Yoshlarni harbiy vatanparvarlik ruhida tarbiyalashning ijtimoiy psixologik xususiyatlari - Педагогиka - Дипломные работы

Yoshlarni harbiy vatanparvarlik ruhida tarbiyalashning ijtimoiy psixologik xususiyatlari

Загружено в:

29.09.2019

Скачано:

0

Размер:

236.5 KB

“Yoshlarni harbiy vatanparvarlik ruhida “Yoshlarni harbiy vatanparvarlik ruhida tarbiyalashning ijtimoiy psixologik xususiyatlari”tarbiyalashning ijtimoiy psixologik xususiyatlari” mavzusida yozganmavzusida yozgan 11

MUNDARIJAMUNDARIJA KIRISH …………………………………………………………………………KIRISH ………………………………………………………………………… …3…3 I BOB. I BOB. Yoshlarni harbiy vatanparvarlik ruhida tarbiyalashning Yoshlarni harbiy vatanparvarlik ruhida tarbiyalashning mazmun mazmun va mohiyativa mohiyati …… ……………………………………………………………………………………………………………………………… …….……. 77 1.1. Yoshlarni harbiy vatanparvarlik ruhida tarbiyalash ijtimoiy-psixologik muammo sifatida……………………………………………………………..……. 7 1.2. Yoshlarni harbiy vatanparvarlik ruhida tarbiyalashning o‘ziga xos xususiyatlari …………………………………………………………………. . …. 20 I bob bo’yicha xulosalar ………………………………………………………… 33 II BOB. YOSHLARNI HARBIY VATANPARVARLIK RUHIDA TARBIYALASH USUL VA VOSITALARI ………………………………… 34 2.1. Yoshlarni harbiy vatanparvarlik ruhida tarbiyalash ga ta’sir qiladigan omillar …………… …………………………………………….. ………… … ……… ..… 34 2.2. Yoshlarni harbiy vatanparvarlik ruhida tarbiyalash da qo‘llaniladigan usul va vositalari …………… …………………………………………….. ………… ...… 42 II bob bo’yicha xulosalar …………………………………………………… . … 55 XULOSA ………………………………………………………………………… 56 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI …………………………. 58 ILOVALAR ……………………………………………………………………… 61 22

K I R I SH K I R I SH Bitiruv mаlаkа ishining dоlzаrbligi.Bitiruv mаlаkа ishining dоlzаrbligi. Mamlakatimizda Qurolli Kuchlarimiz tizimini takomillashtirish, uning saflarini vatanparvarlik ruhida tarbiyallangan, puxta harbiy tayyorgarlik va jangovar shaylik darajasi yuqori bo‘lgan yosh mutaxassislar bilan to‘ldirish yo‘lida bugungi kunda keng ko‘lamli islohotlarni amalga oshirishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Respublikamiz Qurolli Kuchlari tizimini yuqorida darajada jangovar tayyorgarlikka ega yosh malakali mutaxassislar bilan ta’minlash harbiy islohotlarning muhim yo‘nalishlaridan biridir. Zero, puxta nazariy bilim va amaliy tayyorgarlikka ega yosh mutaxassislarning salohiyati mamlakatimizning mustaqil davlat sifatida har jihatdan taraqqiy etishi, mudofaa qudratini oshirishda hal qiluvchi omil sanaladi. O‘zbekiston Respublikasining «Umumiy harbiy majburiyat va harbiy xizmat to‘g‘risida»gi Qonuni asosida yoshlarni harbiy vatanparvarlik ruhida tarbiyalash O‘zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlari safida xizmat qilishga tayyorlashning tarkibiy qismi bo‘lib, bunda oila, o’quv muassasalari va mahalla hamkorligining o’rni muhim ahamiyatga egadir 11 . Vatanparvarlik–kishilarning ona yurtiga, o’z vataniga muhabbati va sadoqatini ifodalaydigan tushuncha. Vatanparvarlik barcha kishilar, xalq, millatlar uchun umumiy bo’lgan, asrlar davomida sayqallanib kelgan umuminsoniy tuyg’u, ma’naviy qadriyatlardan biridir, deb ta’rif berilgan O’zbekiston Milliy ensiklopediyasida Vatanparvarlik – umuminsoniy qadriyatlarga sodiqlikning asosiy tamoyillaridan biridir. «Vatan» arabcha so’z bo’lib, o’zbek tilida «ona-yurt» degan ma’noni anglatadi. Vatanga muhabbat, yurtga muhabbat har bir millat kishisiga xos bo‘lgan muqaddas va ulug‘ qadriyatdir. Inson uchun na boylik , na toju taxt, hech bir narsa Vatanga, el-yurt mehriga teng kelolmaydi. Vatandan judolik-inson uchun katta baxtsizlikdir. Vatanparvarlik har bir kishida o’z uyiga, tug’ilib o’sgan yeriga, ota-ona, aka- uka, opa-singillariga bo’lgan munosabatida aks etadi. Vatanparvarlik - bu 1 O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining Axborotnomasi, “Umumiy harbiy majburiyat va harbiy xizmat to‘g‘risida” 2006 y., 6-son,O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining Axborotnomasi, “Umumiy harbiy majburiyat va harbiy xizmat to‘g‘risida” 2006 y., 6-son, 262-modda262-modda 33

umuminsoniy qadriyat bo’lib, har bir kishining Vatanga bo’lgan sodiqligini, sadoqatini ifodalaydi. Yoshlardagi harbiy vatanparvarlikni eng oliy tuyg‘u sifatida o‘tmishdagi buyuk ajdodlarimiz alohida qayd etganlar va o‘zlari ham unga sodiq qolganlar. Yoshlarni harbiy vatanparvarlik ruhida tarbiyalashda buyuk sarkardalar Amir Temur, Zahiriddin Muhammad Bobur va lashkarboshilar Temur Malik, Jaloliddin Manguberdilar hayoti va faoliyatini o’rganish hozirgi davrda ham o’z ahamiyatini yo’qotmay kelmoqda. Yoshlarni harbiy vatanparvarlik ruhida tarbiyalashda aql-zakovatli davlat rahbari, ona-yurtning buyuk sarkardasi, yirik markazlashgan davlat hamda o‘z davridagi jangovar va ilg‘or armiyaning yaratuvchisi Sohibqiron Amir Temur bobokolonimiz qoldirgan buyuk merosidan nafaqat biz, balki butun dunyo katta hayrat ila qiziqish bilan o’rganib, ta’lim va tarbiya jarayonida qo’llab kelmoqdalar. Amir Temur buyuk va qudratli davlat qurdi. U xalq manfaatlarining huquqiy asoslarini aks ettiruvchi, ishonchli iqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy jihatdan kuchli davlat barpo etishda yosh avlodni vatanparvarlik ruhida tarbiyalashga katta e’tibor qaratganligi tarix solnomalaridan ayondir. «Kuch – adolatda» shiori Sohibqironning davlat arbobi, sarkarda, daho inson ekanligini ko‘rsatadi. Mustaqillik – xalqimizda ayniqsa o‘sib kelayotgan yosh barkamol avlodimizni harbiy vatanparvarlik tuyg‘ularining tiklanishida muhim ahamiyat kasb etdi. Ota-bobolarimiz yaratuvchanlik ishiga sadoqatli farzand bo‘lish, o’z taqdirini xalqi bilan chambarchas bog‘laydigan, aqli shuri teran, bobolarimizdan qolgan buyuk merosni, uning yeri, suvini ardoqlash ham vatanparvarlikning bir ko‘rinishi, qirrasi bo’lib hisoblanadi. Yuqoridagi fikrlarga asoslanib ushbu bitiruv malakaviy ishimiz mavzusini “Yoshlarni harbiy vatanparvarlik ruhida tarbiyalashning ijtimoiy psixologik xususiyatlari” deb belgiladik. 44

Bitiruv malakaviy ishining maqsadi.Bitiruv malakaviy ishining maqsadi. Yoshlarni harbiy vatanparvarlik ruhida tarbiyalashning ijtimoiy psixologik xususiyatlarini ilmiy - nazariy tahlil etib xulosalash va tavsiyalar ishlab chiqish . Bitiruv malakaviy ishining vazifalari:Bitiruv malakaviy ishining vazifalari: – Yoshlarni harbiy vatanparvarlik ruhida tarbiyalash ijtimoiy-psixologik muammo sifatida tahlil etish; – Yoshlarni harbiy vatanparvarlik ruhida tarbiyalashning o‘ziga xos xususiyatlarini nazariy o’rganish; – Yoshlarni harbiy vatanparvarlik ruhida tarbiyalashga ta’sir qiladigan omillarini tahlil etish; – Yoshlarni harbiy vatanparvarlik ruhida tarbiyalashda qo‘llaniladigan usul va vositalarini o’rganish hamda xulosa, tavsiyalar ishlab chiqish. Bitiruv malakaviy ishining obyekti. Bitiruv malakaviy ishining obyekti. Yoshlarni harbiy vatanparvarlik ruhida tarbiyalashning ijtimoiy psixologik xususiyatlarini tahlil etish jarayoni. Bitiruv malakaviy ishining predmeti.Bitiruv malakaviy ishining predmeti. Yoshlarni harbiy vatanparvarlik ruhida tarbiyalashning ijtimoiy psixologik xususiyatlarini shakllantirishning mazmuni, shakl, usul va vositalari. Bitiruv malakaviy ishining yangiligiBitiruv malakaviy ishining yangiligi .. Yoshlarni harbiy vatanparvarlik tuyg’usining shakllanishi va rivojlanishining psixologik xususiyatlari ni milliy va ma’naviy qadriyatlar ruhida tarbiyalashning hozirgi holati, uning maqsadi, vazifalari, mohiyati va mazmuni, bajariladigan ishlarning ketma-ketligini bilim - e’tiqod-faoliyat tizimi nuqtai nazaridan ochib berish. Bitiruv mаlаkа ishining Bitiruv mаlаkа ishining nazariynazariy vava аmаliy аhаmiyati: аmаliy аhаmiyati: yoshlarda vatanparvarlik tuyg’usining shakllanishi va rivojlanishining psixologik xususiyatlari ochib berilishi ta’lim muassasalarida bolalarning kasbiy yo‘nalganligini to‘g‘ri tashkil etish uchun beriladigan tavsiyalarga asos bo‘ladi. 1. Turli manbalardan olingan fikrlar bir tizimga keltirilgan. 2. Psixologiya fanini o`tishda foydalanish mumkin. 3.Ta`lim dargohlarida kasbiy bilimlarni targ`ibot qilish tadbirlarida foydalanish mumkin 55

Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi. Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi. Bitiruv malakaviy ishi 2 bob, 4 paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro`yxatidan iborat bo`lib umumiy hajmi 61 betni tashkil etadi. 66

I BOB. I BOB. Yoshlarni harbiy vatanparvarlik ruhida tarbiyalashningYoshlarni harbiy vatanparvarlik ruhida tarbiyalashning mazmun va mohiyatimazmun va mohiyati 1.1. Yoshlarni harbiy vatanparvarlik ruhida tarbiyalash ijtimoiy- psixologik muammo sifatida Vatan – bu inson va uning avlod ajdodlari kindik qoni to‘qilgan muqaddas dargohdir. Vatan-bu ajdodlar maskani el yurt, xalq voyaga yetgan, uning tili, tarixi, madaniyati, urf odatlari, qadriyatlari chinakamiga ishlanib, kamol topib boradigan zamindir. Vatan deganda hamisha o‘zimiz tug‘ilib o‘sgan, ko‘z ochib ko‘rgan, ta’lim tarbiya olib voyaga yetgan, necha-necha ajdodlarimiz yashab o‘tgan, ularning aql- idroki, mehnati sarf qilingan yurt ko‘z oldimizga keladi. Vatan ona kabi aziz va muqaddasdir. Vatan insonga baxt iqbol beradigan zamindir. A.Avloniy aytganidek: “Har bir kishining tug‘ilib o‘sgan shahar va mam l akatini shul kishining Vatani deyilur. Har kim tug‘ilgan, o‘sgan joyini jonidan ortiq suyar... Biz Turkistonliklar o‘z Vatanimizni jonimizdan ortiq suyganimiz kabi arablar Arabistonlarini, qumlik issiq cho‘llarini, eskimoslar Shimol taraflar, eng sovuq qor va muzlik yerlarni va boshqa yerlarni ziyoda suyarlar. Agar suymaslar edi, havosi yaxshi Turonlik oson yerlarga o‘z vatanlarini tashlab hijrat qilurlar edi” 22 . Vatan – bu xalqning o‘tmishi, buguni va kelajagidir. Vatan – muqaddas qadriyat. Taraqqiyot Vatandan boshlanadi. U insonning kindik qoni to‘kilgan joy, insonni ijtimoiy yetimlikdan asrovchi manzil, ma’naviy kamolot va fuqorolik maydoni, hayot maktabi, farovonlik va baxt-saodat o‘chog‘idir. Vatan tuyg‘usi bo‘lgan kishidagina vatanparvarlik jo‘sh uradi. O’zbekistonning Birinchi Prezidenti I A Karimov aytganidek: “Vatanga muhabbat hissi odamning qalbida tabiiy ravishda tug‘iladi. Ya’ni, inson o‘zligini anglagan, nasl-nasabini bilgani sari yuragida vatanga bo‘lgan muhabbat tuyg‘usi ildiz otib, yuksala boradi. Bu ildiz qanchalik chuqur bo‘lsa, tug‘ilib o‘sgan Vatanga muhabbat ham shu qadar cheksiz bo‘ladi” 3 . 22 Avloniy Abdulla. Turkiy guliston yoxud axloq. – Toshkent: O‘qituvchi 199Avloniy Abdulla. Turkiy guliston yoxud axloq. – Toshkent: O‘qituvchi 199 22 .. 3 Karimov I.A. “Yukasak ma’naviyat-yengilmas kuch” “Ma’naviyat” T 2008 176-betKarimov I.A. “Yukasak ma’naviyat-yengilmas kuch” “Ma’naviyat” T 2008 176-bet 77

Vatan tuyg’usini o’zida mujassam etgan kishigina jamiyat va xalq manfaati, uning baxt-saodati uchun kurashadi. Shunday ekan, O’zbekistonda yashovchi har bir yosh avlod kelajagi buyuk bo’lgan davlatimizni dunyoga tanishtirishda yagona maqsad sari birlashishi kerak. Maktab, akademik litsey va kasb-hunar kolleji oquvchilarida vatanparvarlik tuyg’usini shakllantirish muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki mazkur o’quv muassasalarida tahsil olayotgan o’quvchilar jamiyatning ijtimoiy-siyosiy hayotida o’zlarining munosib o’rinlarini topishlari, jamiyat va Vatan ravnaqi uchun sidqidildan xizmat qilishlari, fidoyilik ko’rsatishlari, safarbarlik xislatlarini namoyon qila olishlari uchun ularda harbiy vatanparvarlik tuyg’usini shakllantirish nihoyatda zarur. Ona – yerimiz, Vatanga bo’lgan muhabbat, olijanob tuyg’ular xalqimiz qon qoniga singib ketgan milliy harakterining azaliy fazilatlaridandir. Bu qadrli insoniy fazilatlarni asrab-avaylash va takomillashtirish, yoshlarni mustaqil O’zbekistonning munosib o’g’il-qizlari qilib tarbiyalashimizning asosiy yo’nalishlari bo’lib qolishi kerak. Ko’p asrlik tariximiz davomida yuzaga kelgan, eng Yaxshi jangovar va mehnat an’analarimiz o’zining boy ma’naviy kuchini yo’qotgani yo’q. Uning chuqur manbalarga ega ma’naviy imkoniyatlari juda ham yuqoridir, hamda hozirgacha qadrlanib kelinmoqda. Yurtimiz mustaqilligidan keyingi yillarda yosh avlodni vatanparvar, milliy g'ururli, ma'naviyati yuksak insonlar etib tarbiyalash yanada dolzab muammo kasb etmoqda. Chunki, milliy mustaqilligimizni aynan vatanparvar, har tomonlama barkamol yoshlar mustahkamlaydi, rivojlantiradi, uni dunyodagi rivojlangan mamlakatlar qatoriga olib chiqadi. Bunday yosh avlodni shakllantirish borasida yurtimizda bugungi kunga qadar tahsinga loyiq ishlar amalga oshirilmoqda. Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyevning ham birinchi e'tibori yoshlarga qaratilgan. Yoshlarga jahon standartlari darajasidagi sharoitlarni yaratish, ta'lim-tarbiya berish, har tomonlama qo'llab-quvvatlash yurtimizda Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev tomonidan amalga oshirilayotgan islohotlarning mazmunini tashkil etmoqda. 88

Milliy mustaqillik - xalqimizda ayniqsa o'sib kelayotgan yosh barkamol avlodimizni vatanparvarlik tuyg'ularining tiklanishida muhim ahamiyat kasb etdi. Avvalo, hozir da yoshlarning harbiy vatanparvarligi ota-bobolarimiz yaratuvchanlik ishining bevosita davomidir. Saodatli, baxtli, kelajagi buyuk O'zbekistonga hozir har daqiqada ulush qo'shmoq, vatanga muhabbat, vatanparvarlikning asl ko'rinishidir. Vatanga munosib farzand bo'lish, uning eri, suvi, el u-yurt bilan chambarchas bog'liq ekanligimizni teran anglash, uni ardoqlash ham vatanparvarlikning bir ko'rinishi dir . Vatanparvarlikning eng oliy tuyg'u sifatida o'tmish mutafakkirlari alohida qayd etganlar va o'zlari ham unga sodiq qolganlar. Endi ana shu qaydlardan ba'zilarini eslab o'tamiz. Siseron (Rumo notig'i va faylasufi). Bizga ota-onalar, bolalar, yaqin xesh- aqrobalar qimmatlidir, lekin muhabbat bobidagi barcha tasavvurlarimiz birgina “Vatan” degan so'zda mujasamlashgan. Vatanga nafi tekgudek bo'lsa, qaysi vijdonli odam u uchun jonini berishga ikkilanar ekan! Gegel (nemis faylasuf). Ma'rifatli xalqlarning haqiqiy jasorati Vatan yo'lida qurbon bo'lishga hozir ekanliklarida aks etadi. Bayron (ingliz shoiri). Kimki o'z yurtini sevmasa, u hech nimani seva olmaydi. Belinskiy (rus tanqidchisi). Kimki o'z Vataniga dahldor bo'lmasa, u insoniyatga ham dahldor emas. Gyugo (franso'z adibi). O'z Vataniga dog'- tushurish uni sotish degan so'z. Vatan tuyg'usi bo'lgan kishidagina vatanparvarlik jo'sh uradi. Vatanga muhabbat hissi odamning qalbida tabiiy ravishda tug'iladi. Ya'ni, inson o'zligini anglagan, nasl-nasabini bilgani sari yuragida vatanga bo'lgan muhabbat tuyg'usi ildiz otib, yuksala boradi. Bu ildiz qanchalik chuqur bo'lsa, tug'ilib o'sgan Vatanga muhabbat ham shu qadar cheksiz bo'ladi. Vatanparvarlik deganda esa yana quyidagilarni anglash joiz: -o'z xalqini, tarixini yaxshi bilish va u bilan fahrlanish: 99

-qadimiy obidalar, mislsiz imoratlar, ajdodlar yaratgan moddiy va ma'naviy me'roslarni ko'z qorachig'iday asrash va avlodlarga taqdim etish: -xalqimizning, ajdodlarimizning go'zal va ma'noli urf-odatlar, rasm-rusm va udumlarni qadrlay bilish, ularni davom ettirish: -ajoyib vatandoshlar - ajdodlar nomi bilan, ularni ulug' ishlari, ijodlari bilan fahrlanish, ularni ishlarini davom ettirish, ularga munosib voris bo'lish: -shunday ajoyib xalqqa, yurtga, uning boy tili va madaniyatiga mansubligi bilan fahrlanish: -turon zaminni himoya qilib, tomirdan ohirgi qoni qolguncha dushmanga qarshi kurashgan bahodirlarni, ayovsiz janglarda halok bo'lgan qahramonlarni yod etish: -asrimizning 20-50 yillari va nihoyat 80- yillarida xalqimiz, millatimizga qarshi uyushtirilgan qatag'onlarda qamoq va surgin a'zoblarni boshdan kechirgan va halok bo'lgan minglab millatmiz gullarini unutmaslik: -bu aziz va go'zal vatanimizda yuksak e'tiqod bilan yashash unga hamisha sadoqatli bo'lishdir. Harbiy vatanparvarlik hammamizning o'z ishimizga mas'uliyat bilan qarash, vatanning boyliklarini ko'z qorachig'iday asrash, boyliklariga boylik qo'shishga o'z ulushimizni qo'shish uni fan cho'qqilari sari intilish va boshqalardir. Vatanparvarlik bir so'z bilan aytganda o'z ijobiy ishlarimiz, bunyodkorlik harakatlarimiz bilan uning kuch-qudratiga, gullab yashnashiga imkon darajasida hissa qo'shish: - ona yurtimizda tinchlik, barqarorlikni va osoyishtalikni saqlashga intilish vatanparvarlikning belgisidir ; - vatanparvarlik-xalqaro munosabatlar da vatan, millat manfaatlarini birinchi o'ringa qo'yishdir. O‘zbekiston Konstitutsiyasining 49-moddasida «Fuqarolar O‘zbekiston xalqining tarixiy, ma’naviy va madaniy merosini avaylab-asrashga majburdirlar» 44 deb ta’kidlangan. Bu har bir sog‘lom avlodda o‘z xalqining a’nalariga, tili va 4 O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. Toshkent, “O‘zbekiston” nashriyoti, 2017 yilO‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. Toshkent, “O‘zbekiston” nashriyoti, 2017 yil 1010

madaniyatiga muhabbat va hurmatni tarbiyalash bilan birga, o‘z Vatani, millatining butun jahon hamjamiyatida teng huquqli mustaqil davlat sifatida namoyon bo‘lishiga hissa qo‘shuvchi haqiqiy insonni shakllantirishni taqozo qiladi. Vatanparvarlik tushunchasi insonparvarlik tushunchasi bilan uyg'undir. Vatanparvarlik uchun intilish, vatanpavrvarlik uchun kurashning zaminida insonparvarlik yotadi. Insonparvarlik bu o'zbek xalqi milliy ruhiyatning ajralmas fazilatidir. U purma'no va sermazmun tushunchadir. Insonparvarlik inson, xalqning ajralmas hislati tarzida ko'zga tashlanadi. Qur'oni Karim insonparvarlik g'oyalari asosiga qurilgan Muhammad alayhissalom hadislari g'oyalarga boy hikmatlar majmuasidir. Insonparvarlik kishilarning bir-biriga hurmatida, qadr-qimmatida, mehr shafqatida, diyonatda, o'zaro ko'maklashuvida hamdardlikda, boshqalar qayg'usiga sherik bo'lib, quvonchidan va baxtidan sevinishda, xalq baxti va yutuqlaridan fahrlanishda ko'rinadi. O'zbek xalqi doimo u insoniyat dardini kuylab kelgan. Al- Xorazmiy, Al-Beruni, Ibn Sino, az-Zamahshariy, Pahlavon Mahmud, A. Navoiy, Ogahiy, asarlardagi g'oyalar -insonparvarlik ruhi bilan ajarlib turadi. Xususan, Navoiy ijodida insonparvarlik alohida ahamiyat kasb etadi. Uningcha, vatanga, xalqqa sadoqat eng avval uning taqdiri ustida g'amxo'rlikdan iboratdir. Insonga nisbatan beparvolik, uning taqdiri va baxtu saodati ustida g'am emaslik sharafli inson uchun tamomila yotdir. Bo’yin egmas So’g’diyona va Baqtriya, Maroqanda va Xorazmshox, xalq ozodligi uchun cho’ldagi Shiroqning jasorati (eramizdan avvalgi I asr, Doro I) va Spitamen qo’zg’oloni (324 – 327 eramizdan avvalgi yillar), Muqanna (VIII asr 70 yil arablarga qarshi) larning unutilmas jasorati yoshlarimiz uchun ibrat namunalaridir. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 19 sentabr kuni Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasining 72-sessiyasida so‘zlagan nutqida “Biz ajdodlarimizning donishmandlik an’analariga amal qilib, teran 1111

anglagan holda, qat’iy islohotlarni amalga oshirmoqdamiz, mamlakatimizning yangi qiyofasini shakllantirish yo‘lidan bormoqdamiz” 5 deb aytib o‘tdilar Ulug’ sarkardalar Amir Temur (1336 - 1405) va uning avlodlari Bobur (buyuk mo’g’illar sulolasining asoschisi XV – XVI asr) larning tarixdan bizgacha yetib kelgan ma’naviy merosi milliy qadriyatlarimiz, ya’ni ma’naviy-ma’rifiy boyligimizdir. Ulug’ ajdodlarimiz Beruniy (olim 973 –1050y), al Xorazmiy (matematik, geograf, tarixchi 780 - 847 y), ibn Sino (Aviasenna, medisina, asgronomiya, geologiya 980 - 1037 y), Imom Buxoriy, Ahmad Yassaviy, Ulug’bek (astronomiya maktabi asoschisi, davlat arbobi 1394 - 1449 y) kabi olimlarimizning xotirasi bir umr mangu bo’lib, insonlar qalbidan ijobiy o’rinlarni egallab qolgandir. Ikkinchi Jahon urushi frontlarida O’zbekistonlik jangchilar ulug’ ajdodlarimiz an’analariga munosib tarzda mardlik ko’rsatdilar. Masalan bulardan Sobir Raximov, Ahmadjon Qurbonov, Toshtemir Rustamov, Qudrat Suyunov va boshqa ko’pgina jangchilarimiz ona Vatanimizni himoya qilib qahramonlik ko’rsatdilar. Ikkinchi Jahon urushi da 120 mingdan ko’proq yurtdoshlarimiz orden va medallar bilan mukofotlanganlar. Ulardan 300 dan ko’progi Qahramon degan nomga, 58 jangchi esa 3 - darajali Shuhrat ordeniga sazovor bo’lganlar. Jang maydonlarida o’z Vatani uchun jon berib, qahramonlarcha himoya qilgan, mamlakat ichkarisida vatan himoyasiga o’z mehnati bilan hissa qo’shganliklarini har doim xotiramizda saqlaymiz. "Yer yuzida hayot ekanmiz qahramonlarimiz mardliklari, ularning xotarasi oldida bosh egamiz" I.A.Karimov 6 . Yoshlarni xalqimizning jangovar va mehnat an’analariga tayangan holda tarbiyalash - olib borayotgan ta’lim-tarbiyaviy ishlarimizning bir yo’nalishidir. An’ana - bu avloddan-avlodga o’tib kelayotgan e’tiborga loyiq, mavjud ijgimoiy, iqtisodiy munosabat, jamiyatning ijtimoiy-siyosiy tizimi bilan bog’lik. Insonlar ongida ma’lum bir davr ichida singib ketgan va ularning hayotda doim uchrab turadigan ishlab chiqarish usul va uslublari hamda ustun turuvchi siyosiy 5 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 19 sentabr kuni Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasining 72- sessiyasida so’zlagan nutqi 6 Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimovning Oliy Majlis 2 – sessiya sida so’zlagan nutqidan 3 may 1998 y 1212

onglari kundan kunga rivojlanib bormoqda. Qisqa qilib aytganda an’ana - bu bir avloddan ikkinchi avlodga o’tgan avvalgi avloddan meros bo’lib qolgan milliy va umuminsoniy qadriyatlarimizdan biridir. O’zbek xalqining an’analariga O’zbekistonga, uning yeriga, tabiati, insonlariga bo’lgan muhabbat, Vatanimiz an’analari, madaniyati, tarixini bilishga intilish, Respublikamiz erishgan yutuqlari va qudratidan faxrlanish va boshqalar kiradi. Yoshlarga harbiy vatanparvarlik tarbiyasini berishda avlod - ajdodlarimiz to’plagan tajribalarga asoslangan holda ish olib borish bugungi kunda ham dolzarb masalalardan biri bolib qolmoqda. An’analar xalqning aniq tarixiy asosi bilan belgilanadi, ularni o’z-o’zidan bir xalqdan olib ikkinchi xalqqa singdirib bo’lmaydi. Har bir xalqning, har bir millatning o’z an’analari mavjuddir. Ularning ba’zilarida umumiylik ham bo’lishi mumkin. Masalan: Jangovar an’analar ko’p davlatlar armiyalarida harbiy bilimni egallash, o’z kasbini sevish kabi mehnat an’analaridan iboratdir. Ikkinchi Jaxon urushi davrida dushman bosib olgan yerlardan ko’chirib keltirilgan oilalarga ko’rsatilgan yordamni misol qilib ko’rsatish mumkin. Minglab insonlar bu yerda o’z tinchligini topdi, ko’pchilik uchun O’zbekiston ularga Vatan bo’lib qoldi. O’zbek oilalarida ota-onalarini yo’qotgan bolalar tarbiyalana boshladilar. Poytaxtimizning xalqlar do’stligi maydonida temirchi Shomaxmud ota va uning xotini Baxri ayaga yodgorlik haykali Prezidentimiz Sh.M.MirziyoyevPrezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev tomonidan tomonidan qayta o’rnatildi. Ushbu vatanparvar insonlar 14 turli millat bolalarini farzand qilib olib, o’z bag’rilarida tarbiyaladilar. O’zbekiston yurti ya’ni xalqi nonni juda ham e’zozlaydi va qadrlaydi. Yoshu qari yerga non tushsa darhol olib, uni ko’ziga surtadi. Vatan ham non kabi bizning millatimiz uchun muqaddasdir. Vatanparvarlik deganda esa yana quyidagilarni anglash joiz: -o‘z xalqini, tarixini yaxshi bilish va u bilan fahrlanish: -qadimiy obidalar, mislsiz imoratlar, ajdodlar yaratgan moddiy va ma’naviy me’roslarni ko‘z qorachig‘iday asrash va avlodlarga taqdim etish: 1313

-xalqimizning, ajdodlarimizning go‘zal va ma’noli urf-odatlar, rasm-rusm va udumlarni qadrlay bilish, ularni davom ettirish: -ajoyib vatandoshlar - ajdodlar nomi bilan, ularni ulug‘ ishlari, ijodlari bilan fahrlanish, ularni ishlarini davom ettirish, ularga munosib voris bo‘lish: -shunday ajoyib xalqqa, yurtga, uning boy tili va madaniyatiga mansubligi bilan fahrlanish: -turon zaminni himoya qilib, tomirdan ohirgi qoni qolguncha dushmanga qarshi kurashgan bahodirlarni, ayovsiz janglarda halok bo‘lgan qahramonlarni yod etish: -asrimizning 20-50 yillari va nihoyat 80- yillarida xalqimiz, millatimizga qarshi uyushtirilgan qatag‘onlarda qamoq va surgin a’zoblarni boshdan kechirgan va halok bo‘lgan minglab millatimiz o’glonlarini unutmaslik; -bu aziz va go‘zal vatanimizda yuksak e’tiqod bilan yashash unga hamisha sadoqatli bo‘lishdir . Vatanparvarlik hammamizning o‘z ishimizga mas’uliyat bilan qarash, vatanning boyliklarini ko‘z qorachig‘iday asrash, boyliklariga boylik qo‘shishga o‘z ulushimizni qo‘shish uni fan cho‘qqilari sari intilish va boshqalardir. Harbiy vatanparvarlik bir so‘z bilan aytganda o‘z ijobiy ishlarimiz, bunyodkorlik harakatlarimiz bilan uning kuch-qudratiga, gullab yashnashiga imkon darajasida hissa qo‘shish: -ona yurtimizda tinchlik, barqarorlikni va osoyishtalikni saqlashga intilish harbiy vatanparvarlikning belgisidir. - harbiy vatanparvarlik-xalqaro munosabatlari vatan, millat manfaatlarini birinchi o‘ringa qo‘yishdir 7 . Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev va O‘zbekiston davlatining eng ulug‘vor hamda insonparvar g‘oyalaridan biri – ichki va tashqi tinchlik siyosatidir. Inson tug‘ilgan ekan, u yashashi kerak. Yashash uchun tinchlik zarur, demak, davlatimizning tinchlik siyosati insonparvarlik siyosati mazmuni bilan yo‘g‘rilgan. 7 Nasriddinov Ch.R. Harbiy psixologiya. Toshkent. «Fan» nashriyoti 2004.Nasriddinov Ch.R. Harbiy psixologiya. Toshkent. «Fan» nashriyoti 2004. 1414

Hozirgi paytda harbiy vatanparvarlik tarbiyasining mazmuni va jarayoni Respublikamizning o’quv muassasa ta’lim tizimi yangilanishi bilan mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi jadallashuvi, Vatan himoyasidagi insoniy omillar o’rnining o’sib borishi va jangovar mehnat tashkilidagi keskin o’zgarishlari bilan yuzaga kelgan an’analar bilan boyib bormoqda. Harbiy vatanparvarlik tarbiyasining eng asosiy vazifalari: - Yoshlarda Vatanga muhabbat; - O‘zbekiston Qurolli Kuchlariga xurmat va sadoqat; - Ajdodlarimizning mehnat va an’analariga sodiqlik; - Vatan mustaqilligini qo’ lda Qurol bilan himoya q ilishga doimiy shaylik; - Yoshlarda harbiy kasblarga, Qurolli Kuchlar safida xizmat qilishdek sharafli burchga qiziqish uygotish kabi vazifalardan iborat. Harbiy vatanparvarlik tarbiyasining bosh vazifasi mustaqil, o’z yo’lidan rivojlanayotgan Vatanimiz uchun, g’urur, Qurolli Kuchlarga nisbatan muhabbat, jangovar va mehnat urf-odatlarimizga sadoqat, harbiy mehnatga hurmat hissini har taraflama rivojlantirish, ozodlik va mustaqilligimizni, qo’limizdagi qurol bilan muhofaza qilishga doimiy tayyorlikni shakllantirish, o’z fuqarolik burchini ado etishdir. Harbiy vatanparvarlik tarbiyasi yoshlarda harbiy xizmatga qiziqishni rivojlantirish, harbiy kasblarni egalash, yoshlarni O’zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlari safida xizmatga tayyorlashga yordam berishni ko’zda tutadi. Harbiy vatanparvarlik tarbiyasining maqsadi Vatanni himoya qilish uchun tayyorlikni ta’minlaydigan fikr, ishonchini, dunyoqarashni shakllantirish, unga bor kuchni, kerak bo’lsa hayotini ham berish. Bo’lajak jangchilarning ma’naviy-ruhiy, axloqiy-intizomiy, jangovar xislatlarini tarbiyalashdan iborat. Yoshlarning harbiy vatanparvarlik tarbiyasi natijasida quyidagi jangovar xislatlar shakllanadi: harbiy bilim, jangovar mahorat, intizomlilik va tashkilotchilik, jangovar birodarlik, harbiy qasamyod va nizomlar talablarini, komandir va boshliqlar buyruq va ko’rsatmalarini so’zsiz bajarish. Bu jarayonda boshlang’ich harbiy tayyorgarlik, mudofaa – ommaviy ishlari katta o’rin tutadi. 1515

Afsuski, bugungi kunda yoshlarning jismoniy tayyorgarligi zamonaviy ishlab chiqarish hamda Qurolli Kuchlar safida xizmatga bo’lgan talablarga to’laqonli javob bermaydi. Bu o’z o’rnida yoshlarning aqliy, jismoniy, ahloqiy – ma’naviy va ruhiy holatlari bilan bog’liq bo’lgan kasalligidan xalq xo’jalik sohalari ham katta zarar ko’rmoqda. Statistika ko’rsatadiki, yoshlar ichida ortiqcha og’irlikka ega, kasalliklarga moyil bo’lgan gavda va tayanch – harakatlantiruvchi apparatda nuqsonlari bo’lgan yoshlar foizi katta, mutaxasislar fikricha, qoloq o’quvchilar ichidagi 58% dangasalik yoki yaxshi rivojlanmaganlik sabablariga ko’ra emas, balki jismoniy nuqson va kamchiliklar deb o’z tengdoshlaridan orqada qoladi. Tuman, shahar madaniy-oqartuv va sport muassasalaridan yaxshi foydalanish, turli sport to’garak va seksiyalari faoliyatini oshirish jismoniy tarbiya mashg’ulotlari sifatliroq o’tkazish maqsadaga muvofiq. Yoshlarning harbiy vatanparvarlik tarbiyasi - davlatimiz faoliyatining muhim sohalaridan biridir. Yoshlarni vatan himoyasiga tayyorlashning qayta ko’rilishi harbiy vatanparvarlik tarbiyasining mazmuniy va tashkiliy-uslubiy tomonlaridan to’laroq foydalanishni talab qiladi. Tarbiyaviy tadbirlar samaradorligi tahlili, harbiy vatanparvarlik tarbiyasining amaliyoti bilan berilgan va tekshirilgan an’anaviy shakllarni tanlash va mustahkamlash, yoshlarni vatan himoyasiga tayyorlash vazifalarini zamonaviy sharoitlarda yanada to’la tadbiq qiladigan yangi shakllarini qidirish zarur. Vatan himoyasiga tayyorlikni maxsus ommaviy mudofaa ish, harbiy sport o’yinlari va boshqa harbiy vatanparvarlik tarbiyasining muhim shakllari natijasi sifatida ko’rishimiz mumkin. Ta’lim muassasalarida harbiy vatanparvarlik tarbiyasi quyidagi maqsadlarda o’tkaziladi: - Halqiga sadoqat, Vatan tarixiga va an’analariga chuqur hurmatda bo’lishni shakllantirish; 1616

- Prezident Farmonlari, Oliy Majlis va O’zbekiston Respublikasi hukumati qonun va qarorlarini so’zsiz bajarish lozimligi ruhida tarbiyalash; -O’zbekiston xalqlari jangovar vatanparvarlik an’analarini targ’ibot qilish, Yoshlarda harbiy xizmatga va armiyaga muhabbat, yuksak ma’naviy - jangovar xislatlar, harbiy Qasamyod va harbiy Nizomlarni bajarishda shaxsiy javobgarlik hamda jasurlik, intizomlilik, zukkolik, o’z Vatani himoyasiga doimo tayyor bo’lishni tarbiyalash. Harbiy vatanparvarlik tarbiyasining asosiy mazmuni: - Vatanini himoya qilishda O’zbekiston Respublikasi fuqarolarining Konstitusion burchini tushuntirish; - O’zbekiston Respublika mudofaasini kelgusida kuchaytirish masalalari bo’yicha h ukumat qarorlari bilan tanishish; - O’zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlari bilan hal qilinadigan masalalar va ularning vazifasi va xususiyatlarini tushuntirish; - O’zbekiston Respublikasi "Umumiy harbiy majburiyat va harbiy xizmat to’g’risi"gi qonuni, harbiy Qasamyod va harbiy Nizomlarning asosiy talablarini o’rganish va o’zlashtirish; - Yoshlarni harbiy xizmatga tayyorlashning maqsad va vazifalarini tushuntirish; - ajdodlar merosi, buyuk va jasur ota-bobolarimizning jangovar an’ana udumlarini targ’ibot qilish. O’rta maxsus ta’lim yurtlaridagi vatanparvarlik tarbiyasi jarayoni – yetakchi vazifani bajaradi, bo’lajak Vatan himoyachisining shakllanishiga katta ta’sir ko’rsatadi, chunki o’quv fanlarining mazmunida xalqimizning muhim ma’naviy, axloqiy, madaniy an’analari ifodalangan. Lekin bu jarayonga vatanparvarlik tarbiyasining alohida tarkibiy qismlari bilan chegaralanish yetarli emas. U Vatan himoyasiga tayyor bo’lish, barcha tarkibiy qismlari holatiga har taraflama faol amaliy ta’sir ko’rsatishi va bu tayyorlikni o’smir hayotining eng muhim tomoni sifatida anglab tushunishiga ko’maklashishi darkor. 1717

Vatan himoyasini, el-yurt tinchligi va farovonligini asramoq har bir yoshning muqaddas burchi bo‘lib qolishga da’vat etishini ham talab qiladi. Albatta, bu ulug‘vor vazifalarni amalga oshirish uchun faqatgina eng o‘tkir qurol bo‘lgan badiiy adabiyotning tarbiyalovchilik imkoniyatlaridan keng foydalanish, buning uchun dars jarayonidagina emas, balki auditoriyadan tashqari mashg‘ulotlarda ham ertangi kun egalari, chinakam vatanparvarlarni mustaqillikka sadoqat ruhida tarbiyalash lozim. Yoshlarda vatanparvarlik tuyg‘usini shakllantirish, avvalo, ona- Vatanga bo‘lgan muhabbat, uni sevish, e’zozlash, uning ravnaqi uchun har bir inson hissa qo‘shishini o‘rgatishda adabiy asar qahramonlari, tarixiy shaxslar, vatan fidoyilari eng yorqin namuna bo‘la oladi. Shuningdek, o‘zbek xalqining madaniy merosi hisoblangan san’at, tarixiy va me’morchilik yodgorliklarini asrab-avaylash, ularning tarixi hamda bugungi kundagi ahamiyatini bilish talab etiladi. Zero, bir necha asrlar davomida yaratilgan obidalarimiz - machit, madrasa, saroy, abservatoriya, qasrlar, osmono‘par minoralar, maqbaralar, boy, qo‘hna va navqiron tariximiz, Samarqand, Buxoro, Xiva, Toshkent, Turkiston yodgorliklari kimlarni hayratga solmagan deysiz. Ular yoshlar qalbida ham o‘tmish tariximizga, ajdodlarimizning yuksak ilm va kasb mahoratiga cheksiz hurmat, ular bilan faxrlanish tuyg‘usini uyg‘otadi. O‘qituvchi yoshlarni o‘z millatiga, ona-Vataniga, imoniga sodiq bo‘lishni o‘rgatishi, ularda sog‘lom kuch, tafakkur, imon va pok vijdonni shakllantirish, Vatan oldidagi mas’uliyat, millat manfaati bilan yashash, Vatan taraqqiyoti, millat obro‘siga hissa ko‘shish, foyda keltirish, fidoyilik va halollik bilan sidqidildan mehnat qilish, xalqning shon-shuhratini, manfaatini o‘ylash, insonparvar bo‘lishiga da’vat etishning turli usul va vositalarini ham topishga harakat qilgandagina yoshlarda vatanparvarlik tuyg‘usini shakllantirishga keng imkoniyatlarga ega bo‘ladi. Yoshlarda vatanparvarlik tuyg‘usini shakllantirish uchun yangi pedagogik texnologiyaning barcha ko‘rinishlaridan foydalanish, uning yangi-yangi shakllarini izlab topish va yaratish, eng avvalo, yoshlarni mustaqil fikrlashga, ijodkorlikka o‘rgatish, ularning tashabbuslarini qo‘llab-quvvatlash, rag‘batlantirish va yanada rivojlantirish yo‘llarini izlash kerak. 1818

1.2.1.2. Yoshlarni harbiy vatanparvarlik ruhida tarbiyalashning o‘ziga Yoshlarni harbiy vatanparvarlik ruhida tarbiyalashning o‘ziga xos xos xususiyatlari Yoshlarni vatan himoyasiga tayyorlash – inson butun hayoti davomida amalga oshiriladigan o’zoq jarayondir. Vatanparvarlik tarbiyasi oiladan boshlanadi va boshlang’ich sinflardan boshlab o’quv yurtida davom ettirilishi lozim. Kichik yoshdagi I-IV sinf o’quvchilarida Vatan himoyasiga tayyorlikni shakllantirish jarayoni, ularda mavjud cheklangan hayot tajribasi, olingan bilimlar xususiyati va hajmi, ta’lim – tarbiyaning umumiy vazifalarini hisobga olgan holda quriladi. Bu davrda uning samardorligi avvalam bor o’quv, umum t a’lim vazifalarni bajarish bilan chambarchas bog’lik. Masalan, askarga bo’lgan hurmat va muhabbat bu yoshda armiya, askarlar jasorati, O’zekiston Respublikasi Qurolli Kuchlari haqidagi bilimlar asosida shakllanadi. Kichik yoshdagi o’quvchilar turli qo’shinlar, harbiy texnika, o’q otish qurolining turlariga qiziqadi. Bunda tarbiyachilar zamonaviy jangovar harakatlarda g’alabaga erishish uchun qo’shin turlari orasidagi bog’liklikni o’quvchilarga ko’rsatib berishi lozim. Bu ishni amalga oshirishda o’quvchilarning samolyot, vertolyot, kema va suv osti kemalari, askarlar, zambaraklar tasvirlangan rasmlari juda katta yordam beradi. Kichik maktab yoshida vatanparvarlik xususiyatiga ega bo’lgan o’yinlar faoliyati katta ahamiyatga ega. Bola o’yin qoidalarini egallagan holda sardor, starshina, razvedkachi, aloqachi, signal beruvchilar rolini bajarishni yaxshi ko’radi. Bunday, tashkil qilingan va o’z-o’zidan yuzaga keladigan, o’yinlar katta ahamiyatga ega. O’qituvchi bunda nafaqat o’yindagi, balki bo’lajak jangchi majburiyatlarini bajarish uchun muhimligini ta’kidlagan holda kundalik hayotdagi intizom, tartib va tarbiya haqida ham qayg’urishi kerak. O’smirlar V-VIII sinf o’quvchilarining psixologik rivojlanish xususiyatlari harbiy vatanparvarlik tarbiyasi uchun yaxshi zamin yaratadi. Ularda dalil, hozirgi sharoit hodisalarini tahlil qilish va umumlashtirish, atrof- muhit, axloqiy talablar va baholanishga mustaqil qarashlarni ishlab chiqish 1919

ehtiyoji yuzaga keladi. O’smirlarning vatan himoyasiga tayyorligini shakllantirish bir qator ob’yektiv va subyektiv sabablarga bog’liq. Ob’yektiv shartlar ichida eng e’tiborga sazovor jarayon o’quvchilarning o’quv muassasa va undan tashqarida tashkil qilinadigan harbiy vatanparvarlik tarbiyasi faoliyatining har xil turlarida ishtiroki hisoblanadi. Bo’lajak vatan himoyachisi shaxsini shakllantirish hozirgi ijtimoiy ahvol hodisalariga shaxsiy munosabatni ifodalashda, yangi tushunchalar bilan fiklash qobiliyatiga ega bo’lishga yordam beradigan turli fanlarning maqsad mohiyatini o’rganishni boshlaydilar. Bu yosh uchun eng kerakli fanlar – gumanitar, tabiiy, matematika fanlari, jismoniy tarbiya. O’quvchilar bu davrda "harbiy" tushunchalar ma’nosini yanada chuqur anglab yetadi. "Vatan himoyasi", "Harbiy nizomlar" va boshqalar davlatimiz iqtisodiy qudrati va uning Qurolli Kuchlar qudrati tinch va osoyishta hayotimizning mustahkam kafolati ekanligini tushuna boshlaydi. Vatanparvarlik hissiyotlari o’smirlarda qahramonlikka intilish, jasorat ko’rsatish istagi, tengdoshlari jamoasida o’z o’rniga ega bo’lish, ular hurmatiga sazovar bo’lishi, o’ziga yuqori e’tibor va talabchanlik, katta ijtimoiy faollik kabi yangi his – tuyg’ularni shakllanishiga ko’ra rivojlanadi. Aynan shu yoshda maktab o’quvchilari ayniqsa botirlik, kuch, iroda, mardlik, do’stlikka va o’rtoqlarga sadoqatni qadrlaydi. Bu ularga Vatan himoyasi muqaddas burch, ahamiyatga molik xususiyatini anglab yetishga imkon beradi. Harbiy vatanparvarlik ongi nafaqat darslar yoki ijtimoiy topshiriqlarni bajarishda, balki real ijtimoiy ahvol ta’sirida ham shakllanadi. Katta yoshdagi (X-XI sinf) o’quvchilarning ilmiy dunyoqarashi, intellektual va jismoniy rivojlantirishi, uning kasb tanlashda o’z o’rnini topish jarayonlarining shakllanish davri. Bu yoshdagi o’quvchilarning fikrlashi yanada yetuklashadi, chuqur umumlashtirishlarga, tartib va qobiliyatga ega bo’ladi. 2020

Vatan himoyasiga tayyorlash, shuningdek o’z - o’zini anglash, o’zini tarbiyalash ham sodir bo’ladi. Ular Vatan himoyachisi haqida to’la tasavvurga ega bo’ladilar. Bu nafaqat Ikkinchi Jahon urushi qahramoni yoki faxriysi, baynalminalchi, balki mustaqil O’zbekiston himoyachisining eng yaxshi hislatlari xos bo’lgan zamondoshlarimiz haqidagi qahramonliklar, ularning yuksak marralarni zabt etishlari va xalqimiz mehnatini ishonchli himoya qilish kabi tushunchalar chuqur tasavvurli iz qoldiradi. Biroq hisobga olish kerakki, bu yuksak namunalar faqat o’quvchilarning ishlari va harakatlarida o’rnini topsagina, e’tiborga sazovar bo’ladi. Shuning uchun o’quv-tarbiyaviy jarayonda o’quvchilarga nafaqat o’tgan urush voqealari, xalqning front va front ortidagi ommaviy mehnat jasorati haqida bilimlar berish, balki ularda Vatan himoyasiga tayyorlash ijtimoiy dunyoqarashlarni shakllantirish lozim. O’quv muassasani tugatgach ko’pgina o’smir yigitlar harbiy kiyim kiyishini bila turib, bu davrda ularda jangchiga muhabbat va hurmatni tarbiyalash, harbiy mehnatning asl chiroyini ochib berish muhim. Vatanparvar yoshlarni vatan himoyasi asoslarini ta’minlaydigan bilimlar tizimi bilan qurollantirish zarur, chunki vatan himoyasining matonatli va jasur himoyachi sifatida shakllanishidagi ta’lim jarayoni muhim vazifalaridan biri hisoblanadi. O’quvchilar nafaqat harbiy bilimlar, balki birinchi qaraganda armiya, harbiy qurilish, urush va tinchlik muammolariga bevosiga munosabatda bo’ladigan mezonlar bilan tanishadilar. Turli fanlar (tarix, adabiyot, matematika, fizika, kimyo, biologiya, geografiya, fizik-geografik va b.) yig’indisidan kelib chiqib, ular vatan himochisiga zaruriy bilim va ko’nikmalar haqidagi poydevoriy tushunchalar hosil qiladilar. Aytib o’tilganlarni e’tiborga olib, o’quv muassasalarida harbiy vatanparvarlik tarbiyasini amalga oshirish uchun o’quv fanlari imkoniyatlarini tahlil qilish maqsadga muvofiq: Tarix. O’quvchilarda tarix fanini o’rganish jarayonida ijtimoiy rivojlanish qonuniyatlarining boshlang’ich tushuncha va dunyoqarishi shakllanadi, o’quvchilar ijtimoiy rivojlanishning shart sharoitlari, iqtisodiy to’zumning 2121

rivojlanishi, jang xususiyatlari va harbiy xizmatning rivojlanishi hamda ushbu faoliyat bilan bog’liqligi haqida dastlabki bilimlarni oladi. Tarix fan dasturi o’quvchilarni harbiy xavf-xatar davrimiz haqiqati ekanligi haqidagi ilk bilimlar bilan qurollantiradi. "Bizni o’rab turgan notinch dunyoda do’stlar hamda O’zbekistonni o’z ta’siri sohasiga jalb qilmoqchi bo’lganlar yetarli. Bunda ular barcha ommabop, Shu qatorda harbiy bo’lgan uslublarni qo’llashi mumkin, Shuning uchun biz harakatchan, Yaxshi o’rganilgan va jihozlangan, chegaramiz, mustaqilligimiz himoyasini ta’min qila oladigan armiyaga ega bo’lishimiz kerak” deb ta’kidlagan edi O’zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimov. Tarix darslarida butun dunyoda tinchlikni saqlash, barcha mamlakatlar bilan do’stona munosabatlar o’rnatish, davlatimiz tashqi siyosati mohiyati va xususiyatini ochib berishdagi O’zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimovning o’rni kattaligini ko’rsatib o’tish maqsadga muvofiq. O’quvchilar tarixiy materialni tahlil qilish va umumlashtirishga o’rganishlari, alohida voqea va dalillar mohiyati va ahamiyatini aniqlashlari, o’tish va hozirgi ijtimoiy holatlarni taqqoslash va baholash uchun nazariy bilimlarni tadbiq qilishlari kerak. O’quvchilarda tarixiy jarayonga aloqadorlik hissiyotini uyg’otish, atrofda sodir bo’layotgan voqealarga mas’uliyat sezish katta o’rin tutadi. Buning uchun esa ta’lim jarayonida nafaqat o’tmishdagi buyuk kishilar, balki vatanimiz oddiy mehnatkashlari hamda uning himoyachilari hayoti va faoliyatini ochib berish zurur. O’quvchilarni shunday vaziyatlarga qo’yish kerakki, bunda ular o’rganilayotgan tarixiy voqealarni hayolan o’z ishtiroki bilan solishtira olsin, shu yo’l bilan o’zini, vatan himoyasiga tayyorligini baholasin. Yoshlarda vatanparvarlik tuyg‘usini shakllantirishda Amir Temur o‘gitlari alohida qimmatga ega. Sohibqiron Amir Temur mamlakatda adolatni tiklash, tartib– intizom o‘rnatishga katta e’tibor bergan va o‘zi alohida jonbozlik ko‘rsatgan. Ishonchli chora– tadbirlar qo‘llaydi. Amir Temur davlatni adolat 2222

va tadbirkorlik bilan boshqarishda boshqa hukmdorlardan ustun turadi. Sohibqiron ezgu insoniy fazilatlar shavkatida bir yo‘ldosh bo‘lgan holda uning tole yulduzi yuksak porlab, raqiblarga qarshi kurashda yo‘lini yoritib, ilhom baxsh etib turadi. Amir Temur hazratlarining ko‘rkam xulqlaridan biri shuki, Osiyoning yarmini surib turgan bo‘lishiga qaramay siyosiy nutqlarini quyidagicha, juda sodda iboralar bilan boshlar edilar: «Men, Tangrining quli-Temur shuni aytamanki..». Ko‘rinadiki, Amir Temur, vazifasi, dovrug‘i tufayligina emas, balki havas qilsa arziydigan darajada vatanparvar, adolatli hukmdorligi bilan ham boshqalardan ajralib turgan . Alisher Navoiy Amir Temurning shaxsiy qobiliyati haqida bunday deb yozgan edi: «Amir Temur Ko‘rogon... agarchi nazm aytmoqqa iltifot qilmaydurlar, ammo nazm va nasrni andoq xo‘p mahal va mavqeda uqubdurlarkim, aningdek bir bayt o‘qurg‘oni ming yaxshi bayt aytqonicha bor. Tabarruk xaysiyatidankim, ul hazratning muborak ismi bu muxtasarda bo‘lg‘ay va ul latoyifdan biri bila ixtisor qililur». Bu jumlalarda Sohibqironning jasoratli, mard, odil, vatanparvar, elsevar va tadbirkor, shu bilan birgalikda shariat ixlosmandi, adolatparvar, mulohazali inson sifatlariga ega bo‘lganligi ifodalangan. Bu Yoshlarda vatanparvarlik tuyg‘usini shakllantirishda eng yaxshi ibrat sifatida namoyon bo‘ladi. Amir Temurning kasb-hunarli va ma’rifatli, vatan, el-yurt obodligi, farovonligi uchun jon kuydiradigan fuqarolarga g‘amxo‘rligi, ularni kasb-kori bo‘yicha yumush bilan ta’min etishni o‘z zimmasiga olganligi g‘oyat ibratlidir. Sohibqiron o‘z tuzuklarida: «...har qaysilarining, sultonlarning yo‘l-yo‘riqlari, turish-turmushlari, qilish-qilmishlari, aytgan gaplarini xotiramda saqladim va yaxshi axloqlari, ma’qul sifatlaridan namuna olib, unga amal qildim»,-deb yozadi [...]. Shuningdek, ulug‘ bobomizning «Tarjimai hol»ida keltirilgan o‘n ikki fazilat bugungi kunda ham yoshlarning vatanparvarlik tuyg‘usini shakllantirishda g‘oyat muhimdir: 1.Beg‘arazlik. 2.O‘zaro hurmat. 3.Adolatparvarlik. 4.Umum manfaatni 2323

hurmatlash. 5.Dinni e’zozlash. 6.Haqgo‘ylik. 7.Va’daga sodiqlik. 8.Hasad va ochko‘zlikni qoralash. 9.Ma’naviy va jismoniy poklik. 10.Imon. 11.Ilm fan homiylarini e’zozlash. 12.Ikromiyat, rahmdillik. Amur Temur xalq va vatan ozodligi xavf ostida turgan mahalda xiyonat qilmaslikka chaqiradi. Unda hamiyat nihoyat darajada kuchli bo‘lgan. «Agar bizning q udratimizni bilmoqchi bo‘lsangiz qurgan binolarimizga boqing», degan edi Amir Temur. Bu bilan u vatanni obod qilish g‘oyasini targ‘ib qilgan. Har bir xalqning nechog‘li vatanparvar ekanligini bilish uchun shu yurtning obodligini his etish kifoyadir. Chunki o‘z yurti, yashaydigan manzilini sevadigan odamgina uning gullab-yashnashi uchun tinmay harakat qiladi. Boshqalar uning xarob, oyoqosti qilishlariga yo‘l qo‘ymaydi. Insoniyat yangi asrga qadam qo‘yayotgan bugungi kunda ham Amir Temur ma’naviyati va shijoati, adolatparvarlik, yurtsevarlik siyosati yuksak ibrat namunasi bo‘lib qoladi. Amir Temur xalqaro maydonda ham o‘z beqiyos salohiyatini yorqin namoyish qila olgan buyuk shaxsdir. Turli millatlar, turli irqu dindagi odamlarni birlashtirib, markazlashgan qudratli davlat tuzishga erishgan. Yurtdoshlarini hamjihatlik va taraqqiyot, bunyodkorlik sari boshlagan ulug‘ ajdodimizning bu boradagi sa’yi xarakatlari bugungi kun yoshlari uchun ham ibratlidir. U savdo-sotiq va iqtisodiy munosabatlar orqali xalqlar, mamlakatlar o‘rtasida yagona makon barpo etish g‘oyasini ilgari surdi. Adabiyotni o’rganish o’quvchilarni vatan himoyasining ming yillik an’analari haqidagi fikrlarga ega bo’lib, uning mustaqilligi uchun kurashgan tarixiy ajdodlarimiz qahramonlari bilan faxrlanish hissiyotini uyg’otadi, mustaqillikni himoya qilishga chaqiradi, dushmanga bo’lgan nafrat hissiyotini uyg’alishiga tarbiyalaydi. Adabiyot kursi Amir Temur, Mirzo Ulug’bek, Muhammad Zahiriddin Bobur, Imom Al Buxoriy, Bohovuddin Naqshband, Hoji Ahmad Yassaviy va boshqa o’zbek xalqining buyuk va mashhur ajdodlari ijodiy merosi va hayotiy jasoratlarini bilib olishga muvaffaq bo’ladi. Buyuk Turon zamini xalqlarining o’z mustaqilligi uchun olib borgan 2424

qahramonona kurashiga bag’ishlangan adabiy asarlar o’quvchilarga janglarning yuzaga kelishi, Vatan uchun ajdodlarimiz ko’rsatgan qahramonana jasoratlari borasidagi g’oyat ulkan, bebaho ma’naviy, madaniy meros va qadriyatlarning mohiyatini tushunishiga yordam beradi. Adabiyot o’qituvchisi yoshlarga haqiqatguy, yomonlik va zo’rlikka qarshi kurashish xislatlarini rivojlantirish, qahramonona o’tmish voqealari bilan yaqinlashishga yordam berish, hayotan o’zini adabiy qahramonlar o’rniga qo’yish, hayotiy tajriba kamchiligini to’ldirish, hayotiy faoliyat yo’nalishi, ko’rsatma va dalillarini, mamlakat gullab yashnashi va uni tajovo’zkorlikdan himoya qilishga tayyorlashdek muhim ruhiy-ma’naviy ongini shakllantirishi lozim. Matematika o’qituvchisi jangni olib borish, jangovar mahorat zamonaviy vositalarini egallash uchun matematik bilimlarning zarurligi va bo’lajak vatan himoyachisi uchun ayniqsa muhimligini uqtirish. Matematikani o’rganishda harbiy faoliyat uchun muhim bo’lgan jangovar mas’uliyat, ichki intizom va tashkiliylikni shakllantirishga yordam beradi. Fizikani o’rganish jarayonida o’quvchilar harbiy texnikaning fizik asoslarini (balistika, lokasiya, optika, o’q otish quroli mexanikasi) o’zlashtiradi. U yoki bu harbiy texnik qurilma (raketa uchishi, samolyot yunalishi) samaradorligi hisobi, tahlili, bahosini talab qiladigan harbiy texnik mazmunli masalalarni yechish qabiliyatiga ega bo’ladi, harbiy kasbiy harakatlarga yaqinlashtirilgan vaziyatda nazariy bilimlarni tadbiq etishga o’rganadilar. Ximiya darsida o’smir va qizlar kimyoviy quroldan himoyalanish asoslari, bu yo’nalishdagi fan yutuqlari bilan tanishadi, hamda odam, oziq-ovqat mahsulotlari, ichimlik suv, uy va boshqa narsalarni zaharli kimyoviy moddalardan himoya qilish maqsadida ko’nikmalar oladilar. Biologik fanlarni o’rganib, o’quvchilar O’zbekiston florasi bir qator o’simliklarning dorivorlik xususiyatlari, ulardan kasallar va yaradorlarni qutqarishda, xalq tibbiyotida foydalanilishini bilib oladilar. 2525

Geografiya o’quvchilarni Vatan hududi va tabiat biyliklari, mamlakatda amalga oshirilayotgan tabiat yangilanishlari haqidagi bilimlar bilan qurollantiradi. O’quvchilar tabiiy muhitdagi asl holiga kelmaydigan o’zgarishlarni (ulardan biri harbiy harakatlar) yuzaga keltirish omillari, vositalari bilan tanishadilar. Fizik - geografik fanlar yadro, kimyoviy va bakteriologik qurolni tadbiq qilish butun tirik mavjudot o’limiga olib kelishi, landshaftni o’zgartirishi mumkin. Fizik geografiya o’quvchilarga muayyan bir hudud hajmi va tabiiy sharoitlari haqida ma’mumotlar beradi. Mavjud ma’lumotlardan kelib chiqib, o’quvchilar himoya va niqoblovchi xususiyatlar haqida xulosa qilishlari mumkin. Fizik - geografik fanlar o’quvchilarda ko’z bilan chamalash, aniqlik, ko’rish xotirasi qabi xislatlarni rivojlantirishga yordam beradi. Ta’lim jarayonida o’quvchilar joyni aniqlash, yo’nalishlarni topish, azimut bo’yicha harakatlanish va nishongacha bo’lgan masafani aniqlash, topografik haritani o’qish va unga obyektlarni kiritishga o’rganadi. Bugungi kunda o’rta maxsus ta’lim muassalarida “Yoshlarni chaqiriqqaqa qadar boshlang’ich tayyorlash” o’quv fanlariga katta e’tibor berilmoqda, bunda “Chaqiruvga qadar boshlang’ich tayyorgarlik” fanlari orqali o’quvchilar O’zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlar tuzilishi, maqsadi va vazifasi hamda taktik, o’q ochish, saf tayyorgarligi, harbiy topografiya va fuqarolik himoya bo’yicha bilimlarga ega bo’lmoqdalar. Bo’lajak vatan himoyachilari harbiy qasamyod, O’zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlar nizomlari talablarini tushunib oladilar, harbiy qism qurollanishi va harbiy texnikasi, shaxsiy tarkib joylashuvi va hayoti bilan tanishadilar; yosh askarlar tayyorlash doirasidagi kerakli amaliy ko’nikmalarni egallaydi. Harbiy xizmatga o’smir-yoshlarni ma’naviy-axloqiy, ijtimoiy-siyosiy tayyorlash borasidagi vazifalarni hal etishda asosan, xalqimiz mustaqilligi, milliy ozodligi kurashi, qahramonlik yilnomasi, xalq va uning Qurolli Kuchlar 2626

shuhratiga sazovar bo’lgan jangovar va mehnat an’analari bilan tanishtirishni ko’zda tutadi. Tajriba ko’rsatadiki, bunday yutuqlar, Vatanning qahramonona o’tmishi haqidagi hikoyalar o’quvchilarda vatanparvarlik hissiyotlarini rivojlantirish, ularning fikrlari, qilgan ishlari va harakatlariga faol ta’sir qiladi. Har bir “Chaqiruvga qadar boshlang’ich tayyorgarlik” o’qituvchisi vatanparvarlikning yangi idrok manbaalari dunyosiga yoshlarni olib ketadigan shunday muhitni darsda yaratish kerak. Mashg’ulotlarning qat’iy va aniq tashkil etilishi o’quvchilarni tartib va intizomiga o’rgatadi, ijrochilik va tashkilotchilik tomonlarini ishlab chiqadi. Yoshlarni Qurolli Kuchlar xizmatiga tayyorlash tizimida jismoniy tarbiya muhim o’rin egallaydi. Bu tushunarli, zero jangovar hayot qiyinchiliklaridan o’tish, jismonan juda yaxshi rivojlangan, matonatli, mustahkam asabga ega bo’lgan odamning turli sharoitlarda harakat qilishi lozimdir. Shu bilan birga O’zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlari uchun sog’lom, jismonan chiniqqan yigitlar kerak, ongli, ma’naviy-siyosiy ma’noda mustahkam jangchilar darkor. Harbiy vatanpavarlik tarbiyasi o’z o’rnida albatta jismoniy tarbiyaga katta ta’sir ko’rsatadi. Jismoniy tarbiya yetarli darajada yoshlar ma’naviy rivojlanishi, unda yuqori ma’naviy xislatlarning shakllanishiga yordam beradi. Jismoniy chiniqish jarayonida yigitlar amalda qiyinchiliklarni yengishga, chidamli, botir va qat’iy bo’lishga o’rganadi. Sport bilan shug’ullanib, yigitlar o’zida mardlik, botirlik, iroda, qat’iylik, o’z kuchiga ishonchni ishlab chiqadi – bu xislatlar vatanning mohir himoyachisi uchun juda zarur. O’quv jarayoni bo’lajak vatan himoyachisi uchun zarur bo’lgan xislatlarni shakllantirishda katta o’rin tutadi. Muayyan tarixiy yondoshish prinsipi barcha hozirgi ahvol, hodisalarini vaqtida rivojlanuvchi va o’zgaruvchi hodisalar sifatida ko’rib chiqishni ko’zda tutadi. Bu prinsip avvalom bor muayyan bir tarixiy vaziyatda harbiy vatanparvarlik tarbiyasi shakl va uslublari mazmuni to’g’ri kelishni nazarda 2727

tutadi. harbiy vatanparvarlik tarbiyasi o’quvchilarni xalq va Qurolli Kuchlarning qahramonana tarixi, ajoyib an’analarida tarbiyalash bilan chambarchas bog’liq. Shunga ko’ra haqiqat bo’zilishiga yo’l qo’ymaydigan tarixiy voqealarni obyektiv o’zlashtirish katta ahamiyatga ega bo’ladi. Mustaqil davlat qurilishi amaliyoti, xalqaro vaziyat, davlat tashqi siyosiy faoliyati bilan bog’liq bo’lgan prinsip. Bu prinsip jamiyatimiz yangilanishi uchun mehnatkashlarimiz kurashi, xalqimiz har bir tarixiy bosqichda hal qilayotgan masalalariga bo’ysunishini bildiradi. Shuning uchun doimiy ravishda yoshlarga jamiyatimiz takomillashuvi vazifalarini tushuntirish, iqtisod, madaniyat, xalq farovonligini oshirishdagi yutuq va kamchiliklarini ko’rsatish, jamiyatimiz hayoti barcha tomonlari katta qurilishi yo’llarini ko’rib chiqish juda muhim. Vatanparvarlik tarbiyasi prinsipi. Bu prinsip ko’p millatli davlatimiz, qurollangan himoyachilari, ularning g’oyaviy yetukligi, ma’naviy ruhini mustahkamlanishi uchun katta ahamiyatga ega. “Chaqiruvga qadar boshlang’ich tayyorgarlik” o’qituvchisi, barcha tarbiyachilar faoliyatidagi vatanparvarlik vazifalarining jangchi shaxsiyotini shakllantiruvchi, nima uchun qo’liga qurol olib, himoya qilayotganini muntazam eslatib turuvchi qudratli omil bo’lib xizmat qiladi. Ikkinchi jahon urushi, Afg’oniston urushi, qardosh Tojikistonga tinchlik o’rnatish bilan bog’liq bo’lgan yordamni ko’rsatish xalqimizning bu prinsipga rioya qilishi yaqqol misollar bo’la oladi. Yoshlar turli guruhlariga farqiy yondanish prinsipi. Bu prinsip ko’p tilli xalqimiz turli millat va xalqlari o’ziga xos xususiyatlarining manfaatlarini hisobga olgan holda harbiy vatanparvarlik ishini qurishni talab qiladi. Mana shuning uchun yoshlar turli guruhining milliy, yosh, ijtimoiy va texnik, kasbiy xususiyatlari, ularning umumta’lim va madaniy darajasi, talablari va kayfiyatini o’rganish juda muhim. Bunda harbiy vatanparvarlik ishi muvaffaqiyatining muhim shartlaridan biri mujassamlashgan. Ba’zi bir yoshlarga fikrlaridagi qarama-qarshilik, tez xulosa 2828

chiqarishlik, o’z kuchini baholab yuborishga moyillik, manmanlik, o’rinsiz hatti-harakatlarga xos jangchini e’tiborga olish zarur. Zamonaviy yoshlar oldingi avloddan vatani ozodligi va mustaqilligi uchun kurash olib bormagani bilan farq qilishini e’tiborga olmaslik mumkin emas. Yoshlarimiz ma’naviy qiyofasidagi kamchiliklari bilan qat’iy va serdiqqat tarbiyaviy ishlarni olib borish zarur. “Biz yoshlarimizni hech kimga berib qo’ymaymiz, biz ularni o’zimiz tarbiya qilamiz. Chunki u mustaqil Vatanimiz, xalqimiz kelajagi uchun mehnat qiladi”, deb ta’kidlagan edi O’zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimov. Ajdodlarimiz jangovar an’analari, buyuk sohibqiron Amir Temur jangovar merosi, O’zbekistonlik jangchilar jangovar va ijtimoiy siyosiy yutuqlari, harbiy qasamyod va harbiy burch, harbiy kasb haqidagi ma’ruzalarni “Chaqiruvga qadar boshlang’ich tayyorgarlik” o’qituvchisi o’zi o’qishi yoki buning uchun harbiy qism ofiserlari, zahira va rezervdagi ofiserlar, shuningdek, tarixchi o’qituvchilarni va ota-onalarni, sobiq harbiy xizmatchilarni taklif etishi mumkin. Darsdan tashqari ishlarning samarali o’tkazilish bo’yicha oyda bir marta e’tiborga sazovar sanalar, mamlakat armiyasi hayotidagi buyuk hodisalarga bag’ishlangan harbiy o’quv va harbiy vatanparvarlik kinofilmlarni ko’rsatishda namoyon etish kerak bo’ladi. Bunda har bir filmni kirish so’zi bilan boshlash maqsadga muvofiq, bu o’quvchilarga g’oya va obrazlarni znada yorqinroq tushunib olishga yordam beradi. Filmlar boshlanishdan oldin kirish so’zlari uchun o’qituvchi va o’quvchilarni jalb qilish maqsadga muvofiqdir. O’quv yurtida harbiy ish asoslari bo’yicha to’garaklarni tashkil qilish o’quvchilarni harbiy ish asoslarini o’rganishga jalb qilish maqsadini qo’yyadi. To’garak yo’nalishini tanlaganda moddiy baza va mutaxassislar hamda o’quvchilar qiziqishlari va talablaridan kelib chiqish kerak. Yoshlarni harbiy hizmatga tayyorlashda harbiy amaliy sport turlari bo’yicha musobaqalar muhim o’rin tutadi. Ularni «Chaqiruvga qadar boshlang’ich tayyorgarlik” o’qituvchisi va jismoniy tarbiya o’qituvchisi tashkil 2929

qiladi, ularga quyidagi turlar kiradi: o’q otish, harbiylashtirilgan kross, granata otish, to’siqlardan o’tish, suv to’sig’idan o’tish, o’zoqlik va aniqlikka granata otish, og’ir tosh ko’tarish va hokazo. Bu va boshqa musobaqalar turli birikmalarda ishlatilishi mumkin. “Chaqiruvga qadar boshlang’ich tayyorgarlik” fanini o’tishda, odatda may oyida, o’quv yurti rahbarlari harbiy sport bayrami o’tkziadi. Bayram rejasi bir oy oldin tuziladi. Bayramda to’garaklarga rahbarlik qilish uchun “Chaqiruvga qadar boshlang’ich tayyorgarlik” o’qituvchisi, otaliqqa olgan harbiy qism ofiser va serjantlari, zahiradagi ofiserlar taklif qilinadi. Tajriba ko’rsatadiki, o’quv yurtlarida, odatda, o’q otish, harbiy texnik, harbiy tarixiy, topografik, umumharbiy tayyorgarlik bo’yicha to’garak tashkil etish maqsadga muvofiq. Bayramga qatnashish uchun o’quv yurtining barcha o’quvchilari, o’qituvchilari, urush faxriylari, harbiy qism va harbiy o’quv yurtlari vakillarini jalb etish maqsadga muvofiq. Bayram tantanali ravishda ochilib, harbiy ish bo’yicha o’quvchilar ta’limi natijalari haqidagi o’quv yurti direktori buyrug’i o’qiladi, so’ng “Chaqiruvga qadar boshlang’ich tayyorgarlik” dasturi mashqlari, usullari va harakatlari bo’yicha musabaqalar o’tkaziladi. Bayram musobaqa g’oliblarini taqdirlash bilan yakunlanadi, “Salomatlik” JSK norma va talablarini topshirishga o’quvchilarni tayyorlash ishi “Chaqiruvga qadar boshlang’ich tayyorgarlik” o’qituvchisi va jismoniy tarbiya o’qituvchisi bilan amalga oshiriladi. “Chaqiruvga qadar boshlang’ich tayyorgarlik” o’qituvchisi shaxsan o’zi mashq qilishlarni tashkil qiladi va garanatalarni o’zoqlikka va aniqlikka otish va o’q otish normativlarini mashq qildirtiradi va qabul qiladi. Harbiy o’yinlar o’quvchilar uchun harbiy vatanparvarlik tarbiyasi shakllaridan biri hisoblanadi. Yaxshi tashkil qilingan o’yin jarayonida o’quvchilar niqoblanish uslublari, signalizasiya, aloqa vositalari, maxsus harbiy atamalar bilan tanishadi, masofalar aniqlaydi, azimut bo’yicha yuradi, grafik hujjatlar to’zadi, kompasdan foydalanishga o’rganadi, birinchi tibbiy 3030

yordam ko’rsatish ko’nikmalarini ishlab chiqadi. Harbiy vatanparvarlik tarbiyasida oilaning o’rni katta. O’quvchilarning qarindoshlari bo’lgan urush qatnashchilari, armiya va flot faxriylari tarjimai hollari bilan tanishtirish, davlat mukofotlariga to’g’ri munosabatini shakllantirish kerak. O’quv muassasa psixologik jamoasi o’quvchilarning o’yin tarzidagi harbiy faoliyatni tashkil qilishda hamda o’zoq masofalarga bolalar bilan piyoda o’tishlar (masalan, qo’ziqorin terish uchun), o’rim paytida yoki baliq ovlashga borganda ota onalarni jalb qilish kerak. Bunda bolalarni joyni aniqlash, to’siqlardan o’tish va boshqaga o’rgatish lozim. O’qituvchilar barcha yuzaga keladigan savollar bo’yicha ota onalarga maslahat berishi mumkin. Oilaviy tarbiya o’sib kelayotgan avlodda vatanga muhabbat hissini rivojlantirish, uning himoya, harbiy jasorat, harbiy kasbga muhabbat ahamiyati haqida to’g’ri tushuncha shakllanishiga katta ta’sir ko’rsatadi. Oiladagi vatan uchun kurashlarda halok bo’lgan qarindoshlar xotirasiga bo’lgan an’analarga hurmat, ularning jangovar mukofotlari, surat va esdaliklarini avaylab asrashning ahamiyati katta. Vatanimiz qahramonona tarixi, O’zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlar jangovar yo’li, armiya va flotdagi xizmati, jangovar harakatlardagi shaxsiy qatnashuvi haqidagi ota bobolar hikoyalari bolalarga katta tarbiyaviy ta’sir ko’rsatadi, ota bobolari qaysi yillarda, frontda va qaysi mamlakat va shaharlarning ozodligi uchun kurashgan, baynalminal burchini bajarib, ota va katta akalarning Afg’onistonda qanday jang qilgani, qanday orden va medallar bilan taqdirlangani haqida bolalarning bilishi juda muhim. Bolalarda vatanparvarlik adabiyoti va yodnomalar, Qurolli Kuchlarimiz jangovar yo’li, xalqimiz qahramonlik jasoratlari, qahramon himoyachilarning bugunchi jangovar va ijtimoiy siyosiy tayyorgarligi haqidagi kinofilm, ko’rsatuvlarga qiziqishni rivojlantiradigan oilalar to’g’ri yo’ldan boradi. 3131

I bob bo’yicha xulosalar Hozirgi sharoitda harbiy xizmatning murakkablashib borishi, bugungi kun jangchisiga qo’yilayotgan talablarning o’sishi, o’quvchi yoshlarning harbiy- vatanparvarlik tarbiyasiga yangicha nazar bilan qarash va yondoshishni taqozo etayotir. Harbiy vatanparvarlik tarbiyasidagi qadriyatlar va sifatlarni shakllantirishda asosiy yetakchi rol – ta’limga, yaxni o’qitishga tegishlidir. Lekin, bu inkor etilmaydigan nazariy xulosa, fan asoslarini o’qitayotgan o’qituvchilarning uslubiy materiallari va amaliy ishlarida to’la amalga oshirilmayapdi. Umumta’lim fanlari o’qituvchilarining aksariyat qismi harbiy vatanparvarlik tarbiyasi vazifalariga yuzaki yondoshadilar va ko’p hollarda o’zlari o’qitayotgan fanlarning bu vazifalarini yechishdagi imkoniyatlarini tasavvur ham qilmaydilar. Vatan himoyachilarini tarbiyalash ishlariga pedagogik jamoalar tomonidan CHYOT rahbari, “Vatanparvar” tashkiloti, Mudofaa ishlari bo’limlari va yoshlar tashkilotlarining tor doiradagi faoliyatlari deb qaraladi. Lekin shu narsa aniqki, agar o’quvchilarning muhim hayot faoliyatlarining biri –o’quv faoliyati tinchlikni saqlash, mamlakat mudofaasini mustahkamlash va uning himoyasiga shay bo’lish kabi yuksak g’oyalar bilan boyitilmasa, u holda ularni vaqtinchalik tadbirlar vositasida o’rnini to’ldirish samarasiz bo’lib chiqishi mumkin. Bugungi kunda keng fikrlovchi, chuqur e’tiqodli insonlargina vatanparvar fuqaro vatan himoyachisi bo’lishi mumkin. Bo’lajak vatan himoyachisini tarbiyalash, eng avvalo vatanpavarlik tuyg’usidagi intilishlar bilan to’ldirilgan yoshlar turmush tarzini tashkillash demakdir. Bunga esa tarbiya muassasalarining o’zaro hamkorlikdagi harakatlari bilan erishish mumkin. 3232

II BOB. YOSHLARNI HARBIY VATANPARVARLIK RUHIDA TARBIYALASH USUL VA VOSITALARI 2.1. Yoshlarni harbiy vatanparvarlik ruhida tarbiyalashga ta’sir qiladigan omillar Hozirgi vaqtda harbiy-vatanparvarlik tarbiyasining mazmuni va jarayoni, mamlakatimizda amalga oshirilayotgan ijtimoiy va iqtisodiy islohotlarga bog’liq bo’lgan bir qator omillar bilan boyitilishi lozim. Bu omillar quyidagilardir: - mamlakatda amalga oshirilayotgan islohatlar jarayonidagi inson, ya’ni shaxs rolining o’sishi; - uning mamlakat mudofaasidagi ahamiyati; - harbiy xizmatni tashkillashdagi tub o’zgarishlar; - zamonaviy q urolli kurashlarning shakl va usullari takomillashuvi va bosh q alardir. Yoshlarni vatan himoyasiga tayyorlash ishlarining tubdan o’zgarishi harbiy vatanparvarlik tarbiyasining mazmuni, shuningdek, tashkiliy-uslubiy jihatlardan to’liq foydalanishni taqozo etadi. Buning uchun, tarbiyaviy tadbirlarning samaradorligini tahlil qilish, an’anaviy tarbiya shakllarini tanlash va mustahkamlash, hozirgi sharoitda harbiy vatanparvarlik tarbiyasi vazifalarini to’la amalga oshira oladigan yangi shakl va uslublarni izlash va ularni hayotga tadbiq etish lozim. Bunda asosiy e’tiborni harbiy vatanparvarlik tarbiyasining shakl va uslublarini tashkiliy jihatdan ta’sirchanligiga va ularni Vatan himoyachisi shaxsini rivojlantirishga yunaltirilganligiga qaratish zarur. Ko’rsatib o’tilgan barcha tadbirlarni amalga oshirishda “Chaqiruvga qadar boshlang’ich tayyorgarlik” o’qituvchisiga katta o’rin ajratiladi. Harbiy vatanparvarlik tadbirlarini o’tkazish uning ishtirokisiz o’tmaydi. Harbiy vatanparvarlik tarbiyasi va ommaviy - mudofaa ishlari kompleks rejasiga muvofiq ta’lim muassasasi "Vatanparvar” MKJ boshlang’ich tashkiloti ish rejalari tuziladi. Umumiy reja tadbirlari sinf rahbarlari tarbiyaviy ish rejalarida ham o’z aksini topadi. Harbiy vatanparvarlik ishlari va yoshlarni harbiy xizmatga 3333

tayyorlash bilan bog’liq masalalar ko’p holda pedagogik kengashda ko’rib chiqiladi. Harbiy vatanparvarlik va ommaviy – mudofaa ishlari rejasini amalga oshirish bo’yicha o’quv yurti pedagogik jamoasi va “Chaqiruvga qadar boshlang’ich tayyorgarlik” o’qituvchisi vazifalaridan biri hisoblanadi. Misol tariqasida birinchi sinfdan boshlab harbiy vatanparvarlik va ommaviy - mudofaa ishlari umumiy reja asosida qanday olib borilishi ko’rib chiqamiz, I-IV sinf o’quvchilari uchun rejada tanishuv mazmunidagi tadbirlar ko’zda tutilgan, bular “Ikkinchi jahon urushi qatnashchilari”, “Baynalminalchi jangchilar, ular kim?” degan mavzuda suhbatlar o’tkazish, badiiy adabiyotlar o’qish. Qurolli Kuchlar, buyuk tarixiy shaxslarga bag’ishlangan spektakl, kinofilm, teleko’rsatuv, videofilmlar tomosha qilib, muhokama qilish. O’zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlariga bag’ishlangan ko’rgazma, viktorinalar, kolleksiyalar to’plash. Qurolli Kuchlar jangchilariga bag’ishlangan eng yaxshi rasm va eng yaxshi she’r o’qish konkurslarini o’tkazish. Qahramonlar nomi berilgan ko’chalarga sayohatlar, yodgorliklarga gullar qo’yish, faxriylarni tabriklash. Ommaviy – mudofaa oyligi kunlarida Fuqaro himoyasi bo’yicha viktorinalar, "Havo trevogasi” signallari bo’yicha mashg’ulotlar o’tkazish. Ko’rinib turibdiki, I-IV sinf o’quvchilari bilan o’tkaziladigan tadbirlar o’quvchilarga O’zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlari haqida boshlang’ich bilimlar berishga, bolalarga oddiy harbiy ko’nikmalar singdirishga imkon beradi. V-VI sinf uquvchilari bilan o’tkaziladigan tadbirlar ancha murakkabroq xususiyatga ega, ularga quyidagilar kiradi: - Urush va mehnat qahramonlari haqida materiallar izlash bo’yicha topshiriqlarni bajarish uchun izquvarlik harakatida ishtirok etish; - Nogironlar, faxriylar, harbiy xizmatchilar oilalariga yordam berish; - I-IV sinf o’quvchilariga harbiy vatanparvarlik tadbirlarini o’tkazishda yordam ko’rsatish; 3434

- Davlatimiz va Qurolli Kuchlar tarixiy sanalariga bag’ishlangan tantanali saf tortish; - Qahramonlik darslari; - Nogironlar, faxriylar, harbiy xizmatchilar oilalariga yordam ko’rsatish buyicha faxriylar oldida axborot (hisobot) berish; - "O’zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlari - vatan himoyasida” mavzusida gazeta, jangavor varaqa, fotogazetalar chiqarish; - Vatan va Qurolli Kuchlar haqida eng yaxshi qo’shiq ko’rik tanlovi; - Harbiylashtirilgan o’yinlar; - Ommaviy - mudofaa ishlari oyligi kunlarida saf tortish va qo’shiq ko’rigi; - Harbiy - texnik to’garaklar ishlarida ishtirok etish; Shunday qilib, V-VI sinf o’quvchilari kichik o’rtoqlariga otaliq qila boshlaydilar, natijada ularning mas’uliyatliligi ortadi. VII-IX sinf o’quvchilari rejasiga quyidagi tadbirlar kiritiladi: - “Vatanparvar” tashkilotiga a’zo bo’lish, ommaviy-mudofaa ishlarida faol ishtirok etish; - O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi - Vatan himoyasi to’g’risida mavzusidagi tadbirlarda ishtirok etish; - “O’zbekiston - Vatan mustaqilligi va ozodligi uchun kurashlarda” ijodiy ishlar ko’rgazmalarida ishtirok etish; - Harbiy - vatanparvarlik mavzusida ijtimoiy - siyosiy ma’ruzalar o’tkazish; - “ Yosh o’qchi” to’garagida ishtirok etish; - “Salomatlik” kompleksi normalarini topshirish; - “Vatanparvar” maktabi sport seksiyalari, ommaviy-mudofaa to’garaklarida ishtirok etish; - Sportning harbiy sport turlari musobaqlarda ishtirok etish; IX-XI sinf o’quvchilari bilan o’tkaziladigan tadbirlarga quyidagilar kiradi : - O’zbekiston xalqi va Quroli Kuchlar jangovar an’analarini chuqur o’rganish; - Bo’lajak jangchi klubida ishtirok etish; - Ma’ruzachilar guruhlari ishlarida ishtirok etish; 3535

- “ Vatanparvar” boshlang’ich tashkiloti ishlarida faol ishtirok etish; - Vatanparvarlik qushiqlari ko’rik – tanlovi o’tkazish; - “ Shunqorlar” harbiy-sport o’yinlarida ishtirok etish; - Harbiy qismlarda bo’lish harbiy xizmatchilar hayoti va turmush sharoiti va harbiy texnika bilan tanishish; - Yoshlarni harbiy xizmatga tayyorlash bo’yicha olimpiyadalarda ishtirok etish; - Harbiy o’quv yurti qursantlari bilan o’quvchilar uchrashuvini o’tkazish; - Halok bo’lgan qahramonlar yodgorliklariga gulchambarlar qo’yish; - “Mohir o’qchi” va o’qchi darajasiga tayyorlovchi to’garaklrida ishtirok etish; - Harbiy amaliy sport turlari bo’yicha tuman, shahar musobaqlarida ishtirok etish; - “ Vatanparvar” kompleksi normativlari bo’yicha sinflar o’rtasida musobaqa o’tkazish; - Ommaviy mudofaa ishlari oyligida ishtiroq etish; - “Chaqiruvga qadar boshlang’ich tayyorgarlik” bo’yicha tuman ko’rik tanlovida ishtirok etish; Bu asosiy tadbirlar ro’yxati orqali o’quvchilar bosqichma-bosqich harbiy mahorat sirlarini egallayotganlarini kuzatish mumkin. Yoshlarga ularning bolalik yillardan boshlab, O’zbekiston xalqining boy an’analari va milliy qadriyatlari, xalqimizning buyuk o’tmishi haqidagi bilimlarni, shuningdek, o’z Ona-Vatani O’zbektistonning sadoqatli himoyachilari bo’lishini ongli ravishda his qilishlarini singdirib borish kerak. Yoshlarni harbiy xizmatga tayyorlash masalalari borasida butun o’quv muassasa jamoasi urinishlarninig yakuniy maqsadi hammadan ham “Chaqiruvga qadar boshlang’ich tayyorgarlik” o’qituvchisiga yaxshi tushunarli. “Chaqiruvga qadar boshlang’ich tayyorgarlik” o’qituvchisining san’ati ham bo’lajak vatan himoyachilarini tayyorlash uchun o’quv yurtida mavjud imkoniyatlardan samarali foydalanishdan iboratdir. 3636

“Chaqiruvga qadar boshlang’ich tayyorgarlik” o’qituvchisi harbiy vatanparvarlik va ommaviy - mudofaa ishlarini olib borishda o’quv yurti sinf rahbarlari va jamoa tashkilotlarga metodik va amaliy yordam ko’rsatadi, katta sinf o’quvchilaridan ommaviy - mudofaa va harbiy vatanparvarlik ishlari faollarini tayyorlash, o’q otish va texnik to’garaklar ishiga rahbarlik qiladi, mudofaa ishlari bo’limi, “Vatanparvar” tashkiloti qo’mitasi, otaliqqa olgan harbiy qism bilan doimiy va ishga oid aloqalarni ushlab turadi. Mudofaa sport sog’lomlashtirish lagerlarida harbiy vatarparvarlik va ommaviy mudofaa ishlari bo’yicha o’tkaziladigan tadbirlar mazmuni va yo’nalishi. “Chaqiruvga qadar boshlang’ich tayyorgarlik” bo’yicha mashg’ulotlarni sifatli o’tkazishda lager boshlig’i, uning tarbiyaviy ishlar bo’yicha muovini, vzvod, guruh va “Vatanparvar” boshlang’ich ko’mitasi sardorlarining majburiyati. Mudofaa sport sog’lomlashtirish lagerlarida harbiy vatanparvarlik ishlarini olib borishdan maqsad o’quvchilarda vatanga sadoqat, O’zbekiston Respublikasi mustaqilligi va suvereniteti bilan fahrlanish, uni himoya qilishga doim tayyor turishni tarbiyalash. Lagerda o’quvchilar bilan harbiy vatanparvarlik ishlarida asosiy e’tibor harbiy vatanparvarlik mavzusida ijtimoiy – iqtisodiy informasion suhbatlar, urush faxriylari bilan uchrashuv, otaliq harbiy qismi jangchilari bilan tanishuv, O’zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlari va O’zbekiston xalqi jangovar va mehnat an’analarini tashviqot qiluvchi tematik uchrashuvlar, savol- javob kechalariga qaratiladi. Yodgorliklar, birodarlik qabristoni va vatan ozodligi uchun kurashda halok bo’lganlar xotirasi uchun o’rnatilgan haykallar, yoniga borib xotiraga olish, muzey, harbiy qismlarga borishni tashkil etish. Mudofaa-sport sog’lomlashtirish lagerlari quyidagi maqsadlarni ham o’z ichigi oladi: - sog’liqni mustahkamlash, yoshlar harbiy-vatanparvarlik tarbiyasini yaxshilash, O’zbekiston Respublikasi mehnati va mudofaasiga har taraflama tayyorlash; 3737

-- Yoshlar jismoniy tarbiyasini yaxshilash, “Salomatlik” va “Vatanparvar”Yoshlar jismoniy tarbiyasini yaxshilash, “Salomatlik” va “Vatanparvar” kompleksi normativlari hamda jismoniy tayyorgarlik nazorat normativlarini yaxshi tayyorlash va topshirish. Har qanday xalqning kuch-quvvati uning soni bilan emas, balki siyosiy yetukligi, milliy ongining o‘sganligi, o‘zini-o‘zi anglab yetganligi bilan belgilanadi. Milliy jihatdan o‘zini anglagan insonda milliy g‘urur, vatanparvarlik tuyg‘usi ham paydo bo‘ladi. Milliy g‘urur vatanparvarlikning milliy va umuminsoniy jihati hisoblanadi. O‘z Vatani, o‘z xalqi tarixi, madaniy merosi, milliy urf-odatlari, an’analari, udumlaridan haqli ravishda faxrlanish har bir milatga xos xislatdir. Professor E.G‘oziyev ta’kidlab o‘tganidek, o‘zbek millatining g‘ururi, milliy iftixori quyidagilarda yaqqol namoyon bo’lishi mumkin: -ona diyorimizning ko‘p ming yillik buyuk tarixiy o‘tmishida uning Sharq ma’rifatparvarligi, jahon sivilizatsiyasiga qo‘shgan beqiyos hissasida egallagan mavqeidir; -jahon tan olgan fan, din, adabiyot, san’at daholarida, davlat va jamiyat arboblarida; -bebaho madaniyat, san’at, me’morchilik yodgorliklarida; -o‘zbek xalqining ona tiliga, milliy urf-odatlariga, an’analariga, rasm- rusumlariga sodiqligida; -o‘zbeklarning islom madaniyatiga mansubligida; -mamlakatning tabiatida, iqtisodiy qudratida; -ko‘p millatli xalqning istiqloliga, buyuk kelajakka ishonch tuyg‘usida; -fuqarolarning fan va texnika, madaniyat taraqqiyotiga ishtiyoqida, intilishida; -xalqaro hamjamiyatda tan olishda va nufuzi ortib borishida; -tinchlik va barqarorligida, o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘lini sobitqadamlik bilan olib borayotganligida va hokazo. 88 8 G‘oziyev E. «Umumiy psixologiya» O‘zbekiston faylasuflar milliy jamiyati T. 2010 yG‘oziyev E. «Umumiy psixologiya» O‘zbekiston faylasuflar milliy jamiyati T. 2010 y 3838

Ta’lim-tarbiya jarayonida boshqa xalqlar pedagogik merosining ijobiy tomonlaridan qanchalik foydalanmaylik baribir o‘zbek milliy qadriyatlari ma’naviy kamolatimizning asosi bo‘lib qolaveradi. «Ma’naviyat milliy urf-odatlar, tarbiya an’analari, axloq-odob aqidalari, qadriyatlari, din, e’tiqod, madaniy-ma’rifiy, ijtimoiy-didaktik, falsafiy-pedagogik qarashlar, ruhiy-psixologik jarayonlar majmuasidir. Yoshlarni milliy va umuminsoniy qadriyatlar asosida komil insonlar qilib tarbiyalashda xususan:  madaniy-ma’rifiy yuksaklik;  ijtimoiy-didaktik taraqqiyot;  falsafiy-pedagogik o‘sish;  iymon-e’tiqodning butligi;  milliy axloq-odob normalariga to‘la rioya qilish;  ilm-ma’rifatli bo‘lish;  insonparvarlik, vatanparvarlik, xalqparvarlik, adolatparvarlik;  milliy qadriyatlarga muhabbat;  fidoyilik, mardlik, jasurlik, tashabbuskorlik;  poklanish;  islom diniga e’tiqodlilik;  Vatan va xalq mustaqilligini doimiy ravishda himoya qilish va unga xizmat etish;  ajdodlar va ularning merosiga chuqur hurmatni tarbiyalashga e’tiborni qaratish, ta’lim-tarbiya jarayonida ko‘zlangan maqsadlarga erishishda muhim omil bo‘lib xizmat qiladi. Yoshlarda vatanparlik tuyg‘usining hosil bo‘lishi ta’lim-tarbiya jarayonining mazmuniga, ular o‘sgan muhitga, tarbiyalangan oilalarga bog‘liqdir. Vatan ostonadan, oiladan boshlanadi. O‘sib kelayotgan barkamol avlodni harbiy vatanparvar lik ruhida tarbiyalash ham oila tarbiyasi bilan bevosita chambarchas bog‘liqdir. Axir xalqimiz “qush uyasida ko‘rganini qiladi” deb bejiz aytmagan. O‘zbek xalqi qadim-qadimdan ota-onani eng ulug‘, mo‘tabar, muqaddas 3939

zot deb biladi va doimo dunyoqarashini, kundalik gap-so‘zi hamda muomalasida ota-onalarning qanchalar qadr-qimmatli, mehribon, g‘amxo‘r ekanligini qayd etadi. Insoniyat jamiyat paydo bo‘lganidan boshlab, ming yillar davomida har qanday mamlakat, millat, ota-ona bo‘lish nasib etgan har qanday insonning ezgu orzusi, astoydil intilgan asosiy maqsadi-sog‘lom, barkamol avlodni voyaga yetkazishdan iborat bo‘lib, farzandining kelajakda o‘ziga munosib voris bo‘lishiga intilishdan iborat bo‘lgan. Bunda shubhasiz, oilaning tutgan o‘rni beqiyosdir. Chunki oilada farzand tug‘iladi, voyaga yetadi va jamiyatga o‘zining munosib ulushini qo‘shadi. O‘zbek oilasi o‘zining bolajonligi, er-xotin va farzandlar o‘rtasidagi munosabatlarning samimiyligi, or-nomus kuchliligi, yoshlarni hurmat, keksalarni izzat qilish kabi fazilatlari bilan alohida ajralib turadi. Sharqda oila boshlig‘i – uning posboni, ta’minotchisi, ayol esa–oilaning ko‘rki, fayzi, asosiy tarbiyachidir. Bundan tashqari qariyalar oila vijdonidir. 4040

2.2. Yoshlarni harbiy vatanparvarlik ruhida tarbiyalashda qo‘llaniladigan usul va vositalari Yoshlarni harbiy vatanparvarlik ruhida tarbiyalashning nazariyasi va amaliyotini o’zlashtirish, yoshlarni harbiy xizmatga, o’z vatani – O’zbekiston Respublikasini himoya qilishdagi vatan oldidagi burchlarini bajarishga har tomonlama tayyorlash – ta’lim muassasalari pedagogik jamoalarining muhim vazifalaridan biridir. Tarbiya turlari orasida h arbiy vatanparvarlik tarbiyasi muhim o’rin egallaydi. Harbiy vatanparvarlik tarbiyasi yoshlarni ona-vatanga, uning shonli tarixiga, tinchlikparvar va bunyodkor xalqiga sadoqat va muhabbat ruhida tarbiyalash kerak. Harbiy vatanparvarlik tarbiyasini tashkil etishning asosiy yunalishlari sifatida quyidagilarni ko’rishimiz mumkin: Barcha ijtimoiy-siyosiy faoliyat singari, harbiy vatanparvarlik ishida ham ma’lum bir sistema-tizim, shakliy uslub mavjuddir. U aniq bir vazifalarni, shakl va uslublar mazmunini, vositalarni, shuningdek, o’ziga xos vazifalarni bajaruvchi davlat va jamoat korxona, tashkilot va muassasalarini o’z ichiga oladi. Bu sistema, shakl, birinchidan, kompleks xususiyatga ega, ya’ni vatanparvarlik tuyg’usini shakllantirish barcha o’quv-tarbiya muassasalarining vazifasidir. Ikkinchidan, u uzluksizdir, chunki inson xayotining barcha davrlarida o’z ta’sir kuchida bo’ladi. Uchinchidan, u to’liq bir shakldir, chunki u tarbiyaning barcha turlariga hamda armiya va xalqining birligiga tayanadi. Yuqorida sanab o’tilgan uch yunalish harbiy vatanparvarlik tarbiyasi sistemasining o’zagini tashkil etadi. Buni q uyidagi sharxlar bilan yoritib berish mumkin: Qachonki, qaysi bir davlat yoki armiya tarkibida sidqi dildan xizmat qilayotgan yoshlari axloqiy-siyosiy va psixologik jihatdan turg’un bo’lsa, ular o’z 4141

vatanlariga cheksiz muhabbat va qo’shinga sadoqatda bo’lsa, ular o’z ishlarining haq ekanliklariga chuqur ishonishsa, bu haq ish uchun, jonlarini ham fido etishga tayyor bo’lsalar, bunday xalq yoki qo’shin hech qachon yengilmasligiga tarix shohid. Chunki, ular siyosiy jihatdan yetuk, psixologik jihatdan esa turg’un insonlar hisoblanadilar . Bunday insonlar mashaqqatlar, qiyinchiliklar oldida esankiramaydi, ikkilanmaydi, aksincha, ular bor shijoatlari ila va barcha vositalar bilan faqat g’alaba uchun kurashadilar. Tarixdan bizga ma’lumki, ko’p urushlar natijasi oxir-oqibatda jang qilayotgan tomon qo’shinlarining ruhiy holatida bog’liq bo’lgan. Demak, shunday ekan, bizning vazifamiz o’z vataniga cheksiz sadoqatda bo’lgan, ruhiy jihatdan yetuk, turg’un yosh avlodni tarbiyalash, ulardan Vatan ravnaqi uchun, mustaqilligi uchun, zarur bo’lsa jonini fido etishga tayyor bo’lishdek xislatlarni shakllantirishdir. Harbiy vatanparvarlik ruhida tarbiyalanayotgan yoshlarimiz nafaqat siyosiy va ruhiy jihatdan, balki harbiy-texnik tayyorgarligi jihatidan ham yuqori saviyada tayyorlangan bo’lmog’i kerak. Bu vatanparvar yoshlarimiz harbiy bilimlar, malakalarni egallamog’i, ular intizomli va tartibli bo’lishlari, ayniqsa vatanparvarlik yaqqol namoyon boladigan armiya safarbarligida harbiy qasamyod va nizom talablarini so’zsiz bajarishlari, qo’l ostidagi jangovar texnika va qurollardan mohirona foydalana olishlari kerak deganidir. Albatta, yuqorida aytilib o’tilgan barcha jangovar xislatlar, yoshlarda harbiy vatanparvarlik tarbiyasining asosiy yunalishlaridan biri bo’lgan harbiy-texnik tayyorgarlikda shakllantiriladi. Bu ishlarni amalga oshirishda harbiy-texnik jihatdan yuqori darajada tayyorlangan chaqiriluvchi yoshlarni tarbiyalashda chaqiriqqacha yoshlar tayyorgarlig mashg’ulotlari, «Vatanparvar» tashkiloti qoshidagi to’garaklar o’zlarini ulkan hissalarini qo’shishlari kerak. Harbiy vatanparvarlik tarbiyasini asosiy yunalishlaridan yana biri, yoshlarning jismoniy tarbiyasi hisoblanadi. Bu yunalish yoshlarda jismoniy chiniqishni, ya’ni ularni harbiy xizmat davrida ham, tinchlik vaqtida ham katta 4242

jismoniy yuklarni (nagruzkalarni) sabot bilan yengish qobiliyati, ya’ni irodaviy sifatlarni tarbiyalaydi. Jismoniy jihatdan chiniqqanlik – bu nafaqat sog’lom tanaga ega bo’lish, balki, bu vatan himoyasiga va mehnatga tayyorgarlik hamdir. Hozirgi statistik ma’lumotlarga qaraganda, yoshlarning 50 foizining salomatligi va jismoniy tayyorgarligi qo’yilayotgan talablarga javob bermaydi. Bu kamchiliklar umumiy o’rta ta’lim maktablarida, yoshlar tashkilotlarida, jismoniy tarbiyani talab darajasida olib borilmaganligi, bu muhim ishga, aytish mumkinki, davlat ahamiyatiga molik bo’lgan ishga ko’p hollarda yuzaki yondoshilayotganlikdan dalolat beradi. Hozirgi vaqtda, O’zbekistonda Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev tomonidan qabul qilingan bir necha qonun va qarorlar ana shu muammolarni bartaraf etish, yoshlarning jismoniy tarbiyasini yaxshilash maqsadidadir va bu borada sezilarli amaliy ishlar ham amalga oshirilmoqda. Bugungi kunda yoshlarni harbiy-vatanparvarlik ruhida tarbiyalashda Respublikamizda bir qator ishlar olib borilmoqda. Jumladan, 2018-yilning 23 fevral kuni Vazirlar Mahkamasining 140-sonli qarori bilan Yoshlarni harbiy- vatanparvarlik ruhida tarbiyalash konsepsiyasi kuchga kirdi. Bu Konsepsiya – mamlakatda amalga oshirilayotgan yoshlarga oid davlat siyosatining asosiy tamoyil va ustuvor yo‘nalishlari asosida ishlab chiqilgan bo‘lib, hozirgi murakkab globallashuv davrida, axborot-kommunikatsiya texnologiyalari shiddat bilan rivojlanib borayotgan bir sharoitda yoshlarni harbiy-vatanparvarlik ruhida tarbiyalash bilan bog‘liq dolzarb vazifalar va ularni hal etish yo‘llari, davlat va nodavlat tashkilotlar, oila, mahalla, ta’lim-tarbiya institutlarining bu boradagi roli va ahamiyatini, o‘zaro hamkorligini milliy va xalqaro huquqiy normalarni hisobga olgan holda belgilab beradi. Mazkur Konsepsiyada yoshlarni harbiy-vatanparvarlik ruhida tarbiyalash masalasiga jismonan va ma’nan sog‘lom avlodni tarbiyalashga oid yaxlit ta’lim- tarbiya tizimining uzviy va ajralmas bir qismi sifatida qaralib, 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha 4343

Harakatlar strategiyasi talablari asosida milliy va jahondagi ilg‘or tajribalar, bugungi O‘zbekiston hayotidagi real ijtimoiy-siyosiy o‘zgarishlar bilan uyg‘un ravishda takomillashtirish masalasiga alohida e’tibor qaratildi. Yoshlarni harbiy-vatanparvarlik ruhida tarbiyalash ishlari asosan toʻrt bosqichda amalga oshiriladi. 1-bosqich 3-7 yoshdagilar, 2-bosqich 7-16 yoshdagilar, 3-bosqich 16-18 yoshdagilar, 4-bosqich 18-30 yoshdagilar kiradi. Birinchi bosqich (3-7 yoshdagilar) atrofdagi olam, vatan haqida dastlabki tasavvurlar paydo bo‘ladigan bosqich hisoblanib, unda oila va maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalarga turli she’rlar, kuy va qo‘shiqlar o‘rgatish, multfilm va turli o‘yinlar namoyish etish, rasmlar chizish orqali dunyoni anglash, davlat ramzlari (bayroq, gerb, madhiya) bilan tanishish asosida ularda ona yurtga muhabbatni shakllantirishni o‘z ichiga oladi. Ikkinchi bosqichda (7-16 yoshdagi bolalar) o‘quvchilarning vatanga muhabbati va sadoqatini mustahkamlash, harbiy xizmatga va ona yurt oldidagi farzandlik burchini yuksak mas’uliyat bilan bajarishga bo‘lgan havasini oshirish, ularda Qurolli Kuchlarimizga bo‘lgan ijobiy fikrlarni yanada kuchaytirish, yoshlarning jismonan sog‘lom, kuchli va irodali ma’naviy yetuk, keng dunyoqarashli, mustaqil fikr yuritadigan barkamol inson sifatida shakllantirish kabi ezgu ishlarga da’vat etiladi. Uchinchi bosqich (16-18 yoshdagi o‘smirlar) yoshlarda vatanga va uning himoyasi uchun munosib xizmat qilishga ruhan va jismonan tayyorlikni ta’minlashga yo‘naltiriladi. To‘rtinchi bosqich (18-30 yoshdagilar) yoshlarning jismoniy va ma’naviy qobiliyati, yetakchilik ko‘nikmalari va intellektual salohiyati, umumiy va professional malakasini oshirish, ularni o‘z ustida muntazam ishlash, sog‘lom hayot kechirishga undash va shunga erishishni nazarda tutadi 9 . Mazkur Konsepsiya yoshlar o‘rtasida harbiy-vatanparvarlik tarbiyasining samaradorligini oshirish, ularda yuksak ma’naviy-axloqiy fazilatlar, fuqarolik 9 O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 140-sonli qarori Yoshlarni harbiy-vatanparvarlik ruhida tarbiyalash konsepsiyasi 2018 y. 23O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 140-sonli qarori Yoshlarni harbiy-vatanparvarlik ruhida tarbiyalash konsepsiyasi 2018 y. 23 fevralfevral 4444

pozitsiyasi, vatanni sevish va uni ko‘z qorachig‘idek asrashga qaratilgan bilim va ko‘nikmalarni oshirish uchun uslubiy asos bo‘lib xizmat qiladi. Konsepsiyaning amalga oshirilishi O‘zbekiston Respublikasi fuqarolarining vatanparvarlik tuyg‘usini yuksaltirish, vatanga fidoyilik va sodiqlik bilan xizmat qilishga bo‘lgan mas’uliyatini oshirish, milliy armiya saflarini zamonaviy bilim va professional malakaga, mustahkam iroda, faol fuqarolik pozitsiyasiga ega bo‘lgan yoshlar bilan to‘ldirib borish imkonini beradi. Inson tarbiyasi oiladan boshlanadi, so‘ng maktabgacha ta’lim muassasasi, maktab, kollej yoki institut, armiyada davom etadi. Har bir bosqichda yoshlarning kamol topayotgan ongini yot g‘oyalardan ehtiyot qilish kerak. Konsepsiya shu muhim masalani hal etishga ham xizmat qiladi. Mamlakat mudofaasiga yoshlarni tayyorlash bilan shug’ullanadigan barcha muassasa, tashkilotlar faoliyatining doimiy o’zaro muvofiqligi prinsipi. O’quv yurti “Chaqiruvga qadar boshlang’ich tayyorgarlik” o’qituvchisi hokimiyat, mudofaa ishlari bo’limlari, favqulotda vaziyatlar boshqarmasi va tuman shtabi, “Vatanparvar” tuman qo’mitasi, harbiy qism va bo’linmalar, mahalla qo’mitalari bilan doimiy aloqada bo’lishi shart. Mashg’ulot va darsdan tashqari vaqtda o’quvchilar harbiy vatanparvarlik tarbiyasining shakl va uslublarini ko’rib chiqamiz. Mustaqil O’zbekiston Qurolli Kuchlari, buyuk Amir Temur va boshqa sarkardalar jangovar merosi yutuqlari haqidagi ma’ruza, suhbatlar tayyorlash va o’tkazish. 1. Urush va mehnat faxriylari bilan uchrashuvlar. 2. O’zbekistonlik jangchilar, maktab bitiruvchilari bo’lgan jangovar va siyosiy tayyorgarlik a’lochilari bilan uchraShuvlar. 3. E’tiborga sazovor sanalarga bag’ishlangan kechalar. 4. Harbiy vatanparvarlik tarbiyasining mavzu bo’yicha konferensiyalar o’tkazish. 5. Harbiy qism va harbiy o’quv yurtlariga ekskursiyalar. 6. Harbiy vatanparvarlik tarbiyasining mavzusiga oid kinofilm, 4545

teleko’rsatuvlar ko’rish va ularni jamoada muhokama qilish. 7. Kitobxonlikni jamoada muhokama qilish, qahramonlari, yozuvchilar va olimlar bilan uchrashish. 8. Muzey, memorial komplekslarga borish, urushda halok bo’lgan jangchilar birodarlik qabrini ziyorat qilish. 9. Xalq jangovar va mehnat shon – Shuhrati joylariga safarlar uyushtirish. 10. Turli harbiy sport musobaqalari va o’yinlarida qatnashish 11. Harbiy texnik to’garaklar ishida qatnashish. 12. Harbiy vatanparvarlik mavzusiga bag’ishlangan eng Yaxshi insho, hikoya, rasmlar ko’rgazmasi, ko’riklarini tashkil qilish. Harbiy vatanparvarlik tarbiyasining qaysi bir shakli o’tkazilmasin, uning mazmundorligi, tarbiyaviy maqsadiga eriShuvchanlik muhim. Yoshlarni harbiy-vatanparvarlik ruhida tarbiyalashda spektakl, badiiy film va kliplardan foydalanish ham katta ahamiyatga ega. Yoshlarni harbiy va mehnat an’analari asosida to’g’ri tarbiyalashning shakli va usullari turlicha bo’lishi mumkin. Shakl va usulning turlicha bo’lishi bilan birga umumiylik ham bor. Ular ichida eng ko’p ya’ni keng tarqalganlari quyidagilardan iboratdir: 1). Armiyaga bag’ishlangan shonli sanalarga taalluqli turli kechalarni o’tkazish; 2). Harbiy va mehnat shon – shuxratiga sazovor bo’lgan joylarga sayohatlar uyushtirish; 3). Harbiy qism, memoriallar hamda birodarlik qabrlarini ziyorat qilish; 4). Kinofilmlar namoyish etish va ularni taxlil qilish; 5). Jamoatchilik tarzida badiiy kitoblarni taxlil qilish; 6). Harbiy sport o’yinlarini tashkil etish va o’tkazish; 7). Urush va mehnat faxriylari, ishlab chiqarish ilg’orlari bilan turli uchraShuvlar o’tkazish; 8). Muzey, teatr va kinoga madaniy sayohat qilish; 9), O’zbekiston Qurolli kuchlarining tarixini o’rganish; 4646

10). Urush va mehnat faxriylarini otaliqqa olish hamda nogiron insonlarga yordam ko’rsatish. Kechalar odatda O’zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlariga yoki Qurolli Kuchlarni vatanni himoya qilish kuniga bag’ishlangan holda oylik, xaftaliklar harbiy ommaviy tarzda to’ziladi. Shuningdek, yoshlarni armiya xizmatiga jo’natishda, harbiy o’quv yurtini tugatishda, harbiy sport o’yinlarining chempionlari sharafiga bag’ishlangan kechalar o’tkaziladi. “Tarixiy – xotirasiz kelajak yo’q” - degan edi Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov, “Kim o’zining avlod ajdodlarini xotiralamas ekan, u inson deb atalishi mukin emas”, - degan fikrlarini bildirib o’tgan edilar. Yoshlarni harbiy-vatanparvarlik ruhida tarbiyalash shaklining eng samarali usullari, jangovar an’analar haqidagi, harbiy vatanparvarlik mavzusidaga filmlarni ko’rish yaxshi natija beradi. Hozirpi davrda o’quvchilar orasida “Shunqorlar” harbiy vatanparvarlik o’yini – Mudofaa vazirligi, “Kamolot”, “Nuroniy” jamg’armalari bilan birgalikda o’tkazilmoqda. “ Amir Temur avlodlari ” harbiy sport o’yinlari turli harbiy litseylar o’rtasida keng tarqalgan. Tarixni chuqur o’rganish maqsadida muzey va har xil yodgorliklarni ziyorat qilish ham katta ahamiyatga ega. Har bir yosh avlod faxr bilan Amir Temur h aykalini tomosha qilar ekan uning “ Kuch adolatdadir ” degan shiorini yod oladilar. Shunday an’analarimizning o’tkazilishi yoshlarimizni bizning milliy hamda umuminsoniy qadriyatlarimizga bo’lgan qiziqishini tobora ortirib boradi. Kelajak buyuk davlatni qurishda ulug’ allomalarimiz abu Rayhon Beruniy, Ibn Sino, al Xorazmiy, Ahmad al Farg’oniy, Amir Temur, Naqshband, Alisher Navoiy, Zahriddin Muhammad Bobur va boshqalarning qoldirilgan boy meroslari yoshlarni harbiy vatanparvarlik ruhida tarbiyalashda o’zining samarali ta’sirini ko’rsatadi. Yoshlarni harbiy vatanparvarlik ruhida tarbiyalashning shakl va usullari rang – barangdir. Yoshlarni harbiy vatanparvarlik ruhida tarbiyalashda o’tkazilgan barcha tadbirlar ham ijobiy natijalar beradi. 4747

Vatan himoyasiga shaylikning tuzilishida, odatda axloqiy, siyosiy, ruhiy, harbiy-texnik va jismoniy tayyorgarlik kabi sifatlar ajratib ko’rsatiladi. Shunday bo’lsada, vatan himoyasiga shaylik tug’risidagi tasavvurlar bu sifatni barcha murakkab tomonlarini, uning butun xususiyatini ochib bermaydi. Bu shuni anglatadi-ki, vatanni o’z hayotini xavf ostiga qo’yib, himoya qilishga shaylikni rivojlantirishni, inson xarakterida alohida ijobiy sifatlarni shakllantirish bilan almashtirib bo’lmaydi. Shuning uchun ham vatan himoyasiga shaylikni ta’minlovchi butun o’quv tarbiya jarayonini yaratish uchun u to’g’risida yaxlit bir tasavvurga ega bo’lish kerak. Mana shu munosabat bilan harbiy- vatanparvarlik tarbiyasi tashkilotchilari umumiy pedagogika va psixologiya, shuningdek harbiy pedagogika va psixologiya buyicha chuqur bilimlarga ega bo’lishi zarur. Chunki, bu fanlarning taxkidlashicha, vatan himoyasiga shaylik, e’tiqod, tuyg’u, qat’iyatlilik, mustahkam iroda, jismoniy chiniqqanlik va harbiy o’quv singari shaxsni butun bir sifatlari majmuasini namoyon qiladi. Bu sifatlarning barchasi bir-biri bilan uzviy bog’langan bo’lib, ular birgalikda vatan himoyasiga shaylikning yaxlit bir tuzilishini hosil qiladi, va bu insonning asosiy sifatlaridan biri bo’lib hisoblanadi. Harbiy – vatanparvarlik tarbiyasining ilmiy asoslari, uning birlamchi mazmunini tashkil etuvchi tamoyillarida yoritib berilgan. Bu tamoyillarda harbiy- vatanparvarlik tarbiyasining asosiy qoidalari, talablar, yoshlarni vatan himoyasiga axloqiy-siyosiy, harbiy-texnik va jismoniy jihatdan tayyorlashning amaliy faoliyatining mazmuni, shakl va uslublari o’z aksini topgan. Harbiy-vatanparvarlik tarbiyasining asosiy tamoyillari q uyidagilardir: Harbiy-vatanparvarlik tarbiyasining ilmiy asoslanganligi; Harbiy- vatanparvarlik tarbiyasiga tarixiy yondoshish; Harbiy-vatanparvarlik tarbiyasi nazariyasining amaliyot bilan uzviy bog’liqligi; Vatanparvarlik va baynalminal tarbiyaning birligi tamoyili; Jamoada va jamoa yordamida tarbiyalash tamoyili; H ar xil yoshlar guru h lariga muvofiq yondoshish tamoyili; 4848

Tarbiyaning shaxs xususiyatlariga muvofiqligi tamoyili; Harbiy-vatanparvarlik tarbiyasining haqiqiy xizmat sharoitlariga muvofiqligi tamoyili. O’quvchilarning harbiy-vatanparvarlik tarbiyasi ishlarida tarbiya, ommaviy tashviqot ishlarining keng shakl va uslublari qo’llaniladi. Bunday shakllarga q uyidagilar kiradi: Ma ’ ruzalar; dokladlar; su h batlar; h ikoyalar; tematik kechalar; yig ’ ilishlar; majlislar; sayo h at va ekskursiyalar uyushtirish; jasorat darslari; harbiy-sport bayramlari; “Shunkorlar” harbiy- sport o’yinlari. Harbiy-vatanparvarlik tarbiyasida tarbiyaning umumiy uslublari keng qo’llaniladi. O’quvchilarning harbiy- vatanparvarlik tarbiyasida o’rnak, ishontirish, mashq, rag’batlantirish, taqdirlash va majburlash kabi uslublar foydalaniladi. Tarbiya uslublari o’z xususiyatlari bo’yicha o’rgatish, rivojlantirish, shuningdek, tarbiyalash vazifalarini ham bajaradi. CHYOT rahbari dastur bo’yicha mashg’ulotlar uchun zarur bo’lgan uslublarni tanlaydi, bu uslublar ko’zlangan tarbiya va o’quv maqsadlariga erishishni ta’minlashi lozim. Quyida, biz harbiy-vatanparvarlik tarbiyasining asosiy uslublarini ko’rib chiqamiz: Ishontirish uslubi -o’quvchilarda keng dunyo qarashni, vatanparvarlik tuyg’ularini, asosiy sifatlarii shakllantiruvchi va ularni rivojlantiruvchi asosiy 4949

uslubdir. CHYOT rahbari bu uslub yordamida o’quvchilarning ongi, tuyg’ulari va irodalariga bevosita ta’sir etib, ularni aniq maqsadlar sari yunaltiradi. O’rnak uslubi -bu uslub asosida, avvalo insonlarning ijobiy obrazlariga taqlid qilish, ularga ergashish kabi ongli intilishlari yotadi. O’quvchilarga ajdodlarimizning qahramonona o’tmishlari, ularni jasurliklari va bugungi kundagi Qurolli Kuchlarimiz safidagi fidoiy ofitser va askarlarning jasoratlari haqidagi hikoyalar chuqur ta’sir etadi. Ular bu qa’ramonlar hayotidan faxrlanadilar, ulardan o’rnak olishga intiladilar, ularning hayot yo’llarini o’rganib, ularga o’xshashga harakat qiladilar. O’quvchilarning h arakatlari va yurish turishlarini faollashtirish uchun rag ’ batlantirish uslublari qo’ llaniladi. Bularga qo’ yidagilar kiradi: rag ’ batlantirish uslubi; majburlash uslubi; Rag’batlantirish uslubi – o’quvchilardagi ijobiy qiziqish va intilishlarni, ularda o’ziga bo’lgan ishonch tuyg’ularini rivojlantirish va erishilgan natijalariga ma’suliyat hissi, yangi muvafaqqiyatlarga intilishlar kabi xislatlarni shakllantirish uchun qo’llaniladi. Rag’batlantirish shakllari bo’lib, bu yerda maqtov, minnatdorchilik, mukofot, faxriy taxtachaga o’quvchining suratini joylashtirish va boshqalar bo’lishi mumkin. Majburlash uslubi – tarbiyaviy maqsadlarda, agar o’quvchining harakati va yurish turishlari jamiyatda qabul qilingan umumiy axloq normalariga zid kelsa, shuningdek, unga qo’yilayotgan talablarni bajarmasa, ularni bajarish unda xohish istaklarni hosil qilish uchun qo’llaniladi. O’quvchiga mo’ljallanayotgan har bir jazo yoki majburlash, ishontirish uslubi bilan birgalikda bo’lishi va uning asosida qo’llanilishi kerak. Majburlash uslubi – bu uslub qachonki, barcha uslublar va choralar qo’llanilib, ular kutilgan natijalarni bermagan vaziyatlardagina qo’llanilishi mumkin. Harbiy-vatanparvarlik tarbiyasining shakl va uslublarini, ulardan foydalanish tartib qoidalarini chuqur bilish, CHYOT rahbariga harbiy-vatanparvarlik tarbiyasi 5050

va ommaviy-mudofaa ishlarini puxta rejalashtirish va tashkillashga imkon yaratadi. Harbiy faoliyatga shaylik ko’rsatkichlarini 2 guruhga bo’lish maqsadga muvofiqdir. Bu umumiy va maxsus talablardir. Umumiy talablar – bu integrativ belgilar bo’lib, ular vatan himoyasiga shaylikning shakllanganligini ifodalab beradi. Ular quyidagilardir: O’zbekiston Respublikasini himoya kilishga turgun ishonch o’quvchilar tomonidan uz vatanparvarlik burchlarini chuqur anglash; O’zbekiston Respublikasi Prezidenti va hukumatining tashqi va ichki siyosatiga, mamlakat mudofaasini va Qurolli Kuchlarini mustahkamlash bo’yicha olib borayotgan tadbirlarga ishonch; O’quvchilarning yetakchi faoliyatlari – o’qish, mehnat va sport bilan shugullanishlarining vatanparvarlik yunalishida bo’lishi; O’zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlari safidagi ruhiy va jismoniy qiyinchiliklarni yengib o’tishga o’z-o’zini ongli ravishda tayyorlash; Harbiy Nizom talablari va komandirlarning buyruqlarini so’zsiz bajarishdagi qobiliyati, ularning vatan topshirigi deb qabul qilish, yurish-turishini boshqarish; Harbiy intizom meyorlari va talablarini har qanday sharoitda ham bajarishga shaylik; Hayot uchun xavf bo’lgan sharoitlarda ham qahramonlik namunalarini ko’rsata olishga shaylik. Maxsus talablar vatan himoyasiga shaylikning alohida tomonlari yoki jihatlariga bog’liq bo’lib, bir necha guruhlarga bo’linadi. Axloqiy-siyosiy tayyorgarlikka bo’lgan maxsus talablar: Vatanimiz mustaqilligining garovi bo’lgan Qurolli Kuchlarimiz harbiy qudrati har bir kishining mehnati bilan yaratilishi va uning yanada mustahkamlash uchun chuqur bilim, ko’nikma va malakalar, ijodiy faoliyat, intizomiylik va yuksak ish qobiliyati zarurligiga o’quvchilarning ishonchi; O’zbek xalqining jangovar va mehnat an’anlarini ruhan qabul qilish, vatan himoyachisi bo’lgan ideallarning ularda bo’lishi; 5151

O’quvchilarda ijtimoiy tuyg’ular bo’lishi (burch, mas’uliyat, vatanparvarlik, dushmanga nafrat, yuksak sezgirlik va boshqalar); “Vatanparvarlik”, “Vatan”, “Ona yurt”, “Harbiy burch”, “Jasorat”, “Qahramonlik”, “Jasurlik”, “Fidoiylik” kabi va boshqa tayanch tushunchalarning mazmunini chuqur anglashlari va boshqalardir. Ruhiy tayyorgarlikka bo’lgan maxsus talablar: Ruhiy bilish jarayonlarini (xotira, fikrlashning tezkorligi, tasavvur, har tomonlama qabul qilish), iroda sifatlarini (qati’yatlik, jasurlik, ruhiy turg’unlik, maqsadga intilganlik, bajaruvchanlik, intizom, qo’rqmaslik, vatan uchun o’zini ham fido etishga shaylik), ruhiy sifatlarni (vatanga muhabbat, dushmanlarga nafrat va boshqalar), ijtimoiy ruhiy sifatlarni (jamoaga suyanish, o’rtoqlik, o’zaro hamkorlik, bir-biriga yordam), yuksak darajada rivojlanganligi; Hozirgi zamon urushi xususiyatlarini, yangi qurollarni bilish, ulardan saqlanish malakalariga ega bo’lishi; Haqiqiy jangovar vaziyatda uchrashi mumkin bo’lgan qiyinchilik va mashaqqatlarni ongli ravishda chuqur anglash; Harbiy faoliyat va jangovar jamoa sharoitlariga ko’nikish malakalariga ega bo’lish; O’z yurish-turishini boshqara olish, ba’zi bir tuyg’ularni (qo’rquv, sarosima, o’zini yuqotib qo’yish) so’ndira olish, boshqa bir tuyg’ularni esa (vatanga muhabbat, burch, dushmanga nafrat) kuchaytira olish qobiliyatlarining bo’lishi; Ruhiy va jismoniy qiyinchiliklarni yengib o’tish tajribasining borligi; Ruhiy sifatlarni bir faoliyat turidan ikkinchi bir faoliyat turiga o’tkaza olish imkoniyati va boshqalardir. Yoshlarni harbiy-vatanparvarlik ruhida tarbiyalashda harbiy-texnik tayyorgarlikka bo’lgan maxsus talablar quyidagilar: Ilmiy-texnik taraqqiyot ahamiyati va uning harbiy ishga ta’sirini, O’zbekiston Respublikasi Harbiy Doktrinasining mudofaa xususiyatini, zamonaviy jangovar texnika va qurollar tomonidan askarlarga qo’yilgan yuksak talablarni bilishlari; 5252

Chaqiriqqacha harbiy ta’lim asoslaridan bilim, ko’nikma va malakalarning bo’lishi; O’zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlarining tuzilishi, qo’shin turlari haqidagi bilimlarga ega bo’lishi, texnika va qurollarga qiziqishi, biror bir harbiy mutaxassislikni egallash uchun zarur bilim va malakalarning borligi va bu bilimlarni boshqa bir harbiy mutaxassislikka o’tkaza olish imkoniyati; Aniq bir harbiy amaliy faoliyat tajribasini borligi (avtomobil, mototsikl, traktorlarni boshqara olishi, o’q otar qurollardan foydalana olishi, parashyutdan sakrashi), harbiy qurollardan jangovar vaziyatda foydalanishda va vazifalarni bajarishda aniq xarakat qilish malakalariga ega bo’lish; Umumtexnik ko’nikma va malakalarni harbiy texnik faoliyat vaziyatlariga o’tkaza olish qobiliyatining bo’lishi; Yoshlarni harbiy-vatanparvarlik ruhida tarbiyalashda jismoniy tayyorgarlikka bo’lgan maxsus talablar: Vatanni himoya qilish vazifasini bajarish bilan bog’liq umumiy jismoniy sifatlar-kuch, tezlik, chaqqonlik va chidamlilikning rivojlanganligi; Maxsus jismoniy sifatlarga ega bo’lish: bosh aylanishiga, tog’ kasalliklariga, issiq mintaqalardagi harakatlarga, chegaralangan suv iste’moliga, maxsus jihozlar va asbob-anjomlar bilan harakat qilishda turg’un qobiliyatining bo’lishi; Katta jismoniy yuk va zo’riqishlarni yenga olish imkoniyati va boshqalar. 5353

II bob bo’yicha xulosalar Harbiy-vatanparvarlik tarbiyasida tarbiyaning umumiy uslublari keng qo’llaniladi. O’quvchilarning harbiy- vatanparvarlik tarbiyasida o’rnak, ishontirish, mashq, rag’batlantirish, taqdirlash va majburlash kabi uslublar foydalaniladi. Tarbiya uslublari o’z xususiyatlari bo’yicha o’rgatish, rivojlantirish, shuningdek, tarbiyalash vazifalarini ham bajaradi. CHYOT rahbari dastur bo’yicha mashg’ulotlar uchun zarur bo’lgan uslublarni tanlaydi, bu uslublar ko’zlangan tarbiya va o’quv maqsadlariga erishishni ta’minlashi lozim. Demak, Vatanni himoya qilishga shaylik ko’rsatkichlari o’quvchilarni shakllantirish, harbiy vatanparvarlik tarbiyasida vazifalar qo’yish uchun va ularni amalga oshirish uchun vositalar izlashda ilmiy asos bo’lib xizmat qiladi. Yuqorida aytib o’tilganlardan shuni xulosa qilish mumkinki, harbiy- vatanparvarlik tarbiyasining maqsadini biror-bir jumla bilan ifodalab bo’lmaydi. Bu tarbiya ishlarining ushbu yunalishini ko’p qirraligi va murakkabligidan dalolat beradi. Harbiy vatanparvarlik tarbiyasining maqsad va vazifalari, tarbiyaviy jarayonning asosiy yunalishlarini o’zida mujassamlashtiradi. 5454

XULOSA Mazkur bitiruv malakaviy ishimizdan quyidagicha xulosaga keldik: - Mehnatsevar, tinchlikparvar, taraqqiyoti yuksak darajada bo’lgan, madaniyati, ilm-fani rivojlangan huquqiy jamiyat poydevorini yaratish jarayonida yosh avlodning ham, albatta o’z o’rni bo’lishi kerak. - Yosh avlodni buyuk kelajak quruvchilar sifatida tarbiyalash, ularni xalqimizning bugungi kundagi ulkan yaratuvchanlik ishlarining munosib davomchilari sifatida voyaga yetkazish uchun Prezidentimiz, hukumatimiz barcha ishlarni amalga oshirmoqdalar. Xalqimizning mana shu ezgu niyatlarini ro’yobga chiqarish uchun hukumatimiz tomonidan bir qator qonunlar, qarorlar, Prezidentimiz tomonidan farmonlar qabul qilindi. Bular jumlasiga, “Ta’lim to’g’risidagi qonun”, “Kadrlar tayyorlashning milliy dasturlari”, “Sog’lom avlod uchun”, O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida va boshqalar kiradi. Bu qonunlar bizlarga ta’lim va tarbiyaning barcha turlari bilan bir qatorda yoshlarning harbiy vatanparvarlik tarbiyasini ham mazmunan sifat jihatdan yanada yuqori darajalarda tashkil etish va amalga oshirish imkonini beradi. - O’zbekiston xalqi buyuk davlat, jamiyat qurilishi yo’lida mardonavor mehnat qilmoqda. Bizning kundalik vazifamiz, yoshlarni ana shu qurilishlar jarayoniga jalb qilish, ular ongiga O’zbekistonning buyuk kelajagi aynan, yoshlar qo’lida ekanligini singdirish, kundalik mashg’ulotlar, turli tadbirlar davomida ularda vatanparvarlik, millatparvarlik tuyg’ularini uyg’otish va bu tuyg’ularni asrab-avaylab tarbiyalashdir. - Hozirgi kunlarda bizning mintaqamizda, xususan, Markaziy Osiyoda ijtimoiy-siyosiy ahvol keskin bo’lib qolmoqda. Turli diniy ekstremistik, aqidaparast guruhlarning hokimiyat uchun kurashishi, ularni bizning jamiyat uchun umuman yot bo’lgan dunyoqarashlarini targ’ib qilishi Vatanimiz mustaqilligiga, uning tinchliksevar ko’pmillatli xalqiga xavf tug’dirishi mumkin. Bu guruhlarning yoshlar o’rtasida olib borayotgan buzg’unchilik targ’ibotlari hech kimni befarq qoldirmasligi kerak. 5555

- Vatan himoyasiga shaylik, o’quvchilar shaxsini har tomonlama rivojlantirish, ular tomonidan jamiyat madaniyati boyliklarini avaylab asrash, ko’z qorachig’iday saqlay olishlik bu – yoshlarni harbiy vatanparvarlik tarbiyasini samarali o’zlashtirish natijalaridan kelib chiqadi. - Bugungi kunda keng fikrlovchi, chuqur e’tiqodli insonlargina vatanparvar fuqaro-vatan himoyachisi bo‘lishi mumkin. Bo‘lajak vatan himoyachisini tarbiyalash, eng avvalo vatanpavarlik tuyg‘usidagi intilishlar bilan to’ldirilgan yoshlar turmush tarzini tashkillash demakdir. Bunga esa tarbiya muassasalarining o‘zaro hamkorlikdagi harakatlari bilan erishish mumkin. Yoshlarni harbiy vatanparvarlik ruhida tarbiyalashda har bir pedagog va ma’sul shaxslar (ta’lim muassasa rahbarlari, ota-onalar, mahalla faollari) quyidagi asosiy vazifalarni yaxshi bilishlari to’g’risida tavsiyalar ishlab chiqildi: birinchidan, ta’lim muassasalarida o’qitilayotgan fanlarni uzviy birlikda olib borib, o’quvchi Yoshlarni milliy va baynalminal ruhida tarbiyalash, ularni vatan himoyasiga doimo har tomonlama shay bo’lishlarini ta’minlash; ikkinchidan, o’quvchi yoshlarni faol ongli, mehnatsevar, vatan uchun jasorat va qahramonlik ko’rsatishlikka tayyor yosh avlodni har tomonlama tarbiyalanganlik xislatlarini rivojlantirish; uchinchidan, o’quvchi yoshlarni harbiy vatanparvarlik ruhida tarbiyalashda nazariy-amaliy bilimlar bilan qurollantirish, ularda umumiy o’rta ta’lim maktablarida chaqiriqqacha harbiy ta’lim darslarida o’quv va tarbiyaviy ishlarni tizimli tashkillashtirish va o’tkazish, ularda dars va darsdan tashqari mashg’ulotlarida bilim, ko’nikma va malakalarini shakllantirish maqsadga muvofiqdir. 5656

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. Toshkent, “O‘zbekiston” nashriyoti, 2017 yil 2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 07 fevraldagi “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida” PF-4947-sonli farmoni 3. O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni. T “O‘zbekiston” 1997 106-bet 4. O‘zbekiston Respublikasining “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” T “O‘zbekiston” 1997 106-bet 5. “2017-2021-yillarda O‘zbekiston Respublikasining beshta ustivor yo‘nalishlari bo‘yicha harakatlar strategiyasini kelgusida amalga oshirish chora tadbirlari to‘g‘risida” PF 2017-yil 15-avgust 6. “O‘zbekiston Respublikasining yoshlarga oid davlat siyosati to‘g‘risida”gi qonuni. 2016-y Xalq so‘zi gazetasi №6617 7. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining Axborotnomasi, “Umumiy harbiy majburiyat va harbiy xizmat to‘g‘risida” 2006 y., 6-son, 262- modda 8. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 140-sonli qarori Yoshlarni harbiy-vatanparvarlik ruhida tarbiyalash konsepsiyasi 2018 y. 23 fevral 9. Karimov I.A. “O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida” “O‘zbekiston” T 2011 440-bet 10. Karimov I.A. “Yukasak ma’naviyat-yengilmas kuch” “Ma’naviyat” T 2008 176-bet 11. Mirziyoyev Sh.M. - Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz‖ mavzusidagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo‘shma majlisidagi nutqi. – T.: - O‘zbekiston, 2016. – 56 b. 5757

12. Mirziyoyev Sh.M. - Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligi garovi mavzusidagi O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruzasi. – T.: - O‘zbekiston, 2016.–48 b. 13. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. – T.: - O‘zbekiston. – 2017.– 102b. 14. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob halqimiz bilan birga quramiz. – T.: -O‘zbekiston‖, 2017. – 488 b. 15. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Oliy Majlisga qilgan murojaatnomasi Xalq so‘zi, 2017 yil 23 dekabr. 16. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyevning 2017-yil 15- iyundagi “Ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash, muqaddas dinimiz sofligini asrash davr talabi” mavzusidagi ma’ruzasi. Xalq so‘zi gazetasi 2017-yil 16- iyun №119. 17. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyevning Birlashgan Millatlar Tashkilotining 72-sessiyasida so‘zlagan nutqi 18. Amir Temur jahon tarixida /Mas’ul muhar. H.Karamatov. Mualliflar jamoasi. S.Saidqosimov (rahbar). – T.: Sharq nashriyot-matbaa kontserni, 2001. – 304 b. 19. Avloniy Abdulla. Turkiy guliston yoxud axloq. – Toshkent: O‘qituvchi 1992. -160 20. Do‘stmuxamedova Sh.A., Nishonova Z.T., Jalilova S.X., Karimova Sh.K., Alimbayeva Sh.T. "Yosh davrlar va pedagogik psixologiya" – Toshkent: TDPU, 2013. 21. Inoyatov I.Y., Abilov M.X. «Vatan himoyasi muqaddas burch» Toshkent. “O’zbekiston”. 2001y. 22. Nasriddinov Ch.R. Harbiy psixologiya. Toshkent. «Fan» nashriyoti 2004. 23. Ortiqov O. va boshqalar. Chaqiruvga qadar boshlang‘ich tayyorgarlik Akademik litsey va kasb-hunar kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma «ILM ZIYO» nashriyot uyi, 2013-y 5858

24. G‘oziyev E. «Umumiy psixologiya» O‘zbekiston faylasuflar milliy jamiyati T. 2010 y. 25. G‘oziyev E.G‘. Ontogenez psixologiyasi. – Toshkent: Noshr. 2010. INTERNET SAYTLARIINTERNET SAYTLARI 26. http://uza.uz/http://uza.uz/ 27. .. http://www.pedagog.uzhttp://www.pedagog.uz 28. http://www.ziyonet.uzhttp://www.ziyonet.uz 29. http://www.http://www. ee du.uzdu.uz 5959

Похожие

Uzluksiz ta’limda o‘smirlar ijodiy qobiliyatini rivojlantirishning ijtimoiy psixologik xususiyatlari

Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalashning pedagogik-psixologik aspektlari

Milliy istiqlol g‘oyasi asosida boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida vatanga e’tiqodni tarbiyalash

Oilani ijtimoiy- psixologik mustaxkamlashda Sharqona axloq tamoyillarining axamiyati

Оilada ota-onalar bilan farzandlar mulоqоtning psixologik xususiyatlari