Buxoro qorako‘lchiligi tarixi va bugungi kundagi rivoji - Сельское и лесное хозяйство - Дипломные работы

Buxoro qorako‘lchiligi tarixi va bugungi kundagi rivoji

Загружено в:

30.09.2019

Скачано:

0

Размер:

447.51953125 KB

“Buxoro qorako‘lchiligi tarixi va bugungi kundagi rivoji” mavzusida yozilgan _ BitiruvBitiruv malakaviymalakaviy ishiishi 1

Mundarija Kirish……………………………………………………………. 3-7 bob. Buxoro qorako‘li qadimgi davr va o‘rta asr manbalarida I.1. Qadimgi davrlarga oid Buxoro qorako‘li haqidagi ma’lumotlar tavsifi…… 8-16 I.2. Buxoro qorako‘li O‘rta asr manbalarida……………………….. 17-25 II. bob. Buxoro qorako‘li: Kecha va bugun II.1. XIX asr oxiri – XX asr boshlariga oid manbalarda Buxoro qorako‘li shuhrati……………………… 26-37 II.2. Buxoro qorako‘lining bugungi holatiga bir nazar…………. 38-48 Xulosa………………………………………………………………49-51 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati……………………………. 52-54 Ilovalar………………………………………………………….. 55-61 2

Kirish Mavzuning dolzarbligi. Yurtimiz tabiiy boyliklar va mo‘jizalarga boy bo‘lgan yer yuzining kamdan –kam o‘lkalaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Mamlakatimizda o‘sadigan shirin – shakar mevalar, bepoyon yaylovlarda o‘tlab yurgan qo‘y – qo‘zilarga hech bir kishi befarq bo‘lmasa kerak. Tabiat xalqimizga in’om etgan tabiiy boyliklardan biri bu qorako‘l va qorako‘lcha mahsuloti bo‘lib, uning tarixi, buguni va kelajakda bu nodir mahsulotni asrab qolish barchamizning vazifamiz bo‘li hisoblanadi. Chunki, XX asr boshlariga qadar faqatgina Buxoro va o‘lkamizning ayrim mintaqalaridagina yetishtirilgan ushbu mahsulot keyingi davrlarda o‘zga mamlakatlarda ham yetishtirish imkoni vujudga keldi. Hozirgi kunda dunyoda qorako‘lning uch turi mavjud bo‘lib, bular o‘zbek, avg‘on va svakkara (ingliz tilidagi janubiy afrika qorako‘l tashkilotining qisqarmasidan olingan) qorako‘l turlaridir. Jahon bozoriga esa son jihatidan o‘zbek qorako‘li eng kam chiqariladi. Sifat jihatidan esa svakkara oliy qorako‘l mahsuloti hisoblanadi. O‘z – o‘zidan tabiiy savol tug‘iladi. Qorako‘lning boshqa turlari qanday vujudga keldi? Ularni yetishtirish qachondan boshlab yo‘lga qo‘yildi? Yurtimiz qachondan boshlab bu sohadagi yetakchilikdan mahrum bo‘ldi? Qorako‘lchilikning keyingi taqdiri qanday bo‘lishi mumkin?. Ana shu savollarga javob izlash bizni ushbu mavzuni bitiruv malakaviy ish mavzusi sifatida tanlashimizga va uning tarixini yoritishimizga sabab bo‘ldi. Prezidentimiz Sh.M. Mirziyoyevning 2018 yil 16 fevralda Buxoro viloyatiga tashrifi maboynida qorako‘lchilikni rivojlantirish maqsadida qorako‘lchilik instituti va jamg‘armasini tashkil etish bo‘yicha bergan takliflari mavzuning dolzarblik qiymatini belgilab beradi. Joriy yilning 15-mart kunida Prezidentimiz Sh.M. Mirziyoyevning Qorako‘lchilik sohasini rivojlantirishga qaratilgan qarori qabul qilindi,bu esa qorako‘l mahsulotlarini ishlab chiqarish hajmlarini oshirish va ularning turlarini ko‘paytirishga qaratilgan keng ko‘lamli tarkibiy o‘zgarishlarni amalga oshirilishiga xizmat qiladi. 2017-2021 yillarga mo‘ljallangan O‘zbekiston Respublikasi ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning harakatlar strategiyasining uchinchi yo‘nalishida chorva mollarini 3

ko‘paytirish borasida ham to‘xtab o‘tilgan. Chorva mollari tuyog‘ sonini ko‘paytirish bilan oziq-ovqat xavsizligiga erishish masalalari kun tartibida dolzarb qilib belgilandi. Respublikamiz chorvadorlari bu borada katta va boy tajribaga ega. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev ta’kidlaganlaridek “O’zbekistonning eng yangi tarixini va biz erishgan eng olamshumul yutuqlar mard va matonatli xalqimiz har qanday qiyinchilik, to’siq va sinovlarni o’z kuchi va irodasi bilan yengib o’tishga qodir, deb baralla aytishga to’la asos beradi”_. Hozirgi kunda jahonda ekologik harakatlarning avj olishi dunyo tabiiy boyliklarini saqlab qolish uchun kurashning kuchaygan bir shaoitda yurtimizda ham bu borada ulkan ishlar amalga oshirilmoqda. Mavzuning yana bir dolzarbligi esa ana shu muammoga borib taqalib, cho‘llarimizdagi tabiiy xilma – xillikning saqlanishi qorako‘l va qorako‘lchaning yanada betakror bo‘lishini ta’minlaydi. Biz tanlagan bitiruv malakaviy ishning asosiy dolzarbligini ko‘rsatib berishda qadimgi davrlardan tokim shu kunga qadar qorako‘lchilikning tadrijiy rivojlanishi, uning dunyo bo‘ylab tarqalishi jarayonlarini ochib bershga harakat qildik. Mavzuni o‘rganishdan maqsad va vazifalar. Bitiruv malakaviy ishni tadqiq etishda Qorako‘l va qorako‘lchilikning paydo bo‘lishi, Buxoro qorako‘li tavsifining qadimgi davr va o‘rta asr manbalarida yoritilishi, Qadimgi davrlarga oid Buxoro qorako‘li haqidagi ma’lumotlar tavsifi, Buxoro qorako‘li shuhratining O‘rta asr manbalarida yoritilishi, XIX asr oxiri – XX asr boshlariga oid manbalarda Buxoro qorako‘lining jahondagi shuhrati, Buxoro qorako‘lining bugungi holati xususidagi fikrlarni o‘z oldimizga maqsad qilib oldik. Ushbu maqsaddan kelib chiqib, quyidagilarni alohida vazifa qilib belgilashni lozim topdik. -Buxoro qorako‘li va qorako‘lchilikning paydo bo‘lish tarixi, eng qadimgi zamonlarda qo‘ychilik va uning ilohiylashtirilishi bilan bog‘liq fikrlarni alohida tizimga solish orqali yurtimizda qorako‘lchilikning ilk ildizlariga umumiy tavsif berish; -Buxoro qorako‘lining o‘rta asr manbalarida uchrashi va uning shuhrati masalasini yoritish, Sharqda Xitoy va G‘arbda Yevropagacha bo‘lgan mintaqalarda qorako‘l va qorako‘lcha shuhrati haqidagi fikrlarni ochib berish; 4

- XIX asrning o‘rtalarida Turkiston o‘lkasi Rossiya imperiyasiga qaram qilinib, qorako‘lning chetga ko‘plab eksport qilinishi va qorako‘lchilikning Yevropa va dunyoning boshqa mintaqalarida yetishtirishga urinishlar xususidagi fikrlarni manbalardan foydalangan holda tadqiq etib, ilmiy xulosalarga kelish; - Bugungi kunda Buxoro qorako‘li va uning jahon bozoridagi mavqei, O‘zbekistonda qorako‘lchilikning holati, qorako‘l mahsulotlariga talab va ehtiyoj, qorako‘lchilikning kelajagi, cho‘llardagi biologik xilma xillikning kamayishi bilan bog‘liq muammolarni tahlil etib, Buxoro qorako‘lining aslligini saqlab qolish borasida taklif va mulohazalar berish; BMI ning ilmiy yangiligi va ahamiyati. Ushbu bitiruv malakaviy ishning ilmiy yangiligi avvalo shundan iboratki, mazkur mavzu ilk bor bitiruv malakaviy ish sifatida ilmiy adabiyotlar bilan qiyosiy tahlil qilish asosida izchil tadqiq etildi. Bitiruv malakaviy ishning amaliy ahamiyati shundan iboratki, avvalo aholi orasida Buxoro qorako‘lchiligini saqlab qolishga ozgina bo‘lsada o‘z hissamizni qo‘shish, shuningdek, ushbu bitiruv malakaviy ish materiallaridan maktab, Akademik litsey, kasb hunar kollejlari, oliy ta’lim muassasalarida O‘zbekiston tarixining turli mavzularidagi iqtisodiy hayotni yoritishda qo‘shimcha adabiyot material sifatida foydalanish mumkin. BMI ning aprobatsiyasi. Bitiruv malakaviy ish Qarshi Davlat universiteti “Tarix” kafedrasi qoshidagi “Yosh o’lkashunos” to’garagida ma’ruza qilingan, hamda 2017- 2018 o’quv yili davomida “Tarix” kafedrasida muhokama qilingan. BMI ning tuzilishi. Bitiruv malakaviy ish kirish, ikki bob, to‘rt qism, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar va ilovalardan iborat. 5

I.bob. Buxoro qorako‘li qadimgi davr va o‘rta asr manbalarida I.1. Qadimgi davrlarga oid Buxoro qorako‘li haqidagi ma’lumotlar tavsifi Buxoro qorako‘li va uning tarixi ushbu mintaqada chorvachilikning va bu sohadagi seleksiya ishlarining uzoq vaqt davoiyligi va tabiatning ham o‘ziga xosligi bilan ahamiyatli deb hisoblash mumkin. Qadim ajdodlarimiz chorvachilik ayniqsa, qo‘ychuvonlikning yetti xazinaning biri sifatida ulug‘laganlar. Qo‘y baxt – omad ramzi sifatida ulug‘langanligini ham tarixiy manbalardan ko‘rishimiz mumkin. Qadimgi davrlarda turli mintaqalarda hukmdorlarning taxtlarini biror iloh va uning yerdagi shakli hisoblangan biror hayvon tarzida yasash, bu orqali hukumdorni taxtga ilohlar o‘tqazganiga ishora berilishi (legitimatsiyalash) ma’lum. O‘rta Osiyoda hukumdorlarning taxtlarini ham shu tarzda tasvirlangan. Jumladan, taxtni qo‘y shaklida tasvirlash ham mavjud bo‘lib, mintaqamizda islomgacha qo‘y farn ma’budining ramzi sanalib, u baxt – omad ramzi sifatida qadrlangan. Qadimgi davr Xitoy yilnomalarida, O‘rta Osiyodagi ayrim kichik o‘lkalar, jumladan, Boxan, Xe, Unage kabi davlatchalar hukmronlarining taxtlari oltindan yasalganligi, uning shakli esa qo‘y ko‘rinishida bo‘lganligi qayd etilgan 1 . Qo‘y shaklidagi taxt Turon va Eron hukmdorlari tarixi bitilgan Shohnomada ham keltirilgan bo‘lib, unda; Kaykovus Rustamga uning kelajagi baxt – omadli bo‘lishini va qudratli bo‘lishini tilab, qo‘y shaklida yasalgan feruza taxt hadya etilganligi bilan bog‘liq ma’lumotlarni uchratish mumkin 2 . Arxeologik ma’lumotlar ham yozma manbalardagi fikrlarni tasdiqlaydi. O‘rta Osiyo hududlarida olib borilgan arxeologik izlanishlar natijasida kshplab yodgorliklarda ishy shaklidagi taxtlarning topilganligi, yoki qo‘y shaklidagi taxtlarning devoriy suratlarda aks ettirilganligining guvohi bo‘linadi. Panjikent xarobalari qazilib, bu yerdagi ibodatxona devor tasvirlari o‘rganilganda; orqaga 1 Бичурин. Н. Я. (Иакинф) Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. Т.2. – М – Л.: Наука, 1950. – С. 274 – 275. 2 Фирдавсий, Абулқосим. Шоҳнома: достон/Абулқосим Фирдавсий; форсийдан; Ш. Шомуҳаммедов, Ж. Жабборов, Назармат, Ҳ. Ғулом тарж. – Т.: Ғафур Ғулом номидаги нашриёт – матбаа ижодий уйи, 2011. – С. 178. ( умумий бети – 736 б). 6

buralgan baquvvat shoxli qanotli qo‘y tanalari taxtni ikki tomonga suyab turganligi tasvirlangan. Tasvirda yana ushbu taxtni tilladan bo‘lganligini, taxtni qizil, zarxal rang bilan bo‘yalganidan ham bilib olishi mumkin 3 . Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib, aytish mumkinki, O‘rta Osiyo mintaqasida qo‘ychilik va uning taraqqiyoti ilohiylik ramzlaridan biri bo‘lib, shu bilan bir qatorda qo‘y hukmron sulola va baxt – omad kaliti sifatida ham qadimdan boshlab qadrlab kelingan. Shuningdek, qo‘ylar turli balo va ofatlardan asrashi bilan bog‘liq tasavvurlar hozirgi kunda Buxoro vohasida mavjud. YA’ni qo‘ylar va mollar saqlanadigan og‘ilxonalar kiraverishida qo‘chqor bosh suyagini ilib qo‘yish odati bugungi kunga qadar saqlanib qolingan. Bu odat chorvani yomon ko‘zlardan asraydi deb tasavvur qilinadi. Qo‘ylarning ilohi ramzga aylanganligi qadimdanoq, ularning statuetka (mayda haykalchalar) va tasvirlarining yasalishiga, ularni insonlar ofatlardan asrovchi vosita sifatida o‘zlari bilan olib yurishlarini ham ko‘rishimiz mumkin. Arxeologik manbalarda, qo‘yning tumor vazifasini bajarganligini ko‘plab uchratish mumkin. Jumladan, 1940 yilda Janubiy Toshkent kanalini qazish vaqtida mil.avv III – I asrlarga oid oilaviy katakomba dafn qabirlari topilgan bo‘lib, ushbu qabrlarda dastasi qo‘y tumor shaklida ishlangan xumchalar bo‘lgan. Bunday xumchalar Toshkent atroflaridagi qo‘rg‘on xarobalarida XIX asr asrda ham ko‘plab topilgan. Shubhasiz bu xumchalar qadimiy diniy e’tiqodlarning xalq xotirasida uzoq vaqt qolib ketganligini ko‘rsatadi 4 . Eramizdan avvalgi birinchi ming yillikka mansub o‘lkamiz obidalarida qo‘y tasvirlari ko‘plab uchraydi. Milodimizning birinchi asrlariga oid qovunchi madaniyatida, ya’ni turkiy etnoslarning shakllanish jarayonlarida qo‘y siymosining birinchi o‘ringa chiqqanining guvohi bo‘linadi. Milodimizning birinchi ming yillik o‘rtalariga kelib, qo‘y shaklidagi dastali xumlar Sirdaryoning quyi oqimi bo‘ylab keng tarqaladi. Olimlarning fikricha ular zardushtiylik dinidagi farn ilohi ramzlari bo‘lib, qo‘riqlash vazifasini ham bajaradi. Pskent qo‘rg‘onidagi izlanishlar natijasida bu yerdagi nouslardan qo‘shaloq echki va qo‘y boshlari haykalchalari ham aynan shu 3 Karomatov H. O‘zbekistonda moziy e’tiqodlar tarixi. – T.: 2011. 522-b. 4 O‘sha joyda 7

davrga mansub deb hisoblanadi. Shuningdek, Chirchiqning Kavardon degan makonidan topilgan bir dafn xumchasining dastasi tepasiga it va ikkinchisiga qo‘y haykallari qubbalashtirilganligi ham diqqatga savor bo‘lib, qo‘yning o‘lkamiz aholisi hayotida nechog‘li ahamiyatga ega ekanligini ham ko‘rsatadi. Shuningdek, Dalvarzintepadagi kulollar mahallasining eng baland joyida miloddan avvalgi I – III asrlar mobaynida ibodatxona bo‘lib, unda tog‘ qo‘yi haykalchasi yopishtirilgan ikki dastali riton topilgan. Ushbu topilmani tahlil etgan olimlar uni qo‘y boshining bir tomonda bo‘lganligiga e’tibor qaratib, ushbu idishni faqat ibodat paytida ishlatilgan degan xulosalarga kelganlar 5 . Farg‘onadan topilgan I asrga mansub dastasi qo‘y shaklidagi ko‘za, Xorazmdan topilgan III asrga mansub qo‘y shaklidagi dastali cho‘mich va Kofirqal’aning VII asrga mansuib xumlardagi tasvirlar bu e’tiqodni o‘lkamizda keng tarqalganligidan dalolat beradi. Ayrim olimlarning fikricha esa, bu kabi shakllar faqat idishga dekarativ bezak sifatida ishlatilgan bo‘lib, aslida diniy e’tiqod va qo‘yning ulug‘lanishi bilan aloqasi umuman yo‘q. Buning ustiga ayrim g‘arb olimlari qo‘yning jannatiy jonivor, deb hisoblasalar, ikkinchi bir guruh esa, uni shohona xvarno – omad ramzi deydi. Shu bilan birga u zodiak, ya’ni yulduz turkumi bilan bog‘liq va borliq sirlari bilan bog‘liqligi keltirib o‘tiladi. Qo‘yning ilohiylashtirilishi albatta uning xo‘jalik hayotda muhim ahamiyat kasb etishi bilan bog‘liqligini unitmaslik kerak. Samarqanddagi devoriy tasvirlarda yerda, suvda va havoda yashaydigan jonivor (bu kabi jonivorlar ilmiy adabiyotlarda senmuvr atamasi bilan ataladi) tasvirlangan bo‘lib, senmuvrning boshi qo‘y shaklida va qanotli, belidan past qismi esa ilon shaklida tasvirlanganligini ko‘rishimiz mumkin. Qanotli mavjudotlar mifologiya va e’tiqod ramzi sifatida ilohiy fotihani anglatgani, bu mavzuda qo‘y – farn – omad – xvarno – baxt – mavzulari bilan uyg‘unlashib ketgan. Shu bilan bir qatorda Zardushtiylik dini hukmron tabaqa manfaatlarini ifodalab, xo‘jalik hayot tarmoqlari, jumladan qo‘ychuvonlik alohida ulug‘langan vaqtlarda qo‘y va ayniqsa qo‘chqorning ulug‘lanishi, bu bilan saroy hukmronlarining mavqei ilohiylashtirilganligi va ularga g‘alaba doimiy ravishda 5 Далварзнтепа/сборник. – Т.: 1978. – С. 45 – 51. 8

zardushtiylikning farn ilohi orqali bildirilganligining anglashinilganini ko‘rsatadi. Kushonlar davrida boshqa saroylarda ham ziyofat yoki ibodat qilayotgan hukmronlar tepasida qanotli mavjudotlar tasvirlangani bunga dalil bo‘la oladi deb fikr bildiradi “O‘zbekistonda moziy e’tiqodlari tarixi 6 ” - asari muallifi Hamidulla Karomatov. Yuqoridagi fikrlarimizning birida biz qo‘y boshi turli balo – ofatlarni haydovchi jonzot sifatida tilga olgan edik. Arxeolog olimlarning fikriga ko‘ra Samarqand viloyati hududidagi Buloqboshi yodgorliklarini arxeologlar tomonidan o‘rganilishi natijasida otashgoh taglamalari diniy tomosha va odatlar ma’nlaridan dalolat beradi. Ushbu yodgorlikda topilgan ashyolarning brinchi ikkita taglamasi diniy marosimlarda ishlatilgan g‘aroyib maxluqot shaklida ishlanganidan, u yomon ruhlarni haydashga ishlatilganligidan dalolat berishini anglash mumkinn. Ammo, uchinchi va to‘rtinchi taglamalarda qo‘y va buqa boshlarining tasvirlanganligi omad va farovonlik bilan bog‘liqligini anglash unchalik qiyin emasligi barchaga ayon. Milodimizdan oldingi IV asrga oid Xorazmdagi Qo‘yqirqilgan qal’a yodgorligida topilgan haykal xokdon erkak qomatini ifodalab, olimlarning fikricha bu haykalda ehtimol shoh timsoli keltirilgan. Haykalning bo‘yin taqinchog‘i medalionning ikki atrofida qo‘y haykalchalari o‘rnatilgan bo‘lib, haykal belidagi kalta qilich dastasida ham shunday tasvir tushirilgan. Shuningdek, Xorazmning Mizdaxkon mozorining ossuariy qopqoqlarida ham shoxlari burama bir juft qo‘y boshi haykalchasi, yoki shoxlarning o‘zi o‘rnatilganligini ko‘rishimiz mumkin. Pskent nouslaridan biridagi ossuariylariylarda ham qo‘shaloq echki va qo‘y boshlari haykallari aynan shu davrga mansub 7 . Qoraqalpog‘istonning Govurqal’a yodgorligidan topilgan mozorda milodiy IV – VIII asrlarga oid ayrim ossuariy qopqoqlarida qo‘y haykalchasining uchrashi ham yuqoridagi fikrlar bilan hamohangdir. Qo‘yning ilohiyligi, tumor sifatida olib yurilishi, qolaversa tamg‘a sifatida ishlatilishi ham qo‘ychilikning yurtimizda qadimgi davrlardan taraqqiy etibgina qolmasdan insonlarga baxt – omad va to‘qlik olib kelishi ramzi bo‘lganligini bilib olishimiz mumkin. Fikrimizni dalili sifatida Sopollitepa yodgorligidan tiopilgan qizlarning soch to‘g‘nog‘ichida tog‘ qo‘yi oldida 6 Karomatov H. O‘zbekistonda moziy e’tiqodlar tarixi. – T.: 2011. 528-b. 7 O’sha joyda. 516-b. 9

turgan kishining tasvirlanishi, Termizning Zartepa yodgorligidagi g‘ishtlarda qo‘y tuyog‘ining izi topilishi fikrimizning yaqqol dalili bo‘lib hisoblanadi 8 . Sug‘diyona tarixiy geografik viloyatida qadimda qurbonlik uchun maxsus so‘z bo‘lib, ko‘pincha turli diniy ma’rosimlarda qo‘yni qurbonlikka keltirilgani tadqiqotlardan aniqlangan. Qo‘y esa, shohona farn va qurbonlik keltirish ramzi bo‘lib hisoblangan. Hatto hozirgi kunda ham qo‘yning qurbonlik keltirilishi yurtimizda keng rasm bo‘lib kelmoqda. Xalqimizda qo‘yning jannatdan chiqqanligi, qo‘yning yetti xazinaning biri sifatida ulug‘lanishi qadimiy e’tiqodlarning zamonaviy transkripsiyasi desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Shuningdek, qo‘yning siymosi dafn va ajdodlar ruhiga e’tiqod bilan ham bog‘liq bo‘lib, Xorazm vohasida islom an’analari ustun mavqega ega bo‘lgan tarixiy davrlarda ham ustun mavqega ega bo‘lib qolganligini ko‘rishimiz mumkin. Xorazmning XIV – XV asrlarga oid qabrtoshlarida naqshinkor ishlangan qo‘yning tasviri ham fikrimizning dalili bo‘lib hisoblanadi. Ushbu naqshlar xususida fikr bildirar ekan “O‘zbekistonda moziy e’tiqodlari tarixi” asari muallifi Hamidulla Karomatov; “Nazarimizda, islom ta’sirida qo‘y tasviri naqshlar bilan ko‘zga tashlanmaydigan ravishda bajarilgan, ammo, xalq e’tiqodi bu siymo bilan bog‘liq ma’noni unitmagan 9 ” – tarzida o‘z fikrlarini asoslaydi. Yurtimizning IV asr davriga arxeologik topilma bo‘lgan kumushdan ishlangan jom qo‘y boshi shaklida tayyorlangan bo‘lib, unda toj kiygan Kushon podshosining ov qilish jarayoni tasvirlangan. Olimlarning fikricha, bu shakldagi toj zardushtiylik dinidagi urush va g‘alaba ma’budi Veretragna sha’niga bag‘ishlangan. U qadimda qo‘y shaklini olishga qodir bo‘lgan ramzlaridan biri snalgan. Shu bilan birga qo‘y hukmdor sulola omadini bildiruvchi ramz bo‘lgan. Shu tariqa idishlarning qo‘y shaklida yasalishi ham shu ikki yo‘nalishda talqin etilishi mumkin. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, zardushtiylikda qo‘y urush va g‘alaba ilohi Veretragnaning ko‘rinishlaridan biri yoki farn – shoh hukmronligi va uning qudratining timsoli bo‘lib hisoblangan 10 . 8 Альбаум Л. И. Балалык – тепе. – Т.: Укитувчи, 1960. – С. 44. 9 Karomatov H. O‘zbekistonda moziy e’tiqodlar tarixi. – T.: 2011. 518 - bet . 10 Ставиский Б. Я. Кушанская Бактрия, проблем ы истории и культуры. – М.: Наука, 1977. – С. 123. 10

O‘zbeklarning dafn marosimlarida marhumni uydan olib chiqishda, “Inson va qo‘y ruhlari birlashib, narigi dunyoga ravona bo‘lishi uchun” qo‘yni qurbonlik keltirish yaqin tarixgacha saqlanib qolingan. Xivaliklar bu borada “Qo‘y ruhi odamga kiradi” degan iborani ham ishlatganliklari ma’lum. Qoraqalpoq eposi “Qirq qiz” da qahramonlarning bo‘ri va qo‘yga munosabatida ham ularga insoniylik xislatlarini berilishini kuzatish mumkin. Shu bilan birga bu an’analar uzoq totemistik e’tiqod ramzlari bo‘lib hisoblanishini ham unitmasligimiz lozim. Farg‘ona vodiysida esa, qut – barak yo‘qolmasligi uchun eng qari ayol qo‘rg‘oshinni eritib uni suvga solarkan va hosil bo‘lgan shaklni qo‘yga o‘xshatib uyning qo‘r – quti, barakasi sifatida uni asrashar ekan. O‘zbeklarda qo‘y qut – baraka ramzi sifatida e’zozlanishi ham bejizga emas. Qadimdan saqlanib kelinayotgan farn – baxt, omad mazmuni bo‘lganligi aniq. “Qut” so‘zi “hayot”, “baxt” ma’nosini anglatib, so‘g‘d tilidagi “Farn” ga mos kelishi tadqiqotchilar tomonidan isbotlangan_. Keltirilgan fikrlardan ko‘rinib turibdiki, qo‘ychilik qadimgi davrlardanoq yurtimizda taraqqiy etib, bu soha va kasb – kor ulug‘langan, hatto mahalliy hukmdorlar bu soha homiylari, yoki ularning boyligini, omad va baxtining asosini qo‘ychuvonlik tashkil etganligini keltirilgan ma’lumotlardan anglab olishimiz mumkin. Shu sababli, qadimgi davrlarda turli mintaqalarda hukmdorlarning taxtlarini biror iloh va uning yerdagi shakli hisoblangan biror hayvon tarzida yasash, bu orqali hukumdorni taxtga ilohlar o‘tqazganiga ishora berilishi (legitimatsiyalash) ma’lum. O‘rta Osiyoda hukumdorlarning taxtlarini ham shu tarzda tasvirlangan. Jumladan, taxtni qo‘y shaklida tasvirlash ham mavjud bo‘lib, mintaqamizda islomgacha qo‘y farn ma’budining ramzi sanalib, u baxt – omad ramzi sifatida qadrlangan. Qadimgi davr Xitoy yilnomalarida, O‘rta Osiyodagi ayrim kichik o‘lkalar, jumladan, Boxan, Xe, Unage kabi davlatchalar hukmronlarining taxtlari oltindan yasalganligi, uning shakli esa qo‘y ko‘rinishida bo‘lganligi qayd etilgan 11 . Biz yuqoridagi fikrlarimizda, qo‘y boshi turli balo – ofatlarni haydovchi jonzot sifatida tilga olgan edik. Arxeolog olimlarning fikriga ko‘ra Samarqand viloyati hududidagi Buloqboshi yodgorliklarini arxeologlar tomonidan o‘rganilishi natijasida 11 Бичурин. Н. Я. (Иакинф) Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. Т.2. – М – Л.: Наука, 1950. – С. 274 – 275. 11

otashgoh taglamalari diniy tomosha va odatlar ma’nlaridan dalolat beradi. Ushbu yodgorlikda topilgan ashyolarning brinchi ikkita taglamasi diniy marosimlarda ishlatilgan g‘aroyib maxluqot shaklida ishlanganidan, u yomon ruhlarni haydashga ishlatilganligidan dalolat berishini anglash mumkinn. Ammo, uchinchi va to‘rtinchi taglamalarda qo‘y va buqa boshlarining tasvirlanganligi omad va farovonlik bilan bog‘liqligini anglash unchalik qiyin emasligi barchaga ayon. Milodimizdan oldingi IV asrga oid Xorazmdagi Qo‘yqirqilgan qal’a yodgorligida topilgan haykal xokdon erkak qomatini ifodalab, olimlarning fikricha bu haykalda ehtimol shoh timsoli keltirilgan. Haykalning bo‘yin taqinchog‘i medalionning ikki atrofida qo‘y haykalchalari o‘rnatilgan bo‘lib, haykal belidagi kalta qilich dastasida ham shunday tasvir tushirilgan. Shuningdek, Xorazmning Mizdaxkon mozorining ossuariy qopqoqlarida ham shoxlari burama bir juft qo‘y boshi haykalchasi, yoki shoxlarning o‘zi o‘rnatilganligini ko‘rishimiz mumkin. Pskent nouslaridan biridagi ossuariylariylarda ham qo‘shaloq echki va qo‘y boshlari haykallari aynan shu davrga mansub 12 . Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib, aytish mumkinki, O‘rta Osiyo mintaqasida qo‘ychilik va uning taraqqiyoti ilohiylik ramzlaridan biri bo‘lib, shu bilan bir qatorda qo‘y hukmron sulola va baxt – omad kaliti sifatida ham qadimdan boshlab qadrlab kelingan. Shuningdek, qo‘ylar turli balo va ofatlardan asrashi bilan bog‘liq tasavvurlar hozirgi kunda Buxoro vohasida mavjud. YA’ni qo‘ylar va mollar saqlanadigan og‘ilxonalar kiraverishida qo‘chqor bosh suyagini ilib qo‘yish odati bugungi kunga qadar saqlanib qolingan. Bu odat chorvani yomon ko‘zlardan asraydi deb tasavvur qilinadi. Qo‘ylarning ilohi ramzga aylanganligi qadimdanoq, ularning statuetka (mayda haykalchalar) va tasvirlarining yasalishiga, ularni insonlar ofatlardan asrovchi vosita sifatida o‘zlari bilan olib yurishlarini ham ko‘rishimiz mumkin. Aytish mumkinki, qadimgi yunon miflaridan bo‘lgan “Argonavtlar” haqidagi afsona ham aynan oltin mo‘yna bilan bog‘liqligi, oltin mo‘ynani Sharqdan olib kelinishi, qo‘y va uning mo‘ynasining qimmatbaholigi, insonlarga baxt – omad – yoshlik olib kelishi xususidagi g‘oyalarning Yunonistonga qadar kirib borishida ham 12 Karomatov H. O‘zbekistonda moziy e’tiqodlar tarixi. – T.: 2011. 516-b. 12

aynan yurtimizda qo‘yning ulug‘lanishi va qo‘ychuvonlik kasbining g‘arbga tomon tarqalib borishining mifologik talqini sifatida ko‘rishimiz mumkin deb hisoblaymiz. I.2. Buxoro qorako‘li O‘rta asr manbalarida Tarixchi olimlarning fikricha, qo‘ychuvonlik yurtimizda eng qadimgi davrlardan boshlab e’zozlangan xo‘jlik sohalaridan biri bo‘lsada, o‘rta asrlar davriga qadar qorako‘l qo‘ylarning alohida zotlari haqida o‘sha davr manbalarida aniq fikrlar mavjud emas. Qorako‘l qo‘ylari va qorako‘lchilik xususidagi ilk ma’lumotlar 13

olimlarning ta’kidlashlaricha, VIII asrda Xorazm vohasiga borib taqaladi. Shuningdek, qorako‘l qo‘ylarning terisi bilan savdo – sotiqning keng miqiyosda olib borilganligi xususida yozma manbalardagi ma’lumotlar X asrdan boshlab uchraydi degan fikrlarni ilgari suradilar 13 . Shuni alohida ta’kidlash lozimki, ilk o‘rta asrlarda ham qo‘yning ilohiylashtirilishi Movarounnahda saqlanib qolingan bo‘lib, arxeologik ma’lumotlar natijasida ochib o‘rganilgan yodgorliklardagi devoriy sur’atlar ushbu fikrimizni isbotlaydi. Misol tariqasida keltirib o‘tadigan bo‘lsak, Samarqandning VII asrga oid arxeologik yodgorliklari devoriy tasvirlarida suvda – quruqlikda – havoda birdek yashay oladigan afsonaviy, mifologik obraz senmuvrlar tasvirlangan bo‘lib, ular orasida boshi qo‘yniki, old oyoqlari tepa qismida qanotlari bor va belidan pasti ilon shakldagi mifologik obraz tasvirlangan. Bu mifologik obraz qo‘yning ilohiyligi va uning o‘sha davr odamlari tasavvuridagi borlikning barcha yerida paydo bo‘la oladigan va yashaydigan ilohiy qo‘y ramziga ya’ni islomga bo‘lgan mahalliy aholining e’tiqodning ilk o‘rta asrlar davridagi talqini ekanligini bilib olish mumkin 14 . Ushbu fikrni keltirib o‘tishimizdan maqsad esa, qorako‘lchilik eng qadimgi davrlardan, tokim keyingi zamonlargacha mahalliy xalqimizning qo‘ychuvonlik seleksiyasi uzviy davom etgani, uning an’analari bir necha ming yilliklarga borib taqalishi va qorako‘lchilik o‘rta asrlarda emas, balki qadimgi davrlardan boshlab rivoj topgan degan fikrni ilgari surishdan iboratdir. Ayrim axborot manbalari esa, qorako‘lchilik va qorako‘l qo‘ylarining yurtimizda paydo bo‘lishini VIII asrda arab xalifaligining Markaziy Osiyoni istilo qilishi bilan bog‘lashga urinadilar. Ularning fikriga ko‘ra, VIII asrda arab xalifaligining Movarounnahrni istilo qilishi bu yerga arab zotli qo‘ylarning kirib kelishiga zamin hozirladi 15 . Mahalliy qo‘y navlari bilan arab zotli qo‘ylarning chatishishi natijasida esa qorako‘l zotli qo‘ylar paydo bo‘ldi degan fikrlar internet manbalarida uchraydi. 13 Mdmorozova./ru/istoriya_karakulya 14 Karomatov H. O‘zbekistonda moziy e’tiqodlar tarixi. – T.: 2011. 528 -b . 15 e-tarix.uz/vatan- tarixi /225-amir-alimxan.html 14

Ayrim holatlarda esa, arab zotli qo‘ylarning mahalliy sharoitga moslashuvi qorako‘l zotli qo‘ylarning paydo bo‘lishi olib kelganligi ham qayd etilganligini ko‘rishimiz mumkin 16 . Qorako‘lchilikning paydo bo‘lishiga oid yuqorida keltirib o‘tgan fikrlarimizga qo‘shimcha ravishda shuni alohida ta’kidlashni lozim topardikki, xo‘jalikning bu tarmog‘i, eng avvalo faqat oziq – ovqat mahsulotlari yetishtirib berish emas, balki, kiyib – bosh va zarur holatlarda himoya uchun charmdan ishlangan harbiy anjomlar uchun ham kerak edi. Shu sababli, xalqimiz seleksiyasi mamlakatimizning turli mintaqalarida doimiy ravishda olib borilgan va mintaqa tabiiy – iqlimiy sharoitilariga mos keluvchi qo‘y zotlarining yaratilishini ko‘rishimiz mumkin. Fikrimizning isboti sifatida arab istilosi davriga oid rxeologik yodgorliklardagi qo‘y tasviri bilan bog‘liq fikrlarni keltirishni lozim topdik. Qoraqalpog‘istonning Govurqal’a yodgorligidan topilgan mozorda milodiy IV – VIII asrlarga oid ayrim ossuariy qopqoqlarida qo‘y haykalchasining uchrashi ham yuqoridagi fikrlar bilan hamohangdir. Qo‘yning ilohiyligi, tumor sifatida olib yurilishi, qolaversa tamg‘a sifatida ishlatilishi ham qo‘ychilikning yurtimizda qadimgi davrlardan taraqqiy etibgina qolmasdan insonlarga baxt – omad va to‘qlik olib kelishi ramzi bo‘lganligini bilib olishimiz mumkin. Fikrimizni dalili sifatida Sopollitepa yodgorligidan tiopilgan qizlarning soch to‘g‘nog‘ichida tog‘ qo‘yi oldida turgan kishining tasvirlanishi, Termizning Zartepa yodgorligidagi g‘ishtlarda qo‘y tuyog‘ining izi topilishi fikrimizning yaqqol dalili bo‘lib hisoblanadi 17 . X asrda Movarounnahda bo‘lgan arab sayyohi va tarixchisi ibn Havqal o‘zining “Kitob sur’at al – arz” (“Yerning sur’ati”) asarida haqiqatdan ham qo‘ylar haqida ma’lumotlarni keltirgan. Ammo, u qorako‘l qo‘ylari degn fikrni ishlatmaganligini ko‘rishimiz mumkin. Yuqorida keltirib o‘tgan fikrlarimizning birida Ibn Havqal Xorazmda qorako‘l zotli qo‘ylarning vujudga kelganligi bilan bog‘liq fikrlarni bildirganiga to‘xtalib o‘tgan edik. Ibn Havqal, Marko Polo, 16 www.mexaimoda.ru., www.karakul – lider.ru/history 17 Альбаум Л. И. Балалык – тепе. – Т.: Укитувчи, 1960. – С. 44. 15

Afanasiy Nikitin kabi sayyohlarning qorako‘l haqidagi fikrlarini, biz quyida alohida holatlarda tahlil etamiz. Ibn Havqalning VIII asrda qorako‘lchilikning Xorazm vohasida paydo bo‘lgan degan fikr va ushbu fikrni tarqatgan internet manbasi 18 xususida aytish mumkinki, Ibn Havqalning biz yuqorida nomini zikr qilgan asarini 2011 yilda taniqli sharqshunos olim Sh. S. Kamoliddin faqat Movarounnah bo‘limini o‘zbek tiliga tarjima qilib nashr ettirgan. Ushbu asarning XIX bobi “Xorazm boyliklari” deb nomlangan bo‘lib, ushbu bobda qorako‘lchilik yoki qorako‘l qo‘ylarning Xorazmda yetishtirila boshlangani xususida biror fikr mavjud emas, asarning 39 sahifasida esa, qo‘ychilik emas, chorvachilik xususida quyidagi fikrlarni o‘qish mumkin. Jumladan: “... ularning mamlakatida na oltin, na kumush yoki [boshqa biror] yer [osti] boyliklarining [konlari] mavjud. Ularning hamma boyliklari turklar bilan savdo qilish va chorva boqish [tufayli] dir 19 ” keltirilgan fikrlardan ko‘rinib turibdiki, internet manbasi Ibn Havqalning chorva boqish degan fikrini qorako‘lchilik va shu soha bilan shug‘ullanish deb tushungan. Shu sababli ushbu fikrga qo‘shilib bo‘lmaydi. Bundan tashqari Ibn Havqalning yuqorida nomi tilga olingan asrida, umuman Qorako‘lchilik yoki qorako‘l zotli qo‘ylar tilga olinmaganligini ham ko‘rishimiz mumkin. Asarning XXIV bobi “Buxoro boyliklari va noz - ne’matlari” deb nomlanib bu yerda ham qorako‘lchilik yoki qo‘ychilik degan fikrlarni umuman uchratmadik 20 . Bir marotaba chorvachilik degan fikr tilga olinadi. Xulosa qilib aytganda internet manbalarida keltirilgan Ibn Havqalning qorako‘l qo‘y zotlari va ularning paydo bo‘lishi tarixi xususidagi fikrlar mutlaqo xato bo‘lib, bu fikrlarni shaxsiy fikr – mulohazalar mahsuli deb tushinish lozim deb hisoblaymiz. 18 www.karakul – lider.ru/history., www.mexaimoda.ru. 19 Ibn Havqal. Movarounnahr/ Ibn Havqal; arab tilidan tarj., izohlar muallifi Sh. S. Kamoliddin, mas’ul muharrir F. S. Hasanov. – Toshkent: “O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti, 2011. 39-b. 20 Ibn Havqal. Movarounnahr/ Ibn Havqal; arab tilidan tarj., izohlar muallifi Sh. S. Kamoliddin, mas’ul muharrir F. S. Hasanov. – Toshkent: “O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti, 2011. 48 - b . 16

XIII asrda Sharq mamlakatlari bo‘ylab sayohat qilgan Venetsiyalik savdogar Marko Polo o‘zining Markaziy Osiyo mintaqasiga bag‘ishlangan estaliklarida qorako‘lchilik va qo‘ylar xususida to‘xtalib o‘tadi. uning xotiralarida qorako‘l zotli qo‘ylar alohida tilga olinmagan bo‘lsada, mintaqada qo‘ylarning 400, 500, 600 talab alohida otarlar holatida boqilishi, pomir tog‘laridagi qo‘ylarning esa, o‘ziga xosligi (ehtimol, hisor zotliligiga ishoradir), ular boshqa qo‘ylardan o‘zining kattaligi va semizligi bilan ajralib turishi, qo‘y yungidan matolar to‘qilishi va uning terisidan zarur vaqtlarda kiyimlar tayyorlanishi xususidagi ma’lumotlarni qoldirgan 21 . Tarixiy tadqiqotlar Marko Poloning o‘zi estalik yozmaganligi, uning og‘zidan eshitganlarini Rustikano ismli shaxs yozib olganligini aniqlaganlar. Bu esa, Marko Polo estaliklarining ham manbaviy ahamiyatini bir qadar pasayishiga sabab bo‘ladi. Chunki, Rustikano ehtirosga berilish natijasida voqeliklarga o‘z munosabati va nuqtai – nazari yuzasidan kelib chiqib yondashganligi ham ehtimoldan uncha yiroq emas. Shunday bo‘lsada, qorao‘l zotli qo‘ylr va qorako‘lcha, XIV – XV asrlardayoq Yevropa mamlakatlariga tanilib ulgurgan edi. Belgiyadagi ibodatxonalarning birida saqlanayotgan Zandanicha matosida mahalliy aholining hayot daraxti haqidagi tasavvurlari tushirilganligini ko‘rishimiz mumkin. E’tiborlisi shundaki, hayot daraxti matoning o‘rtasida tasvirlangan bo‘lib, uning ikki tomonidan qo‘y zotlarining o‘ziga xos jingalaksimon yunglilari o‘rab olganligi o‘z aksini topgan 22 . Ushbu tasvir ilk o‘rta asrlarning oxiridayoq qo‘ylarning maxsus seleksiyasi orqali qo‘y zotlarining yangi turlari mavjud bo‘lganligini ko‘rsatib beradi. XIV – XV asrlarda Yevropaning Italiya, Germaniya, Gretsiya, Skandinaviya mamlakatlari hududlarida sotilgani va uning bu mintaqada qadrlangani, narxining yuqoriligi bilan bog‘liq ma’lumotlar saqlanib qolingan. Bundan tashqari, XV asrda yashagan va “Uch dengiz osha sayohat” asarini yozgan rossiyalik savdogar Afanasiy 21 Книга Марко Поло. Серия, Путишествия. Открития. Приключения. – Алма – Ата: Наука, 1990. – С. 248 – 249. 22 Karomatov H. O‘zbekistonda moziy e’tiqodlar tarixi. – T.: 2011. 260 - b . 17

Nikitin ham o‘z xotiralarida qorako‘l qo‘y zotlari va uning qimmatbaho mo‘ynasi xususidagi ma’lumotlarni yozib qoldirganligi tarixdan ma’lum 23 . Buyuk ipak yo‘lining markazida joylashgan Markaziy Osiyo mintaqasi jumladan, yurtimiz aholisi xalqaro savdo – sotiqda muhim rol o‘ynaganlar. Qorako‘l qo‘ylarining yungidan matolar to‘qib, uni tashqi bozorlarga olib chiqqanlar va Sharq va G‘arbda birdek qadrli matolardan biri bo‘lib qolgan. Uzoq Sharq mamlakatlari jumladan, Xitoyning o‘zida ham eng qadimgi davrlardanoq ipak yetishtirilsada, unga bo‘lgan g‘arbdagi ehtiyoj yildan-yilga o‘sib borganligini tarixiy dalillar isbotlaydi. Oddiy xitoylik garchi ipak qurtini o‘zi boqib pilla yetishtirsada, ipak matolaridan tikilgan kiyim-kechaklar ichki va tashqi bozorda yuqori baholanib, kambag‘al kishilar ushbu mahsulot tovarlarini sotib olishga qurbi yetmasdi. Shuning uchun Turkiston mintaqasidan Xitoyga keltiriladigan va ipakka nisbatan arzon bo‘lgan paxta matolariga ipakning vatanida talab katta bo‘lgani bejiz emas. Xitoy tarixiy adabiyotlarida paxtadan to‘qilgan matoning xitoycha nomlari “sidebu”, “mabu”, “gebu” kabi qator turlari va ularning sifati haqida ma’lumotlarni uchratish mumkin. Shuningdek, manbalarda “sidebu” deb nomlanuvchi mato turi boshqalaridan keskin farq qilib o‘ta sifatli bo‘lishi bilan, mayin va nafis oq rangda ekanligi, ipak matoga o‘xshab ketishi haqida so‘z yuritiladi. Shuningdek, qorako‘l qo‘ylar yungidan to‘qilgan matolar ham tarixiy manbalarda tilga olinadi 24 . Amir Temur va temuriylar davri tarixiga oid Xitoy tarixiy adabiyotlarida ham qorako‘l qo‘ylari haqida ma’lumot berilgani, ularni xalaxula deb nomlanishi, va ularning yungidan to‘qilgan matolarni xitoyliklar jun tarzida ishlatishi xususidagi fikrlar mavjud. XV – XVI asrlarga oid Xitoy tarixiy manbalaridan bo‘lgan Min shuni tahlil etgan olimlar, ushbu manbada xalaxula – atamasiga shrh berar ekan, 23 Rossimex . ru / info / polerno /160/. 24 Малявкин А.Г. Танские хроники о государствах Центральной Азии: Тексты и исследования. - Новосибирск: Наука. Сиб. отд-ние, 1989. – С. 315. ( 432 с.) 18

uning jonivorni nazarda tutilganligini inobatga olib, qorako‘l so‘zining xitoycha talfuzi degan xulosalarga kelganlari xususidagi ma’lumotlar mavjud 25 . Xitoy manbalarida qorako‘l qo‘ylarning yungidan to‘qilgan jun matosi xususida ham olimlar turlicha fikrlarni bildirganliklarini ko‘rishimiz mumkin. Ayrim olimlar jun atamasi orqali xitoyliklar ehtimol barxat matosini nazarda tutgan bo‘lishi ham mumkin degan fikrlarni bildirganlar. Ular bu matoni Samarqand yaqinidagi qishloqlarda tayyorlangani va chetga ko‘plab eksport qilinganligi bilan bog‘lashga harakat qiladilar. Ikkinchi bir guruh olimlarning fikriga ko‘ra esa, jun atamasi dastlab Xitoyning shimoliy g‘arbiy qismida yashagan shu nomli qabilalarga nisbatan ishlatilgan atama bo‘lib, keyinchalik Markaziy Osiyoda qo‘y yungidan tayyorlangan matolarni anglatganligi bilan bog‘lashga harakat qiladilar. 26 XIV – XV asrlarda Yevropaning Italiya, Germaniya, Gretsiya, Skandinaviya mamlakatlari hududlarida sotilgani va uning bu mintaqada qadrlangani, narxining yuqoriligi bilan bog‘liq ma’lumotlar saqlanib qolingan. Bundan tashqari, XV asrda yashagan va “Uch dengiz osha sayohat” asarini yozgan rossiyalik savdogar Afanasiy Nikitin ham o‘z xotiralarida qorako‘l qo‘y zotlari va uning qimmatbaho mo‘ynasi xususidagi ma’lumotlarni yozib qoldirganligi tarixdan ma’lum 27 . O‘rta asrlar davrining keyingi bosqichlarida ham Markaziy Osiyo mintaqasi aholisi qorako‘ va qorako‘lcha savdosida ustunlikni qo‘ldan bermadilar. Bu ustunlik ularning qo‘lida XX asr boshlariga qadar qolganligini tarixiy adabiyotlardagi ma’lumotlar tasdiqlaydi. Ma’lumotlarga qaraganda, XVII – XVIII asrlarda Rossiyaning qator yarmarkalarida qorako‘l terisi va yungi qimmat baholarda sotilgan. Ko‘rsatib o‘tilgan asrlarda Tobolsk,Tver bozorlarida va Nijniy Novgorod, Irbit yarmarkalarida qorako‘l va qorako‘lcha bilan asosan Buxoro va Xeva savdogarlari savdo – sotiq ishlarini amalga oshirganlar va Rossiya ishbilarmonlari, 25 Китайские документы и материалы по истории Восточного Туркестана, Средней Азии и Казахстана XIV – XIX в. – Алматы; Гылым, 1994. – С. 62. 26 История Самарканда. – Т.: фан, 1969. – С. 199. 27 Rossimex.ru/info/polerno/160/. 19

kosiblarini ushbu mahsulot bilan doimiy ravishda ta’minlab turganliklari bilan bog‘liq ma’lumotlar manbalarda tez – tez uchrab turadi 28 . XX asr boshlariga qadar buxorolik va xivalik savdogarlar yuqorida ko‘rsatilgan bozor va yarmarkalarda ushbu mahsulot sotishda yetakchilik mavqelarini o‘zlarida saqlab qolganlar. Ammo, Rossiya imperiyasiga Buxoro amirligi va Xeva xonliklarining yarim qaram bo‘lib qolishi, Rossiya imperiyasi ushbu davlatlarni o‘zining sanoat mahsulotlari sotiladigan va xom ashyo tashib ketiladigan bozoriga aylantirib borishi jarayonida qorako‘l va qorako‘lcha mahsulotini ham asta – sekinlik bilan imperiya korcholonlari egallab ola boshlaganliklarini ko‘rishimiz mumkin. Ayniqsa qorako‘l va qorako‘lcha mahsulotlarini tashqi bozorga xususan Yevropa davlatlariga sotish va bu orqali katta daromad olishni rossiya imperiyasi o‘zining monopol huquqiga aylantirgan edi. XX asr boshlarida Yevropa davlatlarida olib borilgan va qorako‘l qo‘y zotlarini yetishtirish maqsadidagi ilmiy tadqiqotlardan xavotirga tushgan imperiya korchalonlari, agar qorako‘l savdosida monopol huquq qo‘ldan boy berilmasligi uchun o‘ziga xos choralar izlaganlari tarixdan yaxshi ma’lum. Bu xususdagi fikrlarga quyiroqda yana to‘xtalib o‘tamiz. Imperiya korchalonlarini xavotiriga asosiy sabab, ularning jahon bozorida qorako‘lchilik sohasidagi ustunlikni qo‘ldan berishgina emas, balki, daromad manbaidan ajralib qolishi bilan bog‘liq edi. Rossiya matbuotida agar qorako‘lchilikda Yevropa davlatlarning ishlari ilgari siljib iqlimga moslashtirilsa, Rossiya bu sohada yetakchilikdan ayrilib qolishdan xavfsiragan. Bu esa Turkiston o‘lkasidan har yili keladigan daromadning 5 mln rubldan ko‘proqqa kamayib ketishiga olib kelishi xavfi ochiq yozilgan 29 . Xulosa qilib aytganda, o‘rta asrlarda qorako‘l va qorako‘lcha haqidagi ma’lumotlar yetarli darajada bo‘lmasada, uning Markaziy Osiyo davlatlari mintaqasi xususan Buxoro va uning aholisi uchun ahamiyatli ekanligini ko‘rishimiz mumkin. Bir so‘z bilan aytganda, o‘rta asrlardayoq, Yevropa va Rossiya davlatlari 28 Morozova./ru/istoriya_karakulya 29 Шимоновский В. В Москве перед ярмаркой//Туркестанский сборник. Том .505. – С . 43 – 45. 20

hududlarida qorako‘l va qorako‘lcha mashhur bo‘lib, doimiy ravishda unga bo‘lgan talabning oshib borishini ko‘rishimiz mumkin. II. bob. Buxoro qorako‘li: Kecha va bugun II.1. XIX asr oxiri – XX asr boshlariga oid manbalarda Buxoro qorako‘li shuhrati. Buxoro dunyo tamaddunida o‘zining sirli, jozibali va insoniyatni lol qoldiradigan boyliklari bilan qadimdan mashhur bo‘lgan. Shu sababli buxorolik dehqonlar, chorvadorlar va hunarmandlar mahsulotiga butun dunyoda talab yuqori 21

darajada bo‘lganligidan tarix guvohlik beradi. Tabiiy boyliklarga boy Turkison o‘lkasini XIX asr 2 – yarmida Rossiya imperiyasi istilo qildi. Yarim mustamlakaga aylantirilgan Buxoro xonligi tabiiy boyliklarini esa tashib ketish va mintaqani o‘z sanoat mahsulotlari sotiladagan bozorga aylantirish siyosati yuritildi. Buxoro chorvadorlarining mashaqqatli mehnati bilan yetishtiriladigan va imperiya xazinasiga katta foyda keltirgan mahsulot turlardan biri bo‘lgan qorako‘l terisi va qorako‘lcha dunyo mamlakatlari tadbirkorlari va korchalonlarini maftun qilgan. Hatto, qorako‘lchilik xo‘jaligini Yevropa, Amerika, Afrikada yo‘lga qo‘yish bilan bog‘liq harakatlar va amaliy ishlar xususida XIX asrning oxiri – XX asr muhim tarixiy manbasi hisoblangan “Turkiston to‘plami” (594 tom) va mahalliy davriy matbuotda Buxoro qorako‘l terisi va qorako‘lcha yetishtirish, bu xom ashyoning miqdori, sifati, jahon bozoridagi bahosi, tovarlar orsidagi mavqei, unga qiziqish bildirgan firmalar haqida noyob ma’lumotlar keltirilganligi bilan bog‘liq ma’lumotlarni o‘qib tahlil etish bugungi kunning dolzarb vazifalaridan biri bo‘lib hisoblanadi 30 . “Turkiston to‘plami” dagi maqolalardan birida Qorako‘l tumani haqida ma’lumot berilib; Qorako‘l Buxoro yaqinidagi tuman ekanligi, uning aholisi hozirgi kunda 5 ming kishi (1910 yilga oid ma’lumotlar) bo‘lib, keyingi vaqtlarda ushbu tuman aholisi suv kelishining kamayib ketishi natijasida va tuman yerlarining cho‘lga aylanib borishi oqibatida suvsizlikdan qiynalib boshqa hududlarga ko‘chib keta boshlaganligi, qorako‘l va qorako‘lchaning oliy navlisi asosan shu tumanda, shuningdek, Buxoro va Qarshi shaharlari oralig‘idagi O‘rta cho‘l deb ataluvchi cho‘l mintaqalarida yetishtirilishi, bundan tashqari Kaspiyorti viloyatining Pendin vohasida, shuningdek, Samarqand, viloyatining Kattaqo‘rg‘on va Xo‘jand uyezdlarida qorako‘l qo‘ylar boqilishi va qimmatbaho mo‘yna va yung yetishtirilishi bilan bog‘liq fikrlar yozilgan 31 . 30 e-tarix.uz/vatan- tarixi /225-amir-alimxan.html 31 https://ru.wikipedia.org/wiki/ Каракул ьская_порода 22

Yuqorida nomi zikr qilingan muallifning maqolasida qorako‘l terisi olinishning usullari haqida ma’lumot berar ekan muallif; “Qorako‘l qo‘ylar bolalagandan keyin oradan 4 – 5 kun o‘tib, uning bolasi so‘yilib sifatli teri olinishi qayd etilar ekan, asl va qimmatbaha qorako‘l - qo‘yning qornidan tug‘ruqdan bir necha kun oldin yorib olinishi_” - bilan bog‘liq ma’lumotlar keltirishni unitmaydi. XIX asrning oxiri – XX asrning boshlariga oid manbalar tahliliga ko‘ra, Buxoro qorako‘li Rossiya va Yevropa mamlakatlaridagi yarmarkalarda ko‘p miqdorda sotilgan va unga bo‘lgan talab yil sayin oshib borgan. Bu xom ashyoni asosan Rossiyaning Moskva yaqinidagi Nijniy – Novgorod shahridagi yarmarkada sotilishi bilan bog‘liq ma’lumotlar manbalarda ko‘plab uchraydi. Qorako‘l terilari Rossiyaning Makar, Irbit, Fransiyaning Lion, Germaniyaning Gamburg yarmarkalarida ham eng xaridorbop mahsulotlardan biri bo‘lganligi manbalarda qayd etiladi. Turkiston to‘plamining 505 - tomidan o‘rin olgan V. V. Shimanovskiy (Moskve pered yarmarkoy//Turkestanskiy sbornik. Tom.505. – S. 43 – 45.) maqolasida: “1908 yilda birgina Nijniy – Novgorod yarmarkasida 1 mln 700 ming dona qorako‘l teri sotilganligi keltirib o‘tladi. Sotilgan qorako‘lning yarmi Rossiya firmalari va mahalliy boy – zodagon aholi tomonidan, qolgan yarmi esa, chet el firmalari (asosan Fransiya, Germaniya, Avstriya) tomonidan xarid qilingan” 32 . Turkiston to‘plami materiallarini tahlil etish orqali xorijiy davlatlarning Buxoro qorako‘liga talabi yildan – yilga oshib borganligini kuzatishimiz mumkin. Buxoro cho‘pon – cho‘liqlari chorva uchun qulay kelgan, o‘t – o‘lanlar ko‘p bo‘lgan yillarda qo‘ylar tuyog‘ini ko‘paytirishga alohida e’tibor qaratib, qorako‘l qo‘zichoqlarni boquvga qoldirganlar. 1907 yilning qishi chorva uchun omadli kelgan, shu tufayli buxoroliklar qorako‘lning katta qismini ko‘paytrish uchun boquvga qoldirganligi qayd etiladi. Bu esa Angliya va AQShdan kelgan qorako‘l teri xaridorlarining qorako‘l savdosida raqobatini kuchaytirib, oxir - oqibat narxni oshuviga xizmat qilgan 33 . 32 Шимоновский В. В Москве перед ярмаркой//Туркестанский сборник. Том.505. – С. 43 – 45. 33 https://ru.wikipedia.org/wiki/ Каракул ьская_порода 23

Manbalar tahliliga ko‘ra ingliz va amerikalik xaridorlar oliy sifatli qorako‘lning har bir donasiga Buxoroning o‘zidayoq 98 – 104 rubldan, ekstra sortli qorako‘lga 115 – 120 rubldan pul to‘lab ko‘tarasiga sotib olganlar. O‘sha vaqtda Rossiya imperiyasi bozorlari va yarmarkalarida qorako‘lning bu kabi sortlari narxi Rossiya korchalonlari tomonidan ko‘proq foyda olish maqsadida 92 rubldan oshirilmagan edi. Chunki, Rossiya savdogarlari qorako‘lni arzonroq olib, Yevropa davlatlariga qo‘shimcha narx qo‘yib sotish ortidan ham katta foyda olar edilar. Turkiston to‘plami materiallaridagi ma’lumotlar tahlili shuni ko‘rsatadiki, ingliz va amerikalik korchalonlarning Rossiya imperiyasi bozor va yarmarkalarini chetlab o‘tib Buxoroga kelishi va Buxoroda qorako‘l narxining oshishi natijasida shu vaqtgacha bir qadar narxlari arzon bo‘lgan qorako‘l terining bosh kiyimlari tayyorlanadigan quroq va mayda bo‘laklari narxlari ham oshib, bu ikkinchi sortli xom ashyo nrxi 52 – 63 rubldan tokim, 65 – 75 rublgacha ko‘tarilganligi va bunga asosan ingliz va amerikalik savdogarlar aybdorligi, bu narxni ular baholaganligi xususida ma’lumotlar to‘plamning 434 – tomidagi maqolalarda uchraydi 34 . XX asr boshlariga oid ma’lumotlar tahliliga ko‘ra, 1909 yilgi qish ham qo‘ychivonlar uchun omadli kelgan. Bu esa, Moskva savdogarlariga bir olam umid bag‘ishlagan. Chunki Buxoro aholisi qo‘ylarni qishdan talofotsiz olib chiqish orqali qorako‘l va qorako‘lchani bozorga ko‘plab chiqarish imkoniga ega bo‘lishlari taxmin qilingan. Ammo, Moskva korchalonlarining yarmarkada qorako‘l terisi ko‘p bo‘lishi va bozorda narxlarning arzon bo‘lishi bilan bog‘liq umidlarini sarobga aylangan. Aksincha, yarmarkada narxlar keskin oshib, qorako‘l bahosi 110 – 130 rublgacha ko‘tarilgan. Bu ko‘rsatgich esa, o‘tgan yilgi (1908 yil) narxdan 25 foiz baland bo‘lgandi. Narxlarning balandligiga asosiy sabab qorako‘l teriga xorij firmalarining talabi yildan – yilga oshib borayotganligi turkiston to‘plami materiallarida bot – bot keltirib o‘tiladi 35 . 34 Каракул//Туркестанский сборник. Том. 434. – С. 93. 35 https://ru.wikipedia.org/wiki/ Каракул ьская_порода 24

1909 yili yarmarkada oliy navli qorako‘l va qorako‘lcha 107 – 112 rubl bahoda narxlangan bo‘lsa, hukumatga tegishli (Buxoro amiriga) qarashli qorako‘l terisi 120 – 125 rubl miqdorda baholangan_. Chunki, Buxoro amirining o‘zi ham qorako‘l terisi bilan savdo qiladigan eng yirik tijoratchilardan biri edi. Uning savdo qiluvchi vakillari Yevropa va Sharqning, shuningdek, Afg‘oniston, Eron, Hindiston shaharlarda qorako‘l terisi bilan savdo – sotiq qilishardi. Amir Sayid Olimxonning qorako‘l savdosidagi yirik operatsiyalaridan biri 1914 yilda amalga oshirilgan bo‘lib, u o‘z vakillaridan To‘raqul, Qori Muzrob, Qori Muhammadlar orqali o‘n uch ming besh yuz dona qorako‘l terini Britaniya Hindistoniga yuborgan. 1921 yil Afg‘onistondan turib Hoji Ismoilbek va To‘raqulni qorako‘l terilarni sotish uchun Londonga (Angliya) yuboradi. Qorako‘l terilar 1 750 000 hind rupiyasiga sotiladi, shu pul mablag‘ining 27930,2,9, pens ingliz funti Londonning «Grind lays Bank P. J. C.” bankasiga amir Olimxon nomiga o‘tkaziladi. Amir Olimxonning farzandlari London va Peshovar bankalariga necha bor murojat qilishlariga qaramay hanuzgacha pullar qaytarilmagan, hozir ham bu pullar amir Olimxon nomiga turgan ekan 36 . Buxoroda yetishtirilmagan qorako‘l (Pendin vohasi, Kattaqo‘rg‘on, Xo‘jand) ning narxi bir qadar past bo‘lib, 85 – 88 rubl bahoda narxlangan. Nijniy – Novgorod yarmarkasi nafaqat qorako‘l teri, balki undan tayyorlangan mahsulotlarni ham sotadigan yirik bozor bo‘lgan. Bu yerda eng oxirgi rusumdagi kiyim - kechaklar bozori ham tashkil etilgan. “Turkiston to‘plami” ma’lumotlarida, qorako‘ldan ayollar uchun tikilgan uzun paltolarga qiziqish kuchli bo‘lganligi alohida qayd etiladi. bunday paltolar bir necha qorako‘l terisidan tayyorlanib, ayniqsa, aslzoda xonimlar bunday ust kiyimini har doim yuqori bahoda sotib olishga istak bildirganlar. Erkaklar uchun esa asosan bosh kiyimlari, xususan armiya zobitlari uchun tayyorlangan qorako‘ldan papax (kubanka) ga ehtiyoj katta ekanligi qayd etilgan. Ammo, qorako‘lning qimmatliligi uni sotib olish imkonining cheklanishiga sabab bo‘lgan, barcha ham bu xom ashyoni xarid qilishga qurbi yetmasdi 37 . Tabiyki, xorijliklarning qorako‘l savdosiga qiziqishi narx – navoning keskin oshib, Rossiya imperiyasi aslzoda qatlamlarini norozi bo‘lishlariga sabab bo‘lgan. 36 e-tarix.uz/vatan- tarixi /225-amir-alimxan.html 37 Шимановский В. Каракуловый рынок//Туркестанский сборник. Том. 511. – С. 45 – 47. 25

“Turkiston to‘plami” dagi xabar va maqolalarda Nijniy – Novgorod yarmarkasi Rossiyaning yirik yarmarkasi bo‘lish barobarida qorako‘l teri mahsulotini sotadigan dunyodagi eng katta markaziy bozor ekanligi qayta – qayta tilga olinganligini ko‘rish mumkin. Qorako‘l teridan Rossiya imperiyasi katta daromad olgan. Ushbu mahsulotni imperiyaning tabiati mo‘tadil hududlarida ko‘paytirish uchun ham imperiya korchalonlari tomonidan amaliy harakatlar deyarli to‘xtovsiz olib borilganligini ham Turkiston to‘plami materiallari isbotlaydi. Olib borilgan amaliy harakatlarning dastlabki natijalari sifatida, 1887 yilda “Poltava qishloq xo‘jalik jamiyati” Buxordan qorako‘l zotli qo‘ylardan olib ketib, mahalliy shart – sharoitlarda qorako‘l qo‘y zotlarini parvarishlash harakatini birinchilardan bo‘lib boshlab yuborganligi ma’lum. Keyinchalik Poltava qishloq xo‘jalik jamiyatidan o‘rnak olgan imperiyaning yana bir qator guberniyalari ham ushbu amaliy harakatga qo‘shilgan bo‘lib, ularning ushbu sohani rivojlantirish maqsadida birgina 1888 yilda sarflagan pul mablag‘lari 4500 rublni tashkil qilganligini “Xarkov guberniyasi axborotnomasi” sahifalarida qorako‘lchilik sohasidagi yangliklar to‘g‘risida bosilgan materiallar ham Turkiston to‘plamda keltirilgan 38 . “Poltava qishloq xo‘jalik jamiyati” ning qorako‘l qo‘ylarni mahalliy shart – sharoitlarga moslashtirish borasidagi harakatlari tarixini tahlil etadigan bo‘lsak, bu jamiyat o‘z vakillarini 1910 yili Buxoroga sakkizinchi bora jo‘natganligi, va vakillarga bir bosh qorako‘l zotli qo‘yni sotib olish uchun 60 rubl, qo‘yning bolasi uchun 45 rubl, yosh qo‘zichoq uchun esa 75 – 85 rubl mablag‘ ajratganligi, ko‘rsatilgan narxlarda sotib olish uchun o‘z vakillariga ishonch qog‘ozlari berganligini ko‘rish mumkin. “Poltava qishloq xo‘jalik jamiyati” ning mutaxassislari o‘sha yilning yanvar oyidan boshlab, sotib olingan qo‘ylarni mahalliy cho‘ponlar nazoratida tutib, qorako‘l qo‘ylarning qo‘zilash jarayonidan yozning oxirlarigacha, ya’ni, qo‘chqorlarni qo‘ylarga qo‘shish jarayonigacha bo‘lgan bosqichni sinchiklab 38 Выписка овец из Бухары//Туркестанский сборник. Том. 432. – С. 91. 26

o‘rganishgan va bu jarayonlarning barchasini buxorolik qo‘ychuvonlar bilan birgalikda bajarish orqali qorako‘lchilik sir – asrorlarini o‘rganishga harakat qilishgan. Ular bu ishni amalga oshirganlar va qo‘ylarni qo‘zilashdan oldin kuzda o‘zlari tomonidan sotib olingan Buxoro qorako‘l zotli qo‘ylarni poyezdagi maxsus vagonlarga yuklab Poltavaga olib ketganlar. Poltavada sotib olingan qo‘ylarni “Poltava qishloq xo‘jalik jamiyati” ning maxsus komissiyasi ko‘zdan kechirib so‘ngra qabul qilib olganligi Turkiston to‘plami materiallarida alohida qayd etilgan 39 . Qorako‘lchilik bilan shug‘ullanmoqchi bo‘lgan shaxslardan biri, Bessarabiyadan (hozirgi Moldaviya Respublikasi) V. K. Laskari ism – sharifli shaxs bo‘lib, u o‘zining qiziqishlari va Buxoro qorako‘lini o‘z fermasida yetishtirishga harakat qilishi bilan bog‘liq fikr – mulohazalarini 1909 yili “Turkestanskoye selskoye xozyaystvo” jurnaliga maktub yo‘llash orqali bildiradi. V. K. Laskari o‘z maktubida Buxoro qorako‘l zotli qo‘ylarini qanday qilib o‘z xo‘jaligida yetishtirish to‘g‘risida yuqorida tilga olingan jurnaldan maslahatlar berishni so‘raydi. V. K. Laskariga javob maktubi yo‘llagan “Turkestanskoye selskoye xozyaystvo” jurnali unga “Poltava qishloq xo‘jalik jamiyati” tomonidan amalga oshirilayotgan ishlar xususida ma’lumotlar berib, Buxoro qorako‘ zotli qo‘ylarni yetishtirishga urinmoqchi bo‘lsa, “Bessarabiya qishloq xo‘jalik jamiyati” bilan hamkorlik qilish borasidagi takliflarini berganligini o‘qishimz mumkin 40 . Yuqoridagi fikrlarda ta’kidlanganidek, Buxoro qorako‘li cheklangan hududlarda yetishtirilgan va boshqa mintaqalarda deyarli yetishtirilmagan. Rossiya imperiyasi ma’murlari esa uni boqiladigan ko‘proq hududlarini kengaytirishga, yanada ko‘proq daromad olishga harakat qilishgan. Bunga sabab esa, Yevropa davlatlarining bu mahsulotga talabining yil sayin oshib borishi deya baholash mumkin. Qorako‘l mahsulotiga Yevropada asosan Germaniya va Avstro – Vengriya davlatlarida talab katta bo‘lgan. Shuning uchun qorako‘lni ko‘proq yetishtirish va 39 Каракульская овца//Туркестанский сборник. Том. 543. – С. 86 – 89. 40 Каракульская овца//Туркестанский сборник. Том. 543. – С. 86 – 89. 27

yuqori daromad olishga qaratilgan firmalar faoliyatidan “Turkiston to‘plami”dagi materiallar orqali bilib olishimiz mumkin. Turkiston general - gubernatorligining Kaspiyorti viloyatidagi iqlimiy sharoitlarning Buxoro bilan o‘xshashligini inobatga olgan mustamlaka ma’murlari Buxorodan olib ketilgan qo‘ylarni mahalliy qo‘ylar bilan chatishtirib, ulardan oliy sifatli qorako‘l olishga harakat qilganlar. Bu yerda qorako‘l zotli qo‘ylarni boqish, ko‘paytrishi bilan bog‘liq jarayonlar, ularni urchitish, yil davomidagi vaznidagi o‘zgarishlar, necha kilogrammgacha go‘sht qilishi, bo‘yi, junining sifati, mahalliy qo‘y zotining o‘zgarib borish holati bilan bog‘liq jarayonlar diqqat bilan kuzatilib muntazam bu haqda axborotlar qayd etilgan, hamda qishloq xo‘jalik departamentiga hisobotlar berib borilganligini ko‘rishimiz mumkin_. Yevropada qorako‘lga bo‘lgan talab va qiziqishning ortib borishi asosan XIX asrning ikkinchi yarmida qorako‘lterining moda olamiga kirib borishi bilan boshlangan edi. Ushbu mintaqa davlatlarining Rossiya orqali qimmat narxlarda bu mahsulotni olish esa, ularni mutlaqo qanoatlantirmasdi, albatta. Shu sababli ayrim davlatlar o‘z hududida qorako‘l qo‘ylar boqib, qorako‘l teri yetishtirishga harakat qilganlar. Bu boradagi urinishlar 1903 yilda ilk bora Germaniyada professor Yulius Kun faoliyatiga borib taqaladi 41 . Buxorodan kam sonli bo‘lsada qorako‘l qo‘ylarni sotib olib, o‘zining Lindxen shaharchasi yaqinidagi fermasida ularni boqish ishlarini yo‘lga qo‘yishga professor Yulius Kun urinib ko‘rgan. Uning fermasi joylashgan yerlar qumloq va dehqonchilik qilish uchun bir qadar yaroqsiz bo‘lgani bois u, yerlarini qo‘ylarni boqish uchun yaylovga aylantiradi. Olimning bu boradagi urinishlari sezilarli bo‘lmasada, bir qadar natija berib, yetishtirgan qorako‘l va qorako‘lcha mahsulotlarini bozorda 1,5 – 3 rubl bahosida narxlanganligi tarixiy manbalarda qayd etilgan. O‘z faoliyatini tinimsiz davom ettirgan olim Yulius Kun 1907 yili qo‘ylarining soni 300 boshga yetkazgan. Uning foliyatida ilgari siljish bo‘lganligi bois, O‘sha davrda Germaniyada eng moliyaviy jihatdan qudratli bo‘lgan “Gannover qishloq xo‘jalik palatasi” uning 41 https://ru.wikipedia.org/wiki/ Каракул ьская_порода 28

qo‘ylarini yetishtirishga homiylik qila boshlaydi 42 . Bu esa Rossiya imperiyasi ma’murlari va savdo korchalonlarida katta xavotir uyg‘otgan. Germaniya qorako‘l terini sotib olishda ham Rossiya imperiyasining asosiy raqobatchisi hisoblanardi. Nemis ishbilarmonlari va firmalari Germaniyaning Leypsig shahrida qorako‘l mahsulotlari yarmarkalarini tashkil etib turganlar. Bundan maqsad esa, qorako‘lchilik sohasidagi Rossiyaning ustun mavqeini yo‘qotish edi. Bu boradagi amaliy haraktlar uchun esa, nemis korchalonlari Nijniy – Novgorod yarmarkasini chetlab o‘tib, o‘zlari Buxoro amirligi hududiga kelganlar va qorako‘l mahsulotlarini vositachilarsiz sotib ola boshlaganlar. 1909 yilgi ma’lumotlarda, qorako‘l terisi yetishtiriladigan mavsumda Buxoroga Leypsigdan eng yirik firma egasi janob Torrer kelgani, bu firma bir necha o‘n yillardan buyon Nijniy – Novgorod yarmarkasini chetlab o‘tib, o‘z vakillarini Buxoroga yuborish orqali savdo qilishi, bu esa Novgorod yarmarkasida narxlarning baland bo‘lishiga sabab bo‘lishi manbalrda keltirilgan 43 . Bu holat Moskva savdogarlarining daromadiga katta zarba bo‘layotganligi, nemis firmalari shu yili (1909 yil) Buxorodan 200 ming dona qorako‘l terisini sotib olganliklari, ammo, Buxoro statistikasiga ishonib bo‘lmasligi, chunki, sotuvchi va xaridor soliqdan qochish uchun savdo vaqtida uchinchi bir shaxsning bo‘lishini xohlamasligi, nemislar qorako‘l terini sotib olish bilan cheklanib qolmasdan, o‘zlarining Afrikadagi mustamlakalariga uni yetishtirish maqsadida, bahorda bir necha partiya qorako‘l zotli qo‘ylarni jo‘natganliklari bilan bog‘liq ma’lumotlar V. V. Shimanovskiy “В Москве перед ярмаркой” maqolasida xavotirli tarzda keltirib o‘tiladi 44 . Yevropaning boshqa malakatlarida ham qorako‘l mahsulotiga ega bo‘lish maqsadida ushbu zotli qo‘ylarni iqlimga moslashtirish ishlari nemislar bilan deyarli bir vaqtda boshlab yuborilgandi. Jumladan, Bosniya va Gersogovinada 1904 yildan 42 Каракульевая овца и разведение ея в Средней Европе//Туркестанский сборник. Том. 468. – С. 99 – 101. 43 Каракульская овца//Туркестанский сборник. Том. 543. – С. 86 – 89 . 44 Шимоновский В. В Москве перед ярмаркой//Туркестанский сборник. Том.505. – С. 43 – 45. 29

boshlab hukumat qorako‘l zotli qo‘ylarni Yevropa iqlimiga moslashtirish bilan bog‘liq firmalar faoliyatiga homiylik qila boshlaydi. Fransuz nashrlarida esa, qorako‘l zotli qo‘ylar, ularni boqish va parvarishlash, qaysi iqlim sharoitlariga to‘g‘ri kelishi bilan bog‘liq ma’lumotlar chop etilgan. Ushbu nashrlarda qorako‘l zotli qo‘ylarni parvarishlash uchun yozi issiq, qishi sovuq, yilning iyun oyidan sentabrigacha umuman yomg‘ir yog‘maydigan hududlar tanlanishi bilan bog‘liq maslahatlar berila boshlangan bo‘lsa, Belgiyaning Ardenn va Kampin viloyatlarida qorako‘l zotli qo‘ylar parvarishi boshlanganligini turkiston to‘plami materiallari orqali bilib olish mumkin. Avstro – Vengriyaning Karintiya viloyatida 1907 yili Buxorodan 290 bosh qorako‘l zotli qo‘ylarning iqlim sharoitlariga moslashtirish uchun olib ketilganligi, bu ishga Vena agronomiya instituti ham hamkorik qilayotganligi, ular qisman rus, qisman buxorolik cho‘ponlar bilan hamkorlikda ish boshlanganligini “Turkiston to‘plami” ning 468 - tomidagi xavotirli ma’lumotlarda keltirib o‘tiladi 45 . Rossiya imperiyasi ma’murlarini, ayniqsa, Germaniyadagi Yulius Kun tajribalari va qisman uning tomonidan qo‘lga kiritgan arzimas natijalar ham xavotirga solgan. Ayniqsa, Germaniyaning o‘z mustamlakalarida (muvoffaqiyatsizlikka uchragan bo‘lsada) qayta - qayta qorako‘l qo‘y zotini yetishtirishga urinishi, Leypsigda har yili qorako‘l yarmarkalarining tashkil etilishi rus matbuoti va qorako‘l savdosidan katta daromad oladigan Moskva korchalonlarini xavotirga solib qo‘yadi. Shuning uchun dunyoning boshqa mintaqalarida qorako‘l zotli qo‘ylarni yetishtirishga bo‘lgan urinishlardagi omadsizliklar rus matbuotida mamnuniyat bilan yozilgan. Jumladan, Amerikadagi iqlimi cho‘l mintaqasiga yaqin Preriya dashtlarida bu boradagi urinishlarning barbod bo‘lishi haqida xushnudlik bilan yozilgan fikrlarning Turkiston to‘plamida mavjudligi yuqorida keltirib o‘tilgan jumlalarga misol bo‘la oladi 46 . 45 Каракульевая овца и разведение ея в Средней Европе//Туркестанский сборник. Том. 468. – С. 99 – 101. 46 Шимоновский В. В Москве перед ярмаркой//Туркестанский сборник. Том.505. – С. 43 – 45. 30

Imperiya korchalonlarini xavotiriga asosiy sabab, ularning jahon bozorida qorako‘lchilik sohasidagi ustunlikni qo‘ldan berishgina emas, balki, daromad manbaidan ajralib qolishi bilan bog‘liq edi. Rossiya matbuotida agar qorako‘lchilikda Yevropa davlatlarning ishlari ilgari siljib iqlimga moslashtirilsa, Rossiya bu sohada yetakchilikdan ayrilib qolishdan xavfsiragan. Bu esa Turkiston o‘lkasidan har yili keladigan daromadning 5 mln rubldan ko‘proqqa kamayib ketishiga olib kelishi xavfi ochiq yozilgan. Bundan tashqari qorako‘lchilik sohasidagi yetakchilikni qo‘ldan bermaslik choralari ko‘rilib, Turkistonga imperiya “Dehqonchilik ishlari departamenti” katta mutaxassisi M. Karpov yuboriladi. Unga mintaqadagi vaziyatni o‘rganib, aniq amaliy takliflar tayyorlash vazifasi yuklatilgan edi. M. Karpov qorako‘lchilikning davom ettirish borasida, Rossiya imperiyasi manfaatlariga moslab tuzgan hisobotida, Turkiston o‘lkasida qorako‘lchilik pitomnigi tashkil etish, bu yerda qorako‘l qo‘yining eng zotlilarini yig‘ish, qorako‘lchilik sohasida yetakchilikni qo‘ldan bermaslik uchun Turkiston o‘lkasining boshqa hududlarida ham ularni yetishtirishni yo‘lga qo‘yish kabi takliflarni berganligini “Turkiston to‘plami” ning 543 – tomidagi materiallarida uchratishimiz mumkin 47 . Xulosa qilib aytishimiz mumkinki, Buxoro qorako‘li va unga bo‘lgan talab XIX asr oxiri – XX asrning boshlarida dunyo bozorida muntazam oshib borgan. Jahonning taraqqiy etgan davlatlari: Germaniya, Fransiya, Avstro – Vengriya, Belgiya, AQSH va boshqa mamlakatlarda, hatto, ushbu mamlakatlarning Afrikadagi mustamlakalarida qorako‘l zotli qo‘ylarni yetishtirish uchun amaliy harakatlar, katta urinishlar bo‘lgan. Bu sohadagi urinishlarda sezilarli yutuqlar qo‘lga kiritilmagan bo‘lsada, Rossiya imperiyasi ma’murlari Turkiston o‘lkasidan qorako‘lchilik tufayli kelib turadigan katta daromaddan mahrum bo‘lib qolishdan xavotirga tushishgan. Rossiya imperiyasi markaziy hududlarida bu sohani taraqqiy ettirish borasidagi ishlar ham kutilgan natija bermadi. Buxoro qorako‘l qo‘ylarini boqish orqali olinadigan oliy sifatli qorako‘l teri va qorako‘lcha faqat buxoroliklarga Alloh tomonidan in’om etilgan oliy ne’mat ekanligidan faxr hislarini tuyamiz. “Turkiston to‘plami” esa 47 Каркульевская овца//Туркестанский сборник. Том. 543. – С. 86 – 89. 31

Buxoro qorako‘li tarixi, uning jahon savdo bozoridagi shon – shuhrati haqida ma’lumot beruvchi muhim tarixiy manbalardan biri ekanligi bilan ahamiyatlidir. II.2. Buxoro qorako‘lining dunyo bo‘ylab tarqalishi, O‘zbekistonda qorako‘lchilikning bugungi holati XX asrning dastlabki o‘n yilliklarida qorako‘l zotli qo‘ylarning asosiy qismi yurtimiz hududida yashagan. O‘sha davr statistikasiga ishoniladigan bo‘ls, ularning soni yuqorida keltirilgan tarixiy davrda taxminan 2 mln bosh bo‘lgan. Sovet tartiblari o‘rnatilayotgan davrlarda quloq qilinishdan qo‘rqib o‘zga mamlakatlarga muhojir bo‘lib ketishga mahkum vatandoshlarimiz o‘z chorvalari, jumladan qorako‘l qo‘ylarni ham Avg‘oniston, Eron, sharqiy Turkiston kabi mamlakatlarga olib o‘tib 32

ketishga majbur bo‘lganlar. Sovet tartiblari o‘rnatilayotgan davrda o‘zga mamlakatlarga olib o‘tib ketilgan qorako‘l qo‘ylarining soni va ularning sifati bilan bog‘liq statistik ma’lumotlar aniq va to‘liq deb bo‘lmasada, manbalarda 70 ming bosh qorako‘l Eronga va 400 ming bosh qorako‘lning Avg‘onistonga olib o‘tib ketilganligi bilan bog‘liq ma’lumotlar mavjud. Hozirgi kunda Avg‘oniston ham qorako‘l qo‘ylari yetishtirish va uni eksport qilish bo‘yicha jahonda yirik uch davlatdan biri bo‘lib, avg‘on qorako‘lining vujudga kelishi ana shu biz yuqorida ta’kidlagan 400 ming bosh qorako‘lning avg‘on tuprog‘ida mahalliylashtirilishi bilan bog‘liq edi 48 . Avg‘on qorako‘liningg bugungi kunda ko‘plab turlari mavjud bo‘lib, ulardan g‘iljoyi, turki, arabi,hazoragi kabi turlari mashhur. Avg‘onistonda XX asrning boshlarida qorako‘l qo‘ylarining soni taxminan bir mln boshga yetgan edi. Ammo, iqlimiy sharoitning turlichaligi, Avg‘onistonda turli – tuman qorako‘l va qorako‘lchaning shakllanishiga sabab bo‘lgan. 1933 yilgi ma’lumotlarda avg‘on qorako‘lining umumiy soni, 2,5 mln boshga yetgan. 1944 yilgi statistika esa, qorako‘l qo‘ylarining sonini 8 mln bosh bo‘lganligidan dalolat beradi. 1934 yilga qadar avg‘on qorako‘li eksporti bilan istagan davlat fuqarosi shug‘ullangan va ularni tashqi bozorga o‘zi olib chiqqan bo‘lsa, 1934 yildan boshlab Avg‘oniston davlati faqat avg‘on fuqarolarigagina qorako‘l va uning eksporti bilan shug‘ullanish huquqini bergan va amalda qorako‘lchilik sohasini monopoliya qilib olgan edi. Avg‘onistonda fuqarolar urushi va notinchlik natijasida XX asrning so‘nggi choragida qorako‘l qo‘ylarning soni keskin kamayib ketadi. Internet statistikasiga ishoniladigan bo‘lsa, hozirgi vaqtda Avg‘onistonda 6,4 mln qorako‘l qo‘ylari mavjud bo‘lib, mamlakatdagi boshqa turdagi qo‘ylarning 30 foizini tashkil etadi. Qorako‘l qo‘ylar asosan Avg‘onistonning Andxoy, Axcha, Shibirg‘on, shuningdek, Avg‘onistonning Turkmaniston va Eron hududlari bilan chegaradosh mintaqalarida yetishtiriladi 49 . Shuni alohida ta’kidlash lozimki, qorako‘l qo‘ylarni mahalliylashtirishga urinishlar XX asrning boshlarida boshlangan bo‘lib, bu xususdagi fikrlarga biz 48 Morozova./ru/istoriya_karakulya 49 Animalialib.ru/books/item/foo/z0000012/st002.shtml 33

yuqorida batafsil to‘xtalib o‘tgan edik. Bu amaliy harakatlar keyingi vaqtlarda bir qadar samara berib, ayrim davlatlar Buxoro qorako‘li darajasida bo‘lmasada, o‘zlarining mahalliy qorako‘l ishlab chiqarish sanoatlarini barpo etishga muvoffaq bo‘lganliklarini ko‘rishimiz mumkin. Hozirgi kunda jahonda qorako‘l savdosida uchta yirik bred mavjud bo‘lib, ular dunyo qorako‘lining 95 foizini yetishtiradilar va uni eksport qiladilar. Bu davlatlar O‘zbekiston, Avg‘oniston va Namibiya davlatlari bo‘lib hisoblanadi. Ammo, kamroq bo‘lsada, Turkmaniston, Qozrg‘iston, Iroq, Ruminiya, Moldaviya, Gretsiya kabi davlatlarda ham o‘zlarining mahalliy sharoitlarga moslashtirilib yetishtiriladigan qorako‘l turlari vujudga keltirishga muvofaq bo‘lingan 50 . Qorako‘l qo‘ylarini yetishtirishda yirik mavqega ega bo‘lgan mamlakatlardan biri bu Namibiya davlati bo‘lib, Janbiy – G‘arbiy Afrikaga Buxoro qorako‘lining olib ketilishi bilan bog‘liq fikrlarni biz oldingi paragraflarda keltirib o‘tgan edik. Yuqorida keltirilgan ma’lumotlarga qo‘shimcha sifatida aytish mumkinki, Buxoro amiri Sayid Olimxon oliy navli qorako‘l qo‘ylarining 6 donasini bir ingliz lordiga sovg‘a qiladi va u bu qo‘ylarni Janubiy Afrikadagi mulkiga olib ketadi. Bu mintaqa qorako‘l qo‘ylar yetishtirish uchun qulay bo‘lganligi sabali, Afrikada o‘ziga xos qorako‘l qo‘ylarining yetishtirilishi boshlangan degan fikrlar ham manbalarda keltirilganligini ko‘rishimiz mumkin 51 . Namibiya (ayrim o‘rinlarda Janubiy - G‘arbiy Afrika deb ham ishlatiladi – R. Q.) qorako‘lining vujudga kelishi xususida ko‘plab ma’lumotlar mavjud bo‘lib, ularning barchasi turli qarashlarni targ‘ib qiladi. Ammo, barchasining o‘zagi bizning Buxoroi sharifimiz va qorako‘l bilan chambarchas bog‘liq holda boshlanadi. Biz bu xususdagi ma’lumotlarga to‘liq to‘xtalib o‘tgmagan holda, Namibiya hududida qorako‘lchilikning bugungi kundagi ahvoli xususida to‘xtalib o‘tmoqchimiz. Janubiy – g‘arbiy Afrikaga olib ketilgan qorako‘l qo‘ylarning mahalliylashtirilishi natijasida hozirgi kunda svakara deb nomlanuvchi o‘ziga xos 50 www.karakul – lider.ru/history 51 www.mexa-disegno.gr/indeks.php ? page=usefiel-info&info id=229 34

qorako‘l qo‘ylarining turi vujudga kelgan. Svakara so‘zi inglizcha so‘z bo‘lib, Sount – West Afrika karakul (Janubiy – G‘arbiy Afrika qorako‘li) so‘zlarining qisqartma shaklidir. XX asrning 70 – 80 yillarida har yili dunyo bozorida 18 mln dona qorako‘l sotilgan va uning 95 foizidan ko‘prog‘i uch davlat SSSR, Avg‘oniston, Namibiyaga tegishli bo‘lgan. Birgina SSSRning o‘zida 700 dan ortiqrok korxona faqat qorako‘lchilik mahsulotlarini qayta ishlash bilan shug‘ullangan. Hozirgi kunda qorako‘lning svakara turi dunyoga har yili 150 ming dona eksport qilinadi. Agar taqqoslaydigan bo‘lsak, Avg‘oniston 400 ming dona, O‘zbekiston esa 50 ming dona qorako‘lni eksport qiladi. Manbalarda O‘zbekistonning ichki bozorida ham 500 ming dona qorako‘l aylanishi bilan bog‘liq fikrlar mavjud 52 . Dunyoda hozirgi kunda qorako‘lning 60 dan ziyodroq turlari mavjud bo‘lsada, ulardan uch yirik tipi tan olingan. Ulardan svakara qorako‘li dunyoda eng ko‘p qadrlanib, internet ma’lumotlariga ko‘ra svakara turi qorako‘lchaga juda yaqin bo‘lib, ularning naqshlari biri – ikinchisini takrorlamasligi bilan mashhur ekan 53 . Dunyoda tan olingan uch tipdagi qorako‘lni kata – kichikligi bilan solishtiradigan bo‘lsak, O‘zbek qorako‘li terisining kattaligi o‘rtacha 11 kv dm bo‘lib hisoblanadi bu esa, avg‘on va svakara qorako‘lidan birmuncha kichik. Ammo, Buxoro qorako‘li hali – hamon qorako‘l mahsulotlaridan tayyorlangan kiyimlarni kiyishni istovchilar orasida eng qadrlisi bo‘lib hisoblanadi. Avg‘on qorako‘li boshqa tan olingan qorako‘l teri tiplari yoki brendlari ichida o‘zining terisining kattaligi bilan alohida ajralib turadi. Avg‘on qorako‘lining kattaligi 10 – 20 kv. ds bo‘lib, rangining betakrorlgi bilan ham xaridorgir bo‘lib hisoblanadi. Qorako‘lning svakara brendi esa, qorako‘lchilik sohasida butunlay yangicha yo‘l bo‘lib hisoblanadi. Yuqorida aytib o‘tganimzdek, u qorako‘lchaga juda yaqinligi bilan o‘z xaridorlariga ega. Terisining kattaligi o‘rtacha 12 – 15 kv. ds bo‘lib, eng qimmat qorako‘l deb tan olingan. Svakara qorako‘lining naqshlari xuddi inson qo‘li naqshlaridek umuman takrorlanmaydi 54 . 52 Морозова./ру/история_каракуля 53 www . karakul – lider . ru / history 54 Rossimex.ru/info/160/ 35

Qorako‘l terisining narxi XX asrning so‘nggi choragiga qadar jahon bozorida yuqori bo‘lib keldi. O‘tgan asrning 60 – yillarida esa, bu sohada sobiq SSSR yetakchilik qilgan bo‘lib, dunyo eksportining 60 foizi shu davlatga tegishli bo‘lgan. Ammo, 70 – yillarning oxiri – 80 yillarda Avg‘onistonda boshlangan fuqarolar urushi, sobiq SSSRning pachlanib ketishi va o‘tgan asrning 90 – yillarida hayvonlarni asrash jamiyatlarining faollashuvi, qorako‘l ishlab chiqarish va uni chetga eksport qilishning keskin kamayib ketishiga sabab bo‘ldi. Qariyb 10 – 15 yil mobaynida dunyoga mashhur moda uylari qorako‘ldan tayyorlangan kiyimlar namoyishlarini o‘tkaza olmagandi. Yangi asrning dastlabki yillarida, aniqrog‘i 2004 yilda ilk bora Milan shahrida bo‘lib o‘tgan modalar ko‘rgazmalarida birinchi bo‘lib, Prada moda uyi namoyish etishg muvoffaq bo‘ladi. Shundan so‘ng, bir qator moda uylari qorako‘ldan tayyorlangan modalarni namoyish eta boshlaydilar. 2005 yilda Prada va Gucci, Dolce & Gabbana va Valentino, J.Mendel va Viehal Kors, Jean Paul Gaultier va Cavalli, Missoni va Louis Vuittonfor kabi modalar uylari qorako‘ldan tayyorlanadigan kiyimlar namoyishini o‘tkazib yana dunyo moda ixlosmandlarining diqqatini qorako‘lga qaratdilar va qorako‘l yana mashhur bo‘lib bormoqda 55 . Bugungi kunda O‘zbekiston Respubikasi ham qorako‘l yetishtirishda dunyoda yetakchi mamlakatlardan biri hisoblanadi. Qorako‘lni chetga eksport qilish bilan “O‘zbekqorako‘l” kompaniyasi tashkil etilgan. Ma’lumotlarga qaraganda hozirda O‘zbekistonda 5 mln boshga yaqin qorako‘l qo‘ylar mavjud. “O‘zbekqorako‘l” kompaniyasi 2010 yilda 3,3 mln dollarlik mahsulotni chetga sotgan edi. Bu ko‘rsatgich shu paytga qadar bo‘lgan ko‘rsatgichlardan birmuncha ko‘p bo‘lib, mustaqillik yillarida qorako‘lchilik sohasini rivojlantirish, ulrni parvarishlash va ko‘paytirish borasida qator ishlar amalga oshirildi. Natijada biz keltirib o‘tgan ko‘rsatgichdan ko‘ra ko‘proq mahsulot chetga eksport qilinmoqda 56 . Hozirgi kunda O‘zbekistonda qorako‘lni yetishtirish, uning yangi turlarini yetishtirish ishlari ustida tinmay izlanishlar olib borilmoqda. “O‘zbek qorako‘li” kompaniyasi xodimlari, Qorako‘lchilik va cho‘l ekologiyasi ilmiy-tadqiqot instituti 55 Morozova./ru/istoriya_karakulya 56 Sv.zarnevs.uz/…/print:page,1,1028-v-chem-zagadk-nashego-karakulya…. 36

olimlari va xo‘jalikning tajribali cho‘ponlari hamda mutaxassislari tomonidan yassi gul tipidagi sur qo‘ylarning “Buxoroi sharif” zavod tipi yaratilib, 2009 yilda yangi tip sifatida tasdiqlandi. Sur qorako‘l qo‘ylarining “Buxoroi sharif” zavod tipi yassi qalami gulli, g‘ijim baxmal (muare) rasmli, ipaksimon va yaltirog‘i yaxshi terilar bo‘lib, bu tipdagi qorako‘l qo‘ylar mustahkam konstitutsiyali, junining rangi oq va och rangda bo‘lib, eksportbop hisoblanadi 57 . Qilinayotgan ishlarni maqtashdan tashqari qorako‘lchilikning ayrim qiyinchiliklari va bu soha oldida turgan muammolar xususida ham to‘xtalib o‘tish lozim deb hisoblaymiz. Qorako‘l, umuman chorva boqiladigan O‘zbekistonning cho‘l va yarim cho‘l tabiiy yaylovlari 32 mln ga ni tashkil qiladi. Shundan qorako‘lchilik yaylovlari maydoni 17,5 mln ga bo‘lib, hozirgi kunda “O‘zbekqorako‘li” kompaniyasiga qarashli shirkat xo‘jaliklari tasarrufidagi yaylovlar maydoni 8,2 ga dan iborat. Shunga qaramasdan, hozirgi kunda yakka tartibda qorako‘lchilik maqsadida foydalanib kelinayotgan yaylovlari maydoni 17,0 mln ga dan ortiq maydonni tashkil etishi statistik ma’lumotlarda qayd etiladi. Yaylovlar mamlakatimiz cho‘l chorvachiligining asosiy ozuqa manbai bo‘lib, ulardan yil bo‘yi foydalanish imkoniyati mavjud. Yaylov ozuqasi eng arzon ozuqa manbai hisoblanadi. Lekin qorako‘lchilik yaylovlarining hozirgi holati sohani barqaror rivojlantirish talabiga javob bermay kelmoqda. Chunki yaylovlar hosildorligi past, quruq moddaga hisoblaganda 1,5-3,0 s/ga dan ortmaydi. Bundan tashqari, cho‘l yaylovlari hosildorligi ob-havo sharoitlari bilan bevosita bog‘liq, shu bois, hosildorlik yillar va yil mavsumlari bo‘ylab keskin o‘zgarib turadi. Yog‘in-sochin miqdori ko‘p yillarda cho‘l yaylovlarining har gektari o‘rtacha yilga qaraganda ikki marotabagacha ortishi, qurg‘oqchil yerlarda esa 1-0,5 s/ga gacha pasayib ketadi 58 . Ko‘p yillik kuzatishlar shundan dalolat beradiki, har o‘n yilda 3 yil hosildor, 4 yil o‘racha hosilli va 3 yil kam hosilli yillar takrorlanib turadi. Yaylovlar hosildorligi va ozuqa sifati nafaqat yillar bo‘ylab, balkim yil mavsumlari bo‘ylab ham keskin o‘zagarib turadi. Masalan, yaylovlardagi ozuqa miqdori qish mavsumiga kelib 2,5 57 abi.uz/.../318-orak-lchilik-islo-otlar-davom-etm... 58 e-tarix.uz/vatan- tarixi /225-amir-alimxan.html 37

marotaba kamayadi. Ozuqa tarkibidagi protein miqdori 20% dan-5% gacha, oqsil miqdori esa 13% dan 4% gacha kamayib ketadi. 100 kg yaylov ozuqasi tarkibida bahorda 80-90 ozuqa birligi mavjud bo‘lsa, qish mavsumida bu ko‘rsatkich 18,3 % dan ortmaydi. Cho‘l yaylovlariga xos bo‘lgan kam hosildorlik va uning keskin o‘zgarib turishi ushbu mintaqada yuzaga kelgan tabiiy-tarixiy omillar ta’siri ostida yuzaga kelgan. Keyingi yillarda yuzaga kelayotgan yaylov xo‘jaligidagi salbiy holatlar insonning cho‘l mintaqasidagi noto‘g‘ri faoliyati mahsuli deb ham atash mumkin. Cho‘l mintaqasida yashovchi aholining keskin ortishi, qishloqlarning kengayib borishi chorva hayvonlari bosh soning ortishi va qishloq atrofi yaylovlariga bo‘lgan tazyiqning jadal ortishga olib keldi. Buta va yarim buta o‘simliklarning chorva hayvonlari tomonidan uzluksiz yeyilishi natijasida ularning tabiiy holda urug‘idan ko‘payish xususiyatini chegaralab qo‘ydi. Ushbu o‘simliklarning xo‘jalik ehtiyojlari uchun chopib olinishi ham qishloq atrofi yaylovlari o‘simlik qoplamidan buta va yarim buta o‘simlik turlarining batamom yo‘qolib ketishiga sabab bo‘lmoqda. Hozirgi kunda har bir qishloq atrofi yaylovlari 5-7 km radiusda kuchli inqirozga uchragan. Ma’lumotlarga ko‘ra 5 hozirgi kunda O‘zbekiston qorako‘lchilik yaylovlarining qariyib 40% ida turli darajadagi inqiroz yuz bergan (Rafiqov, 1997, Maxmudov, 2005)_. Faqatgina qudqular atrofidagi kuchli inqirozga uchragan yaylovlar maydoni 0,5 mln ga, ko‘chma qum massivlari maydoni esa 2,0 mln ga ni tashkil qiladi. Yaylovlar inqirozi tufayli hozirgi kunda hosildorlik o‘rtacha 2,5 s/ga dan 1,8 s/ga ga, yoki 21% ga pasaygan (Maxmudov, 2005). Yaylovlarga bo‘lgan tazyiqning kuchayishiga suv manbalarining ishdan chiqishi ham sabab bo‘lmoqda. Suv manbalarining izdan chiqishi sababli otarlar 1 suv manbai atrofi yaylovlarida erta bahordan kech kuzgacha foydalanishi ulardan ratsional, mavsumiy foydalanish tizimini tamoman izdan chiqqarmoqda. Keyingi yillarda tez-tez takrorlanib kelayotgan qurg‘oqchilik tufayli chorva hayvonlarini cho‘l xududining uzoq mintaqalariga yoppasiga ko‘chirib borish zarurati tug‘ilib, bu tadbirlar uchun kattagina mablag‘lar sarflanishiga, soha samaradorliging keskin pasayishiga sabab bo‘lmoqda. Yaylovlar hosildorligining pasayishi, ozuqa sifatining yomonlashuvi ulradan uzluksiz foydalanish natijasida o‘simlik qoplamining buzilishi, biologik 38

xilma- xillikning kambag‘allashuvi natijasida yuzaga keldi. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, yaylovlar o‘simlik qoplamidagi turlar soni hozirgi kunda keskin kamaygan. Masalan, bundan 35-40 yil oldin Qarnabcho‘l tabiiy florasida 260 dan ortiq gulli o‘simlik turlari qayd etilgan bo‘lsa (Mavlonov, 1973), hozirgi kunda aynan shu xududda o‘simlik turlari soni 35-40 turdan ortmaydi, ya’ni biologik xilma-xillik 6 martadan ortiq kamaygan. Kuchli inqirozga uchragan yaylov massivlarida o‘simliklar xilma-xilligi 5-6 turdan ortmaydi 59 . Shulardan ham yarimidan ortig‘i ozuqaviy xususiyati qoniqarsiz, deyarli yeyilmaydigan isiriq, qo‘ziquloq, qirqasoch, oqquray, uchma kabi o‘simliklardan iborat. Yaylov xo‘jaligida yuz bergan salbiy holatlar zudlik bilan ulardan oqilona foydalanish, biologik xilma-xillikni asrash va boyitish, inqirozga uchragan yaylov maydonlarining o‘simlik qoplamini fitomelioratsiyalash orqali qayta tiklash chora-tadbirlarini amalga oshirishni taqozo etadi. Shu bois, ushbu tavsiyalarda yaylovlardan foydalanishning ekologik xavsiz, ratsional tizimi, yaylov xo‘jaligini boshqarishning ilg‘or mexanizmlari, inqirozga uchragan yaylovlarni yaxshilash samarali texnologiyalari va istiqbolli fitomeliorantlar to‘g‘risida ma’lumotlar yoritilib, fikrimizcha ushbu tavsiyalar cho‘l mintaqasida yaylov chorvachiligi bilan shug‘ullanib kelayotgan xo‘jalik yurituvchi subyektlar mutaxasislari uchun qo‘llanma sifatida xizmat qilishi mumkin. Bugungi kunda O‘zbekiston Respubikasi ham qorako‘l yetishtirishda dunyoda yetakchi mamlakatlardan biri hisoblanadi. Qorako‘lni chetga eksport qilish bilan “O‘zbekqorako‘l” kompaniyasi tashkil etilgan. Ma’lumotlarga qaraganda hozirda O‘zbekistonda 5 mln boshga yaqin qorako‘l qo‘ylar mavjud. “O‘zbekqorako‘l” kompaniyasi 2010 yilda 3,3 mln dollarlik mahsulotni chetga sotgan edi. Bu ko‘rsatgich shu paytga qadar bo‘lgan ko‘rsatgichlardan birmuncha ko‘p bo‘lib, mustaqillik yillarida qorako‘lchilik sohasini rivojlantirish, ulrni parvarishlash va ko‘paytirish borasida qator ishlar amalga oshirildi. Natijada biz keltirib o‘tgan ko‘rsatgichdan ko‘ra ko‘proq mahsulot chetga eksport qilinmoqda 60 . 59 e-tarix.uz/vatan- tarixi /225-amir-alimxan.html 60 Sv.zarnevs.uz/…/print:page,1,1028-v-chem-zagadk-nashego-karakulya…. 39

Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, O‘zbekistonda qorako‘lchilikning taraqqiy etishi bilan bilan bog‘liq imkoniyatlar keng bo‘lishi bilan birga bu sohaning oldida ham talay muammolar turibdi. Muammolarning eng ibrinchisi yaylovlardan oqilona foydalanish, o‘t – o‘lanlarning biologik xilma – xilligini oshirish yoki saqlab qolish, shuningdek, o‘zboshimchali bilan qilinadigan hatti – harakatlarni (yaylovlardan saksovul, yulg‘un kabi tuproq ko‘chishini oldini oluvchi butasimon o‘simliklarni qo‘porib olib ketish) oldini olish kabi muammolar turibdi. Ushbu muammolarni yechish borasida quyidagi takliflarni berishimiz mumkin eng avvalo qorako‘l turlarining seleksiyasiga jiddiy e’tibor berish va ilmiy tekshirish institutlari bilan bu borada hamkorlikni yo‘lga qo‘yish; yaylovlardan foydalanishning umumiy qoidalarini ishlab chiqish va uni qonun loyihasi bilan mustahkamlashga erishish; qishloqlarda, cho‘l va chala cho‘l mintaqalarida yashovchi aholiga qorako‘lchilik tarixi va qorako‘lchilikning serdaromad soha ekanligi xususida ma’lumotlarni berish va bu sohaga keng jamoatchilik diqqatini qaratish orqali soha rivojiga erishish; yaylovlarning biologik xilma – xilligini saqlab qolishga harakat qilish va bu borada aholi o‘rtasida tushuntirish ishlari olib borish, shuningdek, ilmiy tadqiqot institutlari bilan cho‘l o‘simliklarini tiklash va ko‘paytirish loyihalarini ishlab chiqish, amalga oshirish ishlarini yo‘lga qo‘yish; Buxoro qorako‘lidan tayyorlangan modalar namoyishlarini tashkil etib, dunyo jamoatchiligi orasida o‘zbek bredini nufuzini oshirish kabi takliflarni xulosa sifatida berishni lozim topdik. Fikrimiz so‘ngida Ona tabiatning haqiqiy mo‘jizasi sanalgan qorako‘lchilik sohasini yanada rivojlantirish, jun va terini qayta ishlagan holda bozorga chiqarish, eksport istiqbollari hamda mavjud muammolarni bartaraf etish bugungi kundagi muhim ahamiyatga ega masalalardan biri bo‘lganligi bois, ushbu mo‘jizani asrab avaylashimiz va kelajak avlodlarga yetkazish barchamizning burchimiz ekanligini ta’kidlab o‘tmoqchimiz. Prezidentimiz Sh.M. Mirziyoyevning 2018 yil 16 fevralda Buxoro viloyatiga tashrifi maboynida qorako‘lchilikni rivojlantirish maqsadida qorako‘lchilik instituti 40

va jamg‘armasini tashkil etish bo‘yicha bergan takliflari mavzuning dolzarblik qiymatini belgilab beradi. Joriy yilning 15-mart kunida Prezidentimiz Sh.M. Mirziyoyevning Qorako‘lchilik sohasini rivojlantirishga qaratilgan qarori qabul qilindi,bu esa qorako‘l mahsulotlarini ishlab chiqarish hajmlarini oshirish va ularning turlarini ko‘paytirishga qaratilgan keng ko‘lamli tarkibiy o‘zgarishlarni amalga oshirilishiga xizmat qiladi. (Qarorning to‘liq matni ilovada keltirilgan) 2017-2021 yillarga mo‘ljallangan O‘bekiston Respublikasi ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning harakatlar strategiyasining uchinchi yo‘nalishida chorva mollarini ko‘paytirish borasida ham to‘xtab o‘tilgan. Chorva mollari tuyog‘ sonini ko‘paytirish bilan oziq-ovqat xavsizligiga erishish masalalari kun tartibida dolzar qilib belgilandi. Respublikamiz chorvadorlari bu borada katta va boy tajribaga ega. Hozirgi kunda jahonda ekologik harakatlarning avj olishi dunyo tabiiy boyliklarini saqlab qolish uchun kurashning kuchaygan bir sharoitda yurtimizda ham bu borada ulkan ishlar amalga oshirilmoqda. Xulosa XX asr boshlariga qadar buxorolik va xevalik savdogarlar yuqorida ko‘rsatilgan bozor va yarmarkalarda ushbu mahsulot sotishda yetakchilik mavqelarini o‘zlarida saqlab qolganlar. Ammo, Rossiya imperiyasiga Buxoro amirligi va Xiva xonliklarining yarim qaram bo‘lib qolishi, Rossiya imperiyasi ushbu davlatlarni o‘zining sanoat mahsulotlari sotiladigan va xom ashyo tashib ketiladigan bozoriga aylantirib borishi jarayonida qorako‘l va qorako‘lcha mahsulotini ham asta – sekinlik bilan imperiya korcholonlari egallab ola boshlaganliklarini ko‘rishimiz mumkin. Ayniqsa qorako‘l va qorako‘lcha mahsulotlarini tashqi bozorga xususan Yevropa davlatlariga sotish va bu orqali katta daromad olishni rossiya imperiyasi o‘zining monopol huquqiga aylantirgan edi. O‘rta asrlarda qorako‘l va qorako‘lcha haqidagi ma’lumotlar yetarli darajada bo‘lmasada, uning Markaziy Osiyo davlatlari mintaqasi xususan Buxoro va uning aholisi uchun ahamiyatli ekanligini ko‘rishimiz mumkin. Bir so‘z bilan aytganda, o‘rta 41

asrlardayoq, Yevropa va Rossiya davlatlari hududlarida qorako‘l va qorako‘lcha mashhur bo‘lib, doimiy ravishda unga bo‘lgan talabning oshib borishini ko‘rishimiz mumkin. Buxoro qorako‘li va unga bo‘lgan talab XIX asr oxiri – XX asrning boshlarida dunyo bozorida muntazam oshib borgan. Jahonning taraqqiy etgan davlatlari: Germaniya, Fransiya, Avstro – Vengriya, Belgiya, AQSH va boshqa mamlakatlarda, hatto, ushbu mamlakatlarning Afrikadagi mustamlakalarida qorako‘l zotli qo‘ylarni yetishtirish uchun amaliy harakatlar, katta urinishlar bo‘lgan. Bu sohadagi urinishlarda sezilarli yutuqlar qo‘lga kiritilmagan bo‘lsada, Rossiya imperiyasi ma’murlari Turkiston o‘lkasidan qorako‘lchilik tufayli kelib turadigan katta daromaddan mahrum bo‘lib qolishdan xavotirga tushishgan. Rossiya imperiyasi markaziy hududlarida bu sohani taraqqiy ettirish borasidagi ishlar ham kutilgan natija bermadi. Buxoro qorako‘l qo‘ylarini boqish orqali olinadigan oliy sifatli qorako‘l teri va qorako‘lcha faqat buxoroliklarga Alloh tomonidan in’om etilgan oliy ne’mat ekanligidan faxr hislarini tuyamiz. “Turkiston to‘plami” esa Buxoro qorako‘li tarixi, uning jahon savdo bozoridagi shon – shuhrati haqida ma’lumot beruvchi muhim tarixiy manbalardan biri ekanligi bilan ahamiyatlidir. Buxoro qarako’lchilik tarixi,taraqqiyoti va rivoji borasida to’xtalib qo’yidagi xulosalarga kelindi: Birinchidan, Qadimgi davrlarga oid Buxoro qorako‘li haqidagi ma’lumotlar tavsifi bayon etib o‘tildi; Ikkinchidan, Buxoro qorako‘li O‘rta asr manbalaridа yoritilganligi aytib o‘tildi; Uchinchidan, XIX asr oxiri – XX asr boshlariga oid manbalarda Buxoro qorako‘li shuhrati xaqida to’xtalib o‘tildi; To’rtinchidan, Buxoro qorako‘lining bugungi holati va hukumatimiz tomonidan yaratilayotgan sharoit hamda e’tibor xususida to’xtab o’tildi. 42

T A V S I Y A L A R - eng avvalo qorako‘l turlarining seleksiyasiga jiddiy e’tibor berish va ilmiy tekshirish institutlari bilan bu borada hamkorlikni yo‘lga qo‘yish; - yaylovlardan foydalanishning umumiy qoidalarini ishlab chiqish va uni qonun loyihasi bilan mustahkamlashga erishish; - qishloqlarda, cho‘l va chala cho‘l mintaqalarida yashovchi aholiga qorako‘lchilik tarixi va qorako‘lchilikning serdaromad soha ekanligi xususida ma’lumotlarni berish va bu sohaga keng jamoatchilik diqqatini qaratish orqali soha rivojiga erishish; - yaylovlarning biologik xilma – xilligini saqlab qolishga harakat qilish va bu borada aholi o‘rtasida tushuntirish ishlari olib borish, shuningdek, ilmiy tadqiqot institutlari bilan cho‘l o‘simliklarini tiklash va ko‘paytirish loyihalarini ishlab chiqish, amalga oshirish ishlarini yo‘lga qo‘yish; 43

- Buxoro qorako‘lidan tayyorlangan modalar namoyishlarini tashkil etib, dunyo jamoatchiligi orasida o‘zbek bredini nufuzini oshirish kabi takliflarni xulosa sifatida berishni lozim topdik. Fikrimiz so‘ngida Ona tabiatning haqiqiy mo‘jizasi sanalgan qorako‘lchilik sohasini yanada rivojlantirish, jun va terini qayta ishlagan holda bozorga chiqarish, eksport istiqbollari hamda mavjud muammolarni bartaraf etish bugungi kundagi muhim ahamiyatga ega masalalardan biri bo‘lganligi bois, ushbu mo‘jizani asrab avaylashimiz va kelajak avlodlarga yetkazish barchamizning burchimiz ekanligini ta’kidlab o‘tmoqchimiz FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR: 1. O’zbekiston Respublikasining Konstitusiyasi. Toshkent, “Ozbekiston”, 2017. 2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar strategiyasi to’g’risida.Toshkent-“Adolat”, 2017. 3. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. “O’zbekiston”, 2017. 4. Mirziyoyev Sh.M. Milliy taraqqiyot yo`limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko`taramiz. T., “O’zbekiston”, 2017. 5. Шимоновский В. В Москве перед ярмаркой//Туркестанский сборник. Том.505. – С. 43 – 45. 44

6. Каракульская овца//Туркестанский сборник. Том. 543. – С. 86 – 89 6. Каракул//Туркестанский сборник. Том. 434. – С. 93. 7. Шимановский В. Каракуловый рынок//Туркестанский сборник. Том. 511. – С. 45 – 47 8. Выписка овец из Бухары//Туркестанский сборник. Том. 432. – С. 91. 9. Каракульская овца//Туркестанский сборник. Том. 543. – С. 86 – 89. 10. Ермаков И. Стадо каракульских овец при Ашхабадском опытном поле//Туркестанский сборник. Том 455. – С. 86 – 95. 11. Каракульевая овца и разведение ея в Средней Европе//Туркестанский сборник. Том. 468. – С. 99 – 101 12. Альбаум Л. И. Балалык – тепе. – Т.: Укитувчи, 1960 13. Бичурин. Н. Я. (Иакинф) Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. Т.2. – М – Л.: Наука, 1950. – С. 274 – 275. 14. Далварзнтепа /сборник. – Т.: 1978. – С. 45 – 51. 15. Ibn Havqal. Movarounnahr/ Ibn Havqal; arab tilidan tarj., izohlar muallifi Sh. S. Kamoliddin, mas’ul muharrir F. S. Hasanov. – Toshkent: “O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti, 2011. – B. 48. 16. История Самарканда. – Т.: фан, 1969. – С. 199. 17. Книга Марко Поло. Серия, Путишествия. Открития. Приключения. – Алма – Ата: Наука, 1990. – С. 248 – 249 18. Karomatov H. O‘zbekistonda moziy e’tiqodlar tarixi. – T.: G‘ulom nomidagi nashriyot – matbaa ijodiy uyi, 2011 45

19. Китайские документы и материалы по истории Восточного Туркестана, Средней Азии и Казахстана XIV – XIX в. – Алматы; Гылым, 1994. 20. Малявкин А.Г. Танские хроники о государствах Центральной Азии: Тексты и исследования. - Новосибирск: Наука. Сиб. отд- ние, 1989. – 432 с. 21. Снесаров Г. П. Реликты домусулманских верований и обрядов узбеков Хорезма. – М.: Наука, 1969. 22. Ставиский Б. Я. Кушанская Бактрия, проблем ы истории и культуры. – М.: Наука, 1977. 23. , Abulqosim Firdavsiy. Shohnoma: doston/Abulqosim Firdavsiy; forsiydan; Sh. Shomuhammedov, J. Jabborov, Nazarmat, H. G‘ulom tarj. – T.: G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot – matbaa ijodiy uyi, 2011. – 736 b. Internet saytlari 1. Mdmorozova./ru/istoriya_karakulya 2. www.mexaimoda.ru., 3. www . karakul – lider . ru / history 4. Rossimex . ru / info / polerno /160/. 5. e-tarix.uz/vatan- tarixi /225-amir-alimxan.html 6. www.mexa-disegno.gr/indeks.php ? page=usefiel-info&info id=229 7. Sv.zarnevs.uz/…/print:page,1,1028-v-chem-zagadk-nashego-karakulya…. 8. abi.uz/.../318-orak-lchilik-islo-otlar-davom-etm... 9. https://ru.wikipedia.org/wiki/ Каракул ьская_порода 10. Animalialib.ru/books/item/foo/z0000012/st002.shtml 46

Ilovalar 47

http s://ru.wikipedia.org/wiki/ Каракул ьская_порода Buxoro qorako‘li aks etgan pochta markasi 48

Oq qorako‘l mahsuloti faqatgina Svakkara qorako‘lida uchraydi. 49

Qorako‘l qo‘ylarini boqish jarayoni 52

Eksport qilinadigan Buxoro qorako‘l terisi 53

Похожие

Ғузор тумани мисолида Шўртан газ корхонасининг чиқиндиларини тупроқ микроорганизмларига

Paxtachilikda shira tripsiga qarshi kurash choralarini о‘rganish

Zaharli begona о‘tlarga qarshi kurash choralarini о‘rganish

Sho’r yuvishning g`o`za hosildorligiga ta`sirini o`rganish

Sabzavotlarga beriladigan mineral о‘g‘itlar samaradorligini о‘rganish