq turmushi bilan bog`liq transport ,mdaniyat va iqtisodiy rivojlanish masalarini hal qilishga kirishib ,o`larni xarbiy xarajatlarini qisqartirish evaziga amalga oshirish ko`zga to`tgan edi.Tashqi siyosat esa G`arbiy Yevropadagi Atlantik ittifoq mustahkamlash ,Birlashgan millatlar aittifoqini mavqiyini mustahkamlash milliy mustaqillik masalalariga qaratilgan edi .Amerika prezidentlaridan hali hech biri Kennede kabi chet davlatlar ommaviy axborot vositalarini eteborini qozonmagan edi. Jon Kennede 2yil 10oy prezidentlik lavozimida bo`ldi .Bir kishining taqdiri bishqasining taqdiriga ta ‘sir etdi .1963 yilda Lindon Jonson AQSHning 36- prezidenti safga kirdi . U 1954 yilda demokratik partiyaning lediri hisoblanar edi .U`ning qilgan ishlari eng ko`zga ko`ringani kongresda Inson xuquqlari va soliq islohati borasidagi qonunni qabul qilinishi va ijro etilishi bo`ldi .Soliq islohoti mamlakatga Qo`shimcha 15-20 foiz foyda olib keldi .Inson xuquqlari haqidagi qonun amerekalik negerlarga tegishli bo`lib ,o`lar saylovlarda to`liq ishtirok itishlari taminlanadi . 1964 yilning 23 aprelida birinchi marta “Buyuk jamiyat “ termini ishlatildi .Bo` termen uning saylovlarda g`olib chiqishiga asos bo`ldi .U xamma uchun erkenlik g`oyasiga aylandi .Jonson o`z faoliyati davomida “Buyuk jamiyat “ qurush yo`lidagi qashshoqlikka qarshi kurash yo`lini to`tdi .Ichkilikka qarshi kurash kampaniyalari kuchaydi .1968 yilga kelib demokratlar partiyasi yana mag`lubiyatga uchray boshladi.70- yillar tarixda keskin o`n yillar davri bo`ldi. Yangi o`n yillik respublikachilar boshqaruvidan boshlandi .1968 yil demokratlarning mag`lubiyatidan so`ng xokimyatga R.M .Nekson keldi .U mamlakatni tinchlikni qaytarish cho`zilib kelayotgan turg`unlikni yuqotish vadalari bilan keldi. Nikson tomonidan respublikachilarning yirik ko`p sonli saylovchilari turardi .Respublikachilar Ruzveltning “yangi yo`l” rejimiga yaqin yo`l tutushlarini bildirdilar . Nikson Kaliforniyadan kelib 1986 yilgi saylov kompaniyalari davrida o`zi aytganidek “Respublikachilar partiyasining siosiy kishisiga aylandi “ .Nikson siyosatda negerlar va studentlar muomolariga e’tibor qaratildi .U qonuniylik va 32

ta’rif formulasiga rioya qildi.1988 yolgi saylov oldi kompaniyasida Nikson Vetnamdagi urushlarni kelishuv yo`li bilan xal itishni ilgari surdi.U satsiol programmalar bilan chiqiv ,bozor munosabatlari mehanizimini yulga quyishni ko`zga tutdi. 1974 yilgi saylovlarda Vetse –prezident Jeralde Ford qasamyod qabul qildi .Nikson esa o`z shtati Kaliforniyaga jo`nab ketdi .J.Ford 1974 yilning 8 sentiyabirida xar qanday noqonuniy harakat uchun uzurini e’lon qiladi. Buning oqibatida Fordga nisbatan jamoatcnilik munosabatireytingi tushib ketadi Respublikachilar 1976 yilgi saylov kompaniyasida o`z o`rinlarini demokratlarga bo`shatib berishga majbur bo`ldilar .Bo` yillar iqtisodiy va ijtimoiy qiyinchiliklar yili bo`ldi .Fordning prezidentlik davri /1974- 1977/ tashqi siyosat borasidagi Amerika siosati hususidagi munozaralar davri bo`ldi . 2- jahon urushidan keyin Reygangacha biron bir prezidentga Oq uyda ikki muddat faoliyat olib bora olmadi Buning sababi hokimyatga ishonchning krizisga uchrashi bilan bog`liq Jon Kenedendan tashqari Jimmi Karter bunday imkoniyatga ega bo`lganxolda bu muoffaqiyatga erisha olmadi .Jimmi Karter xokimyatga ishonchsizlik o`zida sinab ko`rgan birinchi president bo`ldi .U jamiyatchilik bilan o`zoro munosabatlarning xamma bosqichoni bosib o`tdi .Yani 1976 yilgi muoffaqiyatdan toki 1980 yilgi mag`lubiyatgacha Karter katta tayyorgarchilik ko`rgan edi.aniq olib borilgan surovlardan ko`rish mumkinki 1981 yilgi saylov natijalari Reygening g`alabasi emas ,balki Karter va uning siyosiymag`lubiyati hisoblanadi .Ko`pgina saylovchilar Reyganga Amerikaning 40- prezidentiga ovoz bergan bo`lsada ,unig olib boradigan siyosatiga shubxa bilan qarashgan edi. Erkin bozor munosabatlariga o ` tgan va asoslangan demokratik o ` zgarishlarning amlga oshirilishi muxum omil bo ` ldi . So ` ngi yuz yillar muxum sohalarda birinchilikni egallab kelayotgan AQSHning ham ijtimoiy ham iqtisodiy tabaqalarda yuksaklikka erishganligi tassodifiy emas . yuqorida aytib o ` tilganidek , bo ` jarayonlarning obyektiv – inson irodasiga bog ` liq 33

bo ` lmagan , subyektiv - inson irodasiga bog ` liq bo ` lgan omillari mavjud va bu haqida alohida to ` xtalib o ` tish ahamiyatlidir . Birichi gurux omillari haqida fikr yuritganda ; - AQSH xududining maydoni 9364 ming km bo ` lib , Yevropa qit ’ asiga tening . Geografik sharoiti qulay / Tinch va Atlantika okeanlari ikki tomonlari o ` rab olgan / iqlim sharoiti mutadil , yog ` in - sochin yetarli , qazilma boyliklari , daryo , ko ` l , o ` rmonlar mavjudligi va boshqalarni aytish mumkin . Bu yerda g ` uza maydonlarining asosiy qismi sug ` orilmay paxta yetishtiriladi . Sarf - xarajat ozligi tufayli samaradorligi yuqori . Amerika va Germaniya Angliya , Fransiya singari davlatlar bilan matbuot bilan uzviy aloqa bog ` ladi . 1988 yil noyabir oylarida Amerikadagi prezidentlikka saylovlar har galgidan ham ko ` p shov – shuga ega bo ` ldi .1989 yilning boshida Amerikaningyangi saylangan prezidenti Jorj Bush Gerbert Uoker Oq uyga /41/ kuchib kirdi . Jorj Bush 1924 yil Massa chusets shtatining Milton shahrida respublikachilar partiyasining nomoyondasi Preskot Sheldon Bush oilasida tug ` ildi Sheldon Bush bankda shirik raxbar va Konniktikut shtatining senatori bo ` lgan .2- jahon urushida Jorj Bush xarbiy dengiz o ` quchisi bo ` lgan .1945-1948 yillarda iqtisodiyat sohasida o ` qib , Texas shtatidagi “ Dresser indastriz ” kompaniyasida ish boshlaydi . So ` ngra neft beznis fermasiga asos soladi . ko ` pgina fermalarda boshqaruchi bo ` lib ishlaydi . 1961 yildan Texas shtatining siyosiy hayotiga Respublikachilar partiyasi nomoyondasi sifatida kiradi .1996 yildan AQSH kongressiga Texas shtatidan vakil bo ` lib kiradi . U bir necha yil respublikachilar milliy partiyasiga raxbar bo ` lib ishlaydi .1980 yilgi saylovlarda o ` z nomzodini ilgari suradi . Ammo uni Vetse – prezidentlikka saylaydilar .1988 yil 8 noyabrda saylovlarda prezidentlikka saylovlarda g ` lib chiqadi . Bizga malumki , XX sarning so ` ngi o ` n yilligi ` tarixan qisqa davr dunyo bo ` yicha voqealar va shov – shularga boy davr bo ` ldi . Eng muxum totalitar emperiya tuzumi barxam topdi . AQSHda o ` ziga hos yirqin iz qoldirgan 41 va 42 34

prezedentlar hayoti va faoliyati va siyosatiga nazar solish diploma ishimning bosh maqsadlaridan biri deb hisoblayman . Jorj Bush hayotuga va siyosatiga nazar solsak prezidentlik faoliyati tarixda katta o ` rin egallaydi . Bush Reygan prezidentligi davrida sakkiz yilga yaqin Vetse - prezident lavozimini egallab keldi . Bungacha u bir qancha lavozimlarda faolliyat ko ` rsatdi . AQSHning BMT dagi elchisi /1971-72/ Respublikachilar partiyasi Milliy qumitasi raisi /1973-74/, AQSHning Regindagi vakolotxonasi boshlig ` i /1974-75/, Markaziy razvetka Boshqarmasi boshlig ’ I /1976-77/ kabi lavozimlarda ishlagn . U siyosatga 42 yoshida aralashadi . 1966 yildaAQSH kongeressi azosi bo ` ladi . Shungacha tijorat bilan shug ` ullangan . Jorj Bush tashqi siyosatga katta etibor beradi . Davlat ichkarisidagi masalalar ikkinchi o ` ringa turadi . Jorj Bush siosati natijasida jaxonga katta havf solib turgan yadro qirg ` ining oldi olindi . Reygan zamonasida davlat siyosatiga ko`p etibor berdi. Davlat ichkarisidagi masalalar keyimgi o`rinlarda qolib ketmadi .Reygan zamonasida davlat qurollanishga zo`r bergani qurollar ishlab chiqarishga katta miqdor mablag` ajratgan –tarixiy dalolat .Xalq, buni to`g`ri tushingan .O`sha davr uchun qurollanish zarrur edi.Ikki qutubda ham qurollanish poygasi ketayotgan edi .Garbchov ba Reygening qul siqishlari faqtgina tashqaridanedi xolos .Nevada zonalarida yadro sinovlari to`xtatilgani bilan Semipelatiskuda bu jarayon davom etayotgn edi. Xuddi shunday murakkab davrda ipak masalasi ko`ndalang bo`lib qolgandi .Saddam Xussayining Quvaytga nisbatan tutgan yo`li ,yani o`nlab davlat xududiga bo`linib ketgan arablarning birlashishlari qudratli davlatga aylantirishga urunishi okian ortidagilarni va ularning ayrim maslakdoshlarini xoxlamiyotganini yaxshi tushunib olish mumkin .Arab davlatlari tinch yo`l bilanozodlikka irisha olmasligini tushunib ,ko`plab qurol- yarog` sotib oldilar 1990 yilning avgustida Iroq bir qancha qushni Quvaytni ishg`ol qilib ,o`z viloyatiga aylantirdi .Quvayt raxbarlari Amerika madaniyayiga tayandi .Bush Quvaytning yer osti boyliklarini himoya qildi .U o`z davlati manfaatlariniximoya qildi. 35

Bush yigirma to`qqiz qudratli davlat boshliqlarini bu urushda hamkor qilar ekan,BMT ga suyandi. Quvayt urushi qirq kunga cho`zildi. Yirik qo`shin Iroq sahrosida qoldirildi. Davlat hazinasidan misli ko`rilmagan mablag` sarflandi.Bir qaraganda Iroq urushi Bushga obro` keltirgan bo`lsada , bu obro`ning zaif tomonlari kelib chiqdi. Huddi mana shu g`alabadan esankirash, Bushni saylovoldi kurashda bamaylixotir qilib qo`ydi.Bushning saylanmaganligiga avvalo, uning o`zi aybdor deb hisoblashdi. Masala , shundaki Iroq urushidan keyin uning shuhrati 38% ga oshgan edi. Bundan cho`chib saylovda unga asosiy raqib bo`lishi kutilayotgan demokratlar vakili – Nyu-York gubernatori Quomo yoki N`yu- Jersilik senator Gorlar o`z nomzodlarini qaytarib olishdi. Bungacha katta davralarda o`rni uncha yo`q, lekin o`ziga yarasha qaysar va tadbirkor Klinton esa Bushning shuhratidan cho`chib o`tirmadi.U bir necha siyosatchilar va iqtisodchilarni yig`ib o`zini programmasini tuzib chiqdiki, u Bushni yengib bo`lmaydi degan fikrlarni puchga chiqardi. Respublikachilar partiyasining vakili Bushning Oq uyni tark etishi Amerikaning , shu o`rinda dunyoning umri yana to`rt yilga qisqarganini, Amerika prezidentligi sahifalarida yangi prezidentning yangi g`oyalar , yangicha faoliyatining kirib kelayotganini anglatgan edi.Uniong o`rniga davlat tarixidagi eng yosh president Bill Klinton o`tirdi. Amerikada ilk bor ikkinchi jahon urushidan keyin urush ko`rmagan avlod vakili president etib tayinlandi. Qolaversa keyingi yillarda ketma-ket mag`lubiyatga uchraganlar partiyasi ya`ni demokratlar partiyasi vakili g`olib chiqdi. Ularning so`nggi obro`li vakili Kennedi edi. Saylovlardan yutib chiqanligini eshitgan Bushning eng birinchi qilgan ishi Klintonni tabriklash edi. Bu katta siyosatga xudbinlik va ochqlik olib kirgan edi. Shaxsiy jihatdan uning har kuni ertalab turib chopishi, butun Amerikani u bilan teng turishga va unga taqlid qilishiga undadi. U Amerika yoshlariga sportni rag`batlantirishi bilan ko`nglini olishlarini, uning kino yulduzi Arnold Shvarsnegrni Amerika sporti minotri etib tayinlashi katta yutuq olib keldi. Bush davrida prezidentni ikkinchi kasbi sportga aylana boshladi.Respublikachilarni ko`pincha mamlakatni samaradorlari – eng yuqori elitasi qo`llab kelardi, 36

demokratlarni esa oddiy xalq qo’llab kelar edi. Shuning uchun ham demokratlarning vakillari vaqt tarixda sevimli prezidentlar bo’lib kelganlar. Bush o’z vazifasidan ketgandan keyin davlat unga shaxsiy nafaqa tansoqchilar va boshqa imtiyozlarni yaratib berdi. 68 yashar sobiq president endi xotirjam yashashga kirishdi. Bush iste’foga chiqqan va hayot bo’lgan beshinchi prezidentdir. Oq uyni tark etayotgan sobiq prezidentga keyingi rejalar haqida savol berilganda ushunday javob qildi: “Klintonga hokimyatni topshirgach , Texasga ketaman. Barbara ikkimiz ga endi saylovlar ham yo`q , siyosat ham.Asosiy kuchimni odamlarga , muhtoj kishilarga yordam berishga sarflayman .Axir bu ham amerikaliklarning o`ziga xos ko`rinisiku!” Deydi amerikalik sobiq president.1992-yilning noyabr oylarida Bill Klinton Amerikaning 42-eng yosh Prezidenti bo`ldi. Arkanzas shtatining sobiq gubernatori sifatida Klinton XX asrda prezidentlik lavozimiga ko`tarilgan gubernatorlardan beshinchisi edi. Prezident hokimyatni idora qilish ishlariga o`z o`rni va vazifasini aniq tassavvur etish g`oyasini kiritdi. 1992-yilda Demokratik Konvent Klintonni prezidentlikka nomzod etib ko`rsatishdan ilgari, ko`pchilik amerikaliklarga Uning oddiy sharoitdan voyaga etganligi no`malum edi. Klinton jorjtaun,Oksford,Iel Universitetlarida taxsil olganini nazarda tutib, odamlarning nazarida u boy oilada voyaga etgan degan gaplar yurgan edi. Aslida Klintonning bolalik yillari Arakanzas shtatidagi o`n ming kishilik Xoup shahrida o`tadi. Bill Klinton 1946-yil 19-avgustida Arakanzas shtatida tug`uladi. Uning otasi Uilyam Jefferson xali u chaqaloqligida vafot etgan edi. Onasi Bill u hali bir yoshligida o`qishga ketib, u bobosi va buvisiqo`lida qoladi. Uning bobosi oddiygina do`konda ishlar edi. U ko`p vaqtini do`konda o`tqazib, hali yopshligidayoq odamlar bilan muomala qilishni yaxshi o`rganib oladi. 1960-yil Klintonning onasi avtomobil sotuvchi Rodjer Klintonga turmushga chiqadi.Keyinchalik uning familiyasiga o`tadi.Oilaviy hayot noo`rinliklaridan 37

qochib Klinton maktab jamiyatda o`ta tirishqoqlik bilan muvaffaqiyatlarga erisha boshlaydi.Matematika , lotin tilidan eng a`lochi o`quvchi hisoblanadi.Har yakshanba baptistlar xorining qatnashchisi sifatida cherkovga qatnaydi. Vashington boshchiligidagi yangi Amerika armeyasi kuchli britan armiyasi bilan to`qnashishi kerak edi.Kongerisda tayinlangan 19 generaldan faqat 3 tasi maxsus tayyorgarlikdan o`tgan edi.1775-yilning oxirida urush harakatlari boshlandi.1776- yil oxirida britan kuchlari rojdestvoni nishonlayotgan vaqtda amerikaliklar ittifoqi tuzildi. 12 -may 1784-yilda Angliya bilan tinchlik sulx shartnomasi rasmiy kuchga kiritildi. 1781-yil kuchga kiritilgan Konstitutsiya mamalakatda “qonun va tartib”rejimini o`rnatgan,boshqarilmaydigan demokratiyaga keng yo`l ochib berilgan edi. Konstitutsion konvent yopiq eshik doirasida o`tkazildi.Yig`ilish Filandiyada 1787-yil may oyida boshlanib 16 hafta davom etdi.Mavjud 13 shtatdan 12 tasidan 74 vakil saylangan edi.Yig`ilish ishida qatnashganlarning yuqori ko`rsatkichi 55 ovoz tashkil etdi.Yig`ilishda qabul qilingan Konstitutsiya yangicha hujjat bo`ldi. Konstitutsiyada “Hokimyatning bo`linishi”prinsplari ham ishlab chiqildi.Prezident boshchiligidagi ijro etuvchi hokimyat.Qonun chiqaruvchi hokimyat – Kongress . Sud hokimyati- Oliy sud. Qonun chiqaruvchi hokimyat ya`ni kongress va oliy sud bir-biridan mustaqil, O`zaro markazlashganhokimyatni tashkil qilar edi. T.Jefferson 1787-yil noyabr oyida Konstitutsiya bilan tanishib chiqdi.”Bill huquqlari” doirasidagi 10 ta tuzatish kiritishni taklif qiladi.1789-yil kuchga kiritilishi kerak bo`lgan dastlabki o`nta tuzatish 1791-yil noyabrdan kuchga kiradi. I-&. Aqshda demokratik jarayonlarning boshlanishi. Prezident misolida. 1789-yil Martida II shtat vakillaridan iborat kongressning I-sessiyasida Konstitutsiya tasdiqlandi. 1790-yil noyabr oyigacha hokimyat binosi Nyu-Yorkda bo`lib, keyin Feladelyafiyaga ko`chirildi.Seatning taklifi va roziligi bilan Oliy sud va departament AQSH prezidenti tayinlandi. 30-aprel 1789-yil Vashington 38

prezidentlikka, J. Adams Vitsi- prezdentlika , G.Noks harbiy deportament boshlig`I, E. Rendolf general prokuror etib tayinlandi. 1800-yilda siyosiy hokimyat federal partiya qo`lidan chiqib, jeffersonchi respublikachilar qo`liga o`tdi.Prezidentlikka saylangan Jefferson o`zini respublikachi-demokrat deb atadi. Jefferson 1801-1809-yillarda prezdentlik qildi. 1797-yil 1801-yil yillarda prezidentlik qilgan J.Adams ko`p ovoz plish hisobiga prezidentlikka saylan gan edi. Uning ikkinchi muddatda saylovlar jarayonida respublikachilar partiyasi namoyondasi Jefferson saylovda yutib chiqdi. 1800- yildan uning prezidentlik davri “1800-yil revolyutsiyasi” ham deb atadilar. Avvalo ular siyosiy ishni 1791-yil kiritilgan Billi huquqlarini hayotga tadbiq etishdan boshladilar.Siyosiy faoliyatda Jefferson va J. Medison 1809-1817 davrida “biz hammamiz respublikachilarmiz, hammamiz federalistlarmiz” tushunchasi ostida ish olib bordilar. Jamoatchilik hayotida demokratiyaga keng yo`l ochishga harakat qiladilar.Buning uchun islohatlarga keng yo`l ochildi. 1809-1817-yillarda prezdentlikka saylangan J. Medison 4 va Jeffersonlarning siyosatda tutgan yo`li va g`oyalari bir-biriga yaqin edi. Har-xil yo`llar bilan ikki prezident AQSH ning siyosiy, iqtisodiy rivojlanishiga barobar rivojlanishiga barobar harakat qilishdi.Jeffersonning 2-muddat prezidentligi davrida demokratik asosdagi programma deyarli butun mamlakatga yoyilgan edi. Jeferson demokratik g`oyalarni ham ichki, ham tashqi siyosatda, ham tashqi siyosatda respublikachilar ma`muriyatini amalga oshirgan islohatlari deb hisoblash mumkin. 1816-yil saylovlarda respublikachilar partiyasi nomzodi Jeyms Monro /5/34 ovozli federativ partiya a`zosi R. Kinga raqib sifatida 183 ovoz bilan prezidentlik saylovida yutib chiqdi. Uning 2-muddat saylanishi /1820/ deyarli raqiblarsiz 231 ovoz, I qarshi ovoz hisobiga bo`ldi.Monroning fikricha : prezident bir partiyaning lideri emas, balki xalqning boshlovchisidir.Monro prezidentlik davrini har-xil nom;lar bilan aytadilar. 1825-yilgi saylovlarda davlat sekretarlari vazifasida ishlab kelgan Jon Adams /6/ respublikachilar partiyasi vakili yutib chiqdi.Uning 1823-yilgacha 39

prezidentlik davrida shunday muhit paydo bo`ldiki yangi partiyaning shakllanishi va Amerika tarixida yangi bosqichning boshlanishi bilan bog`liq. O`z maqsadiga ko`ra demokratik g`oyalarga asoslangan yangi partiya va pezident Joksonning faoliyati /37/ boshlandi. 1829-yil 4-martida oliy sud raisi J. Marshall general Jeksonning prezidentlik qasamyodini qabul qildi. G`alaba qilgan partiyaning tarafdorlari Qo`shma shtatlarning siyosiy hayotiga mustahkam kirib bordilar. Vilson rivojlanshning evalutsion yuli taraftori edi . Vilsoning asosiy va siosiy maqsadi amerika raxbariyati ,amerika jaoatchililigi va ayrim qiziqishlar o`rtasidagi qaramq qarshilikka yo`l quymaslik edi .Manashu kiskin ziddiyatlar jarayonida 1912 yilning 5 noyabirida Vudro Vilson Amerikaning 28 –Prezidenti bo`lib saylandi . uning birinchi qilgan ishi Amerika matbuot raxbarlari bilan bo`lgan uchrashuv edi. Biro y o`tib president Vilson shaxsan o`z pragrammasini kongressga o`qib eshittirdi . Jon Adimsdan keyin xali xech bir prezident bunday ish boshlamagan edi. Oq uydagi navbatdagi 4- yillikning bunday boshlanishi yangi prezidentga ishonchini oshirib yubordi .V.Vilson rivojlanishning faol yo`lini tutdi .Demakratlarning saylovlarda bergan vadalarini bajarishga kirishdi .Vilson yirik bizniss raxbarlarini qattiq nazorat qilib siosiy iqtisodiy xususida fikir almashdi .1914 yilning oxirida kongress orqali keng doiradagi chett el tavarlariga tariflarni pasytirish ,bank ishiga doir qonun loihalarni ishlab chiqdi .Brinch jahon urushining boshlanib ketganligi Vilsonga islohotlarni chegaralab qo`ydi . Dastlab Vilson AQSHning betaraf turushini elon qildi .Davlat sekretori Uyeliyam Brayinni o`rishiyotgan davlatlarga zayom va qarizlarni kiritmaslikni usulini qulladi . Ammo tasirchang siosiy kuchlar va ishbilarmonlar ilg`or faolliyatlarini gurgiratib yubordilar .Urushning birinchi kunidan boshlab moliyaviy urishga kirish AQSH uchun samarali bo`lishi ni takidlovchi kampaniyalar avj oldirildi .Shuni takidlash mumkinkbirinchi va ikkinchi jaxon urushlari davrida Amerikada olib borilgan siosat yaxshi natija berdi .Xarbiy soha rivoji mumay 40

daromad manbayiga aylandi . Yevropa ‘’ oltin zahirasi Amerikaga yo`l oldi “, iqtisodiy talimotlarda J.K.Keynis g`oyalari ish berdi. 11 Davlatning barqaror taraqqiyoti yo`lida o`z siyosiy –huquqiy an`analariga sodiqlik , tajribalaridan ko`z yummaslik yaxshi, albatta .AQSH da uzoq davr mobaynida ijtimoiy harakatchalikka qodir, ta`siri eng kuchli va ommaviy partiya bu-demokratlar partiyasi bo`ldi. 1992-yilgi saylovlarda g`olib chiqqan sobiq AQSH prezidenti Bill Klin ton: “Amerikaga yangiliklar kerak”shiori ostida chiqqan edi. 90-yillardagi Amerikadagi demokratik jarayon bu yo`nalishni o`zida aks ettirdi. Huquqiy siyosiy bilimlar , inson huquqlarining qay darajada himoyalanishi demokratik jarayonlarning qanday tarzda kechayotganligini belgilovchi omillardan biridir. Shu ma`noda insonparvar demokratik jamiyat qurush yo`lini tanlagan mustaqil respublikamizda samarali tadbirlar amalga oshirilmoqda. Shulardan birini mavzumizning mohiyatini ochib berishda keltirib o`tmoqchimiz. AQSH davlat sifatida qaror topib, o`z mustaqilligining e`lon qilinganligiga 222 yil to`ldi. Shuning uchun ham Amerika demokratiyasi , Amerika barqarorligi iqtisodiyot va siyosat sohasida Amerika islohatlari tajribasini o`rganish nazariy jihatgina emas, barcha jihatdan foydaliydir. !996-yilning noyabr oyida o`n kishilik huquqshunoslar delegatsiyasi bir oydan ko`proq Amerikada bo`lib qaytishdi. AQSH ning Nyu-York, Vashington, Boston, Atlanta, Jekson va bopshqa bir qator shaharlarida bo`lib, uning davlat tuzilishi , davlat organlari tizimi, ma`muriy hududiy bo`linishi, qonunlarning qabul qilinish jarayoni federal va ayrim shtatlar kongres va senatlarni hamda Angliya vazirligi , sud va boshqa bir qator organlari ish faoliyati bilan bevosita tanishib qaytishdi. ] Bu sayr prezidentimiz I.A. Karimovning AQSH dab o`lib, Prezident Billl Klinton bilan olib borilgan rasmiy uchrashuvlaridan so`ng, respublikamiz xalqaro hamjamiyatlar ichida faol harakat qilib o`z o`rnini topayotgan bir davrga to`g`ri keldi.Shuning uchun ham Amerika jamoatchiligi o`tkazilgan uchrashuvlarda 11 Beliy dom : prezidenti i politika .-75 ст . 41

O`zbekiston haqida, uning bugungi kundagi salohiyati va iqtisodiyoti, siyosati haqida ko`proq bilishga harakat qildi. AQSH poytaxtining gavjum ko`chalaridan birida joylashgan davlatimiz elchixonasining yangi, salobatli binosida “O`zbekiston respublikamiz elchixonasi” - degan so`zlar ingliz tillarida katta-katta qilib qo`yilgan. Eshik tepasida respublikamizning davlat bayrog`I hilpirab turibdi. AQSH prezidenti Bell Klinton mamalakatimiz elchisi S. Safoyev dan ishonch yorlig`ini qabul qilib, respublikamiz saloziyati iqtisodi, kelajagi markaziy Osiyoda tutgan o`rni REspublikamiz raxbariyatining Avg`oniston masalasida olib borayotgan siyosatiga yuksak baho berdi. Ma`lum bo`lishicha biror davlat elchisi AQSH prezidentiga ishonch yorlig`ini topshirish uchun odatda 3-4 oy kutishi kerak ekan. 1996-yilning oktiyabr oyida president Bill Klinton saylov arafasida nihoyatda band bo`lishiga qaramasdan mamlakatimiz elchisini qabul qilishi xalqaro miqyosda O`zbekiston sharafiga katta hurmat ko`rsatdi. AQSH tuzulishi bo`yicha federal davlat bo`lib, uning tarkibiga 50 shtat va Kolumbiya Federal okrugi teng huquqlilik asosida birlashgan subyektlaridir. AQSH ning bosh qonuni Konstitutsiyada Federal shtat va mahalliy organlarning huquqlari va vakolatlari, o`zaro munosabatlari aniq ko`rsatib berilgan.Amerikada qabul qilinadi9gan Federal qonunlari AQSH prezidenti shtat qonunlari esa shtat gubernatori imzosi bilan e`lon qilinadi va ijroga kiritiladi.Mahalliy aholining huquqiy ongi va saviyasi nisbatan yuqori bo`lib, har bir fuqoro qonunlarni to`g`ri va o`z vaqtida bajarishgaharakatb qiladi .Har bir xodim o`z ish joyi va mehnat intizomini qadrlab o`z hizmat vazifasiga o`ta ma`sul munosabatda bo`ladi va hizmat burchini to`liq bajaradi.Shuning uchun ayrim shtatlarda kasallik varaqasi bilan haq olishning ham yillik miqdorini qonun bilan cheklab qo`yilgan hollarini uchratish mumkin. Safar davomida Kassachusets Universiteti siyosatshunoslik fakulteti professori ED Bird, Garvard universiteti professori Marshal Goldmen, BMT iqtisodiy eksprementlar a`zosi professor Artur Mak Evan, Garvard universeteti 42

professori AQSH senati maslahatchisi Richard Parker va boshqa mutahasislarning qonunchilik , bozor iqtisodiyoti huquqiy bilimlar sohasidagi ma`ruzalari tinglandi. 43

2.2.XX asr – XXI asr boshlarida AQSH prezidentlarining demokratik jarayonlarni rivojlanishiga qo’shgan hissasi. Bugun biz ona diyorimiz uchun muxumligi jihatdan amerikaning ochilishidan kam bo`lmagan voqea-amerikaliklarning o`zbekistonni mustaqil imkoniyatjarga boy mamlakat sifatida kashf etilishi AQSH rahbariyatining O`zbekiston tanlagan bozor munosabatlariga o`tish bosqichma- bosqich o`tkazilayotgan siyosiy iqtisodiy isloxatlar orqali rivojlangan davlatlar qatoridan o`rin olish istiqlolini mustahkamlash yo`lini etirof etgani haqida yana bir bor ta`kidlamoqchimiz Bunda O`zbekiston Prezidenti Islom Karimovning 1996-yil 23-28 iyun kunlari AQSH ga tashrifi burilish nuqtasi bo`ldi Avvalo tashrifning eng muhim nuqtasi haqida.25 iyun kuni I . KARIMOV Oq uyda AQSH prezidenti BILL KLINTON qabulida bo`ldi.Oliy martabali mexmonlar qabul qilinadigan qarorgohda O`zbekiston va AQSH prezidenti muloqoti belgilanadigan qariyb ikki barabar ko`pga cho`zilgan bu tarixiy uchrashuvni ayni muddao bo`lgani va o`zaro foydali fikr almashinuv imkonini berganidan dalolatdir Oq uy matbuot xizmati bizga tarqatgan malumotnomada uchrashuv chog`ida Prezidentlar ikki tomonni qiziqtirgan iqtisodiy, siyosiy va xavfsizlik masalalarini xamda Markaziy Osiyodagi vaziyatni muxokama etgani qayd etilgan.Unda shuningdek prezident Klington O`zbekiston Markaziy Osiyodagi yetakchi o`rinda turishi tufayli AQSH mamlakatimiz bilan keng qamrovli masalalar bo`yicha mustahkam aloqalar o`rnatish niyatida ekanini aytadi. Uchrashuv prezident I.Karimov g`oyat samarali o`tganligi qayd etib,u nafaqat O`zbekiston balki Markaziy Osiyo taraqqiyotida muhim ahamiyat kasb etishini jahonda katta aks sado berishini aytadi. Darhaqiqat jahondagi ko`plab yirik ommaviy axborot vositalari bu uchrashuvni keng yoritdilar.Uchrashuvga bo`lgan katta qiziqishning boyisi unda ikki tomonlama munosabatlarni rivojlantirish masalalari bilan birgalikda bir qancha xalqaro munosabatlarga oid masalalar ham ko`rib chiqildi. 44

Shu o`rinda O`zbekiston –Amerika munosabatlarining bugungi rivojiga qisqacha bo`lsada to`xtalib o`tish joiz. O`zbekiston bilan Amerika hususiy kompaniyalari va fermalari o`rtasida o`zaro shakllalngan manfaatli hamkorlik aloqalari muhim o`rin tutganligini alohida takidlash zarur. Bugungi kunda mamlakatimizda 200 ga yaqin AQSH komponiya va fermalari faoliyat ko`rsatmoqda. Ular orasida “Kargil Inter Prayzes”, “Interkonsepts ” , “Baytmal injenering”, “Aich trayding grupp”, “FMS korperishen ”, “Ji Ey-Bi”, “Proktor end gembl” kabi ferma va komponiyalar bor. AQSH ishbilarmonlari bilan O`zbekiston o`rtasidagi aloqalarni rivojlanishida esa Amerika hususiy tadbirkorlikni qo`llab- quvvatlash korporatsiyasining /OPIQ/ alohida hizmati mavjud.Bu korparatsiya dastlab 1994-yilda 20 dan ziyod AQSH komponiyalari raxbarlarining mamlakatimizga tashrifini uyushtirgan edi. Ayni paytda OPINK O`zbekistonda faoliyat yuritayotgan Amerika komponiyalarining 200 million dolirlik sarmoyalarini, shuningdek, O`zbekiston va yangi mustaqil davlatlariqtisodiyotiga kiritilgan umumiy hajmi 1,2 milliard dolirlik oltita investitsiya loyihalarini qo`lllab quvvatlamoqda. Shu bois bo`lsa kerak, Prezident I.A. Karimov ning Amerikaga amaliy safari OPIK qarorgohidan boshlandi. O`zbekiston bilan hamkorlikka kirishgan “Interkontenental kommers” korporatsiyasi prezidenti E.Miller hamyurtlarining oldida prezidentimizning bu gaplari g`oyat to`g`ri ekanligini ta`kidlaydi. Uchrashuvda bir qancha hujjatlar imzolandi.Amerika hususiy sarmoyalarini qo`llab –quvvatlash korporatsiyasining bu maqsadlar uchun 400 million dollir ajratishini ko`zda tutadi. O`zbekiston tashqi iqtisodiy aloqalar Miliy banki bilan “Bank Of Amerika” o`rtasida xamkrlik to`g`risida memorandum ham imzolandi. 24-iyun kuni O`zbekiston raxbari Vashingtonda AQSH davlat kotibining O`rinbosari Stroub Telbot va AQSH Markaziy Razvedka Boshqarmasi direktori SH. Deychi bilan uchrashdi.Bu uchrashuvlarda O`zbekiston bilan Amerika o`rtasida Markaziy Osiyo mintaqasida tinchlik va barqarorlikni ta`minlash bilan bog`liq masalalar 45

muhokama qilindi. Shu kundagi boshqa uchrashuvlarga to`xtalishdan avval bu mavzudagi suhbat 26-iyun kuni O`zbekiston prezidentining Peftagonga tashrifi chog`ida davom etganini ta`kidlash zarur. AQSH mudofaa vazirligida I. Karimovni alohida hurmat bilan kutib olishdi. Amerikada erishilgan iqtisodiy taraqqiyot va mamlakatda kafolatlangan demokratiyaning bosh sababi nimada ? Amerika taraqqiyotining bosh sababi barcha narsa inson uchun, uning qadr- qimmatini yuksak-likka ko’tarish uchun yo’naltirilganligida bo’lsa kerak. Armotong qabristonini ziyorat qilish chog’ida bunga yana bir karra amin bo’lish mumkin. O’zbekiston prezidenti I. Karimov ana shu qabristonni ziyorat qildi. No’malum soldat qabriga gullar qo’ydi. So’ngra Jon va Robert Kennedi qabrini ziyorat qildi. Safar chog’ida president I. Karimov Vashingtonda AQSh Davlat departamenti congressi vakillari shuningdek, ishbilarmonlar bilan bir talay uchrashuvlar o’tkazdi I. Karimovning Ame- rika ishbilarmonlari bilan uchrashuvi qisqa bo’lib, bevosita muloqat yo’lga qo’yish garovidir, deya ifodalash mumkin. Amerikada ,,har bir inson ishbilarmon “ degan shior bor. Malumotlarga qaraganda bu yerda 20 mlnga yaqin firma bo’lib, jumladan 13,5 mln ni ijaraga olingan yaka mulkdorlik, 1,8 mln ni sherikchilik asosida va 4,2 mln ni korporasiya tariqasida ish yuritadi. Firmalarning aksariyati kichik bo’lib yiliga 100ming dollardan kamroq biznes kirimiga ega. Kichik va O’rta dengiz muhim o’rin egallaydi. So’ngi yillarda vujudga kelgan yangi ish joylarining 60% i kichik biznes korxonalaridadir. 80-yillarda AQShda kichik biznes korxonalari 7mln ga ko’paydi. Davlatning iqtisodiy qudratini oshirishga hissa qo’shadi. Amerikada joriy etilgan texnik yangiliklarning 55foizi kichik va o`rta biznis sohasiga mansubdir.Sherikchilik asosidagi beznis xam muhimdir. Bunday beznis muayyan shartnoma asosida tashkil etiladi. Amirika bilan xar tomonlama aloqalar mavjud boy tajribalardan maromida foydalanishning madanuy bozorni barpo qilishning muxim bositasi xisoblanadi. Bugungi kunga kelib AQSH O`zbekistonning muhim iqtisodiy 46

xamkoridir. Jahonga mashhur ‘’KOKA-kola’’kompaniyasi 1994-yildan buyon mamlakatimizda faoliyat korsatib kelmoqda. Toshkentdagi bu korxona 5.5mln dollorlik dastlabki sarmoya asosida qurilgan bolsa 1996yilning may oyida qibrayda ikkita zavod ishga tushdi.Bu korxonaning samarasi natijasida Namanganda uchinchi ‘’KOKA-KOLA’’ zavodi ishga tushirildi.Bunga bosqichma –bosqich 100mln li sarmoya sarflandi. “Nbyumont- Mayning” korxonasi bilan xamkorlikda “zarafshon- nyumont” oltin qazish majmuasiga 150 mln dollorlik sarmoya sarflandi. Xullas bu raqamlarni ko`plab keltirish mumkin. Yana bir AQSH dagi o`ziga xos va tajriba o`rgatishga xos xususiyati bu ikki siyosatdagi demokratiyani kopaytirishga qaratilgan -jamoatchilik firrini o`rganishdir. Jamoatchilik fikrini o`rganishning eng muhim bositalaridan biri -so`rov tartibidir. AQSHning idopa qilivchi kuchlari sorov o`tkazish tajribalaridan eng avvalo ijtimoiy nazorat sestemasining takomillashgan usullarini topishga foydalanildilar. Siyosatning to`la maqsadi uchun yonaltirilgan jamoatchilik fikri harakati keng ommaning kayfiyatini bilish uchun qaratilgan boladi. Bu erda bir tomondan xzr turli yonalishda foyaviy xujumni kuchaytirish boshqa tomondan jamoatchilik fikrini xisoblash imkonini beradi, Eng taniqli umumxalq so`rofi o`tkazish firmasi- jamoatchlik fikri Amirika institute yoki Gellap inistituti bolib 1935yulda asos solindi . 1947yulda jamoatchilik fikrini o`rganish Amerika uyushmasi tashkil topdi. unga turli soxa vakillari a`zo bolib kirdilar. 1967yulda Rauper jamoatchilik fikrini o`rganish ilmiy -tadqiqot makazi tashkil topdi. Unga chet davlatlarining tadqiqotchilarining hisoboti yig`itiladigan bo`ldi. So`rovlar tarixida eng muhim bosqich 1963-yil Duis Xarris tomonidan o`tkazilgan umummilliy so`rov hisoblanadi.Bu so`rovning natijalari haftada ikki martadan 250dan ortiq Amerika gazetalarida e`lon qilingan edi. 47

Darhaqiqat, AQSH jahonning eng rivojlangan qudratli davlatlaridan biridir.Rivojlangan yetti mamlakat orasida ham uning mavqei g`oyat ulug`.AQSH dollirining qadri esa kun sayin ortib bormoqda . AQSH yuksak takomillashgan texnologiyaga boy mamlakat. O`zbekistonda esa xom –ashyo va ishchi kuchi juda ko`p. Mamlakatimizning iqtisodiy hamkorligi ham ikki tomonlamag`oyat foydalidir.AQSH raxbarlari tarixiy jarayonlarida azaldan muhim o`rin tutib kelgan O`zbekistonni ulkan jug`rofiy –siyosiy mintaqadagi buyuk davlat deb baholanadi.Mamlakatimiz bilan aloqalarni rivojlantirishga katta qiziqish bildiradilar. Amerika xalqi O`zbekiston xalqi bilan birgalikda erkinlikda demokratik inson huquqlari va iqtisodiy islohatlar uchun shart sharoitlar yaratishga ko`maklashishga tayyor ekanligini ta`kidlagan edi.AQSH ning sobiq prezidenti Jorj Bush.O`zbekiston bozor munosabatlariga o`tishi davrida tadbirkor o`z ishini ustasi , raqobat va kooperatsiya masalalarini to`g`ri hal eta oladigan yuqori malakali kadrlar respublika uchun juda zarur. Mamlakatimiz jahon integratsiga kirishi uchun avvalo, ta``lim tizimi jahon tajribasini o`rganishi lozim. Mustaqillikning ilk yillardanoq O`zbekiston Prezidenti tomonidan tashqi o`quv va ilmiy aloqalarni kengaytirish maqsadida Toshkent Davlat Iqtisodiyot Universitetiga katta yordam ko`rsatildi. O`n nafar talaba AQSH uneversitetlarida o`qish uchun 100 ming AQSH doliri ajratildi. 1995-1996-yillarda shu universitetdan jami 86 talaba , 100 dan ortiq o`qituvchi AQSh ga yuborildi. AQSH Arkanzas shtatining ko`magi bilan “Kelajak ” nomli xalqaro beznis maktabi ochildi. 1991-1995-yillarda beznis maktabining 125 nafar bitiruvchisi AQSH ga jo`natildi.O`quv yurtlarida o`qituvchi olimlar hamda talabalar almashinuva qo`shma ilmiy tadqiqot va metodik ishlarni olib boorish ko`zda tutilgan. Qarshi Davlat Universitetida xalqaro aloqalar markazi tashkil topgan bo`lib, Universitetda AQSH Tinchlik koorparatsiyasining ko`ngilliklari Neri Dersser , Duay Karlson va Markaziy Osiyoga beg`araz yordam ko`rsatish xalqaro tashkilotlarning ko`ngiliylari Tod Miller , Yan Smit janoblari talabalarimizga 48

ingliz tilidan saboq bermoqdalar.Markaz tomonidan 1997-yil yanvar oyida Xindistonning mashhur sayohi, Gennisning rekordlar kitobidan joy olgan Ram Chandra , aprel oyida Pokistonlik ishbilarmonlar Janob Zafar , Nyu-York shahridan “Sog`lom hayot markazi xalqaro tashkilotining bosh direktori Bill Dall Ruf Zollenger, B. Ting O`zbekiston Respublikasidagi vakolatxonasining 2-kotibi Richard Graymslar bilan universitet o`qituvchilar o`rtasida uchrashuv o`tkazildi. Bu kabi aniq dalillarni istiqbolimizni belgilovchi yo`nalishlarni ko`plab keltirishimiz mumkin. 12 Amerikaga xos demokratiyaning shakllanishi, mustaqil taraqqiyot yillarida demokratik jamiyat qurilganining ba`zi jihatlarining, 222 yillik mustaqil davlatchiligi tarixida Amerika prezidentligi faoliyati bilan tanishib chiqishga harakat qiling. Demokratiya va demokratik jarayonlar tugallangan mavzu bula olmaydi, shuning uchun bu haqidagi munozara davom etaveradi. Demokratik g`oyalar erishilgan g`alabalar emas, balki muntazam davomiylikka ega bo`lgan taraqqiyotdir. Demak,ana shu taraqqiyot yo`lini tanlab o`zining tarixiy taraqqiyoti davomida goh u ko`rinishda, goh bu ko`rinishda jahonga yuz tutgan AQSH hozirgi kunda xalqaro maydonning yetakchi davlatlaridan biri hisoblanadi. SHu mazmundan kelib chiqib insonparvar huquqiy demokratik davlat qurish yo`lidan borayotgan O`zbekiston uchun uning quruvchilari bo`lgan yosh mutaxasis kadrlar uchun Amerikadagi demokratik jarayonlar bilan qiziqish lozim bo`lganda tajribalar almashish ayni kunning dolzarb mavzusi hisoblanadi. Davlatimiz rahbari I.Karimov AQSH bilan diplomatik munosabatlarning rivojlantirilishi ahamiyati to`risida jumladan shunday degan: “AQSH bilan munosabatlarimizning rivojida alohida to`xtalmoqchiman. Biz AQSHni jahon va mintaqa barqarorligini saqlab turishda ulkan imkoniyatga ega bo`lgan mamlakat, xalqaro siyosatning muhim subyekti deb bilamiz. 12 O`zbekiston ovozi 1998-yil 18-yanvar 49

-Ikki tomonlama munosabatlar sohasida mamlakatimiz o`rtasidagi siyosiy muloqot sur`atlari oshib borayotganligini alohida takidlab o`tmoqchiman. Bu o`z navbatida barcha muhim sohalarda shu jumladan harbiy texnika sohasida amaliy hamkorlik qilish uchun imkoniyatlar yaratadi. Ikkala mamlakat o`rtasidagi iqtisodiy aloqalar-shartnomaviy-huquqiy negizni kengaytirish yo`li bilan mustahkamlanmoqda”. O`bekistondagi demokratik islohatlarning chuqurlashib borayotganligi ikki mamlakat o`rtasidagi aloqalarning yanada rivojlanishiga zamin hozirladi. Demokratiya-ta`limot emaski uni o`qitib yoki tezda o`zlashtirib oladigan. Demokratiya-bu fikirlar majmui, turmush tarzidir. O`zlashtirish uchun esa inson demokratiyaning talablari asosida demokratiya muhitida inson hayoti davomida oila a`zolari el halqi boshqa elat va millatlarga munosabatlar bilan yashab ko`rishi lozim. “Qush parvozidan bilinadi” degan xalq maqoli bor. Demokratlar ham o`z faoliyatiga qarab baholanadi. Bu faoliyatni o`zlashtirish bir kunda bo`ladigan ish emas. Bu erda gap avloddan avlodga yetkazilishi lozim bo`lgan bilim va tajriba haqida ikki tomonlama munosabatlarni mustahkamlashga kirishilgan davlatlar tajribasi haqida bormoqda. Yoshlar o`rtasidagi ma`rifiy ishlar va tajribalar esa demokratiyaning xarakatlantiruvchi kuchi, boshqacha qilib aytganda qon aylanish tizimidir. Insonlar muloqotiga ko`maklashuvchi bizga turmush va uning sharoitlarini har bir shaxs alohida tartibda bir butun jamoatchilik uchun , ularning siyosiy bog`liqligi tarzida tushuntiruvchi ma`nosidir.Bundan muloqot o`zaro hurmat tushunchasi davlat boshqaruvi sohasida inson huquqlari borasidagi yangiliklar kelib chiqadi.Bularning hammasi demokratiyaning mazmunini beradi. Deplom ishining bosh mavzusi qilib “Demokratik jarayonlar ” tanlab olingani bejiz emas.Jahon va o`zimizning amaliyotimizdan olingan barcha unumli tajribalarni rad etmagan holda , o`z ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy –huquqiy taraqqiyot yo`limizdan ilgarilab borish-Respublikamizning qat`iy pozitsiyasidir. 50

1993 yildan e`tiboran ikki davlat o`rtasidagi munosabatlarning ikkinchi bosqichi boshlandi Jahonning etakchi davlati hisoblangan AQSH bilan hamkorlik 1990 yillarning ortalariga kelib ko`p tomonlama o`zaro foydali ahamiyat kasb etdi. Bunga eng avvalo O`zbekiston Prezidenti yozda AQSH ga qilgan safari keng imkoniyat yaratdi.AQSH poytaxtidabolib o`tgan hamkorlikdan tortib havsizlikkacha bolgan va turli sohalarni qamrab olgan muzokaralar ikkitomon uchun xam manfaatli bolganligini qayd etish lozim. O`zbekistonva AQSH rahbarlarining keyingi uchrashuvlari shuningdek amerika Parlamenti yuqori martabali vakillarning tashriflari buni yana bir karra tasdiqlaydi.Aynan Amerikalik kongresmenlar keyinchalik Markaziy OSIYO davlatlarining siyosiy va ijtimoiy iqtisodiy rivojlanishi uchun ko`p shart-sharoitlar yaratishga qaratilgan “Ipak yoli strategiyasi”tashabbusi bilan chiqdilar. O`zaro xamkorlik munosabatlarining ikkinchi bosqichi 2001yil 11sentabr voqealariga qadar davom etti. Bu davrda munosabatlar doirasi kengaydi. O`zbekistonga AQSH sarmoyasi kirib kela boshladi.Davlatimiz rahbarining AQSH ga tashrifi amalga oshirildi Tashrif munosabatlaring yangi 3 bosqichini boshlab berdi. Mazkur bosqich munosabatlarining siyosiy rivojlanishiga asos soldi . Amalda savdo sotiq ilmiy texnikaviy xamkorlik tez suratlar bilan rivojlana boshlana boshladi . Bu davrda amalga oshiralayotgan islaxatlar natijasida milliy davlatchilik qayta shakillanib mustahkamlandi .Iqtisodiy madaniy sohada barqarorlik va totuvlik taminlandi. Mustaqil tashqi siyosat natijasida esa O’zbekiston xalqaro munosabatlarning faol subektika aylana bordi .Xalqaro terrozimga norkabisnesga qarshi kurashda minttaqada xavfsizlikni, barqarorlikni ta`minlash bo’yicha olib brogan natijasida jahonda obru-e`tibor topdi. O’zbekistonga mintaqada xavfsizlikni ta`minlashda terrozimga qarshi kurashda yetakchi kuch sifatida qarala boshladi .Natijada AQSH tomonidan 51

O’zbekistonga amalga oshiralayotgan demokratik iqtisodiy isloxatlarning o’ziga xosligi tan olinib, bu yo’nalishda hamkorlik rivoj topdi. Markaziy Osiyo atrofida ro’y berayotgan voqea hodisalar, ayniqsa qo’shni Avg’onistondagi voqealar mintaqada xavfsizlikni ta`minlashning yangi modellarini ishlab chiqishni kun tartibiga qo’ydi . Bu yo’nalishda O’zbekistonda katta tajriba to’plagan edi . Ushbu tajriba mamlakatlar o’rtasidagi xamkorlikni yangi bosqichga ko’tarilishga zamin bo’ldi. Munosabatlarning yangi bosqichida quyidagi manfaatlarining uyg`unlashganini kuzatamiz: Avvalo AQSH O`zbekistonga Markaziy Osiyoda tinchlikni xavfsizlikni taminlashida norkabeznis terrorimizga qarshi kurashda yetakchi sifatida qaramoqda. Ayni vaqtda AQSH xalqi O`zbekiston raxbariyatini o`zining eng yaxshi do`sti sifatida etirof etmoqda. SHuningdek AQSH keng jamoatchiligi ,tadbirkorlari O`zbekistonning kelajagi , ayniqsa, uning iqtisodiyotida erishayotgan yutuqlarini etirof etishmoqda ,uning rivojlanishi uchun investisiyalar olib kirilmoqda. Qolaversa Uzbekistonni AQSHdagi yuksak rivojlangan iqtisodiyot demokratik qadriyatlar ilmiy-texnikaviy saloxiyat qiziqtirmoqda.AQSH investisiyalarining Uzbekistonga keng miqiyosda kirib kelishi isloxotlarni chuqurlashtirishga oldimizga qo`yilgan maqsadlarimizga tezroq erishish imkonini bedi. 2001yil 11 sentabr fojialaridan so`ng O`zbekistonning terrorimizga qarshi kurashda Amireka Qo`shma SHtatlarini qo`llab quvvatlash xaqida qilgan uzil kesil qarori ikki tomonlama munosabatlarda yangi burilish yasadi. AQSH mudofaa Vaziri D.Ramsfeld O`zbekistonga qisqa vaqt ichida ikki marta kelib ketdi. SHuningdek Respublikaga davlat kotibi K. Pauell, senatorlar T.Deeshl,KLevin, J.Uorner,J .Leberman ,J.Makeyn,CH.Xegel, kongressemenlar J. Kolbi,E Tochir va boshqa yuqori martabali mansabdor shaxslari tashrif buyurdilar. 52

Shuni ishonch bilan qayd etish mumkinki , ikki tomonlama aloqalarning jadal va xar tomonlama rivojlanoshi Markaziy Osiyo mintaqasida xavfsizlikni saqlash xamda mustaxkamlashda muxim barqarorlashtiruvchi omil bo`lib xizmat qildi. Toshkent va Vashington Afg`onistonning siyosiy va iqtisodiy tiklanishiga kumaklashish maqsadida faol xamda foydali xamkorlikni amalgam oshirmoqda.SHuni tan olish kerakki O`zbekiston bilan AQSH o`rtasidagi xamkorliknong bu samaralari avvalambor mintaqamizdagi xalqlar va davlatlarning manfatlariga javob beradi. AQSH xukumati tomonidan amalgam oshirilga dasturlar . Ozbekiston respublikasi qurolli kuchlarining mudofaa qobilyatini oshirish , mamlakatimiz davlat chegarasini mustahkamlash bilan birga,mamlakat huquqni muxofaza qilish organlarining ishida yangi sifat ko`rsatkichlariga erishish imkonini berdi. Ta`l im sohasidagi hamkorlik O`zbekiston bilan AQSH munosabatlarining samarali sohalaridan biri hisoblanadi.Mustaqillik yillarida O`zbekistonlik yoshlarning yuzlab vakillari “Umid” jamg`armasi hamda AQSH hukumatining dasturlari doirasida Amerikaning yetakchi universitetlarida taxsil oladilar. Nihoyat shuni ham alohida aytib o`tish kerakki, aynan AQSH ning “umid loyihasi”, “Xart Tu Xart Interneyshel”, “Konterpat interneyshel”, “Amerikere ” va “Amerika qizil Xochi” singari nohukumat tashkilotlari respublikamizning qator mintaqalari, eng avvalo, Orolbo`yi mintaqasida 30 million dollardan ortiq miqdorda beminnat moddiy yordam yubordi. Shu o`rinda so`zimizni muxtasar qilgan holda qayd etish mumkinki, O`zbekiston bilan AQSH o`rtasida ikki tomonlama munosabatlarning barcha sohalarida aloqalarning kengayishi ikkala davlatning umumiy manfaatlarini rivojlantirish va himoya qilish uchun mustahkam negiz yaratdi. Vashington boshchiligidagi yangi Amerika armeyasi kuchli britan armiyasi bilan to`qnashishi kerak edi.Kongerisda tayinlangan 19 generaldan faqat 3 tasi maxsus tayyorgarlikdan o`tgan edi.1775-yilning oxirida urush harakatlari boshlandi.1776- yil oxirida britan kuchlari rojdestvoni nishonlayotgan vaqtda amerikaliklar ittifoqi 53

tuzildi. 12 -may 1784-yilda Angliya bilan tinchlik sulx shartnomasi rasmiy kuchga kiritildi. 1781-yil kuchga kiritilgan Konstitutsiya mamalakatda “qonun va tartib”rejimini o`rnatgan,boshqarilmaydigan demokratiyaga keng yo`l ochib berilgan edi. Konstitutsion konvent yopiq eshik doirasida o`tkazildi.Yig`ilish Filandiyada 1787-yil may oyida boshlanib 16 hafta davom etdi.Mavjud 13 shtatdan 12 tasidan 74 vakil saylangan edi.Yig`ilish ishida qatnashganlarning yuqori ko`rsatkichi 55 ovoz tashkil etdi.Yig`ilishda qabul qilingan Konstitutsiya yangicha hujjat bo`ldi. Konstitutsiyada “Hokimyatning bo`linishi”prinsplari ham ishlab chiqildi.Prezident boshchiligidagi ijro etuvchi hokimyat.Qonun chiqaruvchi hokimyat – Kongress . Sud hokimyati- Oliy sud. Qonun chiqaruvchi hokimyat ya`ni kongress va oliy sud bir-biridan mustaqil, O`zaro markazlashganhokimyatni tashkil qilar edi. T.Jefferson 1787-yil noyabr oyida Konstitutsiya bilan tanishib chiqdi.”Bill huquqlari” doirasidagi 10 ta tuzatish kiritishni taklif qiladi.1789-yil kuchga kiritilishi kerak bo`lgan dastlabki o`nta tuzatish 1791-yil noyabrdan kuchga kiradi. I-&. Aqshda demokratik jarayonlarning boshlanishi. Prezident misolida. 1789-yil Martida II shtat vakillaridan iborat kongressning I-sessiyasida Konstitutsiya tasdiqlandi. 1790-yil noyabr oyigacha hokimyat binosi Nyu-Yorkda bo`lib, keyin Feladelyafiyaga ko`chirildi.Seatning taklifi va roziligi bilan Oliy sud va departament AQSH prezidenti tayinlandi. 30-aprel 1789-yil Vashington prezidentlikka, J. Adams Vitsi- prezdentlika , G.Noks harbiy deportament boshlig`I, E. Rendolf general prokuror etib tayinlandi. 1800-yilda siyosiy hokimyat federal partiya qo`lidan chiqib, jeffersonchi respublikachilar qo`liga o`tdi.Prezidentlikka saylangan Jefferson o`zini respublikachi-demokrat deb atadi. Jefferson 1801-1809-yillarda prezdentlik qildi. 1797-yil 1801-yil yillarda prezidentlik qilgan J.Adams ko`p ovoz plish hisobiga prezidentlikka saylan gan edi. Uning ikkinchi muddatda saylovlar jarayonida respublikachilar partiyasi namoyondasi Jefferson saylovda yutib chiqdi. 1800- 54

yildan uning prezidentlik davri “1800-yil revolyutsiyasi” ham deb atadilar. Avvalo ular siyosiy ishni 1791-yil kiritilgan Billi huquqlarini hayotga tadbiq etishdan boshladilar.Siyosiy faoliyatda Jefferson va J. Medison 1809-1817 davrida “biz hammamiz respublikachilarmiz, hammamiz federalistlarmiz” tushunchasi ostida ish olib bordilar. Jamoatchilik hayotida demokratiyaga keng yo`l ochishga harakat qiladilar.Buning uchun islohatlarga keng yo`l ochildi. 1809-1817-yillarda prezdentlikka saylangan J. Medison 4 va Jeffersonlarning siyosatda tutgan yo`li va g`oyalari bir-biriga yaqin edi. Har-xil yo`llar bilan ikki prezident AQSH ning siyosiy, iqtisodiy rivojlanishiga barobar rivojlanishiga barobar harakat qilishdi.Jeffersonning 2-muddat prezidentligi davrida demokratik asosdagi programma deyarli butun mamlakatga yoyilgan edi. Jeferson demokratik g`oyalarni ham ichki, ham tashqi siyosatda, ham tashqi siyosatda respublikachilar ma`muriyatini amalga oshirgan islohatlari deb hisoblash mumkin. 1816-yil saylovlarda respublikachilar partiyasi nomzodi Jeyms Monro /5/34 ovozli federativ partiya a`zosi R. Kinga raqib sifatida 183 ovoz bilan prezidentlik saylovida yutib chiqdi. Uning 2-muddat saylanishi /1820/ deyarli raqiblarsiz 231 ovoz, I qarshi ovoz hisobiga bo`ldi.Monroning fikricha : prezident bir partiyaning lideri emas, balki xalqning boshlovchisidir.Monro prezidentlik davrini har-xil nom;lar bilan aytadilar. 1825-yilgi saylovlarda davlat sekretarlari vazifasida ishlab kelgan Jon Adams /6/ respublikachilar partiyasi vakili yutib chiqdi.Uning 1823-yilgacha prezidentlik davrida shunday muhit paydo bo`ldiki yangi partiyaning shakllanishi va Amerika tarixida yangi bosqichning boshlanishi bilan bog`liq. O`z maqsadiga ko`ra demokratik g`oyalarga asoslangan yangi partiya va pezident Joksonning faoliyati /37/ boshlandi. 1829-yil 4-martida oliy sud raisi J. Marshall general Jeksonning prezidentlik qasamyodini qabul qildi. G`alaba qilgan partiyaning tarafdorlari Qo`shma shtatlarning siyosiy hayotiga mustahkam kirib bordilar. 55

Vilson rivojlanshning evalutsion yuli taraftori edi . Vilsoning asosiy va siosiy maqsadi amerika raxbariyati ,amerika jaoatchililigi va ayrim qiziqishlar o`rtasidagi qaramq qarshilikka yo`l quymaslik edi .Manashu kiskin ziddiyatlar jarayonida 1912 yilning 5 noyabirida Vudro Vilson Amerikaning 28 –Prezidenti bo`lib saylandi . uning birinchi qilgan ishi Amerika matbuot raxbarlari bilan bo`lgan uchrashuv edi. Biro y o`tib president Vilson shaxsan o`z pragrammasini kongressga o`qib eshittirdi . Jon Adimsdan keyin xali xech bir prezident bunday ish boshlamagan edi. Oq uydagi navbatdagi 4- yillikning bunday boshlanishi yangi prezidentga ishonchini oshirib yubordi .V.Vilson rivojlanishning faol yo`lini tutdi .Demakratlarning saylovlarda bergan vadalarini bajarishga kirishdi .Vilson yirik bizniss raxbarlarini qattiq nazorat qilib siosiy iqtisodiy xususida fikir almashdi .1914 yilning oxirida kongress orqali keng doiradagi chett el tavarlariga tariflarni pasytirish ,bank ishiga doir qonun loihalarni ishlab chiqdi .Brinch jahon urushining boshlanib ketganligi Vilsonga islohotlarni chegaralab qo`ydi . Dastlab Vilson AQSHning betaraf turushini elon qildi .Davlat sekretori Uyeliyam Brayinni o`rishiyotgan davlatlarga zayom va qarizlarni kiritmaslikni usulini qulladi . Ammo tasirchang siosiy kuchlar va ishbilarmonlar ilg`or faolliyatlarini gurgiratib yubordilar .Urushning birinchi kunidan boshlab moliyaviy urishga kirish AQSH uchun samarali bo`lishi ni takidlovchi kampaniyalar avj oldirildi .Shuni takidlash mumkinkbirinchi va ikkinchi jaxon urushlari davrida Amerikada olib borilgan siosat yaxshi natija berdi .Xarbiy soha rivoji mumay daromad manbayiga aylandi . Yevropa ‘’ oltin zahirasi Amerikaga yo`l oldi “, iqtisodiy talimotlarda J.K.Keynis g`oyalari ish berdi. 13 13 Beliy dom : prezidenti i politika .-75 ст . 56

Xulosa XIX-XX asrlarda AQSH xayratomus o’zgarish va taraqqiyot yo’lini bosib o’tdi. AQSH siyosiy tahlilchisi Ben Uottenberg ta’biri bilan aytganda “Ilk jahonshumul millatga” aylandi. Shu tariqa ko’pincha zamonaviy, tarixiy o’zgarishlar darakchisi bo’lib kelinga. Bu tashabbuslar o’zaro kurash va bog’liq maqom olayotgan dunyoda o’zga davlatlar va jamiyatlarni ham muqarrar ravishda qamrab oldi. Ma`lum bo`lishicha biror davlat elchisi AQSH prezidentiga ishonch yorlig`ini topshirish uchun odatda 3-4 oy kutishi kerak ekan. 1996-yilning oktiyabr oyida president Bill Klinton saylov arafasida nihoyatda band bo`lishiga qaramasdan mamlakatimiz elchisini qabul qilishi xalqaro miqyosda O`zbekiston sharafiga katta hurmat ko`rsatdi. Mazkur bosqich munosabatlarining siyosiy rivojlanishiga asos soldi . Amalda savdo sotiq ilmiy texnikaviy xamkorlik tez suratlar bilan rivojlana boshlana boshladi . Bu davrda amalga oshiralayotgan islaxatlar natijasida milliy davlatchilik qayta shakillanib mustahkamlandi .Iqtisodiy madaniy sohada barqarorlik va totuvlik taminlandi. Mustaqil tashqi siyosat natijasida esa O’zbekiston xalqaro munosabatlarning faol subektika aylana bordi .Xalqaro terrozimga norkabisnesga qarshi kurashda minttaqada xavfsizlikni, barqarorlikni ta`minlash bo’yicha olib brogan natijasida jahonda obru-e`tibor topdi. Demokratiya va demokratik jarayonlar tugallangan mavzu bula olmaydi, shuning uchun bu haqidagi munozara davom etaveradi. Demokratik g`oyalar erishilgan g`alabalar emas, balki muntazam davomiylikka ega bo`lgan taraqqiyotdir. 57

AQSH prezidentlari tarixini yoritishda mavjud manba va adabiyotlarga asoslanib quyidagicha xulosaga kelindi: Birinchidan, AQShning federal hududiy tuzulishini va uning tarixiy axamiyatu ochib berildi; Ikkinchidan, Milliy hukumatni shakllantirish va prezidentlik boshqaruvi xususiyatlari tahlil etildi. Uchinchidan, XVIII asr oxiri – XIX asrlardagi demokratik jarayonlarini mohiyati ochib berildi. To’rtinchidan,, XX asr – XXI asr boshlarida AQSh prezidentlarining demokratik jarayonlarini rivojlanishiga qo’shgan hissasi ilmiy jihatdan tahlil qilindi. Shunday qilib AQSH prezidintlari tarixi yoritish jarayonida,mavjud manba va adabiyotlardagi ma`lumotlardan kelib chiqib AQSH prezidintlari davlat boshqaruvining o`ziga hos usulini yaratganligiga amin bo`ldik. Bu esa o`z navbatida jahon iqtisodiyotidagi davlat boishqaruvi tarixida munosib o`rin egalladi. 58

Tavsiyalar Birinchidan, AQShning federal hududiy tuzulishini va uning tarixiy axamiyatu ochib beruvchi videyo roliklarni yaratish va talabalarga dars mashg’ulotlarini olib borishda smarali foydalanish; Ikkinchidan, Milliy hukumatni shakllantirish va prezidentlik boshqaruvi xususiyatlarini qmrab olgan brashuralar chop ettirish; Uchinchidan, XVIII asr oxiri – XIX asrlardagi demokratik jarayonlarini mohiyati ochib berishga xizmat qiladigan plokatlar tayorlash; To’rtinchidan,, XX asr – XXI asr boshlarida AQSh prezidentlarining demokratik jarayonlarini rivojlanishiga qo’shgan hissasi haqida hujjatli filmlarni suratga olish. 59

$ADABIYOTLAR RO’YXATI 1.O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi.T.: “O’zbekiston”, 2001. 2.Karimov I.A.O`zbekiston:milliy istiqlol,iqtisod siosat,mafkura.Toshkent.I-jild. 1996. 3 .Karimov I.A.. Bizdan ozod va obod vatan qolsin. 2-jild.T. 1996. 4.Karimov I.A.Vatan sajdagoh kabi muqqadasdir .3-jild.T.1996. 5.Karimov I.A. Bunyodkorlik yo`lidan.4-jild.T.1996. 6.KarimovI.A..O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida:xavfsizlikka taxdid,barqarorlik shartlariva taraqqiyot kafolotlari.T.1997. 7.KarimovI.A. Yuksak ma’naviyat-engilmas kuch.T.2008. 8.KarimovI.A. Mamlakatimizda demokratik islohatlarni yanada chuqurlashtirish va fuqoralik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi.T.2010. 9.KarimovI.A. O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida.T.2011. 10.KarimovI.A..Inaon xotirasi-boqiy, qadr-qimmati-ulug’// Xalq so’zi,2012,10 may. 11. История США. I - том. Mo сква.1983. 12. Иванян Э.А.. ОТ Джорж Вашингтона,до Джоржа Вуша ,Веллей Дом и пресса. М..1991. 1 3 . Иванян. Э.А.. Веллий дом- президенти и полетика. М-1975. 14 .С o врименние Соединенние Штата Америки. Энциклопедитский справочник.М.1991. 1 5 .Попов Н.П.. Амерека 80-Х общественное мнение и социалъние проблеми.М-1986. 16. Фурсенъко А.А. .Президенти и политика СЩА.1990.М. 17..Фурсинъко А.А. Кто из мировай политике .М-90. 18.O`zbekiston o`lkan imkoniatlar mamlakati. \\ I .Karimovning Shvetsariyadagi “ Forum fond’’ xalqaro iqtisodiy tashkiloti IV sesseyasida 1993 yil 18 iyunda so`zlagan nutqi . 19. Xalq so`zi gazetasi .19930yil 22iyul . 60$ 20. O`zbekiston Respublikasi tashqi siosiy faoliyatining asosiy prensiplari to`g`risidagi moddasidan .  www.eurasia.org.ru .  www.history.ru  http://www.philos.msu.ru/fac/history/  http://www.auditorium.ru  www.museum.ru 61

AQSHda demokratik jarayonlar

30.09.2019

0

273.5 KB

Похожие