logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Педагогиka
  4. Tabiatshunoslik darslarida о‘quvchilarga “Ona zaminimiz” haqida tushunchalarni shakllantirish

Tabiatshunoslik darslarida о‘quvchilarga “Ona zaminimiz” haqida tushunchalarni shakllantirish

Загружено в:

29.09.2019

Скачано:

0

Размер:

713.5 KB
Скачать
“5141600–Boshlang‘ich ta’lim va sport tarbiyaviy ish” yo‘nalishi bo‘yicha bakalavr darajasini olish Tabiatshunoslik darslarida о‘quvchilarga “Ona zaminimiz” haqida tushunchalarni shakllantirish mavzusida yozgan Reja Kirish. I. bob. Boshlang‘ich sinf о‘quvchilarining Ona zaminimiz haqida bilimlarni shakllantirish jihatlari. I.1. О‘quvchilarni Ona zaminimizga doir umumiy ma’lumotlar bilan tanishtirish. II. bob. Tabiatshunoslik darslarida о‘quvchilarga Ona zaminimiz haqida amaliy bilimlarni shakllantirish yо‘llari. II.1. Pedagogik texnologiyadan foydalangan holda о‘quvchilarga Ona zaminimizga doir dars ishlanmalari. Xulosa. Foydalanidgan adabiyotlar. Ilova. 2 K I R I SH Ma’lumki Respublikamiz о‘z mustaqilligini qо‘lga kiritgan ekan, ayni paytdaMa’lumki Respublikamiz о‘z mustaqilligini qо‘lga kiritgan ekan, ayni paytda har tomonlama barkamol avlodni tarbiyalash va voyaga etkazish ishlariga yuksakhar tomonlama barkamol avlodni tarbiyalash va voyaga etkazish ishlariga yuksak darajada e’tibor berilmoqda. darajada e’tibor berilmoqda. “ Bizga kadrlar tayyorlashning maxsus milliy dasturi kerak. “ Bizga kadrlar tayyorlashning maxsus milliy dasturi kerak. Bu dastur: Bu dastur: - umumiy ta’lim maktablarida dars berish sifatini oshirish (о‘qituvchilarni,- umumiy ta’lim maktablarida dars berish sifatini oshirish (о‘qituvchilarni, metodistlarni qо‘shimcha ravishda moddiy rag‘batlantirish, maxsus sinfxonalarmetodistlarni qо‘shimcha ravishda moddiy rag‘batlantirish, maxsus sinfxonalar barpo etish, oliy о‘quv yurtlarining maktablarni otaliqqa olishini yо‘lga qо‘yish vabarpo etish, oliy о‘quv yurtlarining maktablarni otaliqqa olishini yо‘lga qо‘yish va shu kabilar) ni”, ana shu ezgu g‘oya birinchi bor kun tartibiga qо‘yilganiga, manashu kabilar) ni”, ana shu ezgu g‘oya birinchi bor kun tartibiga qо‘yilganiga, mana bugun 21 yil tо‘ldi. О‘tgan davr mobaynida Prezident Islom Karimovning bevositabugun 21 yil tо‘ldi. О‘tgan davr mobaynida Prezident Islom Karimovning bevosita tashabbusi va rahbarligida ishlab chiqilib, 1997 yil qabul qilingan Kadrlartashabbusi va rahbarligida ishlab chiqilib, 1997 yil qabul qilingan Kadrlar tayyorlash milliy dasturi va uning uzviy, mantiqiy davomi bо‘lgan, 2004-yil qabultayyorlash milliy dasturi va uning uzviy, mantiqiy davomi bо‘lgan, 2004-yil qabul qilingan Maktab ta’limini rivojlantirish davlat umum milliy dasturini amalgaqilingan Maktab ta’limini rivojlantirish davlat umum milliy dasturini amalga oshirish natijasida 1600 ga yaqin akademik litsey va kasb-hunar kolleji, qariyb 10oshirish natijasida 1600 ga yaqin akademik litsey va kasb-hunar kolleji, qariyb 10 mingta umum ta’lim maktabining, 200 ga yaqin bolalar musiqa va san’atmingta umum ta’lim maktabining, 200 ga yaqin bolalar musiqa va san’at maktabining yangitdan barpo etilgani va rekonstruksiya qilingani, 1200 tadan ziyodmaktabining yangitdan barpo etilgani va rekonstruksiya qilingani, 1200 tadan ziyod bolalar sport inshoаti qurib foydalanishga topshirilgani va zamonaviy asosdabolalar sport inshoаti qurib foydalanishga topshirilgani va zamonaviy asosda jihozlangani, hech shubhasiz, yuqorida tilga olingan sо‘z va ish birliginingjihozlangani, hech shubhasiz, yuqorida tilga olingan sо‘z va ish birligining amaldagi yorqin namoyonidir, desak, aslo mubolag‘a bо‘lmaydi. Islom Karimov “amaldagi yorqin namoyonidir, desak, aslo mubolag‘a bо‘lmaydi. Islom Karimov “ О‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida” asaridan keltirilgan. О‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida” asaridan keltirilgan. Mavzuning dolzarbligiMavzuning dolzarbligi . Ushbu bitiruv malakaviy ishda boshlang‘ich. Ushbu bitiruv malakaviy ishda boshlang‘ich sinflarning tabiatshunoslik darslarida ona zaminimiz haqida nazariy bilimlar berishsinflarning tabiatshunoslik darslarida ona zaminimiz haqida nazariy bilimlar berish va umumiy tushunchalar haqida fikrlar berilgan. Ona zaminimiz bо‘limida yerva umumiy tushunchalar haqida fikrlar berilgan. Ona zaminimiz bо‘limida yer yuzasining tuzilishi, suv havzalari, vaqt о‘lchov birligi tushunchalari berilib,yuzasining tuzilishi, suv havzalari, vaqt о‘lchov birligi tushunchalari berilib, о‘quvchilar onggiga singdirish bilan birga uning asl mohiyatini o'rgatish samaraliо‘quvchilar onggiga singdirish bilan birga uning asl mohiyatini o'rgatish samarali usullardan ekanligini o’rganish va tahlil qilish dolzarb masalalardan hisoblanadi.usullardan ekanligini o’rganish va tahlil qilish dolzarb masalalardan hisoblanadi. Ishda berilgan metodlar orqali tabiatshunoslik darslari о‘qitilgan boshlang‘ich Ishda berilgan metodlar orqali tabiatshunoslik darslari о‘qitilgan boshlang‘ich sinf о‘quvchilarida ilmiy tushunchalar shakllanadi.sinf о‘quvchilarida ilmiy tushunchalar shakllanadi.  .. 3 Bitiruv malakaviy ishni maqsadiBitiruv malakaviy ishni maqsadi . Boshlang‘ich sinf о‘quvchilariga. Boshlang‘ich sinf о‘quvchilariga tabiatning inson hayoti va faoliyatidagi o‘rni, Yer haqida tushuncha berish. OnaOna zaminimiz tо‘g‘risida ilmiy dunyoqarashni shakllantirish Yerning quyosh atrofidazaminimiz tо‘g‘risida ilmiy dunyoqarashni shakllantirish Yerning quyosh atrofida aylanishini va suv boyligimiz ekanligini tahlil etish, tabiatni e’zozlash, uningaylanishini va suv boyligimiz ekanligini tahlil etish, tabiatni e’zozlash, uning boyliklarini kо‘paytirishga shu sababli suvni tejab ishlatish kerakligi, atrof muhitniboyliklarini kо‘paytirishga shu sababli suvni tejab ishlatish kerakligi, atrof muhitni muhofaza qilish kо‘nikmalarini hosil qilish pedagoglar jamoasidan katta kuch talabmuhofaza qilish kо‘nikmalarini hosil qilish pedagoglar jamoasidan katta kuch talab qiladi. qiladi. Bitiruv malakaviy ishning vazifasi. Bitiruv malakaviy ishning vazifasi. Boshlang‘ich sinf о‘quvchilarida ilmiyBoshlang‘ich sinf о‘quvchilarida ilmiy tushunchalarni shakllantirish, Ona zaminimiz bilan ilmiy asosda tanishtirishtushunchalarni shakllantirish, Ona zaminimiz bilan ilmiy asosda tanishtirish jarayoni quyidagi hollarda yaxshi samara beradi.jarayoni quyidagi hollarda yaxshi samara beradi. - boshlang‘ich sinf о‘quvchilariga dars jarayonida va boshqa turdagi- boshlang‘ich sinf о‘quvchilariga dars jarayonida va boshqa turdagi mashg‘ulotlarga Ona zaminimiz bilan tanishtirish va ilmiy tushunchalarnimashg‘ulotlarga Ona zaminimiz bilan tanishtirish va ilmiy tushunchalarni shakllantirish muommalari hal etiladi;shakllantirish muommalari hal etiladi; -- о‘quvchilarni yosh xususiyati va qiziqishlaridan kelib chiqib Onaо‘quvchilarni yosh xususiyati va qiziqishlaridan kelib chiqib Ona zaminimizni tushuntirish;zaminimizni tushuntirish; - - о‘quvchilarga ilmiy bilim va kunikmalar hosil qilish natijasida kasbgaо‘quvchilarga ilmiy bilim va kunikmalar hosil qilish natijasida kasbga bо‘lgan qiziqishlarini oshirish.bо‘lgan qiziqishlarini oshirish. Bitiruv ishning obekti. Bitiruv ishining obekti bо‘lib, Qarshi shahridagi 14- umumiy o‘rta maktabda 2011-2012 yillarida o‘quvchilar ta’lim -tarbiyasi sohasida olib boriladigan ishlar hisoblanadi. Ishning predmeti esa Boshlang‘ich sinf о‘quvchilarini tabiatni, atrof-olamni sevish ruhida tarbiyalash va uni tashkil qilish yо‘llarini ilmiy о‘rganishdan iborat. Bitiruv malakaviy ishning ilmiy tadqiqot metodi va manbalari.Bitiruv malakaviy ishning ilmiy tadqiqot metodi va manbalari. Boshlang‘ich sinf о‘quvchilari bilan suhbatlar uyushtirildi. Ona zaminimizBoshlang‘ich sinf о‘quvchilari bilan suhbatlar uyushtirildi. Ona zaminimiz tо‘g‘risida Klaster usulida, о‘quvchilarni qiziqishlarini oshirish maqsadida “Suv”tо‘g‘risida Klaster usulida, о‘quvchilarni qiziqishlarini oshirish maqsadida “Suv” mavzusiga oid she’r, qо‘shiq, topishmoq, maqollar tanlovini о‘tkazish topshirildi.mavzusiga oid she’r, qо‘shiq, topishmoq, maqollar tanlovini о‘tkazish topshirildi. Hamda ularni izoxlash tushunchalarni aytib berish yо‘llari bilan ishlandi.Hamda ularni izoxlash tushunchalarni aytib berish yо‘llari bilan ishlandi. Shuningdek eng qiziqarli adabiyotlar rо‘yxati taqdim etilib, о‘quvchilarga о‘qishShuningdek eng qiziqarli adabiyotlar rо‘yxati taqdim etilib, о‘quvchilarga о‘qish uchun tavsiya berildi.uchun tavsiya berildi. 4 I. Bob. Tabiatshunoslik darslarida о‘quvchilarga “Ona zaminimiz” haqida bilimlar berishning nazariy asoslari Yer – sayyora (planeta). Yer quyosh fokusida ellips shaklida aylanadigan uchinchi planeta hisoblanadi. Quyosh atrofida Yerning aylanish davri 365,25 о‘rtacha quyosh sutkasiga tо‘g‘ri keladi. Yer о‘z о‘qi atrofida tо‘liq aylanishi 23 soat 56 minut 4,09 sekund vaqt ichida sodir bо‘ladi. Yer о‘z о‘qida egilgan holda orbita yuzasiga nisbatan 66033* 20* da tо‘liq aylanadi. Quyosh sistemasidagi planetalarning qarshiligi tufayli bu burchak sekinlik bilan kuchayiyu har 100 yilda 46*,8 ga о‘zgaradi. Yerning aylanishi о‘z aylanishini 26 ming yilda qonun shaklida о‘zgartiradi va putatsiya deb yuritiladigan kichik tebranishlar sodir bо‘ladi. Shartli ravishda Yerning о‘z о‘qi atrofida aylanish juda sekin har 100 ming yilda 1 sekund atrofida beradi. Quyoshning tortish kuchi Yerni о‘z о‘q orbitasida saqlanishini ta’minlaydi, ammo oy va yulduzning tortish kuchi okean suvining kо‘tarilishi va tushishi, atmosfera havzasi va Yerning qattiq qatlamiga ta’siri mavjud. Yer sharining shakli ellipsoid shakliga yaqin. Yerning geofizik о‘lchami va gravimetrik ma‘lumotlariga asosan ellipsoid Yerning о‘rganilgan. Shunga kо‘ra uning ekvator radiusi 6.378.245 m, meridian aylanasi uzunligi 40008550 m, hajmi 1,083,10 km2, Yerning umumiy massasi 5,92,10 gr. Gravitermik ma‘lumotlarga kо‘ra, Er zichligi 5,62 g\sm3. Yerning quyosh atrofida tо‘liq aylanishi uchun 365 kun 5 soat 48 minut 46 sekund vaqt о‘tadi. Agar 365 kun 6 soat deb oladigan bо‘lsak (har yiliga 11 minut 14 sekund xato bо‘ladi) har tо‘rt yilning uch yili 365 kun bir yili 366 kunga tо‘g‘ri keladi. Har yiliga tо‘g‘ri keladigan 6 soat tо‘rtga kо‘paytirilib, bir yilga qо‘shiladi. Shuning uchun kalendardagi har tо‘rt yilning biri 366 kunga tо‘g‘ri keladi. Shuning uchun tо‘rtinchi yilning fevral oyi 29 kun bо‘lib, kabisa yili deyiladi. 5 Yer quyosh atrofida aylanayotganda о‘z orbita tekisligiga og‘ishganligi tufayli yil fasllari namoyon bо‘ladi. YYer о‘qi orbita tekisligiga perpendikulyar bо‘lganda edi, quyosh nuri Yer yuzasining barcha nuqtalariga bir xil tushadi va uni bir xilda yoritgan va isitgan bо‘lur edi. Shunga kо‘ra quyosh nuri ekvatorga doimo tik tushib, undan shimol va janub tomon kamayib borar, kecha va kunduz doimo teng (12 soat) va teng yil fasllari hukmron bо‘lar edi. Yerning quyosh atrofida о‘z orbita tekisligiga og‘ishgan holda aylanganligi tufayli quyosh nurini tushish burchagi о‘zgarib yil fasllarini almashinishiga sabab bо‘ladi. Yer о‘qining og‘ishi va quyoshga nisbatan neytrallik davri 21 mart 23 sentabrga tо‘g‘ri kelib, bu davrda quyosh nuri ekvatorga teng tushadi va shimoliy va janubiy yarim sharlarni bir xilda yoritadi. Shunga kо‘ra kun va tun vaqt jihatidan bir xil 12 soatga tо‘g‘ri keladi. Binobarin, 21 martni bahorgi, 23 sentabrni kuzgi kun-tun tengligi deyiladi. 21 iyunda esa yer sharining shimoliy qutbi quyoshga qaragan bо‘lib, shimoliy yarim shar janubiy yarim sharga nisbatan quyoshdan kо‘proq yorug‘lik va issiqlik oladi. Bu kuni quyosh ekvatorga emas, balki 230 _ 30* shimoliy kenglikka tik tushganligi sababli 21 iyunda kun shimoliy yarim sharlarda eng uzun, janubiy yarim sharlarda eng qisqa bо‘ladi. Ekvatorda esa kun bilan tun teng bо‘ladi. Ammo bu paytda shimoliy yarim sharlarda yoz, janubiy yarim sharlarda qish bо‘ladi va 66030* shimoliy kenglikdan shimolda quyosh uzoq vaqt yoritib turadi va qutb kunduzi, aksincha 66030 janubiy kenglikdan janubda, uzoq vaqt quyosh kо‘rinmasdan qutb qorong‘u qutb tuni bо‘lib turadi. 22 dekabrda esa quyosh kо‘proq janubiy yarim sharlarni isitadi va yoritgani sababli quyosh nuri 23030* janubiy kenglikdagi yerlarga tik tushadi. Shu sababli janubiy qutb doirasidan qutbgacha bо‘lgan joylarda quyosh uzoq bо‘lmaydi, aksincha shimoliy qutb atrofida uzoq vaqt davomli quyosh kо‘rinmaydi va shimoliy yarim sharlarda qish bо‘lib, kun qisqa, tun esa uzun bо‘ladi, aksincha janubiy yarim sharlarda yoz va kun uzoq bо‘ladi. 6 Yer yuzini quyosh bir xil yoritib isitmasligi, Yer kurrasiga yil davomida quyosh nuri bir xil tushmasligi sababli uning yuzasi bir xilda isimaydi. Shunday ekan Yer yuzasiga issiqlik, yorug‘lik va namlik yil davomida bir tekisda taqsimlanmaydi. Shunga kо‘ra Yer yuzi quyidagi mintaqalarga bо‘linadi. Kun bilan tunning uzunligi 9 soat 0,9 minutdan 14 soat 51 minutgacha о‘zgaradi. Yoz bilan qish aniq ajralib turadi. Shunga muvofiq ravishda issiqlik va namlikning miqdori bir xil emas, yoz bilan qish aniq ajralib tursada, bahor bilan qish u qadar aniq farq qilmaydi. Mо‘‘tadil mintaqa shimoliy va janubiy kenglikning 40-50 gradusida joylashgan, quyoshning tush paytidagi ufqdan balandligi qishda 8-20* dan, yozda 55-30* gacha о‘zgaradi. Tun bilan kunning uzunligi 6 dan 18 soatgacha, yil fasllari ajralib turadi, qish bilan deyarli teng. Yozgi yorug‘ tunlar va qishki g‘ira-shira kunlar mintaqasi shimoliy va janubiy kenglikning 58-65 gradusda joylashgan bо‘lib, quyoshning tush paytidagi ufqdan balandligi ya’ni, qutb chegarasida yozda 55-30* dan qishda 0 gradusgacha о‘zgaradi va shunga muvofiq ravishda yil fasllarga tо‘liq ajraladi. Qutb yoki mintaqa shimoliy va janubiy kengliklarni 66030*-74030* da joylashgan. Uning chegarasi quyoshning qish faslida ufqdan 80 pastda bо‘ladi. Shuning uchun bu mintaqada qutbiy tun (g‘ira-shira) yorug‘ bо‘ladi va qutb doirasi yonida u 1 sutkadan 103 sutkaga qadar davom etadi. Bu mintaqada quyoshning ufqdan balandligi 440 dan 390 gacha. Shunday ekan, quyosh nuri erga juda yotiq tushadi. Qutbiy mintaqa shimoliy va janubiy kengliklarning 74030*-30* da joylashib, quyosh qutblarida eng baland bо‘lganda 23050 gacha kо‘tariladi va quyosh bu mintaqada shimoliy yarim sharda 103 sutkadan 179 sutkagacha chiqmydi. Yer qurrasi qobig‘i . Uzoq davom etgan tadqiqot ishlari Yer qurrasi yuzasi uchun xos bо‘lgan bir necha qavat qobiqdan va eng avval Yerning havo qatlami yoki atmosfera haqida, sо‘ngra XIX asrda Avstriya geologi Eduard Eyus ilmiy muomala uchun ilmiy atama sifatida suyuq qatlam - gidrosfera va qattiq qatlam - litosfera deb atashni taklif etadi. Kо‘pchilik hollarda litosfera Er qobig‘i deb yuritiladi. 7 XX asr boshida Yerning tashqi qatlami ta’limotini V.I.Vernadskiy rivojlantirib, yuqorida nomi keltirilgan uch atama - Yerning notekis muz qatlami kriosferani va Yer qurrasining yirik qatlami - biosfera atamalarini fanga kiritishga muvaffaq bо‘ladi. Keyinroq geofiziklar о‘z tadqiqotlarining muvaffaqiyatli rivojlantirganligi tufayli bu tushunchalarni Yerning ichki tuzilishi haqida, uning markaziy qismi, uning chuqur qismida markaziy yadro joylashganligi va uning sidirg‘a ravishda juda issiq haroratli ekanligini isbotladilar. V.I.Vernadskiy Yerning tashqi geosferasini kimiyaviy tarkibi va gazlar tarkibining muvozanati nuqtai nazaridan qarashni taklif etadi. Muvozanat parametrlaridan kelib chiqib, harorat va bosim muvozanati, Er qurrasining termodinamik qobig‘i haqida sо‘z yuritish mumkin. Moddalarning fazali holatiga kо‘ra, Yer qurrasi uchun fazoviy qobiqlarni tafovut qilish mumkin. Bu qobiqlar qatlam holida ajratilsada, ular bir-biriga kirib boradi va Er qobig‘idagi modda va energiya almashinuvida bir-biri bilan uzviy bog‘liq bо‘ladi. Fazo qatlami tо‘rtta: ustki gaz qatlami atmosfera; oraliqda joylashgan suyuq qobiq -gidrosfera; uziq-uziq holda joylashgan muz qobiq - kriosfera; ostki qattiq qatlam - litosfera. Bu qobiqlar doirasida termodinamik, ximiyaviy va biologik qobiqlarni tafovut qilmoq lozim. Atmosfera yoki havo okeani deb Yer qurrasi harakatiga mos va unga bog‘liq holda harakat qiluvchi gaz qatlami tushuniladi. Gaz qatlami koinotning yuqori tomoniga borgan sari siyraklasha boradi va balki uning eng qari qismi - planetalararo fazoda bо‘lmasligi ham mumkin. Yer qurrasining gaz qobig‘i ostida dunyo okeani deb yuritiladigan suyuq qatlam joylashgan bо‘lib, keyingi paytlarda gidrosfera deb atash rasm bо‘lgan. Gaz qatlamidan farqli ravishda gidrosfera Yer qurrasini tо‘liq qoplab olgan emas, balki о‘qtin-о‘qtin (uziq-uziq) joylashgan. Adabiyotlarda kо‘rsatilishicha qachonlardir qadimiy geologik davrlarning birida gidrosfera Yer qurrasi quruq qismini tо‘liq qoplab olgan. 8 Hozirgi kunda suv Yer qurrasi quruq qismiga nisbatan olganda 70,8-29,2 nisbatda. Gidrosfera bu bilan tugamaydi, u Yer qurrasi quruq qismini chuqur qatlamlariga kirib, katta maydonlarni egallaydi. Daryo, ariq, kо‘l va suv havzalari, grunt suvlari kо‘rinishida turli xil qit‘a va mintaqalarda keng tarqalgan. Gidrosferaning о‘rtacha quvvati 3,8+0,1 km. Qattiq qatlam litosfera er qurrasida sodir bо‘ladigan ximiyaviy reaktsiyalar markazi. Unga Yerning butun quruq qismi taalluqli va gidrosfera unda joy olgan. V.I.Vernadskiy Yerda tirik moddalar kontsentratsiyasi (yig‘ilishi, tо‘planishi)ni taklif qilib, bu qatlam biosfera nomini olgan. U litosferaning bir qismi, atmosfera va gidrosferani tо‘liq egallagan. Tirik modda Yer qurrasining kimiyaviy hayotiga muhim ahamiyat kasb etadi. U energiya manbai bо‘lib, uning hisobida kо‘pgina ximiyaviy reaktsiyalar sodir bо‘ladi, ya’ni tabiatda sodir bо‘layotgan barcha о‘zgarishlar vujudga kelgan va kelayotgan organik, mineral moddalar, tuproq va havo almashinuviga shu tirik modda tufayli sodir bо‘ladi. Chunki tirik modda, xususan uning yashil qismi quyosh energiyasini о‘zida transformatsiya (tо‘plash) qiladi va bu energiyadan barcha tirik mavjudotlar о‘z hayot faoliyatida foydalanadi. Bundan tashqari Yer qurrasida vujudga keladigan barcha tirik va о‘lik biologik massa shu tirik moddaning yashil qismi tufayli bunyodga keladi. Har yili yer qurrasida yashil modda tufayli 172 mlrd.tonna murakkab organik moddani sintez etilishi fikrimizning dalili bо‘la oladi. Yer sharining ichki tuzilishini bilish ayniqsa muhim ahamiyat kasb etadi, chunki bu muammo bilan uning tashqi qobig‘ini tuzilishi, uning taraqqiyoti, rivojlanishi va tabiiy qazilma boyliklari tashkil topish о‘choqlari Yerda sovuq bо‘ladigan yer qimirlashlarni bilish insoniyatning xо‘jalik faoliyatida nihoyatda muhim ahamiyatga ega. Yerning ichki tuzilishini geofizika о‘rganib, uning asosiy qismlari grafimetriya va yer shakli nazariyasi, seysmologiya va seysmometriya, 9 geotermika, Er magnitizmi haqida ta’limot, Yer fizikasi hisoblanadi. Geofizika esa fizika, geoximiya va kosmologiya fanlari bilan uzviy bog‘liq. Hozirgi kunda seysmologiya fanining yutuqlari tufayli Yerning umumiy tuzilishiga kо‘ra, uning bir necha qobiqlardan iborat ekanligi ma‘lum. Ammo seysmologiyaning asosiy vazifalaridan Yerning qimirlashi natijasida turli tuman portlashlar natijasida butun yer tanosilning qonuniyatlari tegishli darajada aniqlagan. Bu tebranishlar seysmik tо‘lqinlar deb yuritiladi. Shunday qilib, Yerning ichki qismida chegarani aniqlash imkoni mavjud bо‘lib, bu chegara Yerning turli xil qobig‘ini bir-biridan ajatib turadi. Geofiziklar Yer sharining uch qobig‘ini bir-biridan farq qiladi: 1.Yer qobig‘i-eng yuza qatlami Yerning turli xil qismida u 5-10 km.dan70 km qalinlikka ega. 2.Yerning qobig‘i - mantiy u Yerning 2900 km.ga qadar bо‘lgan qismini egallagan. 3. Y er yadrosi 3471 km radiusida joylashgan bо‘lib. F - markaziy yadrochada joylashgan, G-esa Yerning markaziy yadrosi hisoblanadi. U 5100 km chuqurlikda Yerning qoq markazi hisoblanadi. Hozirgi kunda Yerning qobiqlari о‘zining qator xususiyatlari bilan tafovut qilinadi: a) Qobiqlar bir-biridan ximiyaviy tarkibi; b) tafovut holatidagi ximiyaviy moddalarning bir xil (atmosfer holatidagi, kristall modifikatsiyasi) bо‘lmasligi bilan farq qiladi. Yer qurrasi qobig‘ida moddalarning fizikaviy holati uning bosim va haroratini о‘lchash yо‘li bilan aniqlanadi. Ular ma‘lum chuqurlik chegarasida aniqlangan taqdirdagina moddalarning tegishli holatda ekanligi haqida fikr yuritish mumkin. Yerning issiqlik yо‘nalishi va issiqlik о‘tkazuvchanlikning miqdorini 1 gradusga kо‘tarilishini aniqlash yо‘li bilan geotermik bosqich meyorini aniqlash mumkin. Yer qurrasi uchun bu bosqich о‘rtacha 100 km.ga teng. Shunday ekan, agar biz chuqurlasha borgan sari termik bosqichini о‘zgara borishini e’tiborga oladigan bо‘lsak, Er sathidan har 100 km.da harorat 1200-1300 ga teng ravishda о‘zgara borishi lozim bо‘ladi. 10 Harorat miqdorini Yer qurrasi qobig‘i har xil chuqurligida mavjud moddalarning eruvchanligi bilan taqqoslaydigan bо‘lsak, radioaktiv isitgich 100- 700 km chuqurlikdagi Yerning yuza qismida joylashgan moddalarni birinchi navbatda eritish mumkin. Bu moddalar harorat va bosimning о‘zaro ta’sir darajasiga bog‘liq. Shunday qilib Yer shari, uning qobiq qismi, mantiy va Yerning eng ichki - markaziy qismi yadrodan iborat bо‘lib, ularning issiqlik harorati, bosimi va tarkibi bir xil emasligi bilan xarakterlanadi. Yer yuzining relefi bir tekisda bо‘lmaganligi bilan ham xarakterlanib, uning bu xususiyati Yer qurrasining ichki qismidagi energiya, geologik jarayonlar, kosmik ta’mir, og‘irlik kuchi va nihoyat quyosh energiyasining ta’sirida sodir bо‘ladigan (fizik kurash, shakl, yog‘ingarchilik, dengiz qalqishi va hokazolar) jarayonlar, organik kurash, yyer osti va yer usti suvlarining ta’siri, muzliklar va boshqa biologik jarayonlar ta’sirida yuzaga kelgan - Yer yuzi notekis, u okean suvlari va materiklardan tashkil topgan. Okeanlarda chuqur chо‘kmalar, yoriqlar va suv osti tog‘lari, materiklarda esa botiq yerlar, pasttekisliklar, plato va qirlaryassi va baland tog‘lar mavjud. Yerning yuqorida ta’riflangan notekis yuzasi odatda relefi deyiladi. Yer qurrasining qattiq pо‘stloq qismida suv va quruqlik bir xilda taqsimlanmagan. Uning shimoliy yarim sharlarida quruqlik janubiy yarim sharlariga nisbatan kо‘proq. Shimoliy yarim sharlarning 39 foizi quruqlik, 61 foizini suv ishg‘ol etadi. Janubiy yarim sharlarda esa quruqlik 19 foizni, suv 81 foizni ishg‘ol etgan. Agar Yer sharining quruqlik maydonini 100 foiz deb olsak, uning 67,6 foiz shimoliy, 32,4 foizi esa janubiy yarim sharlarda joylashgan. Yer yuzida suv va quruqlikning bunday taqsimlanishi Yerdagi ichki tashqi kuchlarning о‘zaro ta’siri oqibatida vujudga kelgan. Sayyoramizdagi okeanlardan iborat, yaxlit suv yuzasiga Dunyo okeani deb yuritiladi. U о‘z navbatida materiklar tufayli bо‘laklarga bо‘lingan. Dunyo okeanining bu qismlari okean deb yuritilib, Yer yuzida tо‘rtta: Tinch (umumiy 11 maydoni 179,68 mln.kv.km), Atlantika (93,63 mln.kv.km), Hind (74,92 mln.kv.km) va Shimoliy muz (13,10 mln.kv.km) okeanlari mavjud. Yer sharining 149,0 mln.kv.km maydonga ega bо‘lgan quruqlik qismi bir nechta katta va kichik bо‘laklardan iborat. Ularning bir-biridan okeanlar orqali ajralgan bо‘laklari materiklar deyilib, oltita: Evrosiyo, Afrika, Shimoliy Amerika, Janubiy Amerika, Antarktida, Avstraliya materiklari mavjud bо‘lib, ularning atrofi okean suvlari bilan о‘rab olingan. Bu materiklar orasida maydon jihatidan eng kattasi Evrosiyo va eng kichigi Astraliya materigi. Yer qurrasi quruqlik qismi ma‘lum qoidaga asoslangan holda qit‘alarga ham bо‘linib, ularga о‘z navbatida orollarni ham kiritishi lozim deb topilgan. Territorial chegaralanishi jihatidan materik va qit‘alar bir-biridan tafovut qilinadi. Xususan Evrosiyo materigi Evropa va Osiyo qit‘alariga bо‘linadi. Janubiy va Shimoliy Amerika materiklari bir qit‘a sanaladi. Ular maydon jihatidan ham bir xil emas. Masalan, Osiyo 43,45 mln.kv.km, Amerika 42,53 mln.kv.km, Afrika 30,30 mln.kv.km, Antarktida 13,79 mln.kv.km, Evropa 10,0 mln.kv.km, Avstraliya va Okeaniya 8,89 mln.kv.km maydonga ega. Materiklarning kelib chiqishi haqida qator farazlar mavjud. Ularda bizning nazarimizda e’tiborga moligi Vagner va Shmidt gipotezasi. Vagner gipotezasi (siqilish)ga kо‘ra yer qurrasining ichki qismi u sovigan sari siqilib boradi. Natijada yadro bilan Yer pо‘sti orasida bо‘shliqlar paydo bо‘lib, bu bо‘shliqlar Yer qobig‘i og‘irligi tufayli chо‘kadi va bu chо‘kmalar suv bilan tо‘ladi va okeanlar vujudga keladi. Kо‘tarilib qolgan yerlar hisobiga materiklar shakllanadi. Shmidt Y.O. gipotezasiga kо‘ra, Yer shari aslida sovuq bо‘lgan, sо‘ngra uning yadrosidagi radioaktiv moddalar parchalanishi tufayli juda katta energiya vujudga kelib, jinslarni eritib elastik holatga keltiradi. Natijada uning botiq qismlarini suv egallagan va okeanlar hosil bо‘lgan. Yuqorida ta’kidlanganidek Yer yuzasining relefi bir xil emas. Botiq joylar, tekisliklar va tog‘lar y er relefining muhim shakllaridir. Materiklarda mavjud 12 tog‘lar kо‘zga yaqqol kо‘rilib tursada, maydoni Yer sharining umumiy maydoniga nisbatan olganda u qadar katta emas. Dunyo xaritasiga kо‘ra quruqlik yuzasining eng kо‘p qismi 133 mln.kv.km dengiz sathidan 2000 metr balandlikkacha bо‘lgan joylardan iborat. Undan baland bо‘lgan joylar faqatgina 16 mln.kv.km.ga teng. Quruqlik yuzasida dengiz sathidan past botiq (depressiya) yerlarning maydoni 800 ming kv.km.ga teng. Bunday yerlarning eng katta maydonga ega bо‘lganlaridan biri - Kaspiy bо‘yi pasttekisligi. U dengiz sathidan 28 m pastda joylashgan. Shuningdek О‘rta Osiyoda Botir deb nomlangan botig‘ yerlar dengiz sathidan 132 m.past, Oqchaqoya botig‘i 92 m, Turfon botig‘i 154 m, О‘lik dengiz botigi dengiz sathidan 392 m pastda joylashgan. Yer sharining tekislik qismlari deganda materiklardagi absolyut balandligi 500 metrcha bо‘lgan (masalan, Turon, Rossiya, Farbiy Sibir) pasttekisliklar tushuniladi. Unday tekisliklar butun Yer shari maydonining 1,59 foiziga teng bо‘lib, unga pasttekisliklar, qirlar, platolar kabi turli relefdagi maydonlar taalluqli. Yuzasi dengiz sathidan 0-200 metrgacha bо‘lgan yerlar pasttekislik (Yer shari maydonining 9,5 foizi)lar, absolyut balandilig 500 metrdan ortiq bо‘lgan joylar tog‘lar deyilib, umumiy maydoni 67,0 mln.kv.km. Yer shari yuzasining 13,2 foizini tashkil etadi. Nihoyat dengiz sathidan 2000 metrdan yuqori baland (alp) tog‘larining umumiy maydoni 16,0 mln.kv.km.dan iborat bо‘lib, yer shari yuzasini 3,2 foizini tashkil etadi. Yer sharining qobiq qatlamlari. Yer sharining qobig‘i gidrosfera, atmosfera, litosfera, kriosfera va biosfera singari qatlamlardan iborat ekanligi yuqorida ta’kidlangan edi. Bu qatlamlar mutloq aniq bir chegaraga ega bо‘lmaganligi tufayligina emas, balki tabiatda sidirg‘a ravishda sodir bо‘ladigan modda va energiya almashinuvi tufayli bir-biri bilan uzviy bog‘liq. Shunga kо‘ra biz bularning tavsifini berganda ularni uzviy bog‘liq ravishda tasavvur qilishga undashni muhim deb topdik. 13 Gidrosfera. Ma‘lumki, Yer shari yuzasining asosiy xususiyatlaridan biri uning quruqlik va dunyo okeaniga bо‘linishidir. Er sathining 510 mln.kv.km maydonidan 149 mln.km2 (29.2 foiz) quruqlikka, 361 mln.km2 (70.8 foiz) Er qurrasida mavjud suvga tо‘g‘ri keladi. Ximiyaviy suyuq modda hisoblanmish suvning tirik mavjudotlar tanasidagi nisbati organizmning hayot holati uchun naqadar muhim ahamiyatga ega ekanligini kо‘rsatadi. Balog‘atga etgan odam tanasidagi suvning miqdori uning umumiy tanasiga nisbatan 60% ni tashkil etsa, sichqon tanasining 73% ni tashkil etadi. Bakteriyalarda uning miqdori 80% ga qadar, tasma ichakli hayvonlarning ayrimlarida u 98% dan ortiq. Yuksak taraqqiy etgan hayvonlarning intensiv harakat qiladigan organlarida suvning miqdori ayniqsa kо‘p. Agar odam skeletida 22% suv bо‘lsa, muskulida 76,6%, yuragida esa suvning miqdori 79,3%ga qadar kо‘tariladi, bosh miya yarim sharlari pо‘stlog‘ida uning miqdori 83,3% ga teng. Yosh odam organizmida suvning miqdori 90%ga qadar bо‘ladi, qarrigan sari uning miqdori kamayib 50% ga qadar tusha boradi. Tirik mavjudotlarning hayot holati uchun suvning qator fizik xossalari muhim ahamiyatga ega. Ayniqsa uning issiqlik sig‘imini kuchliligi, erish issiqlik sig‘imining yuqori ekanliig, bug‘lanishi, muzlashdan oldin kengayishi, issiqlik о‘tkazuvchanligini pastligi kabi qator termik xususiyatlari organizmning tirikligi uchun muhim ekanligi aniq.. Erituvchi sifatida ham suvning xossalari bag‘oyat muhim ahamiyatga ega. Suvning faqat uning uchungina xos bо‘lgan turli-tuman xossalari va doimo harakat holatida bо‘lishi tufayli u tabiatda sodir bо‘ladigan modda almashinuvining asosiy omillaridan hisoblanadi. Organizmda ham suv xuddi yuqoridagi singari vazifani bajaradi. Suvda erigan anorganik va organik moddalar iste’molchiga etib boradi. Busiz tirik organizmlar, planktonlar, harakatsiz organizmlar va xususan yuksak о‘simliklarning hayot faoliyati hozirdagi singari davom etmagan, balki umuman bо‘lmagan ham bо‘lur edi. 14 Erituvchi sifatida suv oziq moddalarni tashuvchi rolini о‘ynaydi. Suv yordamida organizm ichida barcha moddalar uning bir qismidan ikkinchi qismiga о‘tadi, organizm turli-tuman moddalarni qabul qiladi va keraksiz qismini ajratadi. Shunday qilib, organizmda moddalar almashinuvi oziq moddalarni qabul qilishini, ularni qayta qurilishi va ajraladigan moddalar metobolizm bilan bog‘liq bо‘lib, bu hodisa suv yordamida amalga oshadi. Suvning ahamiyati faqat yuqorida kо‘rsatilganlar bilangina chegaralanmaydi. Suv tortish kuchi yordamida tomchilari kapilyarlar orqali yuqoriga kо‘tariladi, busiz quruqlikda hayot kechiruvchi о‘simliklar uchun о‘sish imkoni bо‘lmas edi. Shuni eslash о‘rinliki, yuksak о‘simliklarning oziqlanishi, kapilyarlik qonuniyatiga asoslangandir. Kalloidlarning adsorbtsion erituvchining tashqi muhitdan osonlik bilan moddalarni qabul qilishi bilan belgilanadi. Suvda bunday xususiyatning bо‘lishi organizm ichida sodir bо‘ladigan modda almashinuvida muhim rol о‘ynaydi. Yer qurrasida suvning optik xususiyati va birinchi navbatda uning tiniqligi, okean, dengiz va suv hafzalarining chuqur qatlamlarida ham fotosintez jarayoni davom etishini ta’minlaydi. Amerikalik fiziolog L.Rendersonning fikricha, tirik mavjudotlarning hayot holatida о‘zining kerakligi jihatidan karbonat angidrid suvdan keyingi ikkinchi о‘rinda turadi. Atmosfera tarkibidagi bu gazni hech qanday ximiyaviy jarayon okean suvidan tortib olishga qodir emas. Ammo tabiatda sodir bо‘ladigan almashinuv jarayoni barcha yashil о‘simliklar va umuman barcha tirik organizmlarning asosiy oziqa manbai hisoblangan murakkab organik moddalarning hosil bо‘lishi, fotosintez jarayonida karbonat angidrid gazining ishtirokisiz о‘tmasligi kо‘pchilikka ma‘lum. Okean suvlaridagi yashil о‘simliklar fotosintez jarayonini о‘tishi uchun sarflanadigan karbonat angidridni suvda erigan holda mavjud bо‘lgan qismidan oladi. Quruqlikdagi barcha yashil о‘simliklar bu jarayonni о‘tishi uchun atmosfera tarkibidagi erkin karbonat angidridni о‘zlashtiradi. 15 Okean suvi haroratining nisbiy barqarorligi tarkibidagi mavjud turlarning turg‘unligi, suv ionlari koltsentratsiyasining konstantligi, osmotik bosimning doimiyligi hamda suv tо‘lqinlarining oziqa moddalarni bir joydan ikkinchi joyga о‘tishini ta’minlaydigan doimiy harakati, bu muhitda hayotning shakllanishidagi muhim shartlardan hisoblanadi. Shunday qilib, okean suvi fizik xossalarining turg‘unligi va oziqa moddalarining turli-tumanligi va kо‘pligi jihatidan hayotning vujudga kelishi (shakllanishi) uchun nihoyatda qulay muhit hisoblanadi degan xulosaga kelsak xato qilmagan bо‘lamiz. Qadimda okean suvlari savdo yо‘llari hisoblanib, ular mahsulotlarni tashish uchun xizmat qilgan. Ammo okean suvlarining asosiy ahamiyati shundaki, ular quyosh energiyasini akkumulyatsiya qilish va qayta ishlash, shamolning dinamik energiyasi, quyosh va oyning kosmik tortish kuchini idora qilish vazifasini bajaradi. Odatda, dunyo okeanini tо‘rtta - Tinch, Atlantik, Hind va Shimoliy muz okeaniga bо‘linadi. Ta’kidlanganidek, okean suvlari va quruqlik sharida notekis taqsimlangan. Shimoliy yarim sharlarda suv 61 foiz, quruqlik esa 39 foiz, Janubiy yarim sharlarda nisbatanlar 81 va 19 foizdan iborat. Har ikkala shimoliy va janubiy kenglikni suv halqa sifatida о‘rab olgan. Shimoliy yarim sharlarda bu halqa 810, Janubiy yarim sharlarda esa 56-650 oralig‘idan о‘tadi. 16 Okean Yuzasi ming km 2 Suv hajmi, ming km 2 O’rtacha chuqurligi 1 Tinch okeani 179679 723699 4028 2 Atlantik okeani 93363 337699 3926 3 Hind okeani 47917 291945 3897 4 Shimoliy muz okeani 13100 16980 1205 Okean tubining eng chuqur eri Marian botig‘i (11034 m) va Yer yuzining baland nuqtasi Jamolungma (8.882 m). Shunday qilib umumiy amplituda 20 km.ga boradi. Okean tubining relefi ham qadimda tasavvur qilinganidek bir xil tekislikda emas. О‘lchovlarda aniqlanishicha okean suvlari boshlangan joydan materik ancha uzoq masofaga qadar, ayrim hollarda 75-100 km.gacha suv ostida davom etib, 200 m chuqurlikkacha boradi, birdaniga chuqurlashadi va kontinent tubi devoriga borib qadaladi. Aniqlanishicha, okean osti nihoyatda turli-tuman relefga ega. Ular nihoyatda xilma-xil shakllardagi balandliklardan iborat. Ular tog‘ chо‘qqilari, val, yakka holdagi tog‘lar, vulqonlar, kо‘tarilgan plato, tekisliklar, suv osti kanyonlari, chuqurligi 10000-11000 metrgacha bо‘lgan uzun tor botiq joylar mavjud bо‘lib, Yer yuzida kuzatish qiyin bо‘lgan xilma-xil shakllarni uchratish mumkin. Bunga yaqqol misol tariqasida Atlantik okeani tubida mavjud о‘rta Atlantik valini oladigan bо‘lsak, uning uzunligi 500-600 km, yer osti chо‘qqisining balandligi 4000 metrga qadar ekanligi aniqlangan. Shuningdek, okean tubi relefining turli-tumanligi Tinch, Hind okeanlarida ham mavjudiligi aniqlangan. Birinchi jahon urushi vaqtida dengizning chuqur tubini ultrabinafsha nurlar bilan qurollangan maxsus qurilmalar yordamida kо‘rishning imkoni bо‘lgach, hozirga qadar 28 ta okean osti qoyalari (tog‘ qoyalari) borligi aniqlangan bо‘lib, ular chо‘qqisining balandligi 10000-11000 metrga qadar ekanligi ma‘lum bо‘ldi. 17 Okean osti ikki turdagi chо‘kmalardan iborat. Ularning biri quruqlikdagi yuvilib kelgan chо‘kmalar va ular - terragen deb ataladi, dengizda hayot kechirgan tirik mavjudotlar qoldiqlarida organogen yoki pelagen chо‘kmalar deb yuritiladi. Quruqlikdan yuvilib hosil bо‘lgan chо‘kmalar okean tubini 25 foizini, organik chо‘kmalar 39 foizini tashkil etadi. Okean tubidan kremnozyom va ohak chо‘kmalari bir-biridan tafovut etiladi. Bundan tashqari okean ostida, quruqlikda umuman uchramaydigan qizil loy mavjud. U loy (balchiq) okean tubi umumiy maydonining 39 foizini tashkil etadi. Okean tо‘lqini har yili 1.5 km3 qattiq jinslarni yuvadi va suvga chо‘kma hosil bо‘ladi. Daryodan har yili 12 km3 qattiq material oqib tushadi.Bundan tashqari daryolar har yili okeanga 320 mln.tonna kaltsiy, 560 mln.tonna kremniy va boshqa kо‘pgina eriydigan moddalar oqiladi. Okean suvlaridagi kaltsiy va kremniy suv о‘tlari va tuban hayvonlar tomonidan о‘zlashtiriladi. Ularning vaqt о‘tishi bilan о‘lishi va chirishi natijasida suv ostida chо‘kmalar hosil bо‘ladi. Kriosfera. Kriosfera yoki Yerning muz qatlami atmosferaning bir qismi bulib, uning qalinligi 10 km. Bu qatlamda 3.107 km3 hajmdagi muz joylashgan bо‘lib, Yer shari umumiy suv hajmining 2.3 foizini tashkil etadi xolos., gidrosfera va litosferaning ust qismini egallagan qatlamdir. Muz qatlamining yuqori chegarasi protosferaning dengiz sathi dan 8-17 km yuqori qismi bilan chegaralanadi. Bu qatlamning ostki qismi harorat maydoni va muzning miqdoriga bog‘liq ravishda dengiz sathidan 0.2 km.dan tropik kenglikda 2 km.ga qadar pastda о‘tadi. 18 I.1. О‘quvchilarni Ona zaminimizga doir umumiy ma’lumotlar bilan tanishtirish. Biz yashaydigan Er-sayyora u ham boshqa sayyoralar kabi quyosh atrofida aylanadi. Yer quyosh atrofi uch yuz oltmish besh kunda bir marta tо‘liq aylanib chiqadi. Bu vaqtni biz 1 yil deymiz. Bundan tashqari u о‘z о‘qi atrofida ham aylanadi. Yer о‘z о‘qi atrofida bir kecha kunduzda, ya’ni 24 soatda tо‘liq aylanib chiqadi. Bunda kecha kunduz almashinadi. Oyni hammangiz kо‘rgansiz. Oy- ering tabiiy yо‘ldoshi. U y er atrofida aylanadi. Oyning quyoshdan farqli tomoni shundaki, u о‘zi nur sochmaydi. Quyoshdan kelgan nurni qaytaradi. Uning bir tomonini Quyosh nuri yoritadi. Ikkinchi tomoni qorong‘i bо‘lib, bizga kо‘rinmaydi. Shuning uchun oy har xil kо‘rinadi. Oyning har xil kо‘rinishi 29 kunda takrorlanib turadi. Y er yuzining tuzilishi . Y er juda katta shar shakliga ega. Juda katta bо‘lganligi uchun ham uning yuzasi bizga teks bо‘lib kо‘rinadi. Biroq Yer yuzasi bizga teks bо‘lib kо‘rinadi. Biroq Yer yuzasi hamma joyda har xildir. Yer yuzida minglab kilometrga chо‘zilib ketgang tog‘lar, tekisliklar, suvli, suvsiz joylar bor. Bizning vatanimiz-О‘zbekistonning Yer yuzasi ham bir xil emas. Uning sharq-kunchiqar tomonini baland qorli tog‘lar, katta keng vodiylar egallagan. Mamlakatimizning g‘arb-kunbotar tomonida chо‘ldan iborat tekisliklar, ustki yassi qirlar, past tog‘lar joylashgan. Har xil tog‘, tekislik va qirning о‘z nomi bor. Sharqdagi tog‘lar Tyanshan, Turkiston va Xisor tog‘lari deb ataladi. Ularning chо‘qqilari yozda ham qor va muzliklar bilan qoplanib yotadi. Mamlakatimizdagi eng katta tekislik Turon pasttekisligidir. Uning katta qismini Qizilqum chо‘li egallagan. Chо‘ldan iborat tekisliklar va keng 19 vadiylarga xalqimizning suv chiqarib ekinzorlar, Bog‘lar bunyod etgan, Cuv hayot manbai. Cuvni tabiat mujizasi deyish mumkin. “Suv bor joyda hayot bor”, deydilar. Haqiqatdan ham shunday. Yer yuzida suv juda kо‘p uning uchdan ikki qismidan kо‘prog‘ini suv qoplagan. Biroq Yer yuzida suv juda kam bо‘lgan chо‘llar ham bor. Vatanimiz О‘zbekistonning ham yarimidan kо‘proq xududi chо‘llardan iborat. Suv ariq , daryolardan oqadi, kul dengiz hamda okeanlarda bо‘ladi. Muz holatidagi suv sovuq о‘lkalarda yuzini qoplab yotadi. Baland tog‘lardagi qor bahorda va yozda erib, irmoq holida daryolarga quyiladi. Dengiz va okean suvlarining yuzalari Quyosh nuri ta’sirida isib, bо‘g‘ga aylanib havoga kо‘tariladi. Keyin bulutga aylanadi, bulutdan yomg‘ir yoki qor bо‘lib, yana erga yog‘adi. Qish faslida tog‘larga yoqqan qor bahor kelishi bilan daryo, soy va ariqlarga oqib tushudi. Biz bu suvni ichamiz, ekinlarni sug‘oramiz. Ota bobolarimiz suvni tejab-tergab ishlatganlar. Suvdan unumli foydalanib, bog‘lar, ekinzorlar bunyod etishgan. Biz ham suvni iflos qilmay tejab unumli foydalanishimiz zarur. Vaqt о‘lchov birligi. Vaqt hisobiga Ona zaminimiz- Yerning xarakati asos qilib olingan Yer о‘z о‘qi atrofida bir marta aylanib chiqishiga ketgan vaqt sutka deb ataladi. Yerning quyosh atrofidan bir marta aylanib chiqishi uchun ketgan vaqt bir yil deb ataladi. Bir yil 12 oyga, har bir oy haftalarga bо‘linadi. Har bir haftada 7 kun bor. Har bir oyning о‘z nomi bor. Bir kecha kunduz, ya’ni bir sutka 24 soatga bо‘linadi. Har bir sutka yarim kechada ya’ni soat 24 dan keyin boshlanadi. Vaqtni aniq belgilash uchun har bir soat 60 daqiqa (minut)ga bо‘linadi. Har bir daqiqa, о‘z navbatida 60 soniya (sikund)ga bо‘linadi. Vaqtni aniqlash, belgilash tartibi sana deyiladi. 20 Yer quyosh sistemasidagi sayyora Yulduzlar. Bulutsiz tunlarda osmon gumbazida milltilab tо‘rgan son-sanoqsiz yulduzlar kо‘rinadi. Yulduzlar Yerdan nihoyatda olisda alovdek yonib turgan shar shakldagi о‘lkan jismlardir. Yulduzlar ichidagi harorat bir necha million, sirtida esa 10 ming gradusgacha bо‘ladi. Yulduzlarning qanchalik olisda ekanligini tasavvur qilib kо‘raylik. Quyosh va yulduzlardan tarqalayotgan yoruqlik bir sikuntda 300   000 km masofani bosib о‘tadi. Bunday tezlikdagi yorug‘lik quyoshdan bizga 8 minutda etib keladi. Osmondagi eng yaqin yulduzdan esa yorug‘lik erga 4 yilda etib keladi. Tepamizdagi eng yoruq yulduz –“Vega” nomli yulduzning nuri bizga etib kelguncha 26 yil о‘tadi. Katta-kichikligiga qarab, yulduzlar bir-biridan farq qiladi. Ularning ichida quyoshdan million marta katta bо‘lganlari ham, million marta kichik bо‘lganlari ham bor. .Yulduzalr nihoyatda olisda bо‘lgani uchun ham ular bizga mitti bо‘lib kо‘rinadi. Olimlar qadimdan yulduzlar haqida ma’lumotlar olishga qiziqqanlar. Jumladan buyuk ham yurtimiz Mirzo Ulug‘bek(1394-1449) 1018ta yulduzni о‘rganib ularning joylashishi jadvalini tо‘zgan. Yulduzlar haqida qimmatli ma’lumotlar yozib qoldirgan. Quyosh eng yaqin yulduz. Bepoyon osmondagi yulduzlardan biri quyoshdir. Yulduzlar qanday xususiyatga ega bо‘lsa, quyosh ham xuddi shunday xususiyatga ega. Quyoshning harorati markazida 15 million, sirtiga esa 6 ming darajaga etadi. Quyosh о‘rtacha kattalikdagi yulduzlar qatoriga kiradi. Quyoshning diametri Yernikidan taxminan 109 marta katta. Quyoshni futbol tо‘pidek faraz qilsak, unda Yerni mosh donasiga tenglash mumkin. Yerdan quyoshgacha bо‘lgan masafa 150 million kmni tashkil qiladi. Aytaylik eng tez uchar raketa Quyosh tomon yо‘l olsa, u quyoshga chrim yilda etib boradi. Quyosh va boshqa yulduzlar, asosan vodorod va geliy gazlaridan iborat. Nihoyatda yuqori 21 haroratda vodorod molekulalari geliyga aylanib borishi natijasida uzluksiz youg‘lik chiqib turadi. Quyosh moddasining tinimsiz yorug‘lik va issiqlikga aylanib turishi natijasida u har sikuntda 4 million tonna massasini yuqotadi. Lekin siz qurqmang, shunday saxiyligiga qaramay, quyosh yana 10 milyard yil nur sochib turadi. Quyosh sistemasidagi sayyoralar Quyosh atrofida yirik osmon jismlari –sayyoralar, mayda osmon jismlari, asteroidlari, kometalar, meteorlar va boshqa kichik son-sanoqsiz jismlar aylanib yuradi. Quyosh va uning atrofida aylanib yuruvchi barcha osmon jismlari birgalikdagi quyosh sistemasining tashkil etadi. Ba’zi vaqtlarida “xiroroq” yulduzning siljiyotgannini, ya’ni boshqa yuldular orasida sayr qilib yurganini payqash mumkin. Sayr qilib yurgandek tuyilgan yulduz bunday osmon jismlari sayyoralardir. Sayyoralar yulduzlar kabi о‘zidan nur chiqarmaydi. Quyosh nuri sayyoralarni yoritadi. Biz sayyoralardan qaytayotgan nurni kо‘ramiz, xolos. Quyosh atrofida 8ta sayyora aylanib yuradi. Ular quyidagicha nomlanadi. Merkuriy, venera, y er, mars, yupetir, saturn, uran va neptun. Sayyoralar katta –kichikligiga, quyoshdan uzoqligi, quyosh atrofini aylanib chiqish davri, о‘z о‘qi atrofida aylanish davri, tabiati bilan bir—biridan katta farq qiladi. Yerdan boshqa sayyoralarda hayot yо‘qligi ma’lum. Ularda hayot uchun zarur bо‘lgan havo va suv mavjud emas. Keyingi yillarda Marsda qattiq holatdagi suv mavjudligi aniqlangan. Yerdan о‘zga sayyoralarda faqat jonsiz tabiat hukm suradi. Yerga nisbatan quyoshga yaqin bо‘lgan Merkuriy va Venerada harorat 300-500 daraja issiq, uzoqdagi Marsda esa harorat kunduzi +17 0 S issiq, kechasi -103 0 S sovuq bо‘ladi. Olisdagi boshqa sayyoralarda undan ham souqroqdir. 22 Asteroidlar Olimlarning fikicha, Mars bilan Yupiter orbitasi orasida yana bir sayyora bо‘lishi kerak edi. 1801 yilda bо‘lishi mumkin bо‘lgan sayyora о‘rnida bir necha mayda sayyorachalar topildi. Mars va Yupiter oralig‘ida bо‘lishi mumkin bо‘lgan” sirli sayyora” noma’lum sabablarga kо‘ra halokatga uchrab, mayda osmon jismlariga bо‘linib ketgan bо‘lishi mumkin. Mars va Yupiter oralig‘ida orbita bog‘lab quyosh atrofida aylanib yuruvchi mayda osmon jismlari asteroidlar deb ataladi. Ma’lum bо‘lishicha, quyosh atrofida orbita bо‘ylab 40 mingtacha asteriod aylanib yuradi. Kometalar Qadimdan odamlar tunlari osmon gumbazida “bosh “ va unga ergashgan “dum” dan iborat bо‘lgan yorug‘ osmon jismlarini kuzatib kelganlar. Bunda osmon jismlari kometa deb ataladi. Sharqda dumla yulduz deb atashgan. Kometaning “boshi” qattiq yadrodan va yadroning atrofi va “dumi” gaz va changlardan iborat. Yadrosining diametri bir necha kilometr bо‘lsa, uning atrofidagi gaz va changlar bilan birgalikdagi “bosh”ning kattaligi bir necha million kilometrgacha etadi. Kometa “dum”ning uzunligi esa bir necha yuz million kilometrga boradi.Quyosh atrofida 2 mingdan kometa, ya’ni “dumli yulduz” bor. Meteorlar Tunda osmonda yorug‘ iz qoldirib uchgan ”yulduz” ni kо‘rganmisiz? Bunday “uchar yulduz” nima? Quyosh atrofida aylanib yuruvchi asteroid va kometalar parchalanib turadi. Ularning parchalari bо‘lgan “daydi toshlar” ba’zida yerga juda yaqinlashib qoladi. Bu mayda osmon jismlari Yerning havo qobig‘iga juda katta tezlik bilan kirib keladi. Ular havoda yona boshlaydi va osmonda yorug‘ iz qoldiradi. Olimlar bо‘nday “uchar yulduzlari”ni meteorlar deb atashgan. Meteorlar tosh, temer kabi moddalardan tashkil topgan. Osmonda “uchar yulduzlar”ni ya’ni metiorlarni har kechada kuzatish mumkin. Uchib kelayotgan meteorlar yarim hollarda havoda yonib tugamay er 23 sirtiga kelib urilishi mumkin. Erga tushgan bunday osmon jismlari meteoritlar deb ataladi. Globus-Yerning kichraytirilgan shakli. Odamlar qadimda Yerning shar shaklida ekanligini bilmaganlar ba’zi xalqlar Yerni tekis yoki qovariq shaklida, uni okeanda sо‘zib yuradigan 3ta ket kо‘tarib tо‘radi deb fikr yuritganlar. Boshqa ba’zi xalqlar esa Yerni bahaybat toshbaqa ustida turgan 4 ta fil kо‘tarib turadi, deb о‘ylaganlar. Keyinchalik odamlar uzoq sayohatga chiqa boshladilar. Ayrim sayohatchilar Yer yuzini aylanib chiqdilar, lekin Yerni kо‘tarib turgan kitlarni ham fillarni ham kо‘rmadilar. Sayohatchilar Yerning chegarasi yо‘qligiga, uning shar kabi dumaloq ekanligiga ishonch hosil qildilar. Hozirgi paytda Yerning shar shaklida ekanligiga hech kimda shubha yо‘q. Fazo kemalari yer atrofini qayta –qayta aylanib fazogir uning shar shaklida ekanligini о‘z kо‘zlari bilan kо‘rganlar. Xattoki, oyga chiqqan fazogirlar u joydan turib Yerning suratlarini olganlar. Olimlar alohida asboblar yordamida Yerning о‘lchamlarini hisoblabchiqishdi va uning nusxasi –globusni yaratishdi. Jumladan buyuk bobokalonimiz Abu Rayxon Beruniy (973-1048) diametri 5 sm bо‘lgan ulkan globusni yaratgan. Globus –Yerning kichraytirilgan shakli. Yer shari juda ulkan ulkan.Uni qir aylanib chiqish uchun 4000 kilometr yо‘l bо‘lish kerak.Shuning uchun yer shari globusda bir necha million marta kichraytirib olinadi. Globusda dengiz va okeanlar havo rang, quruqlik yashil, sariq, jigarrang tus bilan kо‘rsatilgan. Okealar nihoyatda katta maydonni egallagan suv havzalaridir. Globusning markazidan metal о‘q о‘tkazilgan bо‘lib, u shu о‘q atrofida bemalol aylana oladi. Bu о‘q Yerning aylanish о‘qiga mos keladi. Globus ustidagi aylanish о‘qi chiqib turgan nuqta yer sharining shimoliy qutbini ostidagi о‘qi chiqib turgan nuqta esa janubiy qutbini kо‘rsatadi. Globusning qoq 24 о‘rtasidagi belbog‘i yer shari о‘z о‘qi atrofida g‘arbdan sharqqa tomon alanadi. Shu bois bizga Quyosh sharqdan chiqib g‘arbga botadigandek tuyiladi. Globus sirtining katta qismi havo rangga bо‘yalgan. Bular quruqliklarni о‘rab turgan suv okeanlaridir. Yerda tо‘rtta okean bor: Shimoliy muz okeani, atlantika okeani, hind okeani, muz okeani va Tinch okeanlari.Ularning hammasi bir-biri bilan tutashgan, bir okeandan boshqa okeanlarga о‘tishi mumkin. Okeanlarning quruqlik ichiga kirib borgan qismi dengiz deb ataladi. Okeanlar bilan qurshalgan eng katta quruqliklar materiklar deb ataladi. Yer yuzida oltita materik mavjud: Evroosiyo, Afrika, Avstraliya, Shimoliy Amerika, Janubiy Amerika, Antarktida. Yerning о‘z о‘qi atrofida aylanishi. Kun bilan tun. Quyosh kun mabaynida sharqdan g‘arbga tomon harakat qiladi. Lekin aslida shundaymi? Tо‘xtab turgan poezd vagonidan yurib ketayotgan poyizdga qaraylik. Bunda о‘sha poez emas., balki siz turgan vagon yurayotgandek bо‘lib tuyuladi. Arg‘imchoqda uchganingizda siz emas, balki atrofingizdagi narsalar harakatlanayotgandek bо‘ladi. Yerning harakati ham shu kabidir. Kun davomida Quyosh osmonda sharqdan g‘arbga qarab harakat qilmaydi. Yer shari 24 soat maboynida о‘z о‘qi atofida 1 marta aylanib chiqadi. Bu sutka deyiladi. Aslida quyosh emas, balki er sirti fazoda g‘arbdan sharqqa tomon aylanadi Yer о‘z о‘qi atrofida 1 kecha-kunduzda 1 marta aylanib chiqadi.Yerning о‘z о‘qi atrofida aylanish hodisasini tushunish uchun quyidagi tajribalarni qilibkо‘ring. 1-tajriba . Pildiroqni stol ustiga qо‘yib aylantirib yuboring. U bir joyda turganicha aylanaveradi. Bu pildiroqning о‘z о‘qi atrofida aylanishidir. 2- tajriba . Kichikroq rezinka koptok olib, chap qо‘lning ikki barmog‘i orasiga qо‘yib о‘ng qо‘l bilan uni aylantiring. Garchi koptokning о‘qi bо‘lmasa- da bu harakat ham uning о‘z о‘qi atrofida aylanishidir. Yer о‘qi hayolda tasavvur qilinidigan chiziqdir. Yerni misoli ulkan bir pildiroq desa bо‘ladi. U о‘z о‘qi atrofida aylanar ekan. Dam bir tomoni, dam 25 ikkinchi tomoni galma-gal quyoshga tо‘g‘ri keladi. Yerning quyosh nuri tushib turadigan tomonida kun, soya bо‘lib turadigan tomonida esa tun bо‘ladi. Yer aylanib turgani sababli kun о‘znini tun, tun о‘rnini kun egallaydi. Er siltanmasdan va tо‘xtamasdan bir tekis, ravon aylanib turadi. Yer bilan birga undagi hamma narsalar: odamlar, uylar, dov- daraxtlar, dengizlar va hatto uni qurshab turadigan havo ham aylanib turadi. Shuning uchun Yerning aylanishini biz sezmaymiz. Yil fasillarining almashinishi. Yil fasillari bir-biri bilan almashinib borishini hamma biladi. Issiq yozdan keyin salqin kuz keladi. Sо‘ngra sovuq qish boshlanadi, undan keyin iliq bahor keladi. Keyin yana yoz bо‘ladi. Yillar va asrlar davomida shunday bо‘lib kelgan. Yil fasllarning almashinib turishiga sabab, yer doim quyosh atrofida aylanadi va uning о‘qi yotiq holda bо‘ladi. Yil fasllarining almashinib borishini tushinish maqsadida tajriba о‘tkazib kо‘ramiz. Tajriba.Yonib turgan lampani stol ustiga qо‘yamiz. Yer quyosh atrofida qay tariqa harakatlanadigan bо‘lsa, globusni ham lampa atrofida xuddi shunday aylantirib kо‘ramiz. Yer о‘qi doim bir yо‘nalishni saqlab qoladi. Qaysidir bir joyga kelganda yer sharining shimoliy yarim, ya’ni biz yashab turgan yarim shar quyosh nurlariga kо‘proq tо‘g‘ri kelishini demak, bizda yoz, janubiy yarim sharda esa qish bо‘lishini kо‘ramiz. Yarim yildan sо‘ng yer qarama-qarshi tomonga о‘tib qoladi. Endi janubiy yarim sharga kо‘proq quyosh nurlari tushadi, bu Yerda yoz, shimoliy yarim sharda esa qish bо‘ladi. Yer quyosh atrofida aylanar ekan, о‘z holatini shunday о‘zgartiradiki, uning dam shimoliy, dam janubiy yarim shari kо‘proq nur olib isiydi. Quyosh shimoliy yoki janubiy yarim sharni birdaniga yoritmaydi. Yer aylanganda masalan, shimoliy yarim shar quyosh tomonga shunday о‘giriladiki, yorug‘lik va issiqlik bu yarim sharning ekvatoriga yaqin turgan yuzasiga kо‘proq tushadi. Qutbga yaqinlashib borilgan sayn Quyosh nurlari Yer yuzasini tobora kamroq isitadi. Shuning uchun yarim sharlarning ekvatorga yaqin joylari kо‘proq, qutbga yaqin joyda kamroq isiydi. Oftob chiqib turganda havo 26 haroratini о‘lchab kо‘rar ekansiz quyosh er ustidan eng yuqori kо‘tarilgan paytda, ya’ni tushga yaqin mahalda hammadan kо‘ra issiqroq bо‘lishini sezamiz. Ertalab va kechqurunlari kunduzgi paytdan kо‘ra sovuqroq bо‘ladi. Demak havo harorati quyoshning Yerdan nechog‘lik baland kо‘tarilganiga bog‘liq. Yerda issqlik va yorug‘likning taqsimlanishi. Quyosh Yerni yoritib, isitib turadi. U Yerdagi barcha mavjudodlarga hayot baxsh etadi. О‘simliklar, hayvonlar, odamlar yorug‘lik va issiqliksiz yashay olmaydi. Bahor boshlanishi bilan quyosh Yerni tobora kо‘proq yoritadi va isitadi. Natijada tog‘ daryolari paydo bо‘ladi. Agar quyosh bо‘lmaganda yer shari abadiy qorong‘ilikka maxkum bо‘lib, Yer yuzi sovuq va qorong‘ilik qa’riga qolib ketadi. Demak Yerda hayot ham bо‘lmas edi. Yer shar shaklida bо‘lganligi sababli quyosh nurlari Yer yuzasini bir tekis isitmaydi. Shunga kо‘ra yer shari issiq va sovuq mintaqalarga bо‘linadi. Ekvator yonida quyosh nurlari erga tik tushadi va uni yaxshi qizdiradi. Issiq mintaqa shu Yerda joylashgan. Qutblarga yaqin joylarda quyosh nurlari Yer yuzasiga qiyalab tushadi va kam harorat beradi. Bu joylarda iqlim sovuq bо‘ladi va ushbu mintaqalar sovuq mintaqalar deb yuritiladi. Issiq va sovuq mintaqalar orasida mutadil iqlimli mamlakatlar joylashgan. Bu mintaqalarga quyosh nurlari qiyalab tushadi. Siz bilan biz mо‘tadil mintaqada yashaymiz. Havo harorati kecha-kunduz davomida va yil fasllarda о‘zgarib turishini о‘z kо‘zatishlaringizdan bilasiz. Quyosh qanchalik baland kutarilsa, shuncha issiq bо‘ladi. Quyosh past tushib turganida uning nurlari Yer yuzasini kamroq isitadi. Bu vaqtda sovuq bо‘ladi. Yerning quyoshdan qancha issqlik olishi kun uzunligiga ham bog‘liq. Quyosh nurlari ekvatorda erga tik tushadi. Bu Yerda quyosh hamisha odamning boshi tepasida turadi. Shuning uchun ekvator yaqinidagi joylar Yerning boshqa hududlariga qaraganda kо‘proq issiqlik oladi. Ekvatordan quyosh nurlari erga tobora qiya bо‘lib tushudi, issiqlik miqdori ham kamayadi. 27 Eng sovuq yerlar qutblarda joylashgandir. Shimoliy qutb atrofidagi g‘oyat katta xudud Arktika, janubiy qutb atrofidagisi Antarktida deb ataladi. Shunday qilib, ekvatordan qutblarga tomon borilgan sari yerga tushadigan issiqlik miqdori kamayib boradi. Qutblardan ekvatorga tomon kelinganida esa tobora kо‘proq issiq bо‘lib boradi. Buning sababi shuki, yer shar shaklidadir. Oy Yerning yо‘ldoshi . Oy yumaloq shaklidagi juda katta, sovuq va qattiq osmon jismidir. U Yerning yо‘ldoshi, chunki u sayyoramiz atrofida aylanib turadi. Oy yuzasi Yer yuzasidan 14 barobar kichikdir. Oy bizga eng yaqin bо‘lgan osmon jismi. U Yerdan taxminan 400 ming kilometr masofada joylashgan. Teleskop bilan qaralganda oyda tog‘lar, katta- katta tekisliklar va pasttekisliklar yaxshi kо‘rinadi, bularni olimlar oy dengizlari deb atashadi, lekin ularda suv yо‘q, ular quruq. Oyning yuzasi quyosh nurlarini qaytaradi. Shunga kо‘ra oy xuddi boshqa sayyoralar singari qaytarilgan quyosh nurlarini sochib, yarqirab turadi.Oy hamisha quyosh nuri tushadigan tomoni bilan erga qarab turadi. Oyning ikkinchi tomoni bizga kо‘rinmaydi. Xо‘sh, oy nima bilan Yerdan farq qiladi? Birinchidan, oyda suv va havo yо‘q, demak bog‘lanish yо‘q.. Bulut ham hosil bо‘lmaydi.Shuning uchun teleskopda oydagi ”tog‘lar” va “dengizlar” hamisha aniq ravshan kо‘rinib turadi. Ikkinchidan, oy yuzasi quyosh nurlaridan qattiq qiziydi. Quyosh botganidan keyin issiq sovuq bilan almashinadi. Uchinchidan, oyda hamma narsalarning Yerdagiga nisbatan vazni engil bо‘ladi. Oyda bizning sayyoramizdan kichik bо‘lganligi sababli tortishish kuchi kam. Yer yuzasi tabiatining xilma-xilligi. Ufqning asosiy tomonlari. Ochiq maydonga chiqib, olis tevarak-atrofga qarang. Chinor atrofimiz doira shaklida kо‘rinadi. Biz Yer yuzasining aylana shakldagi chiziq bilan chegaralangan qismini kо‘ramiz. Osmon bilan Yer yuzasi shu chiziqda g‘oya tutashganga о‘xshaydi. 28 Ochiq joyda Yer yuzasining doira shaklidagi kо‘z ilg‘aydigan qismi ufq deyiladi. Yer yuzasining osmon bilan tutashib ketgandek bо‘lib kо‘rinadigan aylana shaklidagi chizig‘i ufq chizig‘i deyiladi. Ufqning 4 ta asosiy va 4ta oraliq tomonlari bor. Ufqning Quyosh chiqadigan tomoni- sharq, Quyosh botadigan tomoni g‘arb. Agar qо‘lingizni yozganingizda о‘ng qо‘lingiz sharqni, chap qо‘lingiz g‘arbni kо‘rsatib tursa, u holda siz qarab turgan tomon –shimol, teskari tomoningiz-janub bо‘ladi Tomonlarni qisqacha quyidagi shaklda belgilash mumkin: shimol-SH, sharq-Shq, janub-J, g‘arb-G‘. Safarga chiqqan kishilar yо‘lda adashib qolmasliklari uchun kompasdan foydalanib kelganlar. Kompas yordamida ufqning tomonlarini aniqlash mumkin. Kompasning asosiy qismi magnit kо‘r satkichi bо‘lib, u dumaloq quticha ostida о‘rnatilgan ignasi uchida bemalol aylana oladi. Kompas yordamida ufq tomonlarini aniqlash uchun uni tekis joyga qо‘yib, kо‘rsatkichlarini bо‘shatish kerak. Magnit kо‘rsatkichlari biroz tebranib tо‘xtaydi. Sо‘ngra qutichani kо‘rsatkichining shimoliy uchi “SH” belgisi ustida tо‘xtaguniga qadar aylantirish lozim. Shundan sо‘ng kompas yordamida ufqning asosiy tomonlarini aniqlash mumkin. Ufq tomonlarini osmondagi yulduzlardan ham aniqlasa bо‘ladi. Masalan, tunda osmonda qutb yulduzini topish bilan shimol tomonni bilib olish mumkin. Chunki qutb yulduzi shimol tarafda bir joyda qо‘zg‘almasdan turadi. Ufqning bir tomoni topilsa, boshqa tomonlarini ham aniqlash mumkin. Mahaliy belgilarga qarab ham ufq tomonlarini aniqlasa bо‘ladi. Misol uchun, daraxtlar о‘sadigan joylarda. Daraxtlarning janub tomonga qaragan shoxlari yaxshi rivojlangan bо‘ladi. Ularning shimolga qaragan tomonidagi shoxlari esa sust о‘sadi. Shundan shimol va janub tomonlarni bilib olish mumkin. Agar yо‘lingizda tо‘nka uchrab qolsa, ufq tomonlarini aniqlash yanada oson kechadi. Tо‘nkaning kesilgan joyida halqalar kо‘rinib turadi. Daraxtlarning janub tomonga qaragan tana qismi ham yaxshi rivojlangan bо‘ladi. Bu tо‘nkaning kesimida ham aks etgan bо‘ladi. Tо‘nka kesimiga tepadan qaralsa, 29 undagi halqalarning janubga qaragan qismi siyrak, shimolga qaragan qismi esa zichroq ekanligi kо‘rinadi. Geografik xarita Kо‘p hollarda Yerning shar shaklidagi tasviri – globusda emas, balki Yer yuzasining yassi tasviri – geografik xaritadan foydalaniladi. Geografik xarita Yer yuzasi yoki ayrim qisimlarining kichraytirilgan yassi tasviridir. Tik ikkiga bо‘lingan globusning har bir qismidan doira shaklidagi Yarim sharlar xaritasini tuzish mumkin. Ulardan biri Sharqiy yarim shar, ikkinchisi G‘arbiy yarim shar xaritasi deyiladi. Yarim sharlar xaritasida Yer yuzi tо‘liq tasvirlangandir. Yer yuzasi yoki uning ayrim qismilari xaritada tegishli masshtabda turli shartli belgilar bilan kо‘rsatiladi. Masshtab Yer yuzasi yoki uning qismi xaritada necha marta kichraytirib tasvirlanganligini kо‘rsatuvchi belgidir. Geografik xaritalarda uning masshtabi keltirilgan bо‘ladi. Masshtabda xaritadagi 1sm uzunlik joyning necha kilometrga tо‘g‘ri qilishni yoki xaritadagi tasvir joydan necha marta kichraytirib kо‘rsatilganligini bildiradi. Masalan, ushbu kitobning 47-va 83-betlaridagi О‘zbekiston xaritasida keltirilgan masshtab 1sm da 75 km bor ekanligini bildiradi. Shu xaritalarda tasvirlangan Samarqand va Termiz shaharlarining orasi 3sm dan biroz ortiq. 3x75 = 225 ekanligidan bu ikki shahar orasidagi masofa 225 km dan ortiqroq ekanligini topish mumkin. Yarim xaritasining masshtabi 1:90000000 shaklida kо‘rsatilgan. Bu degani xaritaning 1sm iga Yer yuzasining 90   000   000 sm = 9000km masofasi tо‘g‘ri keladi. Xaritalar turli xil bо‘ladi.13 rasmda tasvirlangan xarita tabiiy xaritalar. Tabiiy xaritalarda tekislik va tog‘lar, ularning balandliklari, okean va dengizlarning chuqirligi, daryolarning va boshqalar turli belgi va ranglar bilan tasvirlangan bо‘ladi. 30 Tekisliklar Quruqlikning tekis yoki sertepa katta maydonlari tekisliklar deb ataladi. Agar tekislikda dо‘nglar va chuqurliklar bо‘lmasa, uni yassi tekislik deb, aks holda sertipa tekisliklar deb yuritiladi. Yassi tekislikda tevarak-atrof tep- teks, daryondagi suv esa sekin oqadi. Sertepa tekisliklar yassi tekisliklarga qaraganda kо‘proq uchiraydi. Bunday tekisliklarda dо‘nglar, tepaliklar, jarlar, pastliklar, daryo vodiylari bо‘ladi. Har qanday tekislikning nishabi bо‘ladi. Uni daryo, kanal yoki ariqdagi suvning oqish yо‘nalishiga qarab aniqlash mumkin.Tekisliklar past-balandligiga qarab past-tekisliklar, qirlar va yassi tog‘larga bо‘linadi. Odatda, pasttekisliklar tabiiy xaritalarda yashil, qirlar sarg‘ishrang,yassi tog‘lar esa och jigarrang bilan tasvirlanadi. О‘zbekistonning aholi yashaydigan joylarining kо‘p qismi sertepa tekisliklardan iborat. Y er usti suvlari. Daryo tabiiy ravishda vujudga kelgan о‘zanda oquvchi katta suv oqimidir. Quruqlikdagi suvlar y er usti va yer osti suvlaridan iborat. Yer yuzasidagi daryo, kо‘l, muzliklar, shuningdek, suv omborlari, kanal va ariqlarning suvlari er usti suvlarini tashkil etadi. Daryo boshlanadigan joy uning manbai, quyiladigan joyi esa mansabi deyiladi. Kо‘l yer osti suvlari, yomg‘ir va qor suvlari, tog‘ muzliklari daryo manbai bо‘lishi mumkin. Daryolarning mansabi dengiz , okean qо‘ltig‘i, kо‘l, boshqa bir daryo bо‘lishi mumkin. Ba’zi daryolarning mansabi bо‘lmaydi, ular chо‘llarda yoki sug‘oriladigan yerlarda tugaydi. Masalan, Amudaryo va Sirdaryoning mansabi Orol dengizi bо‘lsa, Zarafshon daryosi va Qashqadaryoning mansabi yо‘q, ularning suvlari chо‘llarda, dalalarda tugaydi. Odatda, h ar bir daryoning irmog‘i bо‘ladi. Daryoga oqimi bо‘ylab о‘ng tomondan quyiladigan irmoq esa chap irmoqdir. 31 Ayrim joylarda daryo osti ohaktosh, granit kabi qattiq jinslar bilan kо‘tarilib, ostonalarni tashkil etadi. Tog‘larda daryo juda tez oqadi. Ba’zi joylarda daryo suvlari baland joydan otilib tushib, sharshara hosil qiladi. Yer yuzasida tabiiy ravishda vujudga kelgan va atrofi berk bо‘lgan chuqurliklar kо‘p. Bunday chuqurliklarda er usti va yer osti suvlari tо‘planib kо‘llarni hosil qilishi mumkin. Kо‘l tabiiy ravishda vujudga kelgan chuqurlikda tо‘planib qolgan katta miqdordagi suvdir. Kо‘lning daryodan farqi shuki, unda suv oqim bо‘lib oqmaydi. Kо‘llar dengizlardan farq qilib, okeanlar bilan tutashmagan. Yer yuzasidagi eng katta kо‘l- Kaspiy dengizidir. Maydoni katta bо‘lgani uchun uni dengiz deb atashgan. Shu singari Orol dengizi ham aslida kо‘ldir. Yer yuzasida eng chuqur kо‘l Baykal kо‘lidir. Uning eng chuqur joyi 1620 m ga teng. Kо‘llar yoki oqmas bо‘lishi mumkin. Agar kо‘ldan daryo oqib chiqsa, oqar kо‘l deyiladi. Masalan, Baykal oqar kо‘ldir. Undan Angara daryosi oqib chiqadi. Oqmas kо‘ldan oqib chiqmaydi. Odatda, bunday kо‘llarning suvi shо‘r bо‘ladi. Kaspiy va Orol dengilarioqmas kо‘llarga misol bо‘la oladi. Yozda ham erib ulgurmay qolgan qorlar zichlashib hosil bо‘lgan muz uyumlari muzliklar deyiladi. Yer sharining Shimoliy va Janubiy qutblariga yaqin joylar va tog‘ tepalari doimiy muzliklar bilan qoplangan. О‘lkamizdagi Hisor, Piskom, Chotqol tog‘ tizmalarining baland chо‘qqilarini ham muzliklar egallagan. Bu chо‘qqilarga yog‘gan qorlar yozda ham erib tugamaydi. Daryo va kо‘llardan foydalanish har doim qulay bо‘lavermaydi. Odatda, ular bir faslda sersuv bо‘lsa, boshqa faslda sayozlashib qoladi. Ba’zi joylarda unumdor yerlar mavjud, lekin suv yо‘q, boshqa joylarda esa suv kо‘p. Shu sababli odamlar kanallar qazishgan, suv omborlari bunyod etishgan. 32 Kanal inson kuchi bilan qazilgan sun’iy anhordir. Suv ombori inson qо‘li bilan qurilgan sun’iy kо‘ldir. О‘zbekistonda yerlarni sug‘orish va aholini suv bilan ta’minlash maqsadida kо‘plab kanallar qazilgan. Ulardan Katta Farg‘ona, Eski Anhor va Buxoro kanallari о‘lkamizdagi eng katta kanallardir. Kо‘pchilik suv omborlari daryoga tо‘g‘on qurish yо‘li bilan bunyod etilgan. Odatda, bahorda daryolarda suv tо‘lib oqadi. Lekin bu vaqtda yerlar kam sug‘oriladi va bunday kо‘p miqdordagi suvga ehtiyoj katta bо‘lmaydi. Suvga ehtiyoj katta bо‘lgan vaqtda, ya’ni yozda daryoda suv kamroq oqishi mumkin. Shu bois daryoning bahorda oqayotgan suvning bir qismi suv omboriga yig‘ilib boradi. Suv etishmagan davrda, ya’ni yoz paytlarda suv omborlarida tо‘plangan suv daryoga asta-sekin oqizib turiladi. О‘zbekiston hududida Tuyamо‘yin, Chortoq, Andijon, Chimqо‘rg‘on va boshqa yirik suv omborlari bunyod etilgan. О‘rmonlar О‘rmonlar xalq xо‘jaligida muhim ahamiyatga ega. О‘rmon yog‘och-taxta beradi, yog‘och-taxta esa qurilishda va turli xil buyumlar yasashda qimmatli xomashyo bо‘lib xizmat qiladi. Yog‘ochdan qog‘oz, sun’iy ipak, kinolenta, qalam va boshqa kо‘plab mahsulotlar tayyorlanadi. О‘rmonlarda, asosan, eman(dub), qayin, zarang, chetan daraxtlari о‘sadi. О‘rmonda shifobaxsh о‘simliklar kо‘p. О‘rmonni “yashil dorixona” deb atashlari bejiz emas. Masalan, sariqchoy о‘simligini olib kо‘raylik. Undan har xil dori tayyorlashgan. Marvaridgul, bangidevona, eshakmiya, moychechakdan ham qimmatli dorilar tayyorlanadi. Rossiyaning shimoliy qismining juda katta maydonini odam о‘tishi qiyin bо‘lgan ninabargli daraxtlar о‘rmonni egallagan. Tayga qora qarag‘ay, qarag‘ay, oq qarag‘ay daraxtlaridan tashkil topgan. Bundan tashqari u Yerda kedr (kedrsimon qarag‘ay) va tilog‘och ham о‘sadi. О‘rmonda ovlanadigan qushlar: karqurlar va qurlar yashaydi. 33 Bu Yerda olmaxon ham о‘ziga panoh topadi. О‘rmonda tashqi kо‘rinishi jihatdan mushukka о‘xshash hayvon –silovsin ham yashaydi. Uning quloqlarida nishonasi –popiklari bо‘ladi. Silovsin bikinib olib, о‘ljasini-quyonlar, karqurlar, qurlar va boshqa kichikroq hayvonlarni poylab yotadi. Qalin changalzor orasidan loslar yoki suv ichish uchun yо‘l topib boradi. Los chiroyli shohlari tarmoqlangan, dо‘ng tumshuqli bug‘ularining eng yirik vakilidir. Loslar о‘t daraxt va butalarning yosh novdalari bilan oziqlanadi. Bundan tashqari о‘rmonda bug‘u, ayiq, bо‘ri, tulki kabi hayvonlar ham uchraydi. Chо‘llar Chо‘llarning quruq bо‘lishi kо‘pgina sabablarga bog‘liq. Chо‘llarda boshqa tabiat zonalaridagiga qaraganda yog‘in- sochin ancha kam-yiliga atiga 100-150 mm bо‘lsa, masalan Qora dengizda -2500mm bо‘ladi. Chо‘llar eng quruq, suvsiz bepoyon yerlardir. Chо‘llarda faqat bahor va kuzda yomg‘ir yog‘adi. Yozda esa yomg‘ir, odatda, yog‘maydi. Chо‘llarning qurg‘oqchiligi о‘simliklar va hayvonlar hayoti uchun juda halokatlidir.Chо‘llarning jazirama quruq yozi 5-6 oy davom etadi. Bunday paytlarda havo harorati soya joyda +50 0 S qancha kо‘tariladi, qum esa +60 0 S dan +80 0 S gacha qiziydi. Yoz oylarida О‘rta Osiyoning keng chо‘llari ustida kо‘pincha juda issiq shamol esib, о‘zi bilan qum va changni uchirib keladi. Chо‘lda, odatda, qish о‘zgaruvchan bо‘ladi- ayoz boshlanib, -20 0 -30 0 S gacha sovuq bо‘ladi-da, qor aralash shamol turib, bо‘ron kо‘tariladi. Lekin shunday paytlarda ham qor kam tushadi va Yerni yoppasiga qoplab oladigan darajada bо‘lmaydi. Gohida qish iliq va quruq keladi. Qish ikki oyga yaqin davom etadi. Chо‘lda bahor bilankuz qisqa bо‘ladi. Tuprog‘ining tuzilishiga qarab chо‘llar qumli va loyli yoki toshli bо‘ladi. Qumli chо‘lda shamol qumlarni joydan joyga suradi. Bunday qumli dо‘ngliklar barxanlardeyiladi. Ildizi uzun bо‘lgan о‘simliklar barxanlarga о‘ralib, qumlarning surilishini tо‘xtadi. 34 Chо‘lda shoxlari yoyilib ketgan, bargsiz daraxt-saksovul о‘sadi. Chо‘llarni kesib о‘tuvchi yо‘llar va temir yо‘llarni muhofaza qilish maqsadida yо‘llar chetiga daraxt va butalar ekiladi. Chо‘llarning janub-sharqdagi tekis yuzasi asta-sekin kо‘tarilib, tepaliklar va tog‘larga aylanadi. Toshdek qotib va yorilib ketgan zarang gil tuproq, bu taqir yerlardir. Chо‘llarda о‘simliklar va hayvonlarning yashashi uchun sharoit juda og‘ir. Bunday joyda bir necha million yillardavomida yashashga moslashgan tirik organizmlargina hayot kechirishi mumkin. Kо‘pgina chо‘l о‘simliklari yog‘ingarchilik bо‘ladigan bahor va kuzdagina yashaydi. Erta bahorda qum tepalarning yonbag‘irlarida pufakchali qiyoq о‘sib chiqadi. Uning uchlarida pufakchalarga о‘xshab shishib chiqqan xaltachalar hosil bо‘lib meva tugadi. Bunday joylarda yaltirbosh maysalari ham kо‘karib chiqadi. Qumli chо‘llar rango-rang о‘t-о‘lanlar va lolaqizg‘aldoqlar, binafsha tusli malkolmiya, tо‘q binafsha rang, deyarli qora bо‘ladigan zaharli itkuchala bilan bezanib, chiroyli bо‘lib ketadi. Yoz oylarida о‘t-о‘lanlarida qovjirab, chо‘l huvillab qoladi. Lekin kuzda yomg‘irli kunlar boshlanishi bilan erga tо‘kilgan urug‘larga jon kiradi va ular ildiz otadi. Bahor boshlanishi bilan kо‘karib chiqadi. Bahor о‘simliklarining ba’zilarida, masalan, lola bilan chо‘l piyozida, urug‘laridan tashqari, ildizlaridagi piyozboshlari ham chuqur tuproq qatlamlarida saqlanib qoladi. Bu piyozboshlardan bahorda yangi о‘simliklar о‘sib chiqib, gullaydi va shu gullari о‘rnida keyin urug‘ hosil bо‘ladi. Saksovul, juzg‘in yoki yantoq ham chо‘llardagi hayot sharoitiga moslashgan. Bular kishini hayratga soladigan darajada chidamli о‘simliklardir. Ular haddan tashqari kuchli qurg‘ochilikka va issiqlikka bardosh beradi. Bu о‘simliklarning ildizi juda uzun bо‘lib, yer osti bо‘ladigan joygacha etib boradi. О‘simliklardan tashqari bunday hayotga chо‘l hayvonlaridan toloy tovushqoni, charx, qoraquloq, kaltakesaklarning eng kattalaridan biri- echkemmmarlar ham yashashga moslashgan. 35 Dashtlar Y evrosiyo materigida dashtlar juda katta maydonni egallaydi. Quyosh chо‘llarga qanchalik saxiylik bilan nur sochsa, dashtlarning janubiy qismiga ham xuddi shunday nur sochib turadi. Shuning uchun ham dashtlarda yuz issiq, quruq bо‘ladi va uzoq davom etadi. Harorat soya joyda kо‘pincha +40 0 C ga etadi. Yog‘in-sochin deyarli bо‘lmaydi. Dasht zonasining g‘arbidagina yomg‘ir yog‘ib turadi. Yoz о‘rtalarida kо‘pincha quruq va issiq shamol –garmsel esib turadi. Garmsel chо‘llardan boshlanadi va shu Yerdan dashtlar qо‘yniga etib boradi. Bahorda qor erib, yomg‘ir yog‘gandan keyin yumshoq va mayin dasht tuproqlari oson yuvilib ketadi. Yuvilib ketgan joylarda kо‘pincha katta-katta chuqurlar, jarlar hosil bо‘ladi. Jarlar unumdor tuproqlarni emiradi. Jarlarga qarshi kurashish uchun odamlar kо‘p mehnat sarflaydilar: maxsus inshootlar barpo etadilar. Dashtlarda qish sovuq bо‘lib, kuchli bо‘ronlar bilan uzoq- 3-4 oy davom etadi. Sovuq ba’zan -20 0 S-25 0 Sgacha etadi. Dashtning yuzasi xuddi cheksizday, tep-tekis bо‘ladi, faqatgina uning u bu yerlaridagina dо‘nglik bо‘ladi, xolos. Dashtlar tog‘ yonbag‘irlarida hambо‘lishi mumkin. Bepoyon chо‘llarni ulkan daryolar kesib о‘tadi. Bu daryolarning kо‘pdan-kо‘p irmoqlari mavjud. Daryolardan kanallar qazib, chо‘llarning unumdor yerlariga suvlar chiqarilgan. Dashtlarda hayvonlar juda kо‘p. Xuddi chо‘llar singari, dashtlar ham kemiruvchi hayvonlar- olmaxon, dala sichqoni, yumronqoziq, qо‘shoyoqlar makoni. Bular qanchadan-qancha g‘allarini kemirib, qishloq xо‘jaligiga katta zarar etkazadi. Shuning uchun ularga qarshi doimo kurash olib boriladi. Bunda yirtqich hayvonlar va qushlar odamlarga yordam beradi. Ular uchun kemiruvchilar lazzatli oziqdir. Kalxat va burgutlar dasht ustida bо‘yi parvoz qilib kо‘zlaydi. Kemiruvchilarni tulki ham ovlaydi. Dasht о‘tlari orasida turli xil qushlar-bedana, kaklik berkinib yotadi. Bu Yerda ular mо‘l- kо‘l oziq va dushmanlardan saqlab turadigan ishonchli panoh topadi. 36 Dashtlarda bо‘ri, quyon va bо‘rsiq yashaydi. Qozog‘istonning juda keng dasht-qirlarida sayg‘oqlar о‘tlab yuradi. Dasht yerlarining deyarli hammasi haydalib, ularga ekin ekiladi. Maxsus qoldirilgan kichik-kichik yerlardagina yovvoyi dasht tabiatini kо‘rish mumkin. Dashtlarda odamlar qadim zamonlardan beri dehqonchilik bilan shug‘ullanib keladi. Bu Yerdagi eng katta maydonlar bug‘doy ekishga ajratilgan. Bug‘doy unumdor dasht yerlarda yaxshi hosil beradi. U faqat bizda emas, balki butun Yer yuzidagi xalqlarning asosiy rizq- rо‘zidir. Dashtlarda sabzavot , tarvuz, makkajо‘xori va kungaboqardan yuqori hosil etishtiriladi. Kungaboqar va makkajо‘xori urug‘idan moy va boshqa foydali mahsulotlar olinadi. Dashtdagi xо‘jaliklarda qandlavlagi ham etishtiriladi. Qandlavlagidan zavodlarda shakar ishlab chiqariladi. Dashtlarda chorvachilik bilan ham shug‘ullaniladi. Chorvadorlar sigir, echki ,qо‘y boqadi. Bu yerlarda uy hayvonlari uchun oziq etarli: о‘tloqlarda qalin va baland о‘sadigan о‘tlar, dalalarda makkajо‘xori va boshqa ozuqabop о‘simliklar bor. 37 II. Bob. Tabiatshunoslik darslarida о‘quvchilarga Ona zaminimiz haqida amaliy tushunchalarni shakllantirish yо‘llari. Boshlang‘ich sinf о‘quvchilarida ona zaminimiz haqida tushunchalarini shakllantirishda о‘quvchilarga tabiatning inson hayoti va faoliyatidagi о‘rni, Yer haqida, kishilar yer sharida yashasalar ham uning aylanishini sezmaydilar. Buning sababi shundaki, Yerdagi hamma narsa- havo ham, kishi ham, yer bilan bir xil tezlikda aylanadi Lekin bizga gо‘yoki osmon jismlari aylanayotgandek tuyuladi. Aslida esa osmon jismlari emas, balki Yer harakat qiladi. Aslida esa osmon jismlari emas, balki, ya’ni Yerning quyoshga qaragan tomonida kunduzi, teskari qismida esa kechasi bо‘ladi. О‘quvchilarning suv haqidagi bilim va tushunchalarini kengaytirish. Suvni tejash, suv va uning ahamiyati, isrofgarchilikka yо‘l qо‘ymaslik kabi kо‘nikmalarni singdirish. Yerning о‘z о‘qi atrofida g‘arbdan sharqqa qarab bir marta aylanishi tufayli vaqt birligi –sutka vujudga kelgan. Yer sharidagi meridianlarning hammasi bir sutkada Quyosh oldidan bir marta о‘tadi. Lekin bir meridianing boshidan oyoq hamma joyida vaqt bir xil bо‘ladi. Demak, har bir meridianing о‘z mahalliy vaqti bor.Vaqt tushunchasini anglatish ularga soatni bilish malakasini shakllantirish. Vaqtdan unumli foydalanish, ota-ona, katta- kichiklarga yordam berish xislatlarni mukammallashtirish. Ona zaminimiz bо‘limida Yer yuzasining tuzilishi, suv havzalari, vaqt о‘lchov birligi tushunchalari, soatni vaqtni aniqlashga doir amaliy ish о‘tkaziladi. Yerning Quyosh atrofida 365 kunda bir marta aylanib chiqishini tushuntirar ekansiz, kecha va kunduz almashinishini globusga biror yorug‘lik tushirib aylantirib kо‘rsatish bilan darsning samaradorligiga erishamiz. 38 II.1. Pedagogik texnologiyadan foydalangan holda о‘quvchilarga Ona zaminimizga doir dars ishlanmalari. Qashqadaryo viloyati Xalq ta’limi bо‘limiga qarashli Qarshi shahridagi 14 umumiy о‘rta ta’lim maktabining Boshlang‘ich sinf о‘qituvchisi Avloqulova Feruzaning “Tabiatshunoslik” fanidan 2 - 4 sinflarda “Yer sayyora”, “Yer yuzasining tuzilishi” va “Vaqt о‘lchov birligi” mavzusida о‘tgan dars ishlanmalari. Mavzu: Er -sayyora Darsning maqsadi. O‘quvchilarga tabiatning inson hayoti va faoliyatidagi o‘rni, Yer haqida tushuncha berish. O‘quvchilarni qadim zamonda yashagan odamlarning Yer haqidagi fikrlari bilan tanishtirish, tabiatga muhabbatlarini oshirish. Darsning turi. Yangi bilim beruvchi. Darsning jihozlanishi. Globus, fasllar tasvirlangan rangli rasmlar, Oy, Quyosh, Yer, yulduzlar maketlari. Atama va tushunchalar: sayyora, yulduz, Y er, Oy, Quyosh. Darsning borishi. Tashkiliy qism. O‘quvchilarning darsga tayyorligini nazorat qilish. O‘tilganlarni takrorlash maqsadida “Klaster”usulidagi mashq bajariladi. Bu mashqda insonga tabiatdan nimalar kerakligi aniqlanadi. Tabiat sirlarini, tabiatning inson hayotidagi muhim o‘rnini bilgan odamgina uni asrashni, muhofaza qilishni biladi. Yangi mavzuni bayon etish .”Yer –sayyorasi” nomli yangi mavzu bo‘yicha o‘quvchilarga savollar beriladi. 1. Yer quyosh atrofida aylanadimi? 2. Yulduzlar uchib yurganini ko‘rganmisiz? 39 Klaster usuli Tuproq Havo Qush Daraxt Suv Odam Oy Quyosh Yer Yulduzlar TabiatJavoblar to‘ldirilib, o‘quvchilar rag‘batlantiriladi. “Klaster” usulidagi topshiriq bajariladi. O‘quvchilar bevosit tabiatga oid jonli va jonsiz jismlarni aniqlaydilar. Yer O‘simlik Qor Quyosh Hayvon SuvQishHavo Ona zaminimiz 40 41 42 43 O‘tilgan mavzuni mustahkamlash . 1. Dars yakunida o‘quvchilarga quyidagi savollar beriladi. 2. Sayyoralar yulduzlardan nimasi bilan farq qiladi? 3. Yer quyosh atrofida necha kunda bir marta aylanib chiqadi? 4. Er o‘z o‘qi atrofida aylanganda qanday hodisa ro‘y beradi? 5. Oyning har xil ko‘rinishi necha kunda bir takrorlannadi? O‘quvchilar bilimini baholash. Uyga vazifa. “Ish daftari” ngizga oyning ko‘rinishini kuzatib, yozib boring. Mavzu: Y er yuzasining tuzilishi Darsning maqsadi: Yer yuzasining tuzilishi haqida tushuncha berish. Tabiatdan oqilona foydalanish, mehnatsevarlikni shakillantirish. Darsning turi. Yangi bilim berish. Darsning jihozlanishi. Yer yuzasi, ya’ni tog‘lar, tekisliklar tasvirlangan maketlar, rangli rasmlar, foydali qazilmalar tо‘plami, gerbariylar, xarita. Atama va tushunchalar tog‘, tekislik, qir past-tekislik, sharq, g‘arb. Darsning borishi. Tashkiliy qism. Darsni tashkil qilish. Uyga vazifani oyning har xil kо‘rinishini ish daftariga qayd etilganligini tekshirish. О‘tilgan mavzuni savollar orqali sо‘rab, о‘quvchilarni rag‘batlantirish. Yangi mavzuni bayon etish. Mavzuni tushuntirishda о‘quvchilarga Yer yuzasi tasvirlangan maketlar kо‘rsatiladi va quyidagicha savollar beriladi. 1. Tog‘larda Yer yuzasi qanday kо‘rinishda? Tekislikda-chi? 2. Siz yashaydigan qishloq yoki shahar tog‘ bag‘rida joylashganmi yoki tekislikdami? Xarita orqali tog‘lar va tekisliklar kо‘rsatiladi. Xaritaga oid topishmoq aytiladi. 44 Uyimda guldor qalam. Chiroyli kо‘rkam biram Unga boqsam kо‘zimga Kо‘rinadi keng olam. (xarita) Tog‘ va tekisliklarda yashovchi hayvonlar, qushlarning tuxumi о‘sadigan о‘simliklarning gerbariylari kо‘rsatiladi.Dars sо‘ngida xilosa sifatida savol- javoblar о‘tkaziladi. 1. Tekisliklarda odamlar qanday ishlar bilan shug‘ullanadilar? 2. О‘zbekistonda qanday tekisliklar bor? О‘quvchilar bilimini baholash. Uyga vazifa”Ish daftari” ga о‘quvchilar о‘zlariningyashash joylaridagi hayvonlar va о‘simliklar nomlarini yozib kelishlari ta’kidlanadi. Mavzu: Tabiat nima Darsning ta’limiy maqsadi: o‘quvchilarda tabiat, jonli va jonsiz tabiat, tabiat hodisalari haqida tasavvur hosil qilish. Darsning tarbiyaviy maqsadi : o‘quvchilarning tabiat haqidagi dunyoqarashlarini kengaytirish, mustaqil fikrlashga o‘rgatish. Darsning rivojlantiruvchi maqsadi: o‘quvchilarning tabiat haqidagi dunyoqarashlarini kengaytirish, mustaqil fikrlashga o‘rgatish. Darsning jihozlari : jonsiz va jonli tabiat namunalarini, tabiat hodisalari tasvirlangan rasmlar, darslik. Darsda qo‘llaniladigan metod: suhbatlashish, “Klaster” interfaol metodi. Darsning borishi 1.Tashkiliy qism . O‘quvchilarning darsga tayyorligini va davomatini tekshirish, jonsiz va jonli tabiat namunalari, tabiat hodisalari tasvirlangan rasmlarni osish. 2 . Yangi mavzu bayoni . 1. 2- sinfda “Atrofimizdagi olam” darslarida nimalarni o‘rgandingiz? 2. “Tabiat“ deganda nimalarni tushunasiz? (O‘quvchilar bilan ushbu savollar bo‘yicha suhbat o‘tkaziladi. ) 45 Suhbat natijalariga qarab, o‘quvchilarning javobi to‘ldirib boriladi. Yangi mavzu bo‘yicha tabiat nima ekanligi, u jonli va jonsiz tabiatga bo‘linishi, tabiat hodisalari o‘quvchilarga batafsil so‘zlab beriladi. Kunduzi havo ochiq. Moviy osmonda quyosh charaqqlab turibdi, oq bo‘litlar suzib qushlar charx urib sirli shivrlaydi gullayotgan o‘simliklardan yoqimli hid taraladi. Uzoqdan qor qoplagan tog‘ ko‘zga tashlanadi. Kechasi osmon qorong‘ilashganda oy bilan yulduzlar yaxshi ko‘rinadi. Havo salqinlashadi. Kuz kunlaridan birida dalaga chiqing. Tevarak atrofdagi barcha narsalarga diqqat bilannazar tashlang. Quyosh, oy yulduzlar yer, havo, suv, toshlar, o‘simliklar, hayvonlar, odamlar-bularning hammasi bir butun tabiatni tashkil qiladi. Tabiatni o‘rganadigan fan tabiatshunoslik deb ataladi. Quyosh, oy, yulduzlar, yer, havo, suv, toshlar- bular jonsiz tabiat jismlari. O‘simliklar, hayvonlar, odamlar bular jonli tabiat jismlari. Jonli tabiat oziqlanadi. Ular ana shu jismlarni xususiyatlari bilan jonsiz tabiat jismlaridan farq qiladi. Odamlar o‘zining hayoti uchun zarur bo‘lgan barcha narsalarni jonli va jonsiz tabiatdan oladi. O‘quvchilarning mavzuni qay darajada anglab etganini bilish maqsadida o‘qitishning “ Klaster” usulidan foydalanadigan bo‘lsa maqsadga muvofiq bo‘ladi. Bu mashq o‘quvchini mustaqil fikrlashga ifoda etishida yordam beradi. Mashqni o‘tkazish uchun o‘qituvchi o‘quvchilarni ikki guruhga bo‘lib oladi. 1- guruh “Jonli tabiat” 2-guruh “Jonsiz tabiat”ga klaster tuzadi va amalda qullaydi. (Mulohaza qilish ) 46 Qushlar Hayvonlar Insonlar Gullar Daraxtlar O‘simliklar Jonli tabiat Suv Osmon Toshlar Tog‘lar YerHavo Jonsiz tabiat 47 Qiyoslang? Tabiatda bo‘ladigan qanday mavsumiy o‘zgarishlarni kuzatgansiz? - Bahorda havolar isiy boshlaydi, muzlar erib, ariqlar suvga to‘lib oqadi, dalalar yana yashil bo‘ladi, daraxtlar gullaydi, qushlar uchib keladi. Dehqonchilik ishlari boshlanadi. -Yozda ob-havo issiq bo‘ladi mevalar pishadi. - Kuzda havo bir oz soviydi daraxtlarning barglari sarg‘ayib o‘kiladi, ayrim qushlar issiq o‘lkalarga uchib ketadi. - Qishda suv muzlaydi, qor yog‘adi, havo sovuq bo‘ladi, daraxtlar uyquga ketadi. Jonli va jonsiz tabiatning o‘rtasida qanday boyliklar bor. Jonli tabiat suvsiz yashay olmaydi havo bilan nafas oladi, jonsiz tabiat jonli tabiat yashashi uchun makon hisoblanadi. Demak jonli va jonsiz tabiat bir-biri bilan chambarchas bog‘liqdir. Jonli va jonsiz tabiatning o‘zaro salbiy ta’sirlari ham bormi?- Jonsiz tabiatning jonli tabiatga salbiy ta’sir omillari tabiiy ofatlar- sel kelishi, to‘fonlar, davullar, qor kuchishi, zilzila, vulqon otilishi o‘rmon yonginlari kabilar, - jonli tabiatning jonsiz tabiatga salbiy ta’sir omilari: tevarak atrofga e’tiborsizlik bilan qarash, tirik organizmlar, asosan insonlar suvni, havoni, tuproqni turli chiqindilar va zararli moddalar bilan ifloslantirishi ekologiyaga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Jonli va jonsiz tabiatning qanday o‘xshashliklari bor? Masalan, jonsiz tabiatda: havoning harakatidan shamol paydo bo‘ladi. Suvlar oqadi, harakatlanadi, shamolda bulutlar suzadi qumlar ko‘chadi. - Jonli tabiatdagi harakat ko‘rinishlari: o‘simliklar o‘sadi, kurtak yozadi, barg chiqaradi, quyoshga qarab harakatlanadi. Hayvonlar (o‘rmalaydi, yuradi, yuguradi, sakraydi, uchadi) Yangi mavzu bo‘yicha tabiat nima ekanligi, u jonli va jonsiz tabiatga bo‘linishi, tabiat hodisalari o‘quvchilarga batafsil so‘zlab beriladi. 48 Tabiat nima uchun o‘rganilishini tushuntirishda o‘quvchilarni bu fanni o‘rganishga qiziqtiriladi. Bu fanni o‘rganish yuqori sinflarda biologiya, geografiya, kimyo va fizika fanlarini o‘rganishga zamin tayyorlashi, eng muhimi, o‘quvchilarning ilmiy-tabiiy dunyoqarashlarini kengaytirishga xizmat qilishi asoslab beriladi. O‘quvchilarga 3-sinf tabiatshunoslik darslarida nimalar o‘rganilishi qisqacha tarzda bayon qilib beriladi. Yangi mavzuni mustahkamlash . O‘quvchilarga quyidagi savollar beriladi: 1. Tabiat nima? 2. Jonsiz tabiatga nimalar kiradi? 3. Jonli tabiatga-chi? 4. Jonsiz va jonli tabiat bir-biridan qanday farq qiladi? 4. Darsni yakunlash. 1. Bugungi darsda nimani o‘rgandingiz? 2. Nimalarni bilib oldingiz? ( O‘quvchilarning javoblari to‘ldirib yakunlanadi). 5 . Uyga vazifa berish. O‘quvchilarga mavzuni o‘qish, mavzu yakunida berilgan savollarga javob berish, berilgan topshiriqni bajarish bo‘yicha gerbariy tayyorlash uyga vazifa sifatida beriladi. Gerbariyni qanday tayyorlash tushuntiriladi. Mavzu: Suv –hayot manbai. Darsning maqsadi. О‘quvchilarning suv haqidagi bilim va tushunchalarni kengaytirish. Suvni tejash isrofgarchilikka yо‘l qо‘ymaslik kabi kо‘nikmalarni singdirish. Darsning turi. Yangi bilim berish. Darsning jihozlanishi: Suv, stakan, tuz, daryo, dengiz, kо‘l, ariq tasvirlangan rangli rasmlar. Atama va tushunchalar; daryo, kо‘l, ariq, kanal, okean. 49 Darsning borishi. Tashkiliy qism. Yangi mavzuni bayon etish. О‘quvchilarni ekskursiyaga olib chiqish oldidan о‘quvchi maktabga yaqin joydagi suv havzalari, mahalliy aholining undan qanday foydalanishini haqida suhbat о‘tkaziladi. Suv xavzasiga borganidan keyin о‘qituvchi suvning oqishini kuzatishni ta’kidlab, loyga yoki tiniqligini, bu suvlar qaYerda n oqib kelayotganini, undan qanday foydalanish mumkinligini о‘quvchilarga hikoya qilibberadi. Suvning suyuq, muz, bug‘ holatlari misollar orqali tushuntiriladi. О‘quvchilar bilan V.V.V ( bilardim, bildim, bilmoqchiman) mashg‘uloti о‘tkaziladi. Bilardim Bildim Bilmoqchiman Rangsiz Hidsiz Qanday tejash mumkin.Chuchuk Muz Tiniq Bug‘ Suyuq Shaklsiz Suvdan zararlanish mumkinmi? Darsda: Toma-toma kо‘l bulur, Hech tommasa chо‘l bulur. (Suv) Men bor joyda gul bulur. Mensiz gulzor chо‘l bulur. (Suv) Kabi topishmoqlar aytiladi. Dars yakunida darslikda berilgan savollarga javoblar beriladi. О‘quvchilar bilimini baholash. Uyga vazifa : Yashash joyingiz oldidan oqib о‘tadigan ariq va anhor suvlari nimalarga sarflanishini daftaringizga yozing. Mavzu: Vaqt о‘lchov birligi. Darsning maqsadi : 50 О‘quvchilarga vaqt tushunchasini aniqlash, ularda soatni bilish malakasini shakillantirish. Vaqtdan unumli foydalanish, ota-opa, katta va kichiklarga yordam berish xislatlarini mustahkamlashtirish. Darsning turi. Yangi bilim beruvchi. Atama va tushunchalar: yil, oy, halta, kun, sutka, soat, daqiqa, soniya, sana. Darsning jihozlanishi . Har xil turdagi soatlar, yil fasllari, tasvirlangan rasmlar. Darsning borishi. Tashkilish qismda О‘quvchilar qiziqishlarini tekshirish maqsadida “Suv” mavzusiga oid she’r, qо‘shiq, topishmoq, maqollar tanlovini о‘tkazish. О‘tilganlarni takrorlash “Suv-hayot “ manbai mavzusidagi matn yuzasidan savol-javoblar о‘tkazish. О‘quvchilarni rag‘batlantirish. Yangi mavzuni bayon etish. Sana vaqt о‘lchovi. О‘quvchilarga “Hozir qaysi yil, qaysi oy, qaysi kun? Mazmundagi savollar berish. Bir yilda qanday bayramlarni nishonlaymiz. - Sizga bayram yoqadimi? - Tо‘g‘ilgan kuningizni bilasizmi? - Maktabga qachon kelgansiz? - Ertalab soat nechada uyqudan uyg‘onasiz? Shu kabi savollar berilib, javoblar ishitiladi. Vaqt hisobiga Yerning harakati asos qilib olinganligi tushuntiriladi. Dars asosan, amaliy tarzda о‘tkaziladi. Soatdan vaqtni aniqlash maqsadida quyidagi amaliy ish olib bo’iladi. Soatdan vaqtni aniqlash. Darsga uchta (soat, daqiqa, soniya) mili bor bо‘lgan katta soat olib kiriladi. Bundan tashqari turli vaqtlarni kо‘rsatib turgan soatlar rasmi yoki millilarni surish mumkin bо‘lgan karton yoki fanirdan yasalgan soat ham bо‘lishi kerak. Avval bolalarga soatning tuzilishi, har bir milli nimani kо‘rsatishi hamda raqamlar nimani bildirishi tushuntiriladi. Sо‘ngra karton soatda soat millilarini har xil holatga surib quyib vaqtni hisoblash mashqi bir necha bor qaytariladi. 51 Bolalar bо‘larni tushunib olganlardan keyin soatdan vaqtni aniqlash bо‘yicha mashqlar о‘tkaziladi. Shundan keyin bolalar daftariga soat rasmini chizib, soat millilarini о‘qituvchi aytgan vaqtni kо‘rsatadigan qilib quyishadi va kо‘rsatadigan vaqt ni daftariga yoziladi. О‘quvchilar bilimini baholash. Uyga vazifa berish. О‘quvchilarga bir kunlik kun tartibini vaqtga asosan rejalashtirish vazifa qilib beriladi. Mavzu: О‘simliklar qanday kо‘paytiriladi? Darsning maqsadi : Mevali daraxtlarni kо‘paytirish, parvarish qilish ustirish yо‘llari haqidagi bilim va kunikmalarni shakllantirish. О‘quvchilarga mehnat kunikmalarni singdirish. Darsning turi: Yangicha bilim berish. Darsning jihozlanishi. Har xil о‘simliklar, gerbariylar, urug‘laridan unib chiqayotgan nihol, piyozdan, qalamchasidan ustirilayotgan о‘simliklarning fota sura’tlari, urug‘ va danak. Atama va tushunchalar: О‘simlik urug‘i danak, novda, payvand kо‘chat. Darsning boishi: Tashkiliy qism. О‘quvchilarni yangi о‘rganilgan mavzuga tayyorlash. Topishmoqlar: Yozda keyinadi 52Namatak Go'za Binafsha Chuchum oma LolaArchaNastarin O'simliklar Qishda echinadi. (Daraxt) Gulsiz bо‘lar mevasi. Shirin –shakar donasi. (Anjir) Zuv-zuv boradi. Tomdan qayraydi. CHо‘p loy chо‘qiydi. Cavat tо‘qiydi. (Qaldirg‘och ) 1. Topishmoqlar javobi sizga qaysi faslni eslatadi? 2. Bahor fasliga oid yana qanday topishmoqlar bilasiz? Yangi mavzuni bayon etish. Aqliy hujum. Qanday о‘simliklarni bilasiz.О‘quvchilar javobini doska yoki qog‘ozga yozib boriladi. Tarmoqlashgan о‘simlik gulini eslatuvchi kо‘rinishida tuziladi. Darslik bilan ishlash. Darslikda berilgan rasmlar orqali urug‘dan kо‘paytiriladigan ekinlar kо‘rsatiladi. Payvant qilish usuli tushuntiriladi. Tayanch sо‘zlar bilan ishlash. О‘quvchilarga urug‘, danak va qovun, tarvuz, qovoq, sabzi, piyoz uyinchoqlari kо‘rsatiladi.Qovun tarvuz, qovaq sabzi, piyoz urug‘idan kо‘paytirilishi, о‘rik yong‘oq, shaftolining danagi ekilishi aytiladi. Darsda berilgan topshiriq . О‘qituvchi yordamida sinf xonasida bajariladi. О‘quvchilar faoliyatini baholash. Uyga vazifa berish. “Ish dafraingizga “ biron-bir о‘simlik rasmini chizish. 53 Mavzu: Globus- Yerning kichiraytirilgan shakli Maqsadi: Okeanlar, dengizlar, qit’alar va Quyosh sistemasi sayyoralari haqida tasavvur va tushunchalar berish. Cayyoralar bilan tanishtirish, ularning tashqi kо‘rinishini qiyoslash. Reja: 1. Globu, oekanlar va dengizlar haqida suhbat. 2. Okeanlar, qit’alar, Quyosh sistemasi sayyoralari haqida о‘qituvchisi hikoyasi. 3. Amaliy ish: Dunyo, qismlari va okeanlarni qiyoslash jadvallarda sayyoralarni qarab chiqish. 4. Darslik bilan6 ishlash. “ Er toshbaqa ustida “, “Globus “ rasmlari taxlili. Geografik atamalar , telluriy va yarim sharlar tabiiy xaritasi taxlili mavzudan keyingi savollarga javob berish. 5. Globus –Yerning moduli haqida suhbat. 6. Quyosh va sayyoralar bilan bog‘liq amaliy ish. 7. Uyga vazifa. Jihozlar. “Quyosh va sayyoralar” jadvalli, globus yarim sharlar xaritasi, dengiz va okeanlar rasmlar aks etgan jadvallar va rasmlar. Darsning mazmuni: О‘qituvchi “Yer toshbaqa ustida” jadvalini kо‘rsatadi. О‘quvchilar toshbaqa ustida nima о‘tirganini, toshbaqa qaYerda yashashini aytib berishlari keark. Keyin о‘qituvchi topishmoq aytadi. Na yuzi bor, na kо‘z, na boshi, na oxiri, Yaxshi bilar yosh –qari kattagina bо‘shsharni ( Y er) О‘qituvchi globus degan tushunchani sharxlaydi, doskaga bu sо‘zni yozib, urg‘i qо‘yadi. Keyin globusda okean va qit’alarni shuningdek, g‘arbiy va sharqiy yarim sharlarni kо‘rsatadi. О‘quvchilar e’tiborini shimoliy va janubiy qutblarga qaratadi. Ekvator chizig‘ini sо‘ng okeanlarni: Tinch, Atlantika, Hind va Shimoliy muz okeanini kо‘rsatadi. Qit’alar va okeanlar haqida hikoya qiladi. 54 Yer sharining miliardlab yillik tarixida chuqurlik va balandliklar hosil bо‘lgan . Yirik chuqurliklar, dunyo okeani hosil bо‘lgan. U tо‘rtta: Tinch, Shimoliy muz, Hind va Atlantika okeanlariga bо‘linadi. Dunyo okeanlaridan chiqab turgan okean quruqliklar qit’alar deb yuritiladi. Ular oltita: Evroosiyo, Afrika, Avstraliya, Antraktida, Shimoliy Amerika, Janubiy Amerika. Evroosiyo eng katta qit’a u ikki qism: Evropa va Osiyoga bо‘linadi. О‘quituvchi о‘quvchilarga tunda osmonga boqsalar, goh yorqin, goh xira yulduzlarni kо‘rish mumkinligini, ularda er kurasida eng yaqin Quyosh ekanini tushuntiradi. Quyosh atrofida uylanadigan sayyoralar –Quyosh sistemasini taxlil etishni, blardan Merkuriy, Venera (Zuxro)Er, Mars-ichka sayyoralar, Yupetir , Saturin, Uran, Neptun va Ploton –tashqi sayyora ekanligini, ular ichki sayyoralardan ulchamlarning kattaligi, zichligi ekanligi, past xarorati bilan ajralib tо‘rishini aytadi. О‘quvchilar yarim sharlar tabiiy xotirasidan teluriyni qarab chiqishlari “Yer quyosh atrofida qanday aylanishini kо‘rinishlari, Shimoliy va Janubiy Amerkani” “Yevroosiyo”va Afrikani qiyoslashlari kerak. О‘quituvchi savolllar beradi. Qaysi qit’a kichkina ? Qaysi qit’ada insonlar yashamaydi? (Antraktida) “Quyosh va sayyoralar” jadvalini kо‘rib chiqib Yerdan eng uzoq joylashgan sayyora-Ploton Quyosh yonidagi sayyora-Merkuriyning joylashini kо‘rishlari lozim. Tabiiy xossalarga kо‘ra Erga eng yaqin sayyora Mars va Venera . Sо‘ng о‘qituvchi darslikdan globus, okean, dengiz, qit’a tushunchalari haqida о‘qishni “Yer toshbaqa ustida” jadvalini taxlil qilishini ta’klif etadi. Savollar beradi. “Globus- Y er modili” nima? Qit’alar okealardan nimasi bilan farq qiladi? Darslikda keltirilgan”Globus- Y er modili” haqidagi amaliy ish bajariladi. Shuningdek “Quyosh va sayyoralar” rasmi ustida amaliy ishlanadi. Sayyoralarning qaysilari yaqin joylashganligi taxlil qilinadi. О‘qituvchi savollar beradi. Qaysi planeta shlyapali? Qaysi sayyora Quyosh yonida joylashgan? kabi. Uy vazifa: Darslikdagi “Globus-Yerning kichiraytirilgan shakli” mavzusini о‘qish. Rasmlarni taxlil qilish, savollarga javob berish, qit’a okeanlar 55 haqida qо‘shimacha ma’lumotlarni о‘rganish va kelasi darsda aytib berish. Kontur ( yozuvsiz) karta qit’a va okeanlar nomini yozish. Mavzu: Oy Yerning yо‘ldoshlaridir. Maqsad: О‘quvchilarni Oy bilan va uning tuzilishi haqida tasavvur va tushunchalar hosil qilish. Reja: 1. Globus haqidagi uy vazifasini tekshirish. 2. Amali ish: rasmlar asosida Oy va uning aylanishi haqida ma’lumot berish. 3. О‘quvchilarni Oy haqidagi hikoyasi 4. Darslik bilan ishlash “ Oydagi tog‘lar” rasmlarni taxlili, savollarga javob berish va topshiriqni bajarish. 5. Oy xarakati xususiyatlari haqida tushuncha. 6. Dars yuzasidan umumlashtirish. 7. Uyga vazifa. Jihozlar. Teleskop rasmi “Oydagi tog‘lar” “ Oy fazolari” jadvali :Oy va Quyosh modil Oyning turli shakllari. Dars mazmuni: О‘qituvchi Globusda va yarim sharlar xaritasida qit’alar, okealar va dengizlarni kо‘rsatib berishni taklif etadi, keuin savollar beradi. Globusni Shimoliy qismidagi nuqtasi nima deb ataladi? (Shimoliy qutb) Har ikki qutbdan bir xil masofada yotgan chiziq qanday nomlanadi? (“Ekvator) Okean nima? Okeanlarni aytib bering. Ular dengizlardan nimasi bilan farq qiladi kabi uy vazifasi tekshirilgach о‘qituvchi Oy, Oydagi tog‘lar, Oy fazolari aks etgan jadval va rasmlarni kо‘rsatadi. Keyin Oyning Yerga eng yaqin joylashgan sharsimon osmon jismi ekani, uning Yerdan 400 ming km uzoqda joylashgani, diametri Yerdan 14 marta kichik, og‘irligi esa 81 marta kam, shu sabab tana og‘irligi Yernikidan ancha engil ekanini tushuntiradi. Oy bizga doim bir tomoni bilan joylashgan. Buni Oyning о‘z о‘qi atrofida joylanish vaqti uning Yer atrofidagi tо‘la aylanish vaqtiga mos kelishi bilan izoxlash mumkin. Oyda kun Yerdagi 2 xaftaga teng: tun ham shunchalik uzoq davom etadi. 56 Oyda atmosfera yо‘q chunki uning yuza qatlami kunduzi +125 0 S gacha qizisa kechasi harorat -176 0 S gacha pasayib ketadi. Oyda suv, suv bо‘g‘lari va tovushlar yо‘q. Oy-Yerning yо‘ldoshi. Oyga yuborilgan maxsus kosmek statsiya yordamida 1959 yilda ilk bor Oyning orqa tomoni suratga olingan Oyning Quyosh va Erga nisbatan holatiga kо‘ra Oy fazolari farqlanadi. Yangi Oy chiqqanida u Quyosh va Y er о‘rtasida bо‘ladi. Yer yoritilgan tomoni bilan joylashadi. Shu boisdan Yerdan kо‘rinmaydi. Keyinroq “Yosh “Oyning yoritilgan о‘rog‘i paydo bо‘ladi. U о‘sadi. Yangi Oy chiqqandan 7 kun о‘tgach osmonda yarim doirani kо‘rish mumkin. 14-15 kunga kelib, Ouning Yerga qarab tо‘rgan tomoni tо‘liq yoritiladi. Oy tо‘lishadi. Oy tо‘lgandan sо‘ng yoritilgan yuza qizaradi. 7 kuniga kelib, Oy tunning yarimida yarim aylana shaklda chiqadi, faqat yoritilgan qismi endi boshqa tomonga bо‘ladi. Keyin о‘qituvchi Oy haroratning xususiyatlari haqida suhbat о‘tkaziladi. Oy qaysi sayyoraning yо‘ldoshi? Oy Yerga necha tomoni bilan joylashadi? (Bitta) Yangi Oy chiqqanda u qaYerda joylashgan? yerga qaysi tomoni bilan tо‘radi? (Yoritilmagan) О‘qituvchi darslikni ochib, rasmni kо‘rib chiqishni va ajratib yozilganlarni shuningdek, sо‘ngi 3ta xat boshi (1 dan, 2 dan , 3 dan). О‘qishni va ba’zi savollarga javob berish topshiriqlarni bajarishni vazifa qilib beradi. Dars sо‘ngida о‘qituvchi savol beradi.Oy yuzasi nimani qaytaradi? (quyosh nurlarini) oy erga qaysi tomoni bilan joylashgan? Uyga vazifa: Darslikdagi “Oy –Yerning yо‘ldoshi” mavzusini о‘qish. Savollarga javob berish, topshiriqlarni bajarish. Tabiatshunoslik daftariga Oy va Yerning diametrini chizish, Oy, Yer, Quyosh g‘aqida she’rlar, topishmoqlarni kо‘chirib yozish. Mavzu: Yerning harakati. Maqsad: О‘quvchilarga Quyoshning ichki va tashqi tuzilishi bilan Quyosh va Oyni qiyoslash. Quyoshning Yer uchun ahamiyatini tushuntirish. Reja: 1. Yer harakati haqida suhbat. 57 2. Amaliy ish yо‘ldoshlarning Quyosh atrofida aylanish taxlili. 3. О‘qituvchining Quyosh haqidagi hikoyasi. 4. Darslik bilan ishlash, 7-rasmning taxlili.Atamalar taxlili. 5. Maqolani о‘qish. Maqola yuzasidan savollar taxlili. 6. О‘quvchilarning qiziqarli materiallari bilan ishlashi . 7. Yakun yasash. 8. Uyga vazifa. Jihozlar: Y er mintaqalari “Quyosh sistemasi” “Yо‘ldoshlarning Quyosh atrofida aylanishi” jadvallari, rasmlar.Dars mazmuni. О‘qituvchi Yer harakati haqida suhbat о‘tkazdi. Yer shari Quyoshga qarab aylansa nima bо‘ladi? (Kun) Teskari tomonga aylansachi? ( Tun) Amaliy ish davomida о‘quvchilar yо‘ldoshlarning Quyosh atrofida qanday aylanishini kо‘radilar. Ular birinchi Merkuriy sayyorasi Quyosh atrofida aylanishini kuzatadilar. О‘qituvchi savollar beradi. Qaysi sayyora Quyosh atrofida aylanadi? (Ploton), Yupetir qaysi sayyora atrofida aylanadi? О‘qiuvchi Quyosh haqida hikoya qiladi. Uning energiyasi kо‘plab sayyoralar uchun muhimligini tushuntiradi. Quyosh yuzasi harorati 600 0 S ichidagi harorati esa bir necha million darajaga etishi biroq yuzaning о‘zida ham harorat bir emasligini, Quyosh koinot bо‘ylab о‘z “oilasi”-sayyoralar kometalar va shu kabi bilan birga haroratlanshini aytadi. Quyosh bir daqiqada 250 km tezlikda harakatlanishini, uning yaroqlovchi gazlardan iborat ekanligini tushuntiradi. Cо‘ng darslikni ochib, ajratib yozilganlarni о‘qishni ta’klif etadi. Rasmdagi “Yer sharidagi mintaqalarni” taxlil etadi. О‘quvchilar turli mintaqalarni qarab chiqishlari lozim. Keyin maqolani о‘qib chiqib, savollarga javob beradi. Yer shari nimalarga bо‘linadi? Issiq mintaqa qaYerda joylashgan? Sovuq mintaqalarchi? kabi. Dars oxirida qiziqarli materiallardan foydalaniladi. Topishmoqlar. Butun dunyoni boqadi, о‘zi emaydi. ( Y er). Kim yiliga tо‘rt marta kiyim almashtiradi. ( Y er). Oyna eshikni chirtmas, chiqar uxlashga qо‘ymas. ( Quyosh). 58 Qip-qizil qizcha osmon bо‘ylab borar. ( Quyosh). Movshy makonchada oltin olmacha. ( Quyosh). Yozda isitadi, qishda sovitadi. ( Quyosh) . Dars sо‘ngida о‘qituvchi о‘quvchilarga savolllar beradi. Quyosh yuzasi harorati qanday?. Quyosh diametri qanday?. Quyoshdan Yergacha bо‘lgan masofa qancha?. Nima sababdan Quyosh Yer yuzasini bir xil isitmaydi? kabi . Uyga vazifa : darsdagi “Yerning harakati “ mavzusini о‘qish, Savollarga javob berish, rasmni chizish. О‘qituvchi keuingi darsga rezina tо‘p olib kelishni taklif etadi. 59 Mavzu : Issiq va yorug‘likning Yerda taqsimlanishi. Yerning sun’iy yо‘ldoshlari va raketalar. Maqsad: О‘quvchilarni Yerda issiqlik va yorug‘likning joylashishi bilan tanishtirish. О‘quvchilarni tabiiy fanlar olimlari bilan tanishtirishda davom etish : Yerning sun’iy yо‘ldoshlari, raketalari va fazogirlari bilan tanishtirish. Reja: 1. Uyga azifasin i tekshirish. 2. Yangi mavzuni tushuntirish. О‘quvchilarning Yerda issiqlik va yorug‘lik taqsimoti haqida hikoyasi. 3. Darslik bilan ishlash. Rasm tahlili. Maqolni о‘qish. 4. Yangi mavzu yuzasidan suhbat. 5. “Tabiatga qiziquvchilar uchun” maqolasini о‘qish. 6. Darsni umumlashtirish uchun suhbat. 7. Uyga vazifa. Jihozlari: “Yerda isssiqlik va yorug‘lik taqsimoti” rasmlari, jadvali, yarim sharlar tabiiy xaritasi, olim va kosmanovtlar suratlari va jadvallar. Dars mazmuni: О‘tilgan mavzular bо‘yicha savol javob nima sababdan yil fasllari almashinadi? Havo harorati nimalarga bog‘liq? Nima sababdan ekvator qattiq qiziydi? kabi. Keyin о‘qituvchi Yerda issiqlik va yorug‘lik taqsimoti haqida hikoya qiladi. Yer Quyoshdan olayotgan issiqlik miqdori kun uzunligiga bog‘liq ekanini tushuntiradi. Kо‘p vaqtlar odamlar Yerni harakatsiz deb bilganlar. Quyosh yer atrofida aylanadi deb о‘ylaganlar. Olimlar shunday Quyosh kichik yer atrofida aylanishi mumkinmi diya о‘ylanib qolishgan. Nikolay KopYernik birinchi bо‘lib Yer о‘z о‘qi atrofida aylanishini ayni paytda Quyosh atrofida ham harakatlanishini aniqlab bergan. О‘quvchilar darslikdagi rasmni о‘rganib chiqishlari kerak, bunda Yerda issiqlik va yorug‘lik tarqalishini bilib olishlari zarur. Chiziqlar Quyosh nurilarini aks ettiradi. 60 Shundan sо‘ng о‘quvchilar bilan Beruniy, Ulug‘bek, Nikolay KopYernik, J. Bruno kabi olimlar haqida suhbat о‘tiladi. 12 aprel 1961 yilda insoniyat tarixida 1 chi marotaba ”Vostok” fazo kemasida kosmanavt (Fazogir uchuvchi). Yuriy Aleksevich Gagarin fazoda parvoz qildi. 1 soatu 48 minut, Yer sharini muvafaqqiyatli aylanib aylanib chiqib, belgilangan joyga qо‘ndi . О‘qituvchi matinni sо‘ngi bо‘limini о‘qib chiqishni topshiradi. Savollar beradi: Ekvatordan qutb tomon issiqlik nima bо‘ladi? (Kamayadi). Qutbdan ekvatorga tomonchi? (Ortadi). Nima sababdan Y er- shar ? kabi . О‘rganilgan mavzu bо‘yicha suhbat: Shimoliy qutb atrofidagi Yer sharining katta qutbi qanday nomlandi? ( Artika). Janubiy qutb atrofichi? ( Antraktida), Ekvatorda Quyoshi nurlari qanday turad i? ( Tikka) kabi. Uyga vazifa : Darslikdagi ” Tabiatga qiziquvchilar uchun” mavzusini о‘qish, tabiatshunoslik daftariga oid maqol-matal, she’r va topishmoqlarni yozish, rasmni chizish. Mavzu: О‘lkamizning Yer yuzasi. Maqsad: О‘quvchilar Yer yuzasining shakllari: “ Vertikal” ya’ni “Tik holat”, “Gorizantal”, “qiya” ya’ni “ nishab holat ” tushunchalari bilan tanishtirish: о‘simlik va hayvonlarning chimli, toshli, qumli tuproqlarda moslashib ketishi. Reja: 1. Oldingi dars materialini takrorlash. 2. Har xil buyumlarning vertikal (tik), gorizontal (qiya) holati tо‘g‘risida suhbat. 3. Yer yuzasining shakllari tо‘g‘risida о‘qituvchining hikoyasi. 4. Pastqam tekisliklar va tepalik tekisliklar ( qirlar) tо‘g‘risida suhbat. 5. Kurgazmali qurollarni namoish etish. 6. Tekisliklar tabiati tо‘g‘risida о‘qituvchi hikoyasi. 7. Umumlashtiruvchi suhbat. 8. Uyga vazifa berish. 61 Jihozlar: pastqadam tekislik va qirning maketi “Tekisliklar va tog‘lar” jadvalli: “ Barxonlar” “Echkiimar” “Yumoloq bosh kaltakesak” nomli rasmlar. Darsning mazmuni: Darslikdagi savollar bо‘yicha oldingi dars materiallini takrorlab chiqish. Sо‘ngra buyumlarni tik, qiya ya’ni nishab holati tо‘g‘risida suhbat о‘tkaziladi. Darsning mazmuni: Darslikdagi savollar bо‘yicha oldingi dars materialini takrorlab chiqish. Sо‘ngra tik, qiya ya’ni nishab holati tо‘g‘risida suhbat о‘tkaziladi. Bunday suhbat о‘tkazish, keyinchalik er sathi uning tuzilishi tо‘g‘risidagi tushunchani shakllantirish uchun zarur bо‘ladi. О‘qituvchi yarim qilib suv olingan grafinni stolga quyib, uni har tomonga engashtirib kо‘radi va о‘quvchilarga suv sathini kо‘zatishni taklif etadi. О‘quvchilar grafin har qanday holatda bо‘lganda ham ichidagi suv yuzasining sathi bir xilda turavirishini kо‘radilar. О‘qituvchi suv yuzasi hamisha tekis holatda bо‘lshini tushuntiradi va sinfda tekis holatda turgan narsalarni birma-bir aytib berishni taklif etadi. О‘quvchilar pol, shif, deraza tokchasi stol yuzasini kо‘rsatadilar. О‘qituvchi doskaga tik va qiya chizig‘ chizib ularni tagiga nomini yozib quyadi. О‘qituvchi bolalarda hosil bо‘lgan geometrik tushunchalarga tayanib, Yer yuzasining shakllari tо‘g‘risida sо‘zlab beradi. Sо‘zlash bir vaqtda Yer yuzasining har xil shaklini tasvirlaydigan, qulda ishlangan maktlarni kо‘rsatadi. О‘qituvchi Yerda tekis yuzalar bо‘lishini ular tekisliklar deb atalishini aytib о‘tadi. О‘lkamizning turli joydagi tekisliklar turlicha bо‘ladi.Ular birinchidan atrofdagi joydan qancha ballandlikda bо‘lshi bilan bir-biri bilan farq qiladi. О‘qituvchi atrofdagi joydan biroz kо‘tarilib turgan bir tkeislikning maketini kо‘rsatadi va past tekislik deyilishini aytadi: Boshqa bir tekilik anchagina kо‘tarilib tо‘radi. Bu qir, ya’ni balandroq tekislikdir. (doskaga о‘qituvchi pastqam tekislik bilan balandroq tekislikning sxemasini chizib kо‘rsatadi.) Sо‘ngra о‘qituvchi “tekislik va tog‘lar” jadvali yuzasidan savollar bо‘yicha suhbat о‘tkazadi. Jumladan. 62 1. Yerning yuzasi qanday bо‘ladi? 2. Siz Yer yuzasining qanday turlari bilan tanishdingiz? 3. Tekisliklar nima? Shundan keyin tushuntirishni davom etadi, tekisliklar katta –katta tekis joylardir. Tekislikda qaysi tomonga qarasangiz ham uzoq –uzoqlar kо‘rinib turadi. Tekisliklar yo о‘t, yoki dov-daraxtlar bilan, ba’zida esa о‘rmon bilan qoplangan bо‘ladi, ba’zan butunlay qum bilan qoplangan tekisliklar ham bor. Ammo tekisliklar kо‘pincha shudgor qilinib, har xil ekinlar ekiladi, bog‘ rog‘lar barpo etiladi. Tekisliklarda dehqonchilik qilish qishloq shaharlar qurish, yо‘llari о‘tkazish osonroq. Sо‘ngra о‘qituvchi О‘zbekiston chо‘llarining tuproqlari chо‘llaridagi о‘simliklari hayvonot dunyosi tо‘g‘risida sо‘zlab beradi. CHо‘llar tabiatini aks ettiruvchi rasmlarni kо‘rsatib qum barhanlaridagi о‘simliklar va hayvonlarning hayoti, ularning issiq iqlim sharoitiga moslashganligida tо‘g‘risida tushuncha hosil qilib beradi, bundan kovrak о‘simligi echkiimarlar, uzunchoq bosh kaltakesaklar, jayronlar haqida, hayotiga alohida e’tibor beradi. Keyin о‘qituvchi darslikdagi tekisliklar xududida yashaydigan о‘simliklar va hayvonlarni kо‘rib chiqadi. U kovrak о‘simlikning tashqi kо‘rinishi tasvirlanib beradi. Kovrakning bо‘yi 3 m gacha etadi, urug‘ini unib chiqqandan to gullaguncha 8-9 yil о‘tadi, u gullab, meva tukgandan keyin qurib qoladi. Shuning chuun bu о‘simliakni asrash kerak. U gel tuproqli chо‘llarda chiroy berib turadi. Juda shakllanib ketadigan guli uzun, yug‘on poyasida о‘ziga xos kosachasimon barglar bо‘ladi. О‘quvchilar rasmlarni kо‘rib, maqolani о‘qib sо‘ng savollarga javob beradilar. Darsning yakunlavchi qismida о‘rganilgan material yuzasidan umumlashtruvchi suhbat о‘tkaziladi. Masalan. 1. Qay xildagi yuzalar bilan tanishib chiqdingiz? 2. Qanday joy tekislik deb ataladi? 3. Past tekislik bilan balandroq tekislik ya’ni “qir”ning bir-biridan farqi? Kabi sо‘ngra о‘quvchilarga past va qir tekisliklarni chizish taklif etiladi. 63 Uyga vazifa : darslikdagi “Ulkamizning Yer yuzasi” mavzusiniо‘qib chiqib savollarga javob yozish: daftarga quyidagi terminlarni yozib olish. “Tekislik”, “barxanlar” va “tushunchalarni” keyingi darsga tushuntirish. 64 Xulosa Kelajakning vorislari bо‘lgan yosh avlodni har tomonlama tarbiyalash xususan tabiat bilimlari bilan qurollantirish, Vatanimiz qudratini yanada mustahkamlashda alohida ahamiyat kasb etadi. Ona zaminimiz bо‘limida Yer yuzasining tuzilishi, suv havzalari, vaqt о‘lchov birligi tushunchalari berilishi, soatni vaqtni aniqlashga doir amaliy ish о‘tkaziladi. Yerning Quyosh atrofida 365 kunda bir marta aylanib chiqishini tushuntirar ekansiz, kecha va kunduz almashinishini globusga biror yorug‘lik tushirib aylantirib kо‘rsatish bilan darsning samaradorligiga erishamiz. Boshlang‘ich sinf о‘quvchilarida ona zaminimiz haqida tushunchalarini kengaytirishda о‘quvchilarga tabiatning inson hayoti va faoliyatidagi о‘rni, Yer haqida, suv va uning ahamiyati, vaqt tushunchasini anglatish ularga soatni bilish malakasini shakllantirish. Vaqtdan unumli foydalanish, ota-ona, katta- kichiklarga yordam berish xislatlarni mukammallashtirish. О‘quvchilarga tabiat sirlarini, tabiatning inson hayotidagi muhim о‘rnini bilgan odamgina uni asrashni, muhofaza qilishni biladi. Y er juda katta shar shakliga ega. Biroq Yer yuzasi hamma joyda har xildir. Yer yuzida minglab kilometrga chо‘zilib ketgan tog‘lar, tekisliklar, suvli, suvsiz joylar bor. Bizning Vatanimiz – О‘zbekistonning Yer yuzasi ham bir xil emasligi. Uning sharq- kunchiqar tomonini baland qorli tog‘lar, katta, keng vodiylar egallaganligi haqida tushunchaga ega bо‘lishi kerak. О‘quvchilarga suvga nisbatan hurmat, mehr-muhabbat va uni tejash hamda undan oqilona foydalanish kabi xislatlarni shakllantirish. О‘quvchilarga soatning tuzilishi, har bir mili nimani kо‘rsatishi hamda raqamlar nimani bildirishi tushuntiriladi. О‘quvchilar soat rasmini chizib, soat mililarini о‘qituvchi aytgan vaqtni kо‘rsatadigan qilib qо‘yishadi va kо‘rsatilgan vaqtni daftarga yozishadi Aniq maqsadda о‘tkazilgan dars mashg‘ulotlari va qо‘llanilgan turli xil dars 65 metodlari boshlang‘ich sinf о‘quvchilarida о‘z о‘lkasi, Vatani, uning sо‘lim tabiatiga mehr-muhabbat uyg‘otishga, tabiatdan oqilona foydalanish, mehnatsevarlikni shakllantirish borasida о‘z samarasini berishiga ishonch hosil qildik. Bizning mazkur bitiruv malakaviy ishimiz о‘z yutug‘i, maqsadi va vazifasiga kо‘ra boshlang‘ich ta’limni rivojlantirish yо‘lidagi mamlakatimizda amalga oshirilayotgan qator vazifalarni hal qilinishida qо‘shilgan kichik bir hissamizdir, deb ishonch bildiramiz. 66 Foydalanilgan adabiyotlar:Foydalanilgan adabiyotlar: 1. I. A. Karimov “ О‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida” Toshkent1. I. A. Karimov “ О‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida” Toshkent –“О‘zbekiston”-2001 yil (16-17 bet).–“О‘zbekiston”-2001 yil (16-17 bet). 2. I. A. Karimov Barkamol avlod О‘zbekiston taraqqiyotining poydevori2. I. A. Karimov Barkamol avlod О‘zbekiston taraqqiyotining poydevori Toshkent “ Sharq nashriyoti 1997 yil.Toshkent “ Sharq nashriyoti 1997 yil. 3. Umumiy о‘rta ta’limning davlat ta’lim standarti va о‘quv dasturi ta’lim taraqqiyoti, 3-maxsus son. Sharq NMK. 4. Bahromov A., Xolxо‘jaeva M. Tabiatshunoslik (3- sinf О‘qituvchilar uchun metodik qо‘llanma). Toshkent- 2008 yil. yil. 5. Baratov P. Tabiatni muhofaza qilish (О‘qituvchilar uchun metodik qо‘llanma). Toshkent- 1991 yil. 6. Grigoryans A.G, Sultonova G.A. (4- sinf О‘qituvchilar uchun metodik qо‘llanma). Toshkent- “ CHо‘lpon” 2003 yil. yil. 7. Grigoryans A.G. Tabiatshunoslikni о‘qitish. T., 1992 yil. yil. 8. Grigoryans A.G. Atrofimizdagi olam. (1-sinf darsligi). T., 2006 yil yil . 9. Grigoryans A.G. Atrofimizdagi olam. (2-sinf darsligi). T., 2005 yil yil . 10 . Grigoryans A.G. va boshqalar. Tabiatshunoslik (3-sinf darsligi). Toshkent, 2005 yilyil . 1 1 . Grigoryans A.G. va boshqalar. Tabiatshunoslik (4-sinf darsligi). Toshkent, 2003 yilyil . 1 2 . Nabiev M va boshqalar. Shifobaxsh ne’matlar. Toshkent, 1986 yilyil . 13. Nuriddinova M.I. Tabiatshunoslikni о‘qitish metodikasi. T., 2005 yil yil . 1 4 . Pratov О‘. Botanika. 5, 6 sinflar uchun darslik. Toshkent, 2003 yilyil . 15. Shokirov Zuhra Boshlang‘ich ta’lim jurnali 10 oktabr 2006 yil. 16. Tо‘xtaev A., Hamidov A. Ekologiya asoslari va tabiatni muhofaza qilish. Toshkent, 1994 yilyil . 1 7 . G‘ulomov. P., Mirzaaxmatova SH Atrofimizdagi olam (2 sinf о‘qituvchilar uchun metodik qо‘llanma). Toshkent- 2008 yil yil 1 8 . Xolmatov X., Xarlamov I. va boshqalar. Meva, sabzavot va ziravor œsimliklarning shifobaxsh xususiyatlari. Toshkent, 1995 yilyil . 67 19. Haydarov S., Nishonov S. Tabiatshunoslik asoslari va bolalarni atrof- tabiat bilan tanishtirish. Toshkent, 1992 yilyil . 20. Haydarov S., Haydarova X. Tabiatshunoslik asoslaridan laboratoriya mashg‘ulotlari. Toshkent, 1990 yilyil . 68 Tabiatshunoslik darsi 4 sinf ‘quvchilari 69 70 M u n d a r i j a Kirish....................................................................................................................3 I. bob. Boshlang‘ich sinf о‘quvchilarining Ona zaminimiz haqida bilimlarni shakllantirish jihatlari................................................................5 I.1. О‘quvchilarni Ona zaminimizga doir umumiy ma’lumotlar bilan tanishtirish...........................................................................................................19 II. bob. Tabiatshunoslik darslarida о‘quvchilarga Ona zaminimiz haqida amaliy bilimlarni shakillantirish yо‘llari.............................................................38 II.1. Pedagogik texnologiyadan foydalangan holda о‘quvchilarga Ona zaminimizga doir dars ishlanmalari...................................................................40 Xulosa.................................................................................................................65 Adabiyotlar rо‘yxati...............................................................................67 Ilova.....................................................................................................................69 71

Похожие

Mehnat ta’limi darslarida o’quvchilarning tadbirkorlik qobiliyatlarini shakllantirish
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining tabiatga doir ilmiy tushunchalarini shakllantirishda pedagogik texnologiyalardan foydalanish
Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarda tabiatga bo‘lgan munosabatini tarbiyalash jarayoni
4-Sinfda geometriya elementlarini o’qitish usullari
Boshlang`ich o`quvchilarining Tabiat jismlari haqidagi tushunchalarni kengaytirishning o`ziga xos yo`llari