“Миллий урф-одат ва анъаналар” мавзусини ўқитиш технологияси - Педагогиka - Дипломные работы

“Миллий урф-одат ва анъаналар” мавзусини ўқитиш технологияси

Загружено в:

29.06.2021

Скачано:

0

Размер:

1629.1005859375 KB

Исакова МуаззамТулқиновна “Психология” йўналиши бўйича қайта тайёрлаш ва малака ошириш кўрси тингловчиси Мавзу: “Миллий урф-одат ва анъаналар” мавзусини ўқитиш технологияси БИТИРУВ ЛОЙИҲА ИШИ

Мундарижа КИРИШ........................................................................................................... I-БОБ. МИЛЛИЙ УРФ-ОДАТ ВА АНЪАНАЛАР ПСИХОЛОГИЯСИНИНГ НАЗАРИЙ ВА АМАЛИЙ МАСАЛАЛАРИ 1.1. Миллий урф-одат ва анъаналарга доир илмий назариялар талқини .. 1.2. Миллий урф-одат ва анъаналарнинг ижтимоий-психологик характеристикаси.......................................................................................... ..... II-БОБ. МИЛЛИЙ УРФ-ОДАТ ВА АНЪАНАЛАР МАВЗУСИГА ДОИР ЭЛЕКТРОН МАЖМУА МУДУЛИ 2.1. Этнопсихология ва дин психологияси фанининг ўқув дастури....... 2.2. Миллий урф-одат ва анъаналар мавзусининг маъруза матни............. 2.3. Миллий урф-одат ва анъаналар мавзусига кейслар ............................ 2.4. Назорат топшириқлари (ЖН,ОН,ЯНлар бўйича саволлар ва тестлар) ……………………………………………………………………………... 2.5. Миллий урф-одат, анъаналар мавзуси юзасидан тақдимот..... ......... Хулоса ва таклифлар...................................................................... ........ Адабиётлари рўйхати ....................................................................................

КИРИШ Битирув лойиҳа ишининг долзарблиги. Жамиятимиздаги ижтимоий, иқтисодий, маънавий ўзгаришлар аввало инсоннинг ўз-ўзини англашини, шахслараро самарали мулоқотни ташқиллашни, фаолиятни шакллантиришни, виждонни поклашни, вужудида миллий ғурур ва миллий туйғуни қарор топтиришни тақозо қилади. Ўзбекистоннинг мустақиликка эришиши муқаддам хукм суриб келган сиёсий, иқтисодий ва тарбиявий тадбирларга янгича мазмун киритди. Ахлоқи покликни қайта тиклаш, ўзбек халқининг миллий ва маданий меросига эхтиёткорлик билан муносабатда бўлиш, аждодларимиз тажрибаларини таълим-тарбия тизимига киритиш бугунги куннинг долзарб вазифаларидир. “Ким бўлишидан қатъи назар, жамиятниниг ҳар бир аъзоси ўз ўтмишини яхши билса, бундай одамларни йўлдан уриш, ҳар хил ақидалар таъсирига олиш мумкин эмас. Тарих сабоқлари инсонни хушёрликка ўргатади, иродасини мустаҳкамлайди” 1 . Бугунги кунда фуқаролар онгида мафкуравий бўшлиқнинг пайдо бўлишига йўл қўймаслик, уларнинг онггига мустақиллик, ватанпарварлик, садоқат каби тушунчаларни сингдириш, уларнинг келажаги буюк давлатнинг муносиб фарзандлари қилиб камол топтириш замон талабидир. Дунёда жуда кўп катта-кичик, турли-туман халқ ва элатлар мавжуд. Ҳозиргача ер кўррасида қанча ҳалқ ва элатлар яшаётгани фанда аниқ эмас. Лекин улар қанча ва қандай бўлмасин, ўз миллий тараққиёти умумий қонуният ва қадриятлар асосида ривожланади. Жаҳонда ҳеч бир миллий бирлик ёки этник жараён соф бир хилда намоён бўлмайди, чунки ҳозиргача соф миллат ёки ҳалқ бўлмаган. Халқларнинг пайдо бўлиши ва шаклланиши жуда ҳам ўзоқ тарихий даврни қамраб олади. Кўпчилик этнослар қулдорлик давридан бошлаб илк феодализм тўзумигача мураккаб этник жараёнлар натижасида юзага келган. 1 Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. – Тошкент, 1998. – 9 бет.

Уларнинг этногенези ижтимоий-иқтисодий тарих билан боғлиқ ҳолда тадқиқ қилинади. Ҳар бир тараққий этган халқнинг ўз тили, урф-одати, адабиёти, санҳати, анъанавий моддий ва маънавий бойликлари бўлади. Ўзбек халқи ҳам дунёдаги энг маданий қадимий халқлардан бири сифатида мана шундай хазинага эга. Бу билан биз хақли равишда фахрлансак арзийди. Бунинг учун ўша қадимий маданиятни билишимиз, сақлашимиз ва кейинги авлодларга ҳам етказишимиз инсоний бурчимиздир. Шуни унутмаслик керакки, асрлар давомида шаклланган урф-одат, маросим, адабиёт, санъат, соф этник ҳолда ривожланмаган. Аксинча, қадимдан биз билан ёнма-ён ҳаёт кечириб келган қардош қирғиз, қозоқ, туркман ва тожик халқларининг бевосита таъсири, иштироки ҳамда ҳамроҳлигида яратилган, ривожланган ва тараққий этган. Ўзбекистоннинг келажаги, унинг истиқболи,биринчи навбатда ёшлар тарбиясига, уларни соғлом қилиб ўстиришга, миллий ғоя, миллий мафкўра ва ўз ватанига садоқат руҳида тарбиялашга боғлиқ бўлиб, бу мураккаб жараённи муваффақиятли амалга ошириш мустақил мамлакатнинг энг долзарб вазифаларидан биридир. Шунинг учун ҳам, Президентимиз Ислом Абдуғаниевич Каримовнинг “Мамлакатимизнинг истиқболи ёш авлодларимиз қандай тарбия топишига, қандай маънавий фазилатлар эгаси бўлиб вояга етишига, фарзандларимизнинг ҳаётга нечоғлик фаол муносабати бўлишига, қандай олий мақсадларга хизмат қилишига боғлиқ эканлигини ҳамиша ёдда тутишимиз керак” деб таъкидлагани бежиз эмас. Шу боисдан ҳам бугунги кунда ёшларни миллий қадриятларимизга асосланган холда таълим-тарбия бериш мустақил Ўзбекистоннинг давлат сиёсатида устивор аҳамият касб этаётганлиги томонлама назарий ва амалий жиҳатдан ўрганиш ва таҳлил этишни долзарблигидан далолат беради. Миллий урф-одат ва анъаналарни психологик ўрганишининг долзарблиги қуйидагилар билан белгиланади:

 биринчидан, миллий қадриятларимизга нисбатан жамият томонидан алоҳида муносабатнинг шаклланаётганлигини, яъни баркамол шахс камолотида унинг ўрни беқиёслиги;  иккинчидан, миллий урф-одатлар, анъана ва маросимлар ёшларни ахборот хуружларидан химоялашда энг таъсирчан химоя восита ва механизмлардан бири сифатида эътироф этилганлиги;  учинчидан, дарс жараёнида Президентимизнинг миллий қадриятлар борасидаги фикрларини ёшларга ҳам назарий, ҳам амалий жиҳатларини батафсил ёритиш имкониятининг мавжудлиги белгилаб беради. Битирув лойиҳа ишининг мақсади. Этнопсихология ва дин психологияси фанининг “Миллий урф-одатлар ва анъаналар” мавзусини ўқитишнинг назарий ва амалий масалаларини тадқиқ этиш, мавзу юзасидан электрон ўқув модул ишланмасини шакллантириш ҳамда ўқитишни такомиллаштириш бўйича хулосалар ва тасиялар ишлаб чиқишдан иборат. Битирув лойиҳа иши мақсадидан келиб чиқиб қуйидаги вазифалар белгилаб олинди:  биринчидан, миллий урф-одат ва анъаналарни назарий жиҳатдан ўрганиш;  иккинчидан, миллий урф-одат ва анъаналар борасидаги билимларни назарий ва амалий таҳлил қилиш;  учинчидан, миллий урф-одат ва анъаналар мавзусининг ўқув услубий таъминотини ёритиш;  тўртинчидан, миллий урф-одат, анъаналарнинг ижтимоий- психологик механизмларини ўрганишнинг амалий жиҳатдан тадқиқ қилиш;  бешинчидан, м иллий урф-одат, анъаналарнинг ижтимоий- психологик механизмлари мавзусини ўқитиш уни янада такомиллаштириш юзасидан таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқиш. Битирув лойиҳа ишининг объектини Мирзо Улуғбек номидаги Ўзбекистон Миллий университетида ўқитилаётган Этнопсихология ва дин

психологияси фани соҳасидаги назарий масалалар ва ташқилий характерга эга бўлган хужжатларни ўрганишни ташқил этади. Мавзунинг предметини Фарғона давлат университети Психология таълим йўналишида (5210200-Психология (фаолият тури бўйича)) “ Этнопсихология ва дин психологияси” фанидан таҳсил олаётган талабаларни ўқув фаолияти ташкил этади. Битирув лойиҳа иши назарий ва амалий аҳамияти шу билан белгиланадики, тадқиқот натижасида олинган хулосалар “ Этнопсихология ва дин психологияси ” фани бўйича ташкилий характерга эга бўлган ҳужжатларни ишлаб чиқиш учун амалий дастур бўлиши мумкин. Олинган хулоса ва билдирилган таклифлардан таълим муассасалари фаолиятида, Этнопсихология ва дин психологияси фанларини ўқитишда ва такомиллаштиришда фойдаланиш мумкин. Битирув лойиҳа ишининг тузилиши ва ҳажми. Битирув лойиҳа иши кириш, икки боб, еттита параграф, хулоса ва фойдаланилган адабиётлардан иборат ҳолда ёритиб берилган. Битирув лойиха ишида 30 га яқин адабиётлардан фойдаланилган. Ишнинг асосий ҳажми 80 бетни ташкил этади.

I-БОБ. МИЛЛИЙ УРФ-ОДАТ ВА АНЪАНАЛАР ПСИХОЛОГИЯСИНИНГ НАЗАРИЙ ВА АМАЛИЙ МАСАЛАЛАРИ 1 . 1-§. Миллий урф-одат ва анъаналарга доир илмий назарияларнинг психологик талқини Бошқа халқларга хос психологик хусусиятларни билиб олишга, ўзга элат, қабила ва уруғларнинг хатти-ҳаракати ва яшаш тарзини ўрганишга қизиқиш қадим замонлардаёқ бир қанча эҳтиёжлар, аввало савдо-сотиқ ва ҳарбий мақсадлар натижасида вужудга келган. Қадимги дунё мутафаккирлари Демокрит, Гиппократ, Аристотел, Геродот ва бошқалар барча ижтимоий ва психологик ҳодисаларни тушунтириб бериш учун ягона бўлган умумий принсипларни қидириб топишга ҳаракат қилдилар. Халқларнинг психологик хусусиятларини табиий-иқлим ва бошқа географик омиллар билан боғлаб тушунтириш фақат қадимги дунё олимларига хос бўлиб қолмасдан, бундай талқин ХVIII-ХIХ асрларда яшаб ижод этган бир қанча йирик файласуфлар ва психологлар Монтескъе, Гегел, Гумболдт, Штейнтал ь , Ласарус ва бошқаларда, шунингдек, ҳозирги даврдаги айрим со ц иолог ва психологларда ҳам учрайди. Ижтимоий психологиядаги географик оқимнинг асосчиларидан бўлган машҳур Француз олими Ш.Монтескъе (1689-1755) халқлар ўртасидаги психологик тафовутларни асосан кишилар натижаси, одамларнинг кўпайиб бориши деб тушунтирди. Монтескъенинг бу назарияси ўша даврда ҳукмронлик қилиб турган ижтимоий ҳодисаларни ҳам, халқ хаётидаги воқеаларни ҳам илоҳиёт номи билан тушунтириб бераётган диний ақидаларга қарши қаратилган бўлиб, ижтимоий ҳаёт ҳодисалари ҳеч қандай самовий кучлар таъсири остида вужудга келмасдан, аксинча, ўзининг келиб чиқиши билан табиий кучларга дахлдорлигини, шунинг учун ҳам уни дин намоёндалари эмас, балки илм-фан билан шуғулланадиган кишилар тушунтириб бериши кераклигини кўрсатди. Монтескъенинг бу қарашлари ўз даври учун анча прогрессив аҳамият касб этиб, табиат ва жамият ҳодисаларига материалистик ёндашиш эди. Монтескъе ўзининг географик детерминизм назарияси билан ўз давридаги

олимларнинг кўпидан устун турди. Лекин у географик муҳитнинг ролини мутлоқлаштириб, тарихий жараённинг асосий ҳаракатлантирувчи омилларини инкор этди. Бу эса ХIХ аср ўрталарида унинг издошларини мустамлакачилар зулми остида эзилиб келаётган халқларнинг тарихий тараққиётдаги қолоқлиги сабабларини тушунтириб беришда реаксион хулосалар қилишга олиб келди. Кейинги юз йилликлар мобайнида ер шарида иқлим деярли кескин ўзгаришлар содир қилмади. Лекин инсоният ҳаётида катта ижтимоий тарихий ўзгаришлар бўлиб ўтдики, бу ўз навбатида, халқларнинг психологик қиёфасини ўзгартириб юборди. Шунингдек, психологик хусусиятларнинг шаклланишида географик мухитнинг ролини ҳам бутунлай инкор этиб бўлмайди. Табиий географик муҳит халқнинг яшаши учун зарур бўлган доимий ва зарур шарт-шароит сифатида унинг психологиясини шаклланишида ва ривожланишида муҳим рол ўйнайди. Немис психологи В.Вундт миллий психологик қиёфани ўрганишда индивидуал психология билан миллий психологияни аралаштириб юборган ўз замондошларини, хусусан, Ласару с ва Штейнталларни қаттиқ танқид қилди. Вундт қарашларининг муҳим томони шундаки, у миллий психологик қиёфа шаклланишини тарихий шарт-шароитлар асосида тушунтириб беришга ҳаракат қилди. Масалан, у немис халқининг психологик қиёфасини таҳлил қилганда, улар характерида тадбиркорлик, ҳар бир ишни ҳисоб-китоб билан қилишлик, батартиблик ва Ватан олдидаги бурчни яхши ҳис қилиш каби ижобий хислатлар билан бирга, бошқаларга кўр-кўрона тақлид қилишлик ҳам борлигини кўрсатиб берди. Бу камчиликнинг вужудга келишида Германиянинг сиёсий фаолиятида бошқа Европа давлатларига қараганда кейинроқ майдонга чиқиши ва Германияда ўрта асрчилик, диний мутаассиблик билан янги давр рухи ўртасидаги юз йиллар мобайнида давом этган кўраш натижаси бўлиб, бу тарихий просесс немисларнинг миллий психологик қиёфасига ўз таъсирини кўрсатган деб тушунтиради, у. В.Вундт қарашларида бирмунча тўғри фикрлар мавжуд бўлса-да, лекин у ҳам миллий психологик қиёфанинг асосий масалаларини илмий асосда ҳал

қилиб бера олмади. Уйғониш давридаги аждодларининг психологик қиёфасини таҳлил қилишга ҳаракат қилган ва бу соҳада маълум натижаларни қўлга киритган Француз психологи Роберт Мандрунинг ҳам қарашларида, хулосаларида бирмунча ижобий фикрлар бор. ғарбдаги қатор оқимлар фикрларидан фарқли ўлароқ, у психологик хусусиятларнинг вужудга келишини жамиятдаги мавжуд соҳаларнинг тараққиёти билан боғлаб тушунтиришга ҳаракат қилди. Мандру табиат кучлари олдида ўзини ожиз ҳис қилиш ХVII-ХVII аср одамлари учун характерли хусусият, деб қарайди. Турли-туман қийинчиликлар ва фалокатлар билан тинимсиз кўраш олиб бориш бу давр кишиларини ўта таъсирчан ва кучли ҳиссиёт эгаси қилиб қўяди. Куч ишлатишнинг ҳар қандай кўринишлари маъқулланган ва кучли ҳиссиётларнинг намоён бўлиши учун шароит яратилган бундай муҳитда кишиларда шундай психологик кечинмаларга нисбатан эҳтиёж вужудга кела бошлайди. Шу сабабли кишиларнинг кучли эҳтиросини қондириш учун уларда кучли кечинмаларни вужудга келтирадиган, ларзага соладиган турли- туман томошалар ва кўнгил очишлар, жазолашларнинг энг ашаддий шакллари - чопиб ўлдириш, ўтда куйдириш, дорга осиш ва бошқалар вужудга келган. Мандрунинг юқорида келтирилган фактлари Уйғониш даври кишиларига хос бўлган хусусиятларни тушунтириб беришга бўлган интилишининг натижаси бўлганлиги учун хам диққатга сазовордир. Н. Жандилдин қозоқ халқига бўлган айрим вазминлик, камсуқумликни хўжалик юргизиш хусусиятлари билан боғлиқ деб кўрсатади. қозоқ халқининг тақдири ва турмуш тарзи бошқа йўсинда давом этди. Улар яшайдиган табиий географик шароит - бепоён адир ва қирлар чорвачилик билан шуғулланиш учун қулай бўлиб, улар бутун умр чорвачилик билан шуғулланиб келишди ва чорвачилик уларнинг хўжалик ҳаётининг деярли бутун қисмини ташқил этиб келди. Аҳолининг тарқоқ ҳолда жойлашуви ўзаро алоқа ўрнатишни қийинлаштирарди. Натижада улар ўзоқ вақт давомида ёлғиз яшашликка мажбур эдилар. Бу эса юқорида айтилганидек, ўзаро муомалада камгапликни,

ҳатто ўзининг энг нозик ва қайноқ туйғуларини баён этишда вазминликни вужудга келтирарди. Ўрта Осиёдаги халқлар тарихи ва этнографиясини ўрганишда икки оқим мавжуд эди. Улардан бири улуғ давлатчилик интилишларига асосланган буржуа - дворян маданияти манфаатларига, иккинчиси эса, демократик маданият манфаатларига хизмат қилар эди. Биринчи оқимга катта амалдорлар, юқори мартабали шахслар ва чоризмнинг мустамлакачилик сиёсатини ифода этувчи бошқа кишилар, иккинчи оқимга эса, илғор тафаккур эгалари - ўқитувчилар, докторлар, муҳандислар, агрономлар, оддий амалдор ва хизматчилар кирар эди. Ўзбек халқи этнографиясини ўрганиш билан шуғулланган Н.Т.Остроумов, Н.С.Ликошин сингари тадқиқотчилар ўз асарларида чоризмнинг мустамлакачилик сиёсатини тарқиб қилдилар. Бироқ шуни ҳам қайд қилиб ўтиш керакки, бу тоифадаги тадқиқотчилар асарларида маҳаллий аҳолининг турмуши, маданий ҳаётига доир фактларга асосланган бир қанча диққатга сазовор материаллар ҳам мавжуддир. Ўрта Осиё юришлари даврида В.В.Радлов, А.П.Федченко, А.Л.Кун каби тадқиқотчилар жуда кўп самарали ишлар олиб бордилар. Атоқли лингвист ва фолклорист В.В.Радлов Ўрта Осиё халқларининг тили ва этнографияси ҳақида анча қимматбаҳо материаллар тўплаган эди. У 1868 йилда Зарафшон водийси бўйлаб саёҳат қилиб, (Ўрта Осиё халқларининг тили ва этнографияси ҳақида) ўзининг шахсий к у затишлари ва қисман маҳаллий аҳоли ҳикоя қилиб берган маълумотлар асосида қизиқарли очерклар ёзди. Очеркларда сунъий су ғ оришни уюштириш масалаларига алоҳида эътибор берди. Шаҳар ва қишлоқларнинг номлари, аҳолининг типлари, кийим ва таомлари, хотин-қизларнинг аҳволи, ички ҳаёт, рақслар ҳамда ўзбекларнинг уруғ тоифаларини тасвирлайди. Туркистон Университетида ўзбек этнографияси бўйича махсус к у рс киритилиб, этнография фанининг ташвиқотчиси Н.С.Ликошин т у зган бу к у рс

дастури диққатга сазовордир. Бундан ташқари институт қошида илмий тўгараклар т у зилиб, маҳаллий халқларнинг этнографиясини ўрганишга катта эътибор берилган. Кейинчалик Ўрта Осиё Давлат Университетининг махсус факул ь тетига айланган Шарқ институти ўқиш дастурида этнография предметига алоҳида эътибор берилганлиги туфайли уни тугатганлар ичида йирик этнограф олимлар етишиб чиқди. Кейинги йилларда этнографик, психологик тадқиқотларнинг кенг кўламда амалга оширилиши кўп мураккаб миллий муаммоларни ечиш, янги жамият қуриш каби муҳим амалий вазифаларни ҳал қилиш зарурияти билан боғлиқ эди. Бу йилларда жуда кўп тадқиқотлар ўтказилиб, улар катта аҳамиятга эга бўлган. Жумладан, 1917 йил инқилобидан сўнг Ўзбекистон шароитида турмуш тарзининг ўзгариши билан ўзбек халқи психологиясининг ҳам ўзгарганлигини кўришимиз мумкин. А.Р.Лурия бошчилигидаги бир гуруҳ олимлар тадқиқот бошладилар. Тадқиқотдан кўзланган мақсад билиш жараёнларининг ўзгарганлигини исбот қилиш эди. Тадқиқотчилар ўз-ўзини англаш ва ўз хулқ-атворини таҳлил қилиш борасида уйда ўтирган аёллар, саводхонлик кўрсларида ўқиётган аёллар ҳамда педагогика билим юртларида таълим олаётган қизлар ўртасида фарқларнинг мавжудлигини текширди. Тадқиқот ўз-ўзини таҳлил қилиш методи ёрдамида ўтказилган бўлиб, аёлларга турли саволлар орқали ўз шахсига хос хусусиятларни, ўзидаги етакчи сифатларни аниқлаш ва баъзи психологик ҳолатларга баҳо бериш топшири ғ и берилди. Лекин жавобларнинг сифати аёлларнинг билим савиясига ва ижтимоий алоқалар тизимида тутган ўрнига боғлиқ бўлиб чиқди. Уйда ўтирган аёллар кўп ҳолларда қўйилган саволни ҳам англамасликлари аён бўлди. Масалан, аёлларга ўзидаги ёмон сифатларни айтиш топшириғи берилганда, улар ёмон қўшниларини кўрсатишган. Умуман олганда, улар ўз-ўзини баҳолашдан кўра бошқаларни баҳолаш, уларга сифат характеристикаларини беришга мойил бўлганлар. А.Р.Луриянинг асосий мақсади миллий психологик хусусиятларни ўрганишда тарихий прин ц ипга таяниш лозимлигини исботлаш ҳамда миллий

психологиянинг ҳаёт тарзига, шахснинг жамиятда, кишилар муносабатлари тизимида тутган ўрнига бевосита боғлиқлигини исбот қилиш эди. Лекин тадқиқотнинг аҳамияти шунда эдики, унда биринчи марта миллий психологияни ўрганишга ёрдам берувчи методлар ва услубий прин ц иплар синаб кўрилди. Э тнографик ва этнопсихологик тадқиқотлар ўтказишда, ёш Туркистон республикасининг фан ва маориф таш к илотлари анча жонкуярлик қилганлар. У пайтда таш к ил қилинган экспедисиялар ҳам яхши фаолият кўрсатганлар. Улар маҳаллий этнослар ва этник гуруҳлар тўғрисида бой этнографик ва миллий психологик маълумотлар тўплаганлар. Айниқса, тадқиқот дастурига киритилган масалалардан аҳоли жамоатчилигидаги анъаналари, диний эътиқодлари, урф-одат ва маросимлари, анъанавий хўжалиги ва маданий турмуши, эҳтирослари ва миллий ҳис-туйғулари муҳим аҳамиятга эга бўлган. Бир гуруҳ тадқиқотчилар ўзбекларнинг амалий санъати, урф-одати ва маросимлари, халқ театри ва ўйинлари тўғрисида кўплаб илмий маълумотлар тўплашиб, асарлар чоп этганлар. Бу соҳада кўплаб тадқиқотчилар самарали натижаларга эришганлар. Шундай экан, миллий психологик қиёфанинг асосий элементларидан бўлган урф-одат, анъана, удум ва турли маросимларни атрофлича ўрганиш, уларнинг вужудга келиши, намоён бўлиши, сақланиши ва ўзгарувчанлиги каби қонуниятларни очиб бериш ҳам назарий, ҳам амалий жиҳатдан аҳамиятга эгадир. Зеро, бўларда фақат айрим индивиднинг эмас, балки бутун бир халқнинг, миллатнинг ижтимоий эҳтиёжлари, ахлоқ нормалари, хоҳиш ва истаклари, амалий тажрибалари ва тарихий яшаш шароитлари ўзига хос равишда мужассамлашган бўлади. Урф-одат ва анъаналар янги инсонни тарбиялашга дахлдор бўлган соҳаларнинг ҳаммаси билан ўзвий боғланиб кетганлиги учун ҳам катта аҳамиятга эга. Одамзод онгли ҳаёт кечира бошлагандан буён вужудга келган урф-одатлар ва маросимларни, удум ва анъаналарни ҳисоблаб чиқиш қийин. ҳар бир даврнинг, ҳар бир халқнинг ижтимоий-иқтисодий тараққиёти,

табиий-географик шароитга мос бўлиб тушадиган ва уни ўзида акс эттирадиган урф-одат, анъаналари бўлади. Чунки урф-одат ва анъаналар халқнинг ҳаёт кечириши, ижтимоий ва маънавий фаолияти жараёнида туқилади. ҳар бир халқ ўз тарихи давомида яшаш шароитининг характер ва хусусиятларидан келиб чиққан ҳолда ва амалий эҳтиёжлари натижасида кишилар хатти-ҳаракатининг маълум нормаларини яратади. Кишилар ҳ атти - ҳаракатининг бу йўл-йўриқлари авлоддан-авлодга ўтиши билан урф-одат ва анъаналарга айланиб қолади. Ўрта Осиё ва Кавказ халқларининг айримларида мавжуд бўлган " қ алин" бериш одатини ўрганишган баъзи олимлар, ҳозирги даврга келиб, бу одат фақат символик қимматга эга бўлиб қолганини кўрсатишмоқда. Маълумки, экзогам никоҳи ҳукм сурган даврларда қиз олиш ва қиз бериш бир қабила ёки уруғ доирасида бўлмасдан, бошқа қабила ва уруғлар билан бўлар эди. Бир қабила бошқа қабилага қиз бергандан кейин, қиз берган қабила ёки оила заифлашиб қолмаслиги учун улар ҳам албатта, қўшни қиз олишлари ва шу билан аҳоли ўсиш нисбатини сақлаб туришлари керак бўлган. Лекин айнан шу пайтда қўшни қабилада бўйи етган қизнинг бўлмаслиги ёки биринчи қабилада вояга етган йигитнинг бўлмаслиги натижасида қиз алмаштиришлар ҳам учраган, лекин жуда кам ҳоллардагина амалга ошган. Бу ҳолларда йигит томон қиз бериш имконияти келгунга қадар қиз томонга турли-туман мол-дунё ҳисобида заколат ёки ҳ озирги тушунчамизча " қ алин" бериб турган. К у затишлар яна шуни кўрсатадики, турли халқларда у ёки бу нарсага нисбатан мавжуд бўлган та ъ қиқлар, ма ъ н этишликларнинг ҳаммаси ҳам бема ъ ни ва зарарли эмас экан. Аксинча, кўпгина та ъ қиқлар одат ёки диний ақида бўлганлиги учунгина эмас, балки турмуш зарурияти ва кишиларнинг эҳтиёжларига мос келганлиги учун ҳам асрлар давомида авлоддан авлодга ўтиб келган. Масалан, бир вақтлар ислом дини томонидан тўнқиз гўштини исте ъ мол қилишни та ъ қиқланиши маълум гигиеник зарурат билан вужудга

келган экан. Яман Демократик Республикасида бир неча йиллар ишлаб қайтган врач К.Н.Суворовнинг ёзишича, "… Арабистон шароитларида тўнқиз гўшти та ъ қиқланиши мақсадга мувофиқ бўлган, чунки бу гижжа ва шунга ўхшаш касаллардан сақлаган". Бу мисоллар Н.Сарсенбаев кўрсатганидек, "… урф-одат ва анъаналар онгли равишда кириб келади, лекин уларнинг таъсири стихияли бўлади". Дарҳақиқат, урф-одатлар авлоддан-авлодга ўта бориб, урф-одат ва анъаналар бажарилиб турилиши зарур бўлган барқарор нормаларга айланиб қолган. Мустаҳкамланиб қолган урф-одат ва анъаналарга амал қилмаслик кўпчилик томонидан қораланган. 1 . 2-§. Миллий урф-одат ва анъаналарнинг ижтимоий-психологик характеристикаси Ҳар бир халқнинг психологик хусусиятлари миллий характерида, қобилиятлари, дидида, унинг ижтимоий тарихий ривожланиш жараёнида шаклланиб келаётган барқарор хислатларида мавжуд бўлади. Халқнинг рухий ҳолати унинг миллий маданиятида, тилида, яъни адабиётида, меъморчилигида, қўшиқ, мусиқа, кийиниш ва урф-одатларида акс этади. Ижтимоий-иқтисодий тараққиёт халқ маданиятининг умумий мазмунини ўзгартирса ҳам, аждодлар яратган маънавиятдаги илғор мазмун ва шаклларни, халқнинг миллий ва руҳий характерини ифодаловчи ва башариятга хизмат қиладиган томонларини сақлаб қолади. Ана шуларга кўра анъаналарни авлодлар бирлиги ва боғланишини ифода этувчи восита сифатида талқин қилиш мақсадга мувофиқ. Анъаналарнинг тарихига назар ташласак, маданиятшунос олим У.Қорабоевнинг маълумот беришича, анъаналарнинг илк шакллари ибтидоий жамиятга бориб тақалади. Олим ўша пайтдаги “Оргаист байрамлар”ни мисол қилиб келтиради. Бу анъанадаги “эркакликка ўтиш” маросимини у қуйидагича таърифлайди: “Ўспирин бу маросимга ўзоқ вақт тайёргарлик кўриб, ўзининг ҳаётга тайёрлиги ва кучини намойиш қилишга интилган. У

маросимда қийналган, синалган, имтиҳондан ўтказилган. Сўнг эса у болалаик одатларини ташлаб катталарга қўшилган, бирга овга бориб меҳнат қилган” 2 Анъаналар ана шу тариқа пайдо бўлиб, авлоддан-авлодга ўтиб, шаклланиб, ривожланиб, ҳар бир авлод, халқ, миллат тараққиётининг ижтимоий тарихий босқичларида ўзининг ўчмас изини қолдириб келмоқда. Анъана грекча “tradition” сўзидан олинган бўлиб, “ўтказаман” деган маънони англатади. Агар унга таъриф берадиган бўлсак, анъана ижтимоий ҳодиса бўлиб, кишилар онгида ва ҳаётида ўз ўрнини топган, ижтимоий ҳаёт, меҳнат, маданиятнинг ҳамма соҳаларига хос бўлган, ҳодисаларнинг жуда кенг доирасини қамраб олган, авлоддан-авлодга ўтиб, такрорланиб турадиган, умум ёки маълум гуруҳ томонидан қабўл қилинган тартиб- қоидалардир. Урф-одат – маълум нароит таъсирида вужудга келиб, кишилар турмушига сингиб кетган, кундалик ҳаётда учраб ва маълум муддатда такрорланиб турувчи хатти-ҳаракат, кўпчилик томонидан қабўл қилинган хулқ-атвор қоидаларидир. Маросим – инсон ҳаётида муҳим бурилиш дақиқаларини қайд этадиган, расмийлаштирадиган, бевосита кишилар гувоҳлигида ва руҳий кўтаринқилик вазиятида ўтадиган, бажарилиши қатъий кетма-кетликда талаб қилинадиган, ўзининг умум қабўл қилган рамзий ҳаракатларига ва тўзилишига эга бўлган ҳаётий тадбирдир. Миллий урф-одат ва анъаналар аҳамият жиҳатидан бир-бирига яқин тушунчалардир, лекин тенг кучли тушунчалар дея олмаймиз. Чунки биринчидан, миллий урф-одат ва анъаналарнинг умумийлиги маънавий ҳаёт маҳсулидир. Иккинчидан, авлодддан-авлодга ўтиб боради, учинчидан, кишилар фикри ва туйғуларини мустаҳкамлайди, қолаверса, уларни бирлаштириб турувчи кучли воситага айланиб қолишлигидир. Бироқ уларнинг тенг кучли эмаслиги, биринчидан, урф-одатлар анъаналардан илгари юзага келганлиги, иккинчидан, “анъана” тушунчаси 2 Қорабоев У. Ўзбекистон байрамлари.Тошкент, 1990.15-бет.

“урф-одат” тушунчасидан кенгроқ маънога эга эканлиги, учинчидан, урф- одатлар анъаналардан ҳаракат доираси бўйича эмас, балки ижтимоий функцияси билан фарқланишидир. Урф-одатлар у ёки бу аниқ ҳолатда, маросимда инсон қандай амаллар бажариши кераклигини аниқ кўрсатиб беради. Анъаналар эса аниқ ҳолатлар учун эмас, балки маънавий сифатларни намоён этишга қаратилгандир. Масалан, йигит ва қизнинг вояга етиб уйланиши ёки турмушга чиқиши анъана, унинг ўтказилиши маросим, маросимдаги амалларнинг бажарилиши эса урф-одатдир. Бугунги кунда миллий қадриятларимизга қизиқиш уларга эътибор кучайиб бормоқда. Чунки 1-дан, миллий қадриятларимизга нисбатан жамият томонидан алоҳида муносабатнинг шаклланаётганлигини, яъни баркамол шахс камолотида унинг ўрни беқиёслиги, 2-дан, болалар тарбиясидаги хулқий оғишларнинг олдини олишда мактаб-оила-маҳалла ҳамкорлигининг тизимли ташқил қилинганлиги нисбатан таъсирнинг кучайганлиги билан тушунтириш мумкин. Респуликамиз худудида яшовчи хар бир миллатнинг ўзига хос маданияти мавжуд бўлиб, бу маданият миллийликни ифодалайди. Ўзбек оилаларида миллий ўзига хосликнинг хулқ-атворда, шахс сифатларида, ҳаттоки, уй қурилиши, озиқ-овқат ва оилавий муносабатларда қанчалик акс этиши, исбот талаб қилмайдиган ҳақиқатдир. Мисол учун нон бу тириклик мазмуни, ҳаёт манбаидир ва у шу бирга дастурхонимиз кўркидир. Шу боисдан аждодларимиз нонни муқаддас деб билганлар ва у ҳақда қўшиқлар, достонлар тўқиганлар. Ерда ётган бир бурда нонни ҳам дарҳол олиб кўзимизга суртишимиз, эҳтиётлаб, покиза жойга қўйишимизнинг онгимизга сингдирилган тарбиявий таъсирнинг маҳсулидир. Нон билан боғлиқ миллий удумлар ҳам ота-боболаримизнинг беҳад донишмандлигидан далолат беради. Зеро, халқ назарида ҳамма нарса: ор-номус, виждон ҳам, иймон ҳам нонни эъзозлашдан бошланади. Инсон хулқи ва хатти-ҳаракатини тартибга солиш ва бошқаришда ижтимоий одатлар алоҳида аҳамиятга эгадир. Ахлоқ хулқ намуналари кўп

марта такрорланиб шахснинг сезги аъзоларида мустаҳкамланиб боради ва аста-секин одатга айланади. Уларнинг кундалик ҳаётда ўзлуксиз равишда такрорланиб туриши эҳтиёжга айланиб боради. Миллий урф-одатлар шахс хулқини тартибга солишга хизмат қилади ва уларни ортиқча зўриқишлардан ҳоли этиб, инсоннинг истак ва мақсадлари муштараклигини юзага келтиради. Ташқи қўзғатувчилар бўлиб ҳисобланмиш миллий урф-одатлар ва анъаналарни бола ҳали ўзлаштирмаганига қарамай, унга таъсир эта олади. Инсон одатларни тўлиқ ўзлаштириб олганидан сўнг унинг ички бошқарув функциясига айланади. Урф-одатлар, анъаналар ижтимоий психологик ҳолат сифатида инсоннинг идеалларини, дидини, эҳтиёжлари ва дунёқарашини, ишонч ва эътиқодини, шахс фаоллигини белгилайди. Масалан, қадимдан ўзоқ сафарга отланилганда “сенинг шаънингга гард юқтирмай қайтайин”, деган маънода остона ўпилиб, гарди кўзга суртилган. Сафардан қайтилгандан сўнг ҳам остона ҳурмати бажо келтирилган. Оилада вояга етаётган фарзандлар катталарнинг бу хатти-ҳаракатларини англаб етмасалар-да, лекин кўзатиб борадилар. Ҳамда секин-аста уларнинг моҳиятини тушуна бошлайдилар. Ўспирин остонанинг муқаддаслиги, унинг шаъни, оила, маҳалла, қариндош уруғларнинг обрўси эканлиги кўча-куйда, дўстлар орасида хизматда ва меҳмонда бўлганда ҳам ижтимоий одатларга амал қилиш кераклигини, шу анъаналар таъсирида унинг хулқини баъзи бир хислатлари шаклланиб бораётганлигини англай борадилар. Ҳар бир ҳаракат ва фаолиятга ундовчи куч бу мотив ҳисобланади. Эҳтиёж эса ҳаракатга ундовчи англанилган мотив вазифасини бажариши мумкин. Анъаналар таркибидаги одатни адо этиш кезида шахснинг маънавий эҳтиёжини миллий урф-одатлар ва анъаналарни бажариш вужудга келтиради. У ёки бу урф-одат ва анъанани бажариш учун шахсда унга нисбатан қизиқиш туйғуси пайдо бўлиши лозим, бу эса ўз навбатида унинг хулқини маълум қоидалар асосида тартибга солиб туради. Эҳтиёж билан ўзвий боғлиқ бўлган мотивлар уни ҳаракат қилишга ундайди. Масалан, миллий урф-одат

ҳисобланмиш ҳашарни олиб қарайлик. Кўпчилик, умумият билан бажарилган ҳамкорликдаги меҳнат ҳамиша қатнашчиларда жўшқинлик, хуш кайфият, ўз кучига ишонч туйғуларини уйғотади. Бу эса ўз навбатида меҳнат маҳсулини мукаммал пухта, чидамли бўлишини таъминлайди. Ҳашарда шахслараро муносабатнинг туб мохиятини юзага келиши туфайли норасмий лидерлар пайдо бўлиши натижасида кимдир маслаҳатчи бўлади, кимдир бошқаради, яна кимдир ўзининг нимага қодирлигини намоиш қилишга интилади. Умумият билан ижро этилган фаолият маҳсулининг сифати юксак бўлади. Ҳашарда қатнашиш орқали шахсларнинг бир-бири билан муомала ва мулоқотда бўлиш эҳтиёжи қондириладики, бундай руҳий ҳоатлар ҳазил- мутоиба, олқиш-дуолар ва маъқуллаш шаклида амалга оширилади. Уларнинг ҳаётийлиги, руҳий таскин бера олиши, иштирокчига нисбатан психологик таъсир ўтказишнинг энг ўткир, энг кучли воситаларидан бири ҳисобланганлиги билан одамларни умидворликка ижобий хислатлар сари чорлайди. Шахс томонидан урф-одат ва анъаналарнинг нечоғли ўзлаштирилганлиги, онгга сингдириб юборилганлиги унинг хулқини бошқарувчанлик омиллигидан далолат беради. Инсон у ёки бу тарздаги аниқ ҳаракатни амалга оширишда мотивлар купаши юз беради, лекин ҳақиқий кўзатувчи куч унинг қизиқиши ва эҳтиёжларида ётади. Муайян мезонни танлашда киши ўз хатти-ҳаракати ва ахлоқига хос ибрат намунасини, маълум бир ҳаракатни амалга ишириш учун тайёргарлик босқичини бошидан кечиради. Агарда мотивлар ундовчи функцияни бажарсалар, у ҳолда одатлар тартибга солувчи вазифани ижро этадилар. Инсоннинг ҳаёти давомида урф-одатлар ва анъаналарнинг ўзлуксиз ва кўп муддатли таъсир этиши натижасида аниқ бир ахлоқий тайёргарлик, яъни уни фаолиятга йўналтирувчи тайёргарлик воситаларини шакллантиради. Анъаналарнинг ўз моҳияти ва хусусияти билан шахсга таъсир этишини қуйидагича тушунтириш мумкин: илмий ишлардан маълумки, анъаналардаги такрорланиш хусусияти унинг энг таъсирчан омилидир. Шахс харатер

хислатларининг шаклланишида урф-одатлардаги такрорланувчанлик хусусияти ҳам муҳим рол ўйнайди. Ана шу такрорланиш хусусияти анъананинг шахсга таъсир ўтказишнинг асосий омили ҳисобланиши мумкин. Бу ўринда масала шундаки, қандай ижтимоий таъсир ва тадбирлар воситасида бу жараённи бошқариш ва зарур адаптив хислатларни шакллантиришдадир. Шахснинг энг муҳим афзалликларидан бири – унинг ташқи муҳитни билиши, турли вазиятларда унга мослашиш ҳамда адекват мақбўл хулқ-атвор номаларини ўзида тарбиялай олишидир. Чунки инсон жамиятнинг ижтимоий ва маданий ютуқларини билиши ва қадрлаши, уларни руҳан ва ақлан хис қила олиши керак. Бу нарса унга ўз замонасини тўғри идрок қилиш ва тушуниш имкониятини бериб, шахс тасаввурлари дунёсини эгилувчан ва сермазмун қилади. Шундан мантиқан келиб чиқиб, биз маънавий тасаввурлар яққол шахсни аниқ вазиятларда, жамиятдаги қадриятларга нисбатан тутадиган хулқ-атвори, хатти-ҳаракати учун гўёки йўналтирувчи ва мослаштирувчи мезон ролини ўйнаши билан аҳамиятлидир. Болаларда тасаввурларнинг қайта қурилиши ва қарашларнинг ўзгариши анча осон кечади. Бизнинг ўзбек психологиямизда ҳам миллий қадриятларга бўйсуниш билан бир қаторда, авторитетли шахслар ва гуруҳлар фикрига эргашиш, уларни тандиқсиз қабўл қилишга мойиллик йўқ эмас. Шу ўринда асосий методологик талаб шуки, тадқиқотда муайян гуруҳ ва давр психологиясига мос, субъектнинг ҳаёт тарзида ўз ўрни ва солохиятини олган миллий анъаналар ёки удумлар, фаолият шакллари танлаб олиниши зарур. Масалан, ўзбек халқи рухиятига мос ва таниш бўлган миллий анъаналардан бўлмиш ҳашар каби жараёнларга шахснинг муносабатини аниқлаш, бу борадаги билимлари кўламини билиш, миллий анъаналар ва урф-одатлар орасида энг кенг тарқалган ва ҳаётий заруриятга айланганини тарбия воситасида қўллаш самарали омиллардандир. Миллий анъаналар ўзининг пайдо бўлиш хусусияти ва ривожланишига биноан доимий равишда таъсир этувчи омил сифатида ижтимоий ҳаётда

ҳукм суради. Анъаналар миллатнинг ўзлигини сақлаш, уларни нишонлаш, амалга ошириш кетма-кетлиги эса, ўтмиш, ҳозирги замон ва келажак ўртасидаги ўзвийликни таъминлашнинг энг муҳим шарти ҳисобланади. Миллий урф-одат ва анъаналар унутилган, йўқотилган тақдирда миллат аста- секин ўзига хосликни йўқота боради, миллий ғурур, ифтихор туйғуларига путур етади. Миллий урф-одатларни, маросим ва анъаналарни қайта тиклаш йўлида амалга оширилаётган ишлар миллий давлатчилик қурилишининг ўзаги бўлиб қолиши, шак-шубҳасиз. Одатда ҳар қандай урф-одат ва анъаналар маълум саналар билан ёки ҳар қандай удумлар, маълум ҳодисалар билан боғлиқ бўлади. Масалан, Наврўз байрами баҳор фаслининг келиши, табиатда яшариш ва янгиланиш жараёнининг фаол тус олиши билан белгиланади ҳамда бу байрамни акс эттирувчи анъана, маросим ва урф-одатлар амалга оширилади. Сумалак, хашар, ободончилик, кексаларнинг холидан хабар олиш, касалман ва қийналганларга сахийлик кўрсатиш кабилар. Наврўз анъанаси бундан 2000 йил аввал ҳам мавжуд бўлиб, кўпгина мамлакат халқларининг ижтимоий ҳаётини акс эттирувчи ҳаётий тажрибаларни ифодаловчи усул сифатида ҳукм сурган. Бу анъананинг номи форсий тилда “Нав”-янги, “Рўз”-кун деган маънони англатади. Табиат уйғониши, кун ва тун тенглиги, дала ишларининг бошланиши каби ижтимоий-табиий ҳодисаларни акс эттириб келган. “Йил боши” янги йил сифатида ҳам машхур бўлган. Наврўз келиши билан далаларда янги меҳнат мавсуми бошланади, сайллар, томошалар, турли ўйинлар, мусобақалар, халқ ижодий кўриклари, махсус таомлар тайёрлаш каби тадбирлар ўтказилади. Наврўз анъанасининг ижтимоий психологик моҳияти шундан иборатки, унда расмий ва норасмий, ташқилий ва оломон, шартли ва шартсиз, гетероген ва гoмоген, макро ва микро гуруҳлар таркибида шахслар иштирок этадилар. Индивидуал, гуруҳий, оммавий ҳаракатлар ўзаро уйғунлашиб, иштирокчиларда онглилик ва онгостлилик шакллари таъсирида фаоллик кўрсатишга замин ҳозирлайди. Ижтимоий ҳодиса сифатида тақлид, юқиш ва

таъсирга берилиш негизида фаолиятни вужудга келтиради. Коммуникатив, интерактив ва перцептив алоқалар таъсирида муомалага киришилади ва ҳамкорлик вужудга келтирилади. Наврўз иштирокчиларида характернинг табиатга, жамиятга, ўз-ўзига ва ўзга одамларга нисбатан муносабати хислатлари шакллантирилади. Ҳис-туйғуларнинг ўнлаб юксак шакллари таркиб топади. Ҳашар анъанаси ўзбек халқининг тарихий анъаналаридан бири ҳисобланиб, унда ўзига хос жамоа бўлиб меҳнат қилиш, ўзаро ёрдам кўрсатиш ва ҳамжиҳатликни амалга оширишнинг элементлари мавжуддир. Маълумки, ҳашар жараёнида турли ёшдаги кишилар иштирок этиб, ҳар ким ўз имкониятидан келиб чиқиб муайян фаолиятни амалга оширади. Ҳашарда кўпчилик бўлиб ҳамкорлик фаолияти вужудга келтирилади. Индивидуал меҳнат заҳмати жамоавий ва оммавий хатти-ҳаракат туфайли енгиллаштирилади. Натижада индивидуаллик умумиятга ва умумият индивидуалликка ўзлуксиз ўтиб туриш жараёни юзага келади. Умумий ҳаракатлар таъсирида шахсда меҳнатга нисбатан эҳтиёж туғилади. Меҳнатнинг эҳтиёжга айланиши ижтимоий тараққиёт замини ва кафолати ҳисобланади. Эркин ҳолисона меҳнат фаолияти “Мен” билан “Биз” ўртасидаги механизмни барқарорлаштиради. Мазкўр анъанада иштирок этиш ҳамкорлик, ҳамдардлик ўзаро беғараз ёрдам, ўртоқлик, қувонч ва самимият ҳисларини таркиб топтиради. Ижтимоий ҳаётда иқтисодий инқирозларни енгиб ўтишда қўлланадиган ҳашарнинг тарбиявий таъсир ўтказиш аҳамияти жуда каттадир. Ҳамкорлик фаолият жараёнида қатнашаётган ҳар бир шахс жамиятда ўз ўрни борлигини ҳис қилади ва ўз фаолияти маҳсули, мулоқот мароми орқали ўзини тасдиқлашга эришади. Жамоатчиликнинг эксперт баҳоси қатнашчи учун муҳим аҳамият касб этади, ҳамкорликка тортилиш, интилиш туйғусини барқарорлаштиради. Ҳашар, айниқса, шахсдаги эгоистик установкаларни ижобий томонга ўзгартиришга, сунъий ҳамкорлик сифатидан кечишга имкон беради. Хашарнинг ўзига хос таъсир ўтказувчанлик хусусияти шундан иборатки, у одамлар орасида ўзаро ёрдам,

ҳамжиҳатлик, чидамлилик, келишувчанлик, ҳамкорлик, раҳмдиллик каби сифатларни шакллантиради. Ҳашар жараёнида ҳазил мутоиба, олқиш ва дуолар айтиладики, улар шахсга психологик таъсир ўтказиш билан бирга кишиларни яхшиликка, эзгу ниятга чорлайди, юксак ҳис-туйғуларни шакллантиради ва меҳнатга бўлган эҳтиёжни вужудга келтиради. Психологик нуқтаи назардан анъаналар таҳлил қилинганда, миллий анъаналар билан диний анъаналар уйғунлашиб, қўшилиб кетганлигига ишонч ҳосил қилиш мумкин. Кўпгина манбаалар билан танишиш ва шахсий кўзатишларнинг гувоҳлик беришига қараганда динийлик билан миллийлик ўртасида бевосита боғлиқлик мавжуд бўлиб, улар ўзаро бир-бирларини ўзлуксиз равишда тўлдириб туради ёки бири иккинчисининг ёрқин ифодаланишини таъминлашга хизмат қилади. Шуни таъкидлаб ўтиш жоизки, уларнинг келиб чиқишида ҳам ўзаро зарурат, ўзаро тақозолик мавжуд бўлган ва қайсидир томони билан илоҳий кучларга гуруҳий ҳаракат уюштириш негизида вужудга келган. Шунингдек, миллий анъаналар бир неча динларнинг таъсири туфайли яратилган бўлиши эҳтимолдан ҳоли эмас. Чунки диний анъаналар бир неча динлар ҳукмронлиги даврида юзага келиши, шаклан ўзгариши, такомиллашиши мумкин. Ислом ҳукмронлигида юртимизга кириб келган анъанавий байрамлардан бири бу- хайитдир. Унинг бир неча функциялари мавжуддир (мотивацион, эмоционал, иродавий, когнитив, регулятив) ва улар характер хислатларини шакллантиришда иштирок этади. Наврўз байрами ва унинг таркибий қисмлари бўлиб ҳисобланган урф- одатлар, расм-русмларнинг тарбиявий аҳамиятига эътиборни қаратмоқчи бўлсак, уларнинг негизида миллий характерни шакллантириш асосий ўринга қўйилади. Қадимий миллий урф-одатлар, удумлар, анъаналар, байрамларнинг хусусиятларини айнан сақлашга, ривожлантиришга эътибор кучайтирилади. Бу қувончли воқелик фаолиятнинг хилма-хиллиги ўқувчи маънавиятида ушбу байрам шахс маънавий фазилатлари учун муҳим замин яратади.

Оилавий анъаналар ҳам мавжуд бўлиб, улар оилада ўзига хос ички психологик муносабатлар, муомала мароми, оилавий урф-одатлар,анъаналар мавжуд бўлиб, бу урф-одат ва анъаналар миллий жиҳатдан ўзаро боғлиқ тарзда амалга оширилади. Ҳар бир оила ўз миллатига хос бўлган урф-одат ва анъаналарни бажаради ҳамда ўсиб, улғайиб келаётган фарзандларни камол топтиришда самарали фойдаланади. Қуйида ушбу оилавий тарзда амалга ошириладиган урф-одатлар батафсил келтирилади: Никоҳ - ота-оналарнинг рухсати ва дуоси билан, бир неча босқич қилиб ўтказилади. Ўғил вояга етганда ота-онаси унга мос келадиган қизни излай бошлайдилар. Бу жараёнга яқин қариндошлари, қўшнилари, ошналари ҳам киришади. Қизни топгандан кейин йигитнинг холалари ёки аммалари қизнинг уйига уни кўриш, ота- оналари билан ва эҳтимолий келиннинг уйдаги аҳволи билан танишиш учун бирор баҳона билан кирадилар. Шундан сўнг қўшнилари ва танишлари танланган қизнинг оиласи ҳақида суриштиради. Ижобий жавоб олинган ҳолда уйга совчилар юборилади. Совчиликнинг асосий маросимларидан бири фотиҳа тўйидир. Никоҳ маросими анъанавий тарзда ўзбекларнинг ҳаётида ниҳоятда муҳим аҳамиятга эга бўлади ва айниқса тантанали нишонланади. Умумий хусусиятлари бўла туриб, у турли вилоятларда ўзгача тусда байрам қилинади. Тўй куни масжиднинг имоми икки ёшга «Хутбаи никоҳ» ни ўқийди, шундан сўнг улар худо олдида эр-хотин деб эълон қилинади. Имом ёшларга эр ва хотиннинг ҳуқуқлари ва мажбуриятларини тушунтиради. Одатда никоҳ ўқилганидан сўнг ёшлар ўзининг фуқаролик никоҳини қайд этиш учун ЗАГСга боради. Хатна қилиш тўйи – ислом томонидан муқаддас деб эъзозланган яна бир қадимий ўзбек одатидир (суннат тўйи). Бу маросим ўғил болалар учун 3, 5, 7, 9 ёшга кирганда, камдан-кам ҳолларда 11-12 ёшда ўтказилади. Суннат тўйининг ўтказилиши жамоатчилик томонидан назорат қилинади. «Олтин тўй» . Бундай муборак тўйлар кишининг 70-75 ёшлик даврига тўғри келади. Уларнинг аксарияти тўғри яшаб ўтгани, қобил фарзандларни

тарбиялагани учун пиру-бадавлат кишилар сифатини олган. Олтин тўйлар бизнинг халқимиз учун янгилик бўлиб, эр билан хотинининг турмуш қурганларига 50 йил тўлиши билан ўтказиладиган маросим. Бу маросим дастлаб шаҳарларда зиёлилар орасида урф бўлиб, кейин тарқалган. Агар қиз- йигитнинг тўйини ота-она ўтказса, «олтин тўй» ни фарзандлар ўтказадилар. Т ўйда халқимизнинг миллий характери, ўзлиги акс этади. Лекин тўйлар халқимизниниг маънавий юксалишида қанчалик ижобий рол ўйнамасин, уни ўтказиш билан боғлиқ баъзи ортиқча расм-русумлар, одат тусига кириб бораётган сунъий удумлар жамиятимизнинг ривожланишига, оила барқарорлигини таъминлашда салбий таъсир кўрсатиши табиий. Ишимизнинг ушбу қисмида ш ахс хатти-ҳаракатларини тартибга солиш ва бошқаришда миллий урф-одатларнинг алоҳида ўрни нинг мавжудлиги таҳлил қилинди. У мумбашарий урф-одатларда ахлоқ, хулқ намуналари мавжуд бўлиб, улар инсон тасаввурида сақланиб боради ва аста-секин одатга айлани ши борасидаги фикрлар ўрганилди. . Урф-одатлар - миллат манавиятининг ойнаси тариқасида инсонларнинг истак ва мақсадлари муштараклигини юзага келтир увчи механизм, яъни бу жараёнда бизнинг фикримизча, қайтарилиш усули муҳим рол ўйнайди. Лекин қайта-қайта идрок қилинаётган нарса ўша тингловчи учун ҳам , ҳатти ҳаракатларни бажараётган шахс учун ҳам ҳиссий, ҳам интеллектуал аҳамиятга эга бўлиши керак. Маълум шахсий ма ъ но ва мазмун касб этган қайтаришлар тасаввурларнинг эътиқодлар даражасида мустаҳкамланишига олиб келиши мумкин. Бу ўринда шуни ҳисобга олиш лозимки, агар шахснинг идрокига етиб келаётган маълумот унинг илгариги субъектив тасаввурларига мос келса, у тўғри объектив реал деб тан олинадида, тасаввурлар тизимидан ўрин олади, агарда установка аксинча бўлса ва берилаётган маълумотлар шахс қарашларига мос келмаса, уларни "ёл ғ он" сифатида қабўл қилмаслиги мумкин. Шундай қилиб, шахс ижтимоий тасаввурлар тизимидан жой олган миллий анъаналар, урф-одатларга ҳ иссий муносабатининг ижобий ва салбий таъсири хулқ-атворда намоён бўлади.

Ш ахс маънавий тасаввурлари ўзгариши оқибатида шаклланган адаптив сифатлар аслида мазмун ва моҳиятан миллий анъаналар ва удумларнинг энг қадрли ва замон ҳамда ёшлар психологиясига мослаштирилган шакллари таъсирида рўй берган бўлса, улар шахснинг маънавий фазилатлари за ҳ ирасини ташқил этади. Улар нисбатан барқарор, ижобий маънавий хислатлардир. Демак, ўзбек миллий анъаналари ва қадриятларининг энг нодир дурдоналари ўқув-тарбия жараёнига киритилса, улар ушбу жараёнлардаги барча тарбия ва маънавий-маорифий тадбирларга асос қилиб олиниб, такрорланса, конкрет шароитда шахс маънавий тасаввурлари эгилувчанлиги ва ўзгаришини, мақсадга йўналтирилишини таъминлайди. Зеро, Президентимиз таъкидлаганларидек, "… ўз халқига, унинг анъаналарига, тили ва маданиятига муқаббат ва ҳурматини тарбияламасдан туриб, ўз халқига миллатларнинг бутун Жаҳон ҳамжамиятидаги тенглардан бири сифатида идрок қилувчи ҳақиқий инсонни, ўз Ватанининг жонкуярини тарбиялаш мумкин эмас".

II-БОБ. МИЛЛИЙ УРФ-ОДАТ ВА АНЪАНАЛАР МАВЗУСИГА ДОИР ЭЛЕКТРОН МАЖМУА МОДУЛИ 2.1 -§ . Этнопсихология ва дин психологияси фанининг ўқув дастури Ў ЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА Ў РТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИР ЛИГ И ФАРҒОНА ДАВЛАТ УНИВЕРСИТЕТИ

ЭТНОПСИХОЛОГИЯ ВА ДИН ПСИХОЛОГИЯСИ Ф АНИНИНГ ИШЧИ ЎҚУВ ДАСТУРИ 5210200- Психология (фаолият турлари бўйича) ) Фарғона - 2015 й.

Фаннинг ишчи ўқув дастури ишчи ўқув режа ва ўқув дастурига мувофиқ ишлаб чиқилди. Т у зувчи : Мажидов Н - ЎзМУ , « психология » кафедраси мудири , п сихол .ф. н . Та қ ризчилар : психология фанлари номзоди, доцент М. Отажонов Катта ўқитувчи Ф.Солиев Фаннинг ишчи ўқув дастури “Психология”кафедрасининг 2015 йил “26” августдаги “1” - сон йиғил иш ида муҳокамадан ўтган ва факультет кенгашида муҳокама қил иш учун тавсия этилган. Кафедра мудири:_________М.Исақова. Фаннинг ишчи ўқув дастури “Педагогика” факультет кенгашида муҳокама этилган ва фойдаланишга тавсия қилинган (2015 йил 27 августдаги-1-сонли баённома). Факул ь т е т кенгаши раиси: ____________ О.Юлдашев . Келишилди: Ўқув-услубий бўлим бо шл иғи А.Эргашев

Кириш “Этнопсихология ва дин психологияси” фани бўйича дастур Республика Олий таълим вазирлиги, Мирзо Улуғбек номидаги Ўзбекистон Миллий университети Илмий-методик Кенгаш томонидан тасдиқланган бўлиб, фанни ўзлаштириш жараёнида талабалар этнопсихология ва дин психологияси фани доирасида халқлар психологияси, халқлар психологиясининг шаклланишига таъсир этувчи ижтимоий факторлар, миллий психологик қиёфа, этнопсихология ва дин психологияси фанининг вужудга келиши, тадқиқотлар тарихи, миллий характер, миллий урф- одатларнинг психологик таъсир механизмлари, миллий ҳиссиёт, таъб ва туйғу, миллий ва диний эътиқод, миллий идентификация ҳамда маргинал статус ҳақида билимларни ўрганишлари лозим. “Этнопсихология ва динпсихологияси” фани психолог мутахассислик бўйича таълим олаётган талабаларни тайёрлашда муҳим аҳамиятга эга. Фаннинг мақсад ва вазифалари Кадрлар тайёрлаш миллий дастурини амалга ошириш, талабаларга этно психология ва дин психологияси ҳақида маълумот бериш. “Этнопсихология ва дин психологияси” фани миллатнинг, халқнинг, элатнинг психологик хусусиятлари, психологик ҳолатларини ўрганувчи методлар, уларни вужудга келтирувчи омиллар, сабаблар, миллий туйғу, таъб, ҳиссиётнинг турли урф- одатларда намоён бўлиши, маданиятнинг психологик томонлари, диний

эътоқод, диний катарсис, диний билимларнинг шаклланиши,халқларнингбир- биридан фарқ ва ўхшаш томонлари, этнопсихологик тадқиқотлар тарихини яратган олимларнинг илмий-назарий қарашлари билан таништириш. Фан бўйича талабанинг малакасига қўйиладиган талаблар миллий психологик қиёфа ва унинг шаклланишига таъсир этувчи ижтимоий факторлар, миллий характер, миллий урф-одат ва миллий ҳиссиёт ҳақида; миллий онг ва миллий ўзликни англаш, шахсий «Мен-кон ц еп ц ияси», миллий ва синфий психология, миллий идентифика ц ия, шахсий , синфий ва этник идентифика ц ияси, этник ўзликни англаш ҳақида; этник установкалар ва этник ст е реотиплар уларнинг амалий соҳалари, миллий низолар ва уларни келтириб чиқарувчи сабаблар ҳамда уларни олдини олиш йўллари, дунё этник картасининг тўзилиши, этнолингвистика ва унинг миллат психологиясига таъсири, маданият психологияси этнопсихология ва дин психологиясининг бир қисми эканлиги ҳақида; этнопсихология ва дин психологиясида этник тарбия муаммоси, миллий қадриятларнинг миллий тарбия шаклланишидаги ўрни, Ўзбекистонда этнопсихологик муаммоларни ўрганиш истиқболлари, этник экспекта ц ия, этнопсихологик тадқиқотларнинг амалий соҳалари ҳақида; этнопсихология ва дин психологиясига оид билимларни антик давр олимлари томонидан ўрганилиши, этнопсихологик хусусиятларнинг вужудга келишини тушунтиришда Гиппократ назарияси, Пифогор ва Аристотел қарашлари, Беруний яратган метод, 17-19 аср Европа мутафаккирлари томонидан тадқиқ этилиши, Монтеск ь енинг «Географик дэтерминзм» назарияси, Гегел ь нинг «Мутлақ руҳ» назарияси, этнопсихология ва дин психологиясининг мустақил фан сифатида шаклланишида Л.Ла ц арус, Г.Штейнталъ, В.Вундт ишлари ҳақида; этнопсихология ва дин психологияси фанининг вужудга келишида олимларнинг ўтказган илмий тадқиқотлари: В.Вунт, А.Р.Лурия, И.С. Конн, ХХ асрнинг 20-30 йиллардаги тадқиқотлари ва уларнинг сабаблари, 30-

йиллар ўрталарида этнопсихология ва дин психологиясининг қатағонга учраши ва сабаблари, этнопсихологик тадқтиқотлардаги қийинчиликлар ҳақида. Диний покланиш, диний эътиқод, диний билимлар ва уларни илмий ўганишга бўлган уринишлар ҳақида. диний психологияни шаклланишига таъсир этувчи омилларни билиши ва уларни қайд қилиш; индивидуал характер миллий характерни келиб чиқишига сабаб эканлигини билиши; этник стереотип ва этник установкаларни бир-биридан фарқларини ва ўхшашликларини диагностика қилиш;этник стереотиплар ва установкалар миллий низолар келиб чиқишига сабаб бўлиши мумкинлигини англаши; миллий ва диний онг шаклланишида миллий ўзликни англаб этиш шарт эканлигини;миллий ва диний маданиятнинг миллий тарбияни шаклланишидаги ўрнини англаб этиши. Этник жараёнлар ижтимоий жараён эканлиги ҳақида; этнопсихология ва дин психологияси миллатлар психологиясини ўрганиш ҳақидаги фан бўлганлиги учун ҳам тадқиқот методларини танлаш қийинчиликлари мавжудлиги ҳақида; этник стереотиплар миллатлар ҳақида аниқ тасаввурга эга бўлиши учун халақит бериши ҳақида; миллий психологиянинг яратилишида идентифика ц иянинг роли ҳақида; Ўқув режадаги бошқа фанлар билан боғлиқлиги “Ижтимоий психология”, «Консулътатив психология», «Психодиагностика», «Этнопедагогика», «Диншунослик», «Фалсафа», «Маданиятшунослик» фанлари билан алоқада бўлади. Фанни ўқитишда замонавий ахборот ва педагогик технологиялар Талабалар билимини мунтазам равишда ошириш мақсадида маъруза матнлари, саволларни олдиндан талабаларга бериш, дарсларни ўтиш

жараёнида «ақлга хуж у м», «Венн диаграммаси», «кластер», « Т жадвал » каби интереактив усуллардан фойдаланиш. Дарсларда халқлар психологияси ва шахснинг индивидуал психологик хусусиятларини ўрганувчи психологик методларни қўллаш. Этнопсихология ва дин психологиясига оид бўлган янги ма ъ лумотлар бериш . Ўқув жараёни билан боғлиқ таълим сифатини белгиловчи холатлар қуйидагилар: ю қ ори илмий-педагогик даражада дарс бериш, муаммоли маърузалар ўқ иш, дарсларни савол-жавоб тарзида қизиқарли ташқил қилиш, илгор педагогик технологиялардан ва мулътимедиа воситаларидан фойдаланиш, тингловчиларни ундайдиган, уйлантирадиган муаммоларни улар олдига куйиш, талабчанлик, тингловчилар билан индивидуаллаш, эркин мулокот юритишга, илмий изланишга жалб қ илиш. “Этнопсихология ва дин психологияси” кўрсини лойиҳалаштиришда қуйидаги асосий концептуал ёндошувлардан фойдаланилади: Шахсга йўналтирилган таълим. Бу таълим ўз моҳиятига кўра таълим жараёнининг барча иштирокчиларини тўлақонли ривожланишларини кўзда тутади. Бу эса таълимни лойиҳалаштирилаётганда, албатта, маълум бир таълим олувчининг шахсини эмас, аввало, келгусидаги мутахассислик фаолияти билан боғлиқ ўқиш мақсадларидан келиб чиққан ҳолда ёндошилишни назарда тутади. Тизимли ёндошув. Таълим технологияси тизимнинг барча белгиларини ўзида мужассам этмоғи лозим: жараённинг мантиқийлиги, унинг барча бўғинларини ўзаро боғланганлиги, яхлитлиги. Фаолиятга йўналтирилган ёндошув. Шахснинг жараёнли сифатларини шакллантиришга, таълим олувчининг фаолиятни активлаштириш ва интенсивлаштириш, ўқув жараёнида унинг барча қобилияти ва имкониятлари, ташаббускорлигини очишга йўналтирилган таълимни ифодалайди. Диалогик ёндошув. Бу ёндошув ўқув муносабатларини яратиш заруриятини билдиради. Унинг натижасида шахснинг ўз-ўзини

фаоллаштириши ва ўз-ўзини кўрсата олиши каби ижодий фаолияти кучаяди. Ҳамкорликдаги таълимни ташқил этиш. Демократик, тенглик, таълим берувчи ва таълим олувчи фаолият мазмунини шакллантиришда ва эришилган натижаларни баҳолашда биргаликда ишлашни жорий этишга эътиборни каратиш зарурлигини билдиради. Муаммоли таълим. Таълим мазмунини муаммоли тарзда такдим қилиш орқали таълим олувчи фаолиятини активлаштириш усулларидан бири. Бунда илмий билимни объектив карама-каршилиги ва уни хал этиш усулларини, диалектик мушохадани шакллантириш ва ривожлантиришни, амалий фаолиятга уларни ижодий тарзда куллашни мустақил ижодий фаолияти таъминланади. Ахборотни такдим қилишнинг замонавий воситалари ва усулларини қў ллаш - янги комп ь ютер ва ахборот технологияларини ўқув жараёнига қў ллаш. Ўқитишнинг усуллари ва техникаси. Маъруза (кир иш , мавзуга оид, визуаллаш), муаммоли таълим, кейс-стади, пинборд, парадокс ва лойи ҳ алаш усуллари, амалий ишлар. Ўқитишни ташқил этиш шакллари: диалог, полилог, муло қ от ҳамкорлик ва ўзаро ўрганишга асосланган фронтал, коллектив ва гуруҳ. Ўқитиш воситалари: ўқитишнинг анъанавий шакллари (дарслик, маъруза матни) билан бир қаторда - комп ь ютер ва ахборот технологиялари. Коммуникация усуллари: тингловчилар билан оператив тескари ало қ ага асосланган бевосита ў заро муносабатлар. Тескари алока усуллари ва воситалари: кўзатиш, блиц-с ў ров, орали қ ва жорий ва якунловчи назорат натижаларини таҳлили асосида ўқит иш диагностикаси. Бош қ ариш усуллари ва воситалари: ўқув маш ғ улоти боскичларини белгилаб берувчи технологик карта к ў ринишидаги ўқув маш ғ улотларини режалаштириш, куйилган максадга эришишда ўқитувчи ва тингловчининг биргаликдаги ҳ аракати, нафа қ ат аудитория маш ғ улотлари, балки

аудиториядан таш қ ари муста қ ил ишларнинг назорати. Мониторинг ва ба ҳ олаш: ўқув машғулотида ҳам бутун кўрс давомида ҳам ўқит ишн инг натижаларини режали тарзда кўзатиб бориш. Кўрс охирида тест топшириқлари ёки ёзма иш вариантлари ёрдамида тингловчиларнинг билимлари баҳоланади. “Этнопсихология ва дин психологияси” фанини ўқит иш жараёнида комп ь ютер технологиясидан, фойдаланилади. Айрим мавзулар бўйича талабалар билимини ба ҳ олаш тест асосида ва комп ь ютер ёрдамида бажарилади. Тарқатма материаллар тайёрланади, тест тизими ҳамда таянч сўз ва иборалар асосида оралиқ ва якуний назоратлар ўтказилади. “Этнопсихология ва дин психологияси” фанидан машғулот мавзулари ва турлари бўйича ўқув соатларининг тақсимланиши Т/Р Мавзунинг номи Жам и соат Маър уза семин ар М/Т Этнопсихология 1 Этнопсихология фанининг предмети ва аҳамияти 2 2 2 Этнипсиҳологик хусусиятларни Ғарб ва Шарқда ўрганилиши 6 2 4 3 Этнипсиҳологик хусусиятларни шаклланишига таъсир этувчи омиллар 4 2 2 4 Этнос ва индивид. Сотсиализатсия ва инкултуратсия 4 2 2 5 Этно п сихология нинг структураси ва унинг компонентлари . 4 2 2 6 Миллий характер муаммоси. 4 2 2 7 Миллий урф-одат ва анъаналар. Уларнинг ижтимоий-психологик функциялари 4 2 2 8 М иллий туйғулар ва таъб (дид) 4 2 2 9 Миллий онг ва миллий ўзини- ўзи англаш. Этник аттидюд ва стереотип 4 2 2 10 Этно п сихологик хусусиятларни маданиятда намоён бўлиши 5 2 3 1. Дин психологияси 11 Дин психологиясининг предмети ва вазифалари 2 2

12 Дин психологиясининг методлари 2 2 13 Диний психологиясига оид назариялар ва фаннинг тарихан шаклланиши 4 2 2 14 Диний эътиқоднинг психологик асослари ва диний этиқодни шаклланиш хусусиятлари 6 2 4 15 Диний эътиқод ва билиш жараёнлари 4 2 2 16 Диний эътиқод ва шаснинг индивидуал хусусиятлари 4 2 2 17 Ижтимоий муҳит, диний анъаналар ва комил инсонни шаклланиши. 4 2 2 18 Диний фанатизм ва фанатлар юзага келишининг психологик асослари 4 2 2 19 Диний билимлар шаклланишининг психологик асослари 4 2 2 20 Диний покланиш (катарсис)нинг ижтимоий психологик моҳияти 4 2 21 Этнопсихологик хусусиятларни тадқиқ этишдаги муаммолар. 4 2 22 Этнопсихологик хусусиятларни маданиятда намоён бўлиши 4 2 23 Миллий маданият хусусиятлари ва этник психология ўртасидаги боғлиғлик 4 4 24 Дин психологияси ҳақидаги таълимитларни Ғарб ва Шарқда ўрганилиши 2 25 Дин психологияси фанини ўрганишдаги қийинчиликлар 2 26 Диний эътиқод ва шахснинг индивидуал психологик хусусиятлари 4 27 Этнопсихология ва гендер муаммолар 9 28 Шахснинг индивидуал психологик ва этнопсихологик хусусиятлари 9 29 Индивид ва омма психологияси . 9 30 Ҳалқ оғзаки ижоди ва миллий дид. 9 31 Диний имон ва эътиқод . 9 32 Диний онг 9 33 Ўзликни англаш 9 Жами 6-семестр учун 38 5 7 63 Ўқ ув йили учун 38 5 7 63 Асосий қ исм: Фаннинг услубий жи ҳ атдан ўзвий кетма-кетлиги Асосий қисмда (маъруза) фанни мавзулари мантиқий кетма-кетликда келтирилади. ҳ ар бир мавзунинг мохияти асосий тушунчалар ва тезислар орқали очиб берилади. Бунда мавзу бўйича талабаларга ДТС асосида

этказилиши зарур бўлган билим ва куникмалар тўла камраб олиниши керак. ФАН БЎЙИЧА МАЪРУЗА МАШҒУЛОТЛАРИ Этнопсихология фанининг предмети ва аҳамияти «Этнопсихология ва дин психологияси» сўзи учта сўздан тузилган бўлиб, грекчадан таржима қилинганда «этнос»-халқ «псюхе»-руҳ, «логос»-таълимот деган маоноларни англатади, яъни этнопсихология ва дин психологияси халқ руҳини ўрганувчи фандир. Этнопсихология ва дин психологиясининг обоекти этник гуруҳлар, тадқиқот предмети эса миллатнинг психологик қиёфаси, миллий муносабатлар ва миллий низолар, халқнинг ҳиссиёти ва унинг вакилларидир. Қуйидаги муҳим муаммоларни этнопсихология ва дин психологиясининг предмет тадқиқотлари қаторида келтириш мумкин: - халқнинг психологик қиёфаси (у қандай шаклланади, қандай қонуниятларга эга ҳамда унинг тўзилиши ва функцияси ва боқ.); - этник характери (у қандай сифатларга эга, у қандай шаклланади); - этник гуруҳлар ўртасидаги фарқлар ва унинг психик таъб ва туйғуга таъсири; - этник характер типологияси. Ҳар бир миллат ўзи ҳақида ва бошқа миллатлар ҳақида тасаввурга эга бўлади. Бу тасаввурларни қандай пайдо бўлаётганлиги биз учун муҳимдир. Этник ўз-ўзини англаш борасида тўхталиш айни муддао. Чунки этник ўз- ўзини англаш, унинг шаклланиши, унинг тўзилиши, унинг ижобий ва салбий томонлари этник тасаввурларни жонли ва обоектив шаклланишига асос бўлади. Бу борада этник ўз-ўзига баҳо кўпроқ ўша халқнинг бошқараётган лидерига ва унинг хулқ-атворига боғлиқдир. Қ ўлланиладиган педагогик технологиялар. Дискуссия, ақлий ҳужум, биламан, билиб олдим, билмокчиман. А дабиётлар : РА1; РА2; РА3; РА4; РА5; РА6; РА7. А1;А2; А3; А4; А5; А7. К1;К2;К3;К7;К8; К9; Этнопсихологик хусусиятларни Ғарб ва Шарқда ўрганилиши

Бошқа халқларга хос психологик хусусиятларни билиб олишга, ўзга элат, қабила ва уруғларнинг хатти-ҳаракати ва яшаш тарзини ўрганишга қизиқиш қадим замонлардаёқ бир қанча эхтиёжлар, аввало савдо-сотиқ ва ҳарбий мақсадлар натижасида вужудга келган.Қадимги дунё мутафаккирлари Демокрит, Гиппократ, Аристотелъ, Геродот ва бошқалар барча ижтимоий ва психологик ходисаларни тушунтириб бериш учун ягона бўлган умумий принтсипларни қидириб топишга ҳаракат қилдилар.Халқларнинг психологик хусусиятларини табиий-иқлим ва бошқа географик омиллар билан боғлаб тушунтириш фақат қадимги дунё олимларига хос бўлиб қолмасдан бундай талқин ХVIII-ХIХ асрларда яшаб, ижод этган бир қанча йирик файласуфлар ва психологлар: Монтексъе, Гегелъ, Гумболъдт, Штейнталъ, Лацарус ва бошқаларда, шунингдек, хозирги даврдаги айрим социолог ва психологларда ҳам учрайди. Қ ўлланиладиган педагогик технологиялар. Дискуссия, ақлий ҳужум, биламан, билиб олдим, билмо қ чиман. А дабиётлар : РА1; РА2; РА3; РА4; РА5; РА6; РА7. А1;А2; А3; А4; А6; А7. К1;К2;К3;К4;К8; К10; Этопсихологик хусусиятларни шаклланишига таъсир этувчи омиллар. Одам э нгаввало уни илк болалик давридано қ ўрабтурган , унгаҳаркун , ҳар соат таъсир этиб турган , унинг эҳ тиёжларини қ ондирадиган нарсаларнинг хусусиятларини бош қ а хал қ вакилларига нисбатан чу қ урро қ идрок этишга ўрганади . Шунинг учун ҳам табиат ва жамиятдаги бирон нарса ва ҳ одиса бир миллат ва э лат ва қилларида кучли э мотсионал психологик реак ц ияни вужудга келтирган ҳ олда, бошқа миллат ва э лат, кишилари учун бефарқ бўлиб қолиши мумкин. Қ ўлланиладиган педагогик технологиялар. Дискуссия, ақлий ҳужум, биламан, билиб олдим, билмокчиман. А дабиётлар : РА1; РА2; РА3; РА4; РА5; РА6; РА7. А1;А2; А3; А4; А5; А6; А7. К1;К2;К3;К7;К8; К9; К12.

Этнос ва индивид. Со ц иализа ц ия ва инкул ь тура ц ия Биофизиологик мосланиш ва антропологик хусусиятлар қандайдир бир омилнинг таъсиридангина вужудга келиб қолмай, балки унинг турли-туман хусусиятлари вужудга келишида икки гуруҳ омиллар ўзаро таъсир кўрсатади. Биринчи омил-бу ижтимоий-тарихий тараққиёт бўлса, иккинчи омил, шухалқ яшаб турган табиий шароитнинг хусусиятларидан иборат. Кишилар руҳий қиёфасининг ташқи ифодаларини еса иккинчи омил белгилаб беради. Шунинг учун иккинчи омил кишини г оҳи д а биринчи омилга қараганда яққол Ижтимоий ҳодисаларни материалистик асосда тушуниш шуни кўрсатадики, ижтимоий турмуш ижтимои й е нгни белгилайди. Ҳ алқ ҳаётида рўй берган муҳим тарихий про ц есслар ва воқеалар унинг психологик қиёфасида ўчмас из қолдиради. Қ ўлланиладиган педагогик технологиялар. Дискуссия, ақлий ҳужум, биламан, билиб олдим, билмокчиман. А дабиётлар : РА1; РА2; РА3; РА4; РА5; РА6; РА7. А1; А3; А4; А6; А7. К1;К2;К3;К7;К8; К9; К13. Этнопсихологиянинг структураси ва унинг компонентлари Одатда бир-бирига ўзаро таъсир кўрсатаётган икки этноснинг бири- доминант, иккинчиси бўйсунувчи бўлади. Бу ерда гап фақат сиёсий ҳукмронлик устида эмас, балки маданий устунлик ҳақида боряпти. Уларнинг вакиллари ўртасида тўзилаётган аралаш никоҳ табиатан келиб чиқиб, бу ҳақда фикр юритиш мумкин. масалан, агар э1 этнос ва э2 этносга нисбатан доминантлик қилаётган бўлса, аралаш никоҳ тўзилаётган вақтда кўпинча э1 нинг эркаклари э2нинг аёлларига уйланадилар. Аксинча бўлиши ҳам мумкин, бироқ жуда кам учрайди. Чунончи, Усмон империясида туркларга жуда кўп христиан аёлларни хотинликка олганлар, бироқ ислом динига эотиқод қилувчи турк аёллар ҳеч қачон ғайридинларга турмушга чиқмаганлар. Бу тенг бўлмаган муносабатдир: бир этнос шундай усул орқали бошқалар устидан авторитар ҳукмронлик ўрнатадилар. Этнослар ўртасидаги ўзаро муносабатлар тенг ва демократик бўлса, никоҳнинг ўзига хос тури орқали

намоён бўладиган авторитар доминантлик кўзатилмайди ёки унча сезилмайди. Юқоридаги ҳодиса хитой ва муғулларнинг ўзаро муносабатлари тарихида ҳам учрайди: аралаш никоҳлар тўзишда хитой эркаклари кўпинча мўғул аёлларига уйланадилар. Бизнинг фикримизча, бундай ҳодисалар кўп асарлар давомида такрорланаверса, ҳар иккала томон ҳам сифатий ўзгаришларга дуч келади: доминант этнос жуда тез кўпаяди ва ўзининг ижобий сифатларини кўпайтиради, бўйсунувчи этнос эса деградатсияга юз тутади. Қ ўлланиладиган педагогик технологиялар. Дискуссия, ақлий ҳужум, биламан, билиб олдим, билмокчиман. А дабиётлар : РА1; РА2; РА3; РА4; РА5; РА6; РА7. А1;А2; А3; А4; А6; А7. К1;К2;К3;К7;К8; К9; К12. Миллий характер муаммоси. Миллатлараро муносабатда гуруҳий идрок механизмлари деганда биз маълум ижтимоий муносабатлар ва географик муҳитда яшаётган кишиларнинг табиатдаги воқеликлар, ижтимоий ҳаётдаги ҳодисаларни ўзига хос равишда талқин қилиниши ва бўлар таъб ва туйғулар, урф-одатлар ва аноаналар, характер тарзида намоён бўлишлигини тушунамиз. Миллатлараро муносабатда гуруҳий идрок механизмлари миллатнинг белгиларидан бири бўлиб, реал мавжуд ва уни бемалол идрок этиш мумкин. унинг келиб чиқиши халқнинг бутун тарихига бориб тақалади. Психологик қиёфа миллат вужудга келмасдан олдиноқ вужудга кела бошлаган. Маолумки, миллат капиталистик муносабатлар маҳсули бўлиб, унинг келиб чиқиши ўзоқ тарихий протсесслар билан боғлиқ. Миллий психологик қиёфанинг айрим белгилари кишилар бирлигининг ҳамма тарихий даврларига - уруғ , қабила ва элатларга ҳам хосдир . Миллатлараро муносабатда гуруҳий идрок механизмлари қандайдир бир омилнинг таъсиридангина вужудга келиб қолмай , балки унинг турли - туман хусусиятлари вужудга келишида икки гуруҳ омиллар ўзаро таъсир кўрсатади . Биринчи омил - бу ижтимоий - тарихий тараққиёт бўлса , иккинчи омил , шу

халқ яшаб турган табиий шароитнинг хусусиятларидан иборат . Кишилар руҳий қиёфасининг ташқи ифодаларини эса иккинчи омил белгилаб беради . Шунинг учун иккинчи омил киши никоҳига биринчи омилга қараганда яққол Қ ўлланиладиган педагогик технологиялар . Дискуссия , ақлий ҳужум , биламан билиб олдим , билмо қ чиман . А дабиётлар : РА1; РА2; РА3; РА4; РА5; РА6; РА7. А1;А2; А3; А4; А6; А7. К2;К3;К7;К8; К9; К11. Миллий урф-одат ва анъаналар. Уларнинг ижтимоий-психологик функциялари Этник тақлид ва таъсирланиш кенг тушунча бўлиб, воқеликдаги кўпҳодисаларни ўз ичига қамраб олади. Этник тақлид ва таъсирланиш миллий психологиянинг асосий компонентларидан ҳисобланиб, миллий онг билан биргаликда миллий психология ни ташқил ыилади. Миллий психологияда халынинг яшаш шароитларидан келиб чиқадиган ижтимоий одатлар, туйғуларнинг психологик томонлари, миллий характер, урф - одат ва аноаналар, миллий манфаат, миллий онг каби хусусиятлар акс этади. Қ ўлланиладиган педагогик технологиялар. Дискуссия, ақлий ҳужум, биламан, билиб олдим, билмокчиман. А дабиётлар : РА1; РА2; РА3; РА4; РА5; РА6; РА7. А1;А2; А3; А4; А6; А7. К1;К2;К3;К7;К8; К11; К13. М иллий туйғулар ва таъб (дид) Миллий туйғу муаммоси қизиқарли ва айни пайтда нозик масала бўлганлиги учун ҳам жуда кўплаб психолог олимларнинг балки, филолог, сотсиолог, файласуфларнинг ҳам диққатини ўзига тортган. Жумладан: Тилшунос олим С.Мўминов шундай фикр билдиради. Миллий туйгу да халқнинг «Мулоқот хулқи» акс этади. Миллий туйгу ни ўрганмай туриб мутлоқо мулоқот хулқини ўрганиб бўлмайди. Миллий туйғу деганда маолум ижтимоий гуруҳ (миллат) ўрталида асрлар мобайнида авлоддан-авлодга ўтиб келган ўзига хосликлар мажмуи тушунилади. Миллий туйғу га мазкўр миллат ахолиси сиғинадиган дин, атроф-мухит ва ижтимоий турмуш тарзи жиддий

таъсир кўрсатади ва бу таъсир ўз-ўзидан мулоқот хулқида намоён бўлади. олим мулоқот хулқида акс этиб турувчи миллатга хос бўлган хусусиятларга тўхталиб ўтади. Қ ўлланиладиган педагогик технологиялар. Дискуссия, ақлий ҳужум, биламан, билиб олдим, билмокчиман. А дабиётлар : РА1; РА2; РА3; РА4; РА5; РА6; РА7. А1;А2; А3; А4; А6; А7. К1;К2;К3;К7;К8; К9; К11; К14. Миллий онг ва миллий ўзини- ўзи англаш. Э тник аттидюд ва стереотип . Маълумки , киши шахси сифатида ўзи яшаб турган даврдаги ижтимоий муносабатлар таъсири остида шаклланиб қолмасдан , балки тарихий тажрибалар , аждодлар томонидан яратилган ва тўпланган маданий мерослар таъсири остида ҳам шакллнади . Бунда , айниқса , ҳар бир халққа хос бўлган миллий урф - одат ва аноа наларнинг роли каттадир . Шундай экан , м иллий онг нинг асосий элементларидан бўлган урф - одат , анъана , удум ва турли маросимларни атрофлича ўрганиш , уларнинг вужудга келиши , намоён бўлиши , сақланиши ва ўзгарувчанлиги каби қонуниятларни очиб бериш ҳам назарий , ҳам амалий жиҳатдан аҳамиятга эгадир . Зеро , бўларда фақат айрим индивиднинг эмас , балки бутун бир халқнинг , миллатнинг ижтимоий эҳтиёжлари , ахлоқ нормалари , хоҳиш ва истаклари , амалий тажрибалари ва тарихий яшаш шароитлари ўзига хос равишда мужассамлашган бўлади . Урф - одат ва аноаналар янги инсонни тарбиялашга дахлдор бўлган соҳаларнинг ҳаммаси билан ўзвий боғланиб кэтганлиги учун ҳам катта аҳамиятга эга . Одамзод онгли ҳаёт кечира бошлагандан буён вужудга келган урф - одатлар ва маросимларни , удум ва аноаналарни ҳисоблаб чиқиш қийин . Ҳар бир даврнинг , ҳар бир халқнинг ижтимоий - иқтисодий тараққиёти , табиий - географик шароитга мос бўлиб тушадиган ва уни ўзида акс эттирадиган урф - одат , аноаналар бўлади . Чунки урф - одат ва аноаналар халқнинг ҳаёт кечириши , ижтимоий ва маонавий фаолияти жараёнида туғилади . Ҳар бир халқ ўз тарихи давомида яшаш шароитининг характери ва

хусусиятларидан келиб чиққан ҳолда ва амалий эҳтиёжлари натижасида кишилар хатти - ҳаракатининг маолум нормаларини яратади . Кишилар хатти - ҳаракатининг бу йўл - йўриқлари авлоддан - авлодга ўтиши урф - одат ва аноаналарга айланиб қолади . Қ ўлланиладиган педагогик технологиялар. Дискуссия, ақлий ҳужум, биламан, билиб олдим, билмокчиман. А дабиётлар : РА1; РА2; РА3; РА4; РА5; РА6; РА7. А1;А2; А3; А4; А6; А7. К1;К2;К3;К7;К8; К9; К11; К12. Этно п сихологик хусусиятларни маданиятда намоён бўлиши Миллий характер ва типик бадиий қаҳрамон. Этник хусусиятларни ўрганишда халқ оғзаки ижоди-афсоналар,ривоятлар,мақол ва маталларнинг роли. Борлиқни идрок қилишнинг миллий хусусиятларга босълиқлиги. Миллий характер, темперамент, манфаатлар ва кайфиятларни миллий санъат турли рақсда, мусиқада,ранг-тасвир ва меъморчиликда намоён бўлиши. Қ ўлланиладиган педагогик технологиялар. Дискуссия, ақлий ҳужум, биламан, билиб олдим, билмокчиман. А дабиётлар : РА1; РА2; РА3; РА4; РА5; РА6; РА7. А3; А4; А6;А7.К1;К2;К3;К7;К8; К9; К11; К13. Дин психологиясининг предмети ва вазифалари Диний эътиқод туғма ҳодиса эмас у тарихий категориядир. Диний эътиқод шу халқ ва миллат вакилларига ташқи обғектив омилларнинг доимий таъсир этиб туриши натижасида вужудга келади. Унинг асосида миллий манфаат ва эҳтиёжлар, айниқса, унинг тинчлиги ёки нотинчлигини таъминловчи омил ётади. Қ ўлланиладиган педагогик технологиялар. Дискуссия, ақлий ҳужум,венн диаграммаси. А дабиётлар : РА1; РА2; РА3; РА4; РА5; РА6; РА7. А5; А6; А7. К1;К2;К3;К4;К5;К6;К7;К8; К9; К11; К14. Дин психологиясининг методлари

Идрок этилаётган воқеликлар ва ташқи оламдаги нарсаларни билишдан вужудга келадиган хиссий - психологик реактсия турли халқларда ўзига хос равишда намоён бўлади. Табиий шароитлар - ўрмон, чўл, даштлик, тоғ, сув бўйлари, водий ва воҳалар халқларнинг идрок этишга ўз таъсирини кўрсатмай қолмайди. Шахс маълум муҳитда яшаб ва вояга этар экан, ҳар бир шахснинг психологик хусусиятлари миллатнинг психологик хусусиятларидан «Кўчирма» олади. Шахс аждодлар томонидан тўпланган маданий меросларни ўзлаштириб боради ва уни ўраб турган миллий замин таъсири остида унда атроф муҳит, иқлим шароитлари ва ҳайвонот оламини идрок этишга нисбатан махсус таъб ҳосил бўлади. Одам энг аввало уни илк болалик давриданоқ ўраб турган, унга ҳар кун, ҳар соат таъсир этиб турган, унинг эҳтиёжларини қондирадиган нарсаларнинг хусусиятларини бошқа халқ вакилларига нисбатан чуқурроқ идрок этишга ўрганганади. Шунинг учун ҳам табиат ва жамиятдаги бирон нарса ва ҳодиса бир миллат ва элат вакилларида кучли эмотсионал психологик реактсияни вужудга келтирган ҳолда, бошқа миллат ва элат, кишилари учун бефарқ бўлиб қолиши мумкин. Қ ўлланиладиган педагогик технологиялар. Дискуссия, ақлий ҳужум,венн диаграммаси. А дабиётлар : РА1; РА2; РА3; РА4; РА5; РА6; РА7. А5; А6; А7. К1;К2;К3;К4;К5;К6;К7;К8; К10; К12; К14. Диний психологиясига оид назариялар ва фаннинг тарихан шаклланиши Ҳозиргикундабумуаммобиланфайласуфлар, психологлар, сотсиологлар, тарихчиолимларшуғулланади. Улар миллий ва диний англашни турлича изохлашади. Хақиқатдан ҳам К.Н.Хабибўлин ёзганидек бу изохлашларни 2га ажратиш мумкин. Миллий ва диний англаш бу индивиднинг ўз миллатини англашидир. Миллий ўз-ўзини англаш шахснинг ўз миллатига бўлган муносабатидир, - деб ёзади В.И.Козлов, - миллий ўз-ўзини англашни ўз миллатини англашга қаратилган ходиса деб шуни айтиш керакки, миллий ўз-ўзини англаш бу

этник келиб чиқишнинг уйғунлиги хақидаги тасаввурлар, туғилган она ерига, ўз тилига, маданиятига мансублигидир. Сўфизм таълимотида нисбатан ўзгаришлар мавжуд, яъни миллий ўз ўзини англаш икки томонга эга бўлган бир бутун жараён сифатида қаралади. Ушбу позитсияда турган олимлар қуйидагича фикр билдиришади. Миллат ўз мохиятини бошқа бир миллатнинг сифат хусусияти билан таққослаб ўзлигини англайди. Миллий ўз ўзини англаш бошқалар билан бўладиган муносабатда таққослаш натижасида рўёбга чиқадиган жараёндир. Хақиқатдан ҳам олиб қарайдиган бўлсак ўз сифат хусусиятларини таққослаш, солиштириш натижасидангина ажратиш мумкин. Қ ўлланиладиган педагогик технологиялар. Дискуссия, ақлий ҳужум,венн диаграммаси. А дабиётлар : РА1; РА2; РА3; РА4; РА5; РА6; РА7. А5; А6; А7. К1;К2;К3;К4;К5;К6;К7;К8; К9; К11;К12; К13; К14. Диний э ътиқоднинг психологик асослари ва диний этиқодни шаклланиш хусусиятлари Қадимда мутаффакирлар одамнинг диний эътиқоди билан унинг психик холатлари ва қамчиликлари ўртасидаги алоқани пайқашган. В.Спиноза шундай ёзади “Одамла ртез-тез қийин ахволга тушиб қолишади, шунда улар хеч қандай режа тўзаолмай қоладилар, омаднин гшубхали ғамхўрлигига чексиз истаклари бўлганлиги туфайли “умид ва қўрқув ўртасидаги аянчли икқиланишади, шунинг учун кўп холатларда нимага бўлмасин ишонишга фавқулотда мойилдирлар. Шундай қилиб қўрқув бидят, ирм-сиримларнинг пайдо бўлиши, сақланиб туриши сабабдир“. Қ ўлланиладиган педагогик технологиялар. Дискуссия, ақлий ҳужум,венн диаграммаси. А дабиётлар : РА1; РА2; РА3; РА4; РА5; РА6; РА7. А5; А6; А7. К1;К2;К3;К4;К5;К6;К7;К8; К9; К10; К11; К14. Диний эътиқод ва билиш жараёнлари

Дин психологиясида эътиқод масаласи хар доим жиддий тортишувларга сабаб бўлиб келган. Биринчидан фанда ва кундалик мулоқотда эътиқод, ишонч турли мазмунда қўлланиб келинади. Гап одамнинг ахлоқий сифатлари ёки ыобилиятларда ишонч ҳаыида, олимнинг ўз гипотезасининг тўғрилигига ишончи ҳаыида, нихоят худога, ғайритабий кучларга ишониш ҳаыида бериши мумкин. Қ ўлланиладиган педагогик технологиялар. Дискуссия, ақлий ҳужум,венн диаграммаси. А дабиётлар : РА1; РА2; РА3; РА4; РА5; РА6; РА7. А5; А6; А7. К1;К2;К3;К4;К5;К6;К7;К8; К10; К11; К13;К14. Диний эътиқод ва шаснинг индивидуал хусусиятлари Диний катарсис жараёнида диний хиссиётлар динамикасига алоҳида тўхталамиз. Уларнинг хусусиятларни ибодат жараёнида диний хиссиётлар динамикасини қайд қилиш орқали аниқлаш қийин эмас. Кўплаб индивидуал фарқларга қарамай, ибодат жараёнида жамоа хиссиёти динамикаси баъзи бир умумий белгиларга эга бўлади. Агар турли христиан конфенсияси ва йўналиши солиштириб кўрилса, фарқ фақатгина асосан эмоционал жараёнлар ингенсивлигида бўлиши мумкин холос Қ ўлланиладиган педагогик технологиялар. Дискуссия, ақлий ҳужум,венн диаграммаси. А дабиётлар : РА1; РА2; РА3; РА4; РА5; РА6; РА7. А5; А6; А7. К1;К2;К3;К4;К5;К6;К7;К9; К10; К12; К14. Ижтимоий муҳит, диний анъаналар ва комил инсонни шаклланиши . Сиғиниш характерлари ҳар доим ўзида у ёки бу диний афсонавий тасаввурларни мужассамлантиради ва унинг ўзига хос усили деб қабўл қилинади.Ўз ўзидан сиғиниш характерлари муайян аспектларга эга. Маросимларга шу нуқтаий назардан диннинг илк шакллари: магия, фетишизм ва отеизм мисолида ёндошишга уриниб кўрамиз.

Қ ўлланиладиган педагогик технологиялар. Дискуссия, ақлий ҳужум,венн диаграммаси. А дабиётлар : РА1; РА2; РА3; РА4; РА5; РА6; РА7.А5; А6; А7. К1;К2;К3;К4;К5;К6;К8;К9; К10; К12; К14. ДО. Диний фанатизм ва фанатлар юзага келишининг психологик асослари Диний сиғиниш диний маросимлар тўпламидан ташқил топади. Ҳар қ андай маросим у ёки бу ижтимоий ғоя, норма, идеаллари ва тасаввурларни ифодалайдиган коллектив ҳаракатлар стер еоти пидир. Диний маросимлар сп еци фикаси уларнинг ғоявий мазмуни ва йўналишидадир, яъни улар айнан қ андай ғоя, тасаввур, афсона ва образларни ўзида мужассамлаштирганлигидадир. Бу оддий ўзаро ҳаракат қ илувчи таш қ и омиллар эмас. Аксинча, сиғиниш фа қ атгина диний онгни об ъ ектива ц ия қ илиш шакли, диний эътиқод предметига таъсир қ илишнинг ошишидир. Қ ўлланиладиган педагогик технологиялар. Дискуссия, ақлий ҳужум,венн диаграммаси. А дабиётлар : РА1; РА2; РА3; РА4; РА5; РА6; РА7.А5; А6; А7. К1;К2;К3;К4;К5;К6;К8;К9; К10; К11; К14. Диний билимлар шаклланишининг психологик асослари Шахснинг шаклланиши оиладан бошланади.айнан оилада инсон характернинг ҳислатларига пойдевор қўйилади, индивиднинг динга муносабати, ижтимоий ва дунёараш ориентацияси шаклланади. Бола билан ота-оналар ўртасидаги кўп нарсани белгилаб бериладиган дастлабки сотсиал психологик контакт ҳисобланади. Қ ўлланиладиган педагогик технологиялар. Дискуссия, ақлий ҳужум,венн диаграммаси. А дабиётлар : РА1; РА2; РА3; РА4; РА5; РА6; РА7. А5; А6; А7. К1;К2;К3;К4;К5;К6;К7;К8; К9; К11; К12; К14.

“ Этнопсихология ва дин психологияси ” фани бўйича маъруза машғулотининг календартематик режаси Т/Р Мавзунинг номи Маъруза 1. Этнопсихология 1 Этнопсихология фанининг предмети ва аҳамияти 2 2 Этнипсиҳологик хусусиятларни Ғарб ва Шарқда ўрганилиши 2 3 Этнипсиҳологик хусусиятларни шаклланишига таъсир этувчи омиллар 2 4 Этнос ва индивид. Сотсиализатсия ва инкултуратсия 2 5 Этно п сихология нинг структураси ва унинг компонентлари . 2 6 Миллий характер муаммоси. 2 7 Миллий урф-одат ва анъаналар. Уларнинг ижтимоий-психологик функциялари 2 8 М иллий туйғулар ва таъб (дид) 2 9 Миллий онг ва миллий ўзини- ўзи англаш. Этник аттидюд ва стереотип 2 10 Этно п сихологик хусусиятларни маданиятда намоён бўлиши 2 2. Дин психологияси 11 Дин психологиясининг предмети ва вазифалари 2 12 Дин психологиясининг методлари 2 13 Диний психологиясига оид назариялар ва фаннинг тарихан шаклланиши 2 14 Диний эътиқоднинг психологик асослари ва диний этиқодни шаклланиш хусусиятлари 2 15 Диний эътиқод ва билиш жараёнлари 2 16 Диний эътиқод ва шаснинг индивидуал хусусиятлари 2 17 Ижтимоий муҳит, диний анъаналар ва комил инсонни шаклланиши. 2 18 Диний фанатизм ва фанатлар юзага келишининг психологик асослари 2 19 Диний билимлар шаклланишининг психологик асослари 2 Жами соат 38 Амалий машғулотларнинг тавсия этиладиган мавзулари Этнопсихологик хусусиятларни Ғарб ва Шарқда ўрганилиши Гегел “Мутлақ руҳ” назарияси ва унинг моҳияти.Ўрта аср буюк мутафаккирлари. Фаробийнинг этнопсихология фанига қўшган хиссаси. Беруний яратган метод . ХVII-Х1Х аср эвропа мутафаккирлари томонидан тадқиқ этилиши. Ш.Монтескьенинг «географик детерминизм» назарияси.

Дискуссия, ақлий ҳужум, биламан, билиб олдим, билмокчиман. А дабиётлар : РА1; РА2; РА3; РА4; РА5; РА6; РА7. А1;А2; А3; А4; А6; А7. К1;К2;К3;К7;К8; К9; К11; ДО. Этнопсихологик хусусиятларни шаклланишига таъсир этувчи омиллар Этно п сихологик хусусиятларни шаклланишида сиёсатнинг ўрни. Этно п сихологик хусусиятларни шаклланишида миллий маданиятнинг роли. Этно п сихологик хусусиятларни шаклланишида тарихий ҳодисаларнинг ўрни. Этно п сихологик хусусиятларни шаклланишида табиий географик мухитнинг аҳамияти. Дискуссия, ақлий ҳужум, биламан, билиб олдим, билмокчиман. А дабиётлар : РА1; РА2; РА3; РА4; РА5; РА6; РА7. А1;А2; А3; А4; А6; А7. К1;К2;К3;К7;К8; К10; К11; К12; К13;ИМ. Этнос ва индивид. Со ц иализа ц ия ва инкул ь тура ц ия. Индивиднинг урф-одат ва анъаналар орқали тўпланган билим ва тажрибаларни ўзлаштириши. Тақлид ва таъсирланиш. Этник психология этнос вакиллари рухиятининг оддий йиғиндиси эмас. Этнопсихология хусусиятларни индивид психилогиясига нисбатан умумийлиги. этнопсихологик хусусиятларни шахсда акс этиши. Дискуссия, ақлий ҳужум, биламан, билиб олдим, билмокчиман. А дабиётлар : А1;А2; А3; А4; А6; А7. К1;К2;К3;К7;К8; К9; К11; К13. ИМ Этно п сихология нинг структураси ва унинг компонентлари . Индивид ва этник мухит. Индивид ва миллат тил. Шахс ва ижтимоий таъсир. Дискуссия, ақлий ҳужум, биламан, билиб олдим, билмокчиман. А дабиётлар : А3;РА4; РА5; РА6; РА7.А1;А2 ; А3; А4; А6; А7. К1;К2;К3;К7;К8; К9; К11; ДО. Миллий характер муаммоси .

1931-32 йилларда А.Р.Луриянинг Ўзбекистондаги тадқиқоти. Тадқиқотнинг илмий асоси ва фарази. Тадқиқотнинг тарихий фони. Тадқиқотнинг бориши, тадқиқот усуллари ва натижа. Миллатлараро идрок механизми. этник стереотиплар. этностереотипларнинг компонентлари ва хусусиятлари. Этноцентризм ва стереотипизация Дискуссия, ақлий ҳужум, биламан, билиб олдим, билмокчиман. А дабиётлар : РА1;РА2; РА3;РА4; РА5; РА6; РА7. А1;А2; А3; А4; А6; А7. К1;К2;К3;К7;К8; К9; К11; ДО. Миллий урф-одат ва анъаналар. Уларнинг ижтимоий-психологик функциялари. Этник тақлиднинг ривожланиши ва шаклланиш босқичлари.Этник таъсирланиш ҳақида тушунча. Этник таъсирланиш ва миллий тил Дискуссия, ақлий ҳужум, “Т”жадвали, биламан, билиб олдим, билмо қ чиман. А дабиётлар : РА1;РА2; РА3;РА4; РА5; РА6; РА7. А1;А2; А3; А4; А6; А7. К1;К2;К3;К7;К8; К9; К11; ДО. М иллий туйғулар ва таъб (дид) . Миллий дид ва эстэтика. Миллий дид ва миллий ўзига хослик. Миллий диднинг шакллантирувчи омиллар. Табиий муҳит, миллий урф-одат ва миллий дид. Дискуссия, ақлий ҳужум, биламан, билиб олдим, билмокчиман. А дабиётлар : РА1;РА2; РА3;РА4; РА5; РА6; РА7. А1;А2; А3; А4; А6; А7. К1;К2;К3;К7;К8; К9; К11; ДО. Миллий онг ва миллий ўзини- ўзи англаш. Э тник аттидюд ва стереотип. Миллий онг тушунчаси. Миллий ўзлигини англаш ва унинг хусусиятлари. Миллий онг ва ўзликни англашнинг ўзаро муносабати.Миллий истибдод даврида миллий ўзликни англаш хусусиятлари.Ота-онаси турли миллатга мансуб бўлган болаларда миллий онгни шаклланиш хусусиятлари. Дискуссия, ақлий ҳужум, биламан, билиб олдим, билмокчиман.

А дабиётлар : РА1;РА2; РА3;РА4; РА5; РА6; РА7. А1;А2; А3; А4; А6; А7. К1;К2;К3;К7;К8; К9; К11; ДО. Этно п сихологик хусусиятларни маданиятда намоён бўлиши. Миллий характер ва типик бадиий қаҳрамон. Этник хусусиятларни ўрганишда халқ оғзаки ижоди-афсоналар,ривоятлар,мақол ва маталларнинг роли. Борлиқни идрок қилишнинг миллий хусусиятларга босълиқлиги. Миллий характер, темперамент, манфаатлар ва кайфиятларни миллий санъат турли рақсда, мусиқада,ранг-тасвир ва меъморчиликда намоён бўлиши. Дискуссия, ақлий ҳужум, биламан, билиб олдим, билмокчиман. А дабиётлар : РА1;РА2; РА3;РА4; РА5; РА6; РА7. А1;А2; А3; А4; А6; А7. К1;К2;К3;К7;К8; К9; К11; ДО. Дин психологиясининг предмети ва вазифалари Дин психологияси диншунослик тизимида.Диннинг психологик илдизлари. Метод ва методология ҳақида тушунча.Дин психологиясига оид назариялар Қ ўлланиладиган педагогик технологиялар. Дискуссия, ақлий ҳужум,венн диаграммаси. А дабиётлар : РА1;РА2; РА3;РА4; РА5; РА6; РА7. А5; А6; А7. К1;К2;К3;К4;К5;К6;К7;К8; К9; К11; К14. ДО. Мавзу: Дин психологиясининг методлари -2 соат. Режа. Демокрит, Аристотел, Гиппократ, Геродот асарларида диний қарашлар. Ибн Ханбал таълимоти. Динга муносабатнинг мотиви.Дин психологиясига оид назариялар. Қ ўлланиладиган педагогик технологиялар. Дискуссия, ақлий ҳужум,венн диаграммаси. А дабиётлар : РА1;РА2; РА3;РА4; РА5; РА6; РА7. А5; А6; А7. К1;К2;К3;К4;К5;К6;К7;К8; К9; К11; К14. ДО. Диний психологиясига оид назариялар ва фаннинг тарихан шаклланиши

Диний ақидапарастликнинг келиб чиқишига сабаб бўлувчи илтимоий- психологик омиллар. Хурофот психологияси. Э ътиқод психологияси . Инсон эътиқоднинг субъекти. э ътиқод тушунчасига фалсафий қарашлар . Диний эътиқоднинг турлари Қ ўлланиладиган педагогик технологиялар. Дискуссия, ақлий ҳужум,венн диаграммаси. А дабиётлар : РА1;РА2; РА3;РА4; РА5; РА6; РА7. А5; А6; А7. К1;К2;К3;К4;К5;К6;К7;К8; К9; К11; К14. ДО. Диний эътиқоднинг психологик асослари ва диний этиқодни шаклланиш хусусиятлари Диннинг ижтимоий-психологик функцияси.Диний эътиқодни вужудга келишининг ижтимоий омиллари.Диний онг ва унинг тўзилиши. Нодиний ва шахснинг иродавий ҳатти-ҳаракатлари. Қобилият, қизиқиш, истеъдод ва ноқонуний эътиқоднинг боғлиқлиги. Қ ўлланиладиган педагогик технологиялар. Дискуссия, ақлий ҳужум,венн диаграммаси. А дабиётлар : РА1;РА2; РА3;РА4; РА5; РА6; РА7. А5; А6; А7. К1;К2;К3;К4;К5;К6;К7;К8; К9; К11; К14. ДО. Диний эътиқод ва билиш жараёнлари Диний анъаналарнинг эстетик компонентлари ва унинг психологик таъсири. Диний анъаналар ҳақидаги турли қарашлар. Диний анъаналар келиб чиқишидаги ижтимоий омиллар. Қ ўлланиладиган педагогик технологиялар. Дискуссия, ақлий ҳужум, венн диаграммаси. А дабиётлар : РА1;РА2; РА3;РА4; РА5; РА6; РА7. А5; А6; А7. К1;К2;К3;К4;К5;К6;К7;К8; К9; К11; К14. ДО. Диний эътиқод ва шаснинг индивидуал хусусиятлари Диний фанатизмни келиб чиқишига таъсир этувчи омиллар. Фанатизм тушунчаси. Фанатизмнинг луғавий маъноси. Қ ўлланиладиган педагогик технологиялар.

Дискуссия, ақлий ҳужум, венн диаграммаси. А дабиётлар : РА1;РА2; РА3;РА4; РА5; РА6; РА7. А5; А6; А7. К1;К2;К3;К4;К5;К6;К7;К8; К9; К11; К14. ДО. Ижтимоий муҳит, диний анъаналар ва комил инсонни шаклланиши. Инсон табиатининг икки ёқламалиги. Диний билимлар ва Э. Дюркгейм, М. Вебер қарашлари. Дин ва ўз-ўзини ишонтириш. Шахснинг миллий, диний ва умуминсоний хусусиятлари шаклланишини психолоғояда таҳлил этилиши. Диний ва нодиний алоқаларни этнопсихолоғоя ва сотсиал психологияда ўрганилиши. Қ ўлланиладиган педагогик технологиялар. Дискуссия, ақлий ҳужум,венн диаграммаси. А дабиётлар : РА1;РА2; РА3;РА4; РА5; РА6; РА7. А5; А6; А7. К1;К2;К3;К4;К5;К6;К7;К8; К9; К11; К14. ДО. Диний фанатизм ва фанатлар юзага келишининг психологик асослари . Диний даъват. У.Кларк этаплари.Диннинг шаҳсий мазмуни.Олпорт типологияси. Дунё харитасининг диний бўлиниши. Динларнинг хилма- хиллиги. Миллий онг ва диний онг. Қ ўлланиладиган педагогик технологиялар. Дискуссия, ақлий ҳужум,венн диаграммаси. А дабиётлар : РА1;РА2; РА3;РА4; РА5; РА6; РА7. А5; А6; А7. К1;К2;К3;К4;К5;К6;К7;К8; К9; К11; К14. ДО. Диний билимлар шаклланишининг психологик асослар и . ХХ асрнинг 20-30-йилларидаги тадқиқотлар ва уларнинг сабаблари. 30- йиллар ўрталарида этнопсихологиянинг қатағонга учраши ва сабаблари. .ХХ асрнинг 60-йилларидаги мунозаралар. Этнопсихологик тадқиқотлардаги қийинчиликлар ва мураккабликлар. Қ ўлланиладиган педагогик технологиялар.

Дискуссия, ақлий ҳужум,венн диаграммаси. А дабиётлар : РА1;РА2; РА3;РА4; РА5; РА6; РА7. А5; А6; А7. К1;К2;К3;К4;К5;К6;К7;К8; К9; К11; К14. ДО. Диний покланиш (катарсис)нинг ижтимоий психологик моҳияти Диний ҳаракатлар психологияси . Диний ибодатнинг турли кўринишлари . Диннинг гносеологик илдизи. Шахс типлари қандай сабабларга кўра типларга ажралади. Шахснинг индивидуал психологик хусусиятлари динга эътиқод қилишда қандай ўрин тутади ? Қ ўлланиладиган педагогик технологиялар. Дискуссия, ақлий ҳужум,венн диаграммаси. А дабиётлар : РА1; РА2; РА3; РА4; РА5; РА6; РА7. А5; А6; А7. К1;К2;К3;К4;К5;К6;К7;К8; К9; К11; К14. ДО. “Этнопсихология ва дин психологияси” фанидан с еменар машғулотининг мавзулар ва соатлар бўйича тақсимоти Т/Р Мавзунинг номи семинар Этнопсихология 1 Этнипсихологик хусусиятларни Ғарб ва Шарқда ўрганилиши 4 2 Этнипсихологик хусусиятларни шаклланишига таъсир этувчи омиллар 2 3 Этнос ва индивид. Со ц иализа ц ия ва инкул ь тура ц ия 4 4 Этно п сихология нинг структураси ва унинг компонентлари . 2 5 Миллий характер муаммоси. 4 6 Миллий урф-одат ва анъаналар. Уларнинг ижтимоий-психологик функциялари 2 7 М иллий туйғулар ва таъб (дид) 2 8 Миллий онг ва миллий ўз-ўзи ни англаш. Этник аттидюд ва стереотип 4 9 Этно п сихологик хусусиятларни маданиятда намоён бўлиши 2 Дин психологияси 10 Дин психологиясининг предмети ва вазифалари 2 11 Дин психологиясининг методлари 2 12 Диний психологиясига оид назариялар ва фаннинг тарихан шаклланиши 4 13 Диний эътиқоднинг психологик асослари ва диний этиқодни шаклланиш хусусиятлари 4

14 Диний эътиқод ва билиш жараёнлари 2 15 Диний эътиқод ва шаснинг индивидуал хусусиятлари 3 16 Ижтимоий муҳит, диний анъаналар ва комил инсонни шаклланиши. 4 17 Диний фанатизм ва фанатлар юзага келишининг психологик асослари 4 18 Диний билимлар шаклланишининг психологик асослари 2 19 Диний покланиш (катарсис)нинг ижтимоий психологик моҳияти 4 Жами 57 Мустақил таълим таш к ил этишнинг шакли ва мазмуни. Талаба мустақил ишни тайёрлашда фаннинг хусусиятларини хисобга олган ҳолда қуйидаги шакллардан фойдаланиш тавсия этилади: - семинар машғулотларга тайёргарлик; - дарслик ва ўқув қўлланмалар бўйича фанбоблари ва мавзуларини ўрганиш; - тарқатма материаллар бўйича фан боблари ва мавзуларини ўрганиш; - махсус адабиётлар бўйича фан бўлимлари ёки мавзулари устида ишлаш; - талабанинг ўқув, илмий-тадқиқот ишларини бажариш билан боғлиқ фан бўлимлари ва мавзуларини чуқур ўрганиш; - фаол ва муаммоли ўқитиш услубидан фойдаланиладиган ўқув машғулотлари; - масофавий таълим “Этнопсихология ва дин психологияси” бўйича талабанинг мустақил таълими шу фанни ўрганиш жараёнининг таркибий қисми бўлиб, услубий ва ахборот ресурслари билан тўла таъминланган. Талабалар аудитория машғулотларида профессор-ўқитувчиларнинг маърузасини тинглайдилар. Аудиториядан ташкарида талаба дарсларга тайёрланади, адабиётларни конспект қилади, уй вазифа сифатида берилган мавзу ва асар ларни ўқийди . Бундан таш қ ари айрим мавзуларни кенгрок ўрганиш ма қ садида қў шимча адабиётларни ўқ иб рефератлар тайёрлайди ҳ амда мавзу бўйича тестлар ечади. Муста қ ил таълим натижалари рейтинг

тизими асосида ба ҳ оланади. Уйга вазифаларни бажариш, қ ушимча дарслик ва адабиётлардан янги билимларни мустақил ўрганиш, керакли маълумотларни излаш ва уларни топиш й ў лларини аниқлаш, интернэт тармокдаридан фойдаланиб маълумотлар т ў плаш ва илмий изланишлар олиб бориш, илмий т ў гарак доирасида ёки муста қ ил равишда илмий манбалардан фойдаланиб илмий ма қ ола ва маърузалар тайёрлаш кабилар талабаларнинг дарсда олган билимларини чу қ урлаштиради, уларнинг муста қ ил фикрлаш ва ижодий қ обилиятини ривожлантиради. Шунинг учун ҳ ам муста қ ил таълимсиз ўқув фаолияти самарали б ў лиши мумкин эмас. Уй вазифаларини текшириш ва баҳолаш амалий машғулот олиб борувчи ўқитувчи томонидан, конспектларни ва мавзуни ўзлаштириш даражасинитекшириш ва баҳолаш эса маъруза дарсларини олиб борувчи ўқитувчи томонидан ҳ ар дарсда амалга оширилади. “ Этнопсихология ва дин психологияси ” фанидан мустақил иш мажмуаси фаннинг барча мавзуларини қ амраб олган ва қуйидаги 12 та катта мавзу кўринишида шакллантирилган. Талабалар муста қ ил таълимининг мазмуни ва ҳ ажми № Мустақил таълим мавзулари Берилган топшири қ лар Бажар. муддат . Хажми (соатд а) балл 1 Этнопсихология ва гендер муаммолари Адабиётлардан конспект қилиш. Индивидуал топшириқларни бажариш. Реферат тайёрлаш 1-2-3- ҳафталар 9 5 2 Шахснинг индивидуал психологик ва этнопсихологик хусусиятлари Адабиётлардан конспект қилиш. Индивидуал топшириқларни бажариш 4-5-6- хафталар 9 2 3 Индивид ва омма психологияси Адабиётлардан конспект қилиш. Индивидуал топшириқларни бажариш 7-8-9- хафталар 9 2 4. Диний иймон ва эътиқод Адабиётлардан конспект қилиш. Индивидуал топшириқларни бажариш . 10-11-12- хафталар 9 2

Реферат тайёрлаш 5 Диний онг Адабиётлардан конспект қилиш. Индивидуал топшириқларни бажариш 13-14- хафталар 9 2 6 Ҳал қ оғзаки ижоди ва миллий дид Адабиётлардан конспект қилиш. Индивидуал топшириқларни бажариш 15-16- хафталар 9 2 7 Ўзликни англаш Адабиётлардан конспект қилиш. Индивидуал топшириқларни бажариш 17-18- хафталар 9 5 жами 18 ҳафта 63 20 Дастурнинг информацион услубий таъминоти Дастурдаги мавзуларни ўтишда замонавий интерфаол методлардан кенг фойдаланиш, ўқув жараёнини янги педагогик технологиялар асосида ташқил этиш самарали натижа беради. Бу боради замонавий педагогик технологияларнинг “Кластер”, “Мабуот конференция”, “Бумеранг”, “Мунозарали дарс”, “Блиц”, “Т” жадвал, “Ақлий хужум”, “Думалоқ стол” ҳамда мавзуларга доир слайдлардан фойдаланиш, дидактик ва ролли ўйин усулларини қўллаш назарда тутилади. “ Этнопсихология ва дин психологияси ” фанидан талабалар билимини рейтинг тизими асосида баҳолаш мезони. “ Этнопсихология ва дин психологияси ” фани бўйича рейтинг жадваллари, назорат тури, шакли, сони ҳамда ҳ ар бир назоратга ажратилган максимал балл, шунингдек жорий ва оралиқ назоратларининг саралаш баллари ҳақидаги маълумотлар фан бўйича биринчи машғулотда талабаларга эълон қилинади. Фан бўйича талабаларнинг билим савияси ва ўзлаштириш даражасининг Давлат таълим стандартларига мувофиқлигини таъминлаш учун қуйидаги назорат турлари ўтказилади: • жорий назорат (ЖН) - талабанинг фан мавзулари бўйича билим ва амалий к ў никма даражасини аниқлаш ва баҳолаш усули. Жорий назорат фаннинг хусусиятидан келиб чиққан ҳолда амалий машғулотларда огзаки суров, тест ўтказиш, сухбат, назорат иши, коллеквиум, уй вазифаларини текшириш ва шу каби бо шқ а шаклларда ўтказилиши мумкин;

• орали қ назорат (ОН) - семестр давомида ўқув дастурининг тегишли (фанларнинг бир неча мавзуларини ўз ичига олган) бўлими тугаллангандан кейин талабанинг назарий билим ва амалий куникма даражасини аниқлаш ва баҳолаш усули. Оралиқназорат бир семестрда икки марта ўтказилади ва шакли (ёзма, огзаки, тест ва хоказо) ўқув фанига ажратилган умумий соатлар ҳ ажмидан келиб чи ққ ан ҳ олда белгиланади; • якуний назорат (ЯН) - семестр якунида муайян фан бўйича назарий билим ва амалий куникмаларни талабалар томонидан ўзлаштириш даражасини баҳолаш усули. Якуний назорат асосан таянч тушунча ва ибораларга асосланган “Ёзма иш” шаклида ўтказилади. ОН ўтказиш жараёни кафедра мудири томонидан тузилган комиссия иштирокида мунтазам равишда ўрганиб борилади ва уни ўтказиш тартиблари бўзилган холларда, ОН натижалари бекор қилиниши мумкин. Бундай холларда ОН қ айта ў тказилади. Олий таълим муассасаси рахбарининг буйруги билан ички назорат ва мониторинг бўлими рахбарлигида тузилган комиссия иштирокида ЯН ни ўтказиш жараёни мунтазам равишда ўрганиб борилади ва уни ўтказиш тартиблари бўзилган холларда, ЯН натижалари бекор қилиниши мумкин. Бундай ҳ олларда ЯН қайта ўтказилади. Талабанинг билим савияси, к ў никма ва малакаларини назорат қилишнинг рейтинг тизими асосида талабанинг фан бўйича ўзлаштириш даражаси баллар орқали ифодаланади. « Этнопсихология ва дин психологияси » фани бўйича талабаларнинг семестр давомидаги ўзлаштириш кўрсаткичи 100 баллик тизимда баҳоланади. Ушбу 100 балл баҳолаш турлари бўйича қуйидагича та қ симланади: Я.Н.-30 балл, колган 70 балл эса Ж.Н.- 50 балл ва О.Н.- 20 балл қ илиб та қ симланади. Балл Ба ҳ о Талабаларнинг билим даражаси

86- 100 Аъло Хулоса ва қ арор қабул қилиш. Ижодий фикрлай олиш. Мустақил мушохада юрита олиш. Олган билимларини амалда куллай олиш. Мохиятини тушунтириш. Билиш, айтиб бериш. Тасаввурга эга бўлиш. 71-85 Яхши Мустақил мушохада қилиш. Олган билимларини амалда куллай олиш. Мохиятини тушунтириш. Билиш, айтиб бериш. Тасаввурга эга бўлиш. 55-70 Коникарли Мохиятини тушунтириш. Билиш, айтиб бериш Тасаввурга эга бўлиш. 0-54 Коникарси з Аниқ тасаввурга эга бўлмаслик. Билмаслик. • Фан бўйича саралаш бали 55 баллни таш к ил этади. Талабанинг саралаш балидан паст бўлган ўзлаштириши рейтинг дафтарчасида қ айд этилмайди. • Талабаларнинг ўқув фани бўйича мустақил иши жорий, оралиқва якуний назоратлар жараёнида тегишли топшириқларни бажариши ва унга ажратилган баллар дан келиб чиққан ҳ олда ба ҳ оланади. Талабанинг фан бўйича рейтинги қуйидагича аниқданади: R= V⋅O ' 100 бу ерда: V - семестрда фанга ажратилган умумий ўқув юкламаси (соатларда); O’-фан бўйича ўзлаштириш даражаси (балларда). • Фан бўйича жорий ва оралиқназоратларга ажратилган умумий баллнинг 55 фоизи саралаш балл ҳисобланиб, ушбу фоиздан кам балл туплаган талаба якуний назоратга киритилмайди. • Жорий ЖН ва оралиқ ОН турлари бўйича 55 бал ва ундан ю қ ори бални туплаган талаба фанни ўзлаштирган деб ҳисобланади ва ушбу фан бўйича якуний назоратга кирмаслигига йул куйи л ади. • Талабанинг семестр давомида фан бўйича туплаган умумий бали харбир назорат туридан белгиланган қоидаларга мувофиқ туплаган баллари йигиндисига тенг. • ОН ва ЯН турлари календар тематик режага мувофиқ деканат томонидан тузилган рейтинг назорат жадваллари асосида ўтказилади. ЯН семестрнинг охирги 2 хафтаси мобайнида ўтказилади.

• ЖН ва ОН назоратларда саралаш балидан кам балл туплаган ва ўзрли сабабларга кўра назоратларда катнаша олмаган талабага қайта топшириш учун, навбатдаги шу назорат туригача, сунгги жорий ва оралиқназоратлар учун эса якуний назоратгача бўлган муддат берилади. • Талабанинг семестрда ЖН ва ОН турлари бўйича туплаган баллари ушбу назорат турлари умумий балининг 55 фоизидан кам бўлса ёки семестр якуний жорий, оралиқва якуний назорат турлари бўйича туплаган баллари йигиндиси 55 балдан кам бўлса, у академик карздор деб ҳисобланади. • Талаба назорат натижаларидан норози бўлса, фан бўйича назорат тури натижалари эълон қилинган вактдан бошлаб бир кун мобайнида факультэт деканига ариза билан мурожаат этиши мумкин. Бундай ҳолда факультэт деканининг такдимномасига кўра ректор буйруги билан 3 (уч) аъзодан кам бўлмаган таркибда апелляция комиссияси ташқил этилади. • Апелляция комиссияси талабаларнинг аризаларини кўриб чикиб, шу куннинг ўзида хулосасини билдиради. Баҳолашнинг урнатилган талаблар асосида белгиланган муддатларда ўтказилиши ҳамда расмийлаштирилиши факультэт декани, кафедра мудури, ўқув-услубий бошкарма ҳамда ички назорат ва мониторинг бўлими томонидан назорат қилинади. Якуний назорат “Ёзма иш” шаклида белгиланган бўлса, у ҳолда якуний назорат 30 баллик “Ёзма иш” вариантлари асосида ўтказилади. Агар якуний назорат марказлашган тест асосида ташқил этилган бўлиб фан бўйича якуний назорат “Ёзма иш” шаклида белгиланган бўлса, у ҳолда якуний назорат қуйидаги жадвал асосида амалга оширилади Якуний назоратда “Ёзма иш”ларни баҳолаш мезони Якуний назорат “Ёзма иш” шаклида амалга оширилганда, синов кўп вариантли усулда ўтказилади. Ҳ ар бир вариант 5 та назарий савол лар дан иборат. Назарий саволлар фан бўйича таянч сўз ва иборалар асосида тузилган бўлиб, фаннинг барча мавзуларини ўз ичига камраб олган.

Хар бир назарий саволга ёзилган жавоблар бўйича ўзлаштириш кўрсаткичи 0- 6 балл оралигида баҳоланади. Талаба максимал 30 балл туплаши мумкин. Ёзма синов бўйича умумий ўзлаштириш кўрсаткичини аниқлаш учун вариантда берилган саволларнинг хар бири учун ёзилган жавобларга куйилган ўзлаштириш баллари ку ши лади ва йигинди талабанинг якуний назорат бўйича ўзлаштириш бали ҳисобланади. РЕЙТИНГ БАҲОЛАШ жадвали Рейтинг баҳолаш Семестр - 5 Максимал бал - 100 Оралиқ баҳолаш - 20 Жорий баҳолаш - 30 Мустақил таълим - 20 Якуний баҳолаш - 30 ЖН учун қўйиладиган баллар мезони Ў злаштириш баҳоси Талабанинг билими ва фаолиятига қўйиладиган талаблар 9-10 Аъло Мавзу бўйича берилган тошириқларга ижодий ёндошган, мустақил фикрла й ладиган, мавзуни ёритишда ишон ч ли янги ма ъ лумотлардан, интернэт сайтларидан фойдаланган, фикрни аниқ, тушунарли ифодалай о ладиган, тошириқларни бажариш бўйича 86% ва ундан юқори натижага эришган талабаларга қўйилади. 7-8 Яхши Мавзу бўйича берилган тошириқларга ижодий ёндошган, мавзуни ёритишда янги маълумотлардан фойдаланган, фикрни аниқ, тушунарли ифодалай о ладиган, тошириқларни бажариш бўйича 71-85 % натижага эришган талабаларга қўйилади. 6 Қониқ арли Мавзу бўйича берилган тошириқларни бажарган, фикрни аниқ, тушунарли ифодалай олмайдиган, тошириқларни бажариш бўйича 55-70 % натижага эришган талабаларга қўйилади. 0- 5 Қониқ арсиз Мавзу бўйича берилган тошириқларни бажармаган, фикрни аниқ, тушунарли ифодалай олмайдиган, тошириқларни бажариш бўйича 54 % дан кам натижага эришган талабаларга қўйилади. Талабалар билимини рейтинг тизими асосида баҳолашда

ОН учун қўйиладиган баллар мезони Балл Ўзлашти риш баҳоси Талабанинг билими ва фаолиятига қўйиладиган талаблар 18-20 Аъло Ўқув фани бўйича аниқ билим ва тасаввурга эга бўлган, мустақил ижодий фикрлай оладиган, О Н тошириқлари дан камида 86% балл тўлаганталабага қўйилади. 15-17 Яхши Ўқув фани бўйича билим ва тасаввурга эга бўлган, мустақил фикрлай оладиган, О Н тошириқлари дан71- 8 5 % балл тўлаганталабага қўйилади. 11-14 Қониқарл и Ўқув фани бўйича тасаввурга эга бўлган, ОН тошириқларидан камида 55-70% балл тўлаган талабага қўйилади. 0-10 Қониқарс из Ўқув фани бўйича тасаввурга эга бўлмаган, ОН тошириқларидан 54% дан кам балл тўлаган талабага қўйилади. Талабалар билимини рейтинг тизими асосида баҳолашда Я Н учун қўйиладиган баллар мезони Балл Ўзлаштириш баҳоси Талабанинг билими ва фаолиятига қўйиладиган талаблар 2 6 -30 Аъло Ўқув фани бўйича аниқ билим ва тасаввурга эга бўлган, мустақил ижодий фикрлай оладиган, билимларни амалиётга қўллай оладиг ан, ЯН саволларига тўлиқ илмий асосланган жавоб бера оладиган, саволлар ва таянч тушунчалар мо ҳ иятини ижодий ё ндошган ҳ олда қисқа ва лўнда ифодалаб , ба ё нда мантиқий яхлитликка эриш ади ган, тошириқ ларни камида 86% ни ўзлаштирган талабаларга қўйилади. 2 2 -2 5 Яхши Ўқув фани бўйича билим ва тасаввурга эга бўлган, мустақил фикрлай оладиган, ЯН саволларига жавоб бера оладиган, берилган саволларнинг мо ҳ иятини ё ритиб бера о ладиган, лекин уни илмий асослай олмаган, тошириқ ларни 71-85 % қисми ни ўзлаштирган талабаларга қўйилади. 17-21 Қониқарли Ўқув фани бўйича тасаввурга эга бўлган, ЯН саволларига тўлиқ жавоб бера олмаган, берилган саволларнинг моҳиятини юзаки (ёки қисман) ёритиб берган, тошириқларни 5 5 -70 % қисмини ўзлаштирган талабаларга қўйилади. 0-16 Қониқарсиз Ўқув фани бўйича тасаввурга эга эмас, ЯН саволларига жавоб бера олмаган, тошириқларни 54 % дан кам қисмини ўзлаштирган талабаларга қўйилади. Талабалар билимини рейтинг тизими асосида баҳолашда мустақил таълим учун қўйиладиган баллар мезони

Ў злашт ириш баҳоси Балл Талабанинг билими ва фаолиятига қўйиладиган талаблар 1 0 Аъло 9-10 Мавзу бўйича берилган топшириқларга ижодий ёндошган, мустақил фикрлай оладиган, мавзуни ёритишда ишончли янги маълумотлардан, интернэт сайтларидан фойдаланган, фикрни аниқ, тушунарли ифодалай оладиган талабаларга қўйилади. Яхши 7-8 Мавзу бўйича берилган топшириқларга ижодий ёндошган, мавзуни ёритишда янги маълумотлардан фойдаланган, фикрни аниқ, тушунарли ифодалай оладиган талабаларга қўйилади. Қониқар ли 6 Мавзу бўйича берилган топшириқларни бажарган, фикрни аниқ, тушунарли ифодалай олмайдиган талабаларга қўйилади. Қониқар сиз 0-5 Мавзу бўйича берилган топшириқларни бажармаган, фикрни аниқ, тушунарли ифодалай олмайдиган талабаларга қўйилади. 2 0 Аъло 18-20 Мавзу бўйича берилган топшириқларга ижодий ёндошган, мустақил фикрлай оладиган, мавзуни ёритишда ишонcли янги маълумотлардан, интернэт сайтларидан фойдаланган, фикрни аниқ, тушунарли ифодалай оладиган талабаларга қўйилади. Яхши 15-17 Мавзу бўйича берилган топшириқларга ижодий ёндошган, мавзуни ёритишда янги маълумотлардан фойдаланган, фикрни аниқ, тушунарли ифодалай оладиган талабаларга қўйилади. Қониқар ли 11-14 Мавзу бўйича берилган топшириқларни бажарган, фикрни аниқ, тушунарли ифодалай олмайдиган талабаларга қўйилади. Қониқар сиз 0- 10 Мавзу бўйича берилган топшириқларни бажармаган, фикрни аниқ, тушунарли ифодалай олмайдиган талабаларга қўйилади. 2.2-§. Миллий урф-одат ва анъаналар мавзусининг маъруза матни Мавзу: Миллий урф-одат ва анъаналар Мавзунинг режаси 1-§. Индивид шаклланишида миллий урф-одат ва анъаналарнинг роли. 2-§. “Урф-одат” ва “анъана” тушунчалари. 3-§. Урф-одат ва анъаналарнинг ижтимоий вазифалари.

4-§. Урф-одат ва анъаналарнинг шаклланишига таъсир этувчи омиллар. 5-§. Урф одат ва анъаналарнинг ўзгарувчанлик ва барқарорлик хусусиятлари. 6-§. Ўзбек халқи ҳаётидаги янги урф-одатлар. 1-§. Индивид шаклланишида миллий урф-одат ва анъаналарнинг роли. Ҳар бир даврнинг, ҳар бир халқнинг ижтимоий-иқтисодий, табиий- географик шароитига мос бўлиб тушадиган ва уни ўзида акс эттирадиган урф-одат ва анъаналари бўлади. Одамзот онгли ҳаёт кечира бошлагандан буён вужудга келган урф-одату маросимлар, удум ва анъналарни ҳисоблаб чиқиш қийин. Миллий урф-одат ва анъаналарда бутун бир халқнинг ижтимоий эҳтиёжлари, ахлоқ нормалари, манфаатлари, амалий тажрибалари ва тарихий яшаш шароитлари ўзига хос равишда мужассамланган бўлади. Улар халқнинг фаолияти жараёнида туғилади. Ҳар бир халқ бутун тарихи давомида яшаш шароитининг характери ва хусусиятларидан келиб чиққан ҳолда кишилар ўртасидаги муносабатларнинг маълум норма ва йўл- йўриқларини яратади. Бу норма ва йўл - йўриқлар авлоддан-авлодга ўтиши билан такрорланиб, урф-одат ва анъаналарга айланиб қолади. Шаклланган урф-одат ва анъаналар шахснинг ижтимоий муносабатларга киришишида шахснинг хулқ-атворларини ижтимоий жиҳатдан белгиловчи, бошқариб турувчи ва шакллантирувчи вазифаларни бажаради. Қайси бир урф-одат ва анъанани, удум ёки маросимни уларнинг келиб чиқиш сабабларини ўрганмасдан туриб қарайдиган бўлсак, улар бир қарашда, бема ъ ни, беҳуда бўлиб кўринади. Аслида эса уларнинг барчаси келиб чиқиши бўйича халқнинг ижтимоий-иқтисодий ва амалий фаолияти

натижасида вужудга келган ва уларнинг маълум моддий ва маънавий эҳтиёжларини қондириш учун хизмат қилган. Ўрта Осиё ва Кавказ халқларининг айримларида мавжуд бўлган ва ҳозирги кунда эсқилик сарқити, деб қораланадиган “Қалин” бериш одатини ўрганишган баъзи олимлар, ҳозирги даврга келиб, бу одат фақат рамзий қимматга эга бўлиб қолганини кўрсатишди. Кўзатишлар, илмий тадқиқотлар шуни кўрсатадики, турли халқлардаги тақиқлар, манъ этишларнинг ҳаммаси ҳам беъмани ва зарарли бўлмай, маълум зарурат билан вужудга келар экан. Яъни улар халқнинг яшаш тарзига, эҳтиёжларига мос келганлиги учун ҳам асрлар давомида авлоддан- авлодга ўтиб келган. Бу мисоллар шуни кўрсатадики, одат ва анъналар халқ ҳаётига, турмуш тарзига онгли равишда кириб келади, лекин уларнинг таъсири эса стихияли бўлади. Шунинг билан бирга айрим урф-одат ва анъаналар ўз умрини ўтаб бўлган бўлса ҳам, яшовчанлик хусусиятига эга бўлганлиги учун яна ўзоқ вақт сақланиб, одамлар онгига таъсир этиб туради. Бу нарса инсонлар психологияси билан боғлиқ бўлган феномен ҳисобланади. Чунки, мустаҳкамланиб қолган урф-одат ва анаъналарга амал қилмаслик кўпчилик томонидан қораланади. Кўпчиликнинг таъна-маломатига қолишдан қўрқиш ва тортиниш, жамиятнинг ҳар бир аъзосини урф-одатларга онгли ёки кўр- кўрона бўлса ҳам амал қилишга мажбур қилиб қўяди. 2-§. “Урф-одат” ва “анъана” тушунчалари. Урф-одат ва анъаналар кўпинча синоним сўзлар сифатида ишлатилса ҳам, бу терминлар тушунчалар ўртасида фақат терминологик тафовут бўлиб қолмасдан, яна маъно жиҳатдан ҳам фарқ бордир. Урф-одатлар асосан оилавий, маиший соҳалар билан боғланган бўлади ва унда ахлоқий, диний ва ҳуқуқ нормалари тўла ўз аксини топади. Анъаналар эса ижтимоий ҳаётнинг ҳамма соҳаларида мавжуд бўлиш билан биргаликда, яна ишлаб чиқариш жараёнини ҳам қамраб олади.

Анънанада кишиларнинг нарса ва буюмларга, табиатга бўлган муносабатлари ифодаланади. Маълумки, фанда, санъат ва адабиётда, армия ва олий ўқув юртларида, спорт ва ишлаб чиқариш жамоаларида урф-одат бўлмайди, балки анъаналар мавжуд. Масалан, армияга янги борган солдатнинг қасамёд қабўл қилиши, олий ўқув юртига кирган ёшларни талабалар сафига қабўл қилиш тантаналари, йирик спорт мусобақаларида ғолиб спортчи шаънига мамлакат байроғини кўтарилиши ва мадҳиясини янграши - бўлар анъналар ҳисобланади. Бундан ташқари анъананинг таъсир доираси нисбатан кенг бўлиб, битта анъана бир неча урф-одат, удум ва маросимларни ўзида қамраб олган бўлиши мумкин. Мисол тариқасида халқимизда мавжуд бўлган меҳмондўстликни олиб қарайдиган бўлсак, меҳмондўстлик у ёки бу даражада ҳар бир халқ ва миллатга хос бўлган хусусиятдир. Лекин бу нарса юқорида кўриб ўтганимиздек, ўзига хос ижтимоий-тарихий шарт-шароитлар таъсири остида, оилавий-маиший ҳаётдаги муносабатлар натижасида ўзбек халқида ўзига хос бир йўсинда намоён бўладики, бу ўзбек халқининг миллий хусусиятига, миллий анъанага айланиб қолган. Манашу меҳмондўстлик анъанаси бир неча урф-одатлар, удумлар орқали тўла намоён бўлади. Масалан, ўзбек оилаларида меҳмон ҳар доим очиқ чеҳра ва ширин калом билан кутиб олинади. Хонадондаги энг яхши ва ноёб нарсалар (бундай нарсалар доимо “меҳмон учун”, деб сақланади) меҳмон олдига қўйилади. Меҳмон хонадонга кириб келиши билан мезбон икки қўлини кўксига қўйиб, “хуш келибсиз”, деб кутиб олинади ва ҳурматли зот сифатида энг юқори жойга ўтқазилади. Меҳмон олдида оила аъзолари бир-бирлари билан хушмуомалада бўлишлари, ҳатто “мушугини ҳам пишт”, демаслиги керак. Меҳмон кўзатилаётганда кутиб олиш чоғидагидек, икки қўл кўксида бўлиб, “хуш кўрдик”, “яна келиб туринг”, деб ҳайр-маъзур қилинади. Кавказдаги тоғли халқларда хун олиш бор. Агар хундор душман уйи остонасидан кириб келса, душманлик йўқолади. Ҳам уни азиз меҳмондек кутиб олиши шарт. Қишлоқдан, овулдан чиқиб кетгач, душманлик яна тикланади. Уларда ҳам меҳмон дахлсиз...

3-§. Урф-одат ва анъаналарнинг ижтимоий вазифалари. Энди удум ва маросимларга келсак, улар кучли психологик ва ҳиссий таъсир этиш кучига эга бўлиб, шулар ёрдамида урф-одат ва анъаналар бевосита юзага чиқади. Удум у ёки бу урф-одат ва анъананинг бажариш вақтида амал қилинадиган тартиб ва қоидалардир. Маросим эса, удумни кўз-кўз қилиб турадиган ташқи безаги ва тасвири, яъни бажарилиш жараёнидир. Икки қўшни халқ-ўзбеклар билан қозоқларнинг тўй ўтказиш вақтида бажарадиган турли удум ва маросимларини машҳур ёзувчимиз Ойбек “Болалик” қиссасида жуда моҳирлик билан тасвирлаган. Мана, қозоқлар тўйида бўладиган маросимлар қандай тасвирланган. “Бир ўтовда одамлар тиқилинч... Аёллар эрлардан қочмайди. Аралаш-қуралаш. Бир-бирларининг елкаларини қоқиб, бемалол ҳазиллашиб сўзлашишади... Бирдан қозоқлар типирчилаган, осмонга сапчийдиган арғумоқларига миниб, улоқни бошлаб юборишди... Улоқдан сўнг қизлар, аёллар ўтирган уловга бир тўда ясанган йигитлар кириб келади. Қизлар баланд, қўнғироқ овоз билан, жонли имолар билан, кўзларини чиройли ўйнатиб қўшиқ айтади... Кулги, қийқириқ, ўлан тинмайди... Куёв билан келин ўлан айтишади...” Энди тўй маросими ўзбекларда бошқача кечади. Кароматнинг тўйи тасвирида эркаклар ва аёллар деярли қўшилишмай, маросимни алоҳида- алоҳида ўтказишади. “Қиз оши” куни қизнинг ўзоқ-яқиндаги дугоналари ва маҳалланинг қизлари тўпланишади. Дуторга жўр бўлишиб, ашула айтишади. Атрофда эркаклар бўлмаса ҳам, ийманишиб, “Сен тур, сен тур,” дейишиб бир-бирларини ўйинга тортишади... Тўй куни турли кўнгил очувчи ўйинлар ташқил қилинади, аёллар “ёр-ёр” айтишади ва ҳоказо. Мана шу бадиий тасвирдаги икки халқда мавжуд бўлган тўй ўтказиш жараёнидаги удум ва маросимлар анъана сифатида бир неча асрлар давомида авлоддан-авлодга ўтиб келган. Урф-одат, анъана, удум ва маросимлар бир-бирлари билан чамбарчас боғлиқ ва доимо бир-бирини тўлдириб, бир-бирига ўтиб туриши мумкин.

Баъзан маълум урф-одат анъана ҳам саналиши мумкин, деб кўрсатади Профессор Н.Сарсенбаев. Масалан, меҳмонга борганда”ювош ўтир”, деган ўзбек мақоли бор. Ўзбеклар орасида бу - одат. Бошқа миллат вакиллари доирасида эса бу одат ўзбек халқининг миллий анъанаси сифатида намоён бўлади. Ижтимоий мазмуни ва аҳамиятига қараб урф-одат ва анъаналар илғор ва қолоқ бўлади. Илғор урф-одат ва анъаналар кенг халқ омма манфаатларига хизмат қилади ва ижтимоий ривожланишга ижобий таъсир кўрсатади. Қолоқ урф-одат ва анъаналар деб, умрини ўтаб бўлган давр руҳига мос келмайдиган, ижтимоий ҳаёт тараққиётига монелик қиладиган урф-одат ва анъаналарга айтилади. 4-§. Урф-одат ва анъаналарнинг шаклланишига таъсир этувчи омиллар. Ўзбек халқининг меҳнат, ватанпарварлик, инсонпарварлик, меҳмондўстлик, ҳовли-жойни озода тутиш, ризқи-рўзимиз бўлган турли- туман ноз-неъматларни эъзозлаш ва шунга ўхшаш бир қанча миллий урф- одат ва анъаналари борки, уларни ўрганиш, ёшларни шу анъаналар руҳида тарбиялаш катта аҳамиятга эга. Ота-она ҳурматини бажо келтириш, кексаларни эъзозлаш каби одат ва анъаналар ўзбек оилаларида ёшликдан болалар онгига сингдирилиб борилади. Ота-она ва катталар, ёшларга бошқалар билан муомала қилиш ва муносабатга киришиш йўл-йўриқларини ўргатиб, одамийликдан, инсонпарварликдан сабоқ бериб боришади. Ўзидан катта ёшда бўлган кишиларни ҳурматлаш билан боғлиқ бўлган анъанага кўра, ёшлар уларни кўрганда таниш-танимаслигидан қатъий назар уларга биринчи бўлиб салом бериши, йўлда учратганда биринчи бўлиб уларни ўтказиб юбориши, гаплашганда мулойим гаплашиши, уларга терс жавоб бермаслиги, доимо “Сиз,” деб муомалада бўлиши, уларнинг исми, лақабини айтиб чақирмаслиги, қўлидан юкини ва юмушини олиши ҳамма ерда ҳам уларга жой бўшатиб беришлиги ва шунга ўхшаш одоб нормаларига

риоя қилишлиги керак бўлади. Ҳар бир қария, ёши катта киши ўзлари шахсан танимаган ёшларга ҳам панд-насиҳат қилиши, танбеҳ беришлиги мумкин. Ёшлар ҳам уларнинг сўзини бўлмасдан тинглаши ва бундан жаҳли чиқмаслиги керак. Ўзбек оилаларида ўтадиган бирон-бир йиғилиш, маросим, тантанали тўй-тамошалар, ҳашар ва ободонлаштириш ишлари “ақлнинг кўзи” бўлган нуроний кексаларимиз маслаҳатисиз, иштирокисиз ўтмайди. Ўзоқ сафарга кетаётган ва қайтиб келган ҳар бир киши, албатта, маҳалла ва қишлоқнинг ҳамма кексаларини ва ҳаста бўлиб ётган кишиларни бориб зиёрат қилиши зарур. Агар сафардалик даврида, маҳалладаги бирор киши вафот этган бўлса, биринчи навбатда унинг оиласига бориб тазия билдирилади. Миллатимизнинг асрий анънана ва урф-одатлари, миллий хусусиятларимизни билмасдан, ҳисобга олмасдан туриб миллий мафкурани шакллантириш мумкин эмас. Бунда “... Ғарб халқлари учун нотаниш, аммо миллий табиатимизга мос бўлган ўз-ўзини бошқарув усули – маҳалланинг ролини ривожлантириш ҳамда унинг мавқеини ошириш...” 3 керак. Жамият ҳаётида тотувлик ва ижтимоий тарбияни ташқил қилишда маҳалланинг аҳамияти беқиёсдир. Табиат қийинчиликларини, ташқи хавф- ҳатарларни биргаликда енгиш, қурилиш ва ободонлаштириш ишларини ташқил этишда кучларни бирлаштириш, яхши-ёмон кунларда бир-бирига елкадош бўлишга интилиш туйғуси ўзаро меҳр-оқибат сингари ноёб инсоний фазилатлар маҳаллаларда шаклланган ва авлоддан-авлодга ўтиб келган. Маҳаллани ўзини ўзи бошқариш мактаби, таъбир жоиз бўлса демократия дарсхонаси, деб аташ мумкин 4 5-§. Урф одат ва анъаналарнинг ўзгарувчанлик ва барқарорлик хусусиятлари. Эл-юртга манзур бўлган, эл билан шахс ўртасида ғов бўлиб ётмаган, энг муҳими, эл шанига доғ туширмайдиган, халқ доҳоси яратган энг яхши 3 Каримов И.А. Донишманд халқимизнинг мустаҳкам иродасига ишонаман. Т 2000, 8-бет. 4 Ўша ерда, 13-бет.

урф-одат ва анъаналарнинг умри боқий бўлади. Улар ҳар доим эъзозлаб, сақланиб келинади. Зеро, бундай анъаналаримиз, биринчидан, ҳозирги кунда ҳам ўз қимматини йўқотмасдан, янгидан-янги мазмун ва шакл билан бойиб, фозил инсонга хизмат қилиб келяпти. Лекин маданий меросимизни ўрганишда илғор урф-одат ва анъаналарни эски анъаналардан фарқлашда баъзан нотўғри ёндошишлар ҳам бўлганлигини таъкидлаш керак. Масалан, яқингача аҳоли ўртасида кенг тарқалган. “Наврўз байрам”ига асоссиз равишда диний тус берилиб, нотўғри асосда танқид қилиниб, манъ этиб келинди. Келиб чиқиши ва мазмунига кўра “Наврўз” байрамини диний ҳам, консерватив ҳам, деб бўлмайди. Уни ўтказиш расм-русумлари, удумлари баҳор фаслининг кириб келиши ва ризқи-рўз бўлган экин-тикин ишларини бошлаб юбориш қувончларини тараннум этадиган халқ тантанасидир. Наврўз - Шарқ халқларида Янги йилнинг кириб келишидир 6-§. Ўзбек халқи ҳаётидаги янги урф-одатлар. Кейинги йилларда ҳукуматимиз томонидан жамият ичидаги “кичик жамияти номини олган маҳалларга катта эътибор бериш билан биргаликда, маҳалланинг жамиятни бошқаришдаги вазиятларини кенгайтириб, мавқени ошириб бораяпти. Давлатни бошқаришнинг айрим функциялари унга ўтаяпти. Маҳалла савдо ва ҳунармандчилик мавзеларини ифодаловчи арабий сўз бўлиб, Х асрдаёқ мавжуд бўлган. Тошкент шаҳар ҳокимиятининг ташаббуси билан 1996 йилдан буён август ойининг биринчи шанба куни “маҳалла куни” деб қабўл қилинган Янги маросим, урф-одат ва анъаналарнинг вужудга келишини ўз ҳолига ташлаб қўйилмасдан, уни яратишга бутун жамоатчилик бош-қош бўлиб туриши, унга ижодий ёндошиш керак бўлади. Жамият, халқнинг турмуш тарзига ва этник хусусиятларига мос келадиган ижтимоий ғоялар билан суғорилган янги урф-одат, анъана ва маросимларга кенг йўл очиб, турмушга сингдириб бориш зарур. Албатта бунда сунъийликдан, маъмурий буйруқбозлик билан таъсир кўрсатишдан қочиш керак.

Урф-одат ва анъаналарда халқнинг яшаш тарзи, турмуш шароитлари, хўжалик юргизиш хусусиятлари, иқтисодий имкониятлари, маънавий олами каби томонлар ўз аксини топади. Шунинг учун ҳам урф-одат ва анъаналарнинг асосий моҳият ва мазмуни сақланган ҳолда турли даврларда маълум модефикацияга учрайди. Назорат учун саволлар 1.Миллий урф-одат ва анъаналарнинг келиб чиқишига таъсир этувчи омиллар деб нималарни кўрсатиш мумкин? 2. Миллий урф-одат ва анъаналарни яратиш деганда нимани тушунасиз? 3. Миллий урф-одат ва анъаналарга амал қилиш билан ўзини кўз-кўз қилиш қабилидаги сунъий урф-одатлар ҳақида нима дея оласиз? 4. Оргаист байрамларни тушунтириб беринг? 5. Бугунги кундаги туй маросимларидан қайси бирини келиб чиқиш тарихини сўзлаб беришингиз мумкин? 6. Наврўз байрамида миллий қадриятларнинг қандай кўринишлари акс этади? 7. Миллий ва умуминсоний қадриятлар деганда нимани тушунасиз? 8. Нима учун миллий урф-одат ва анъаналар миллий психологик қиёфанинг таркибий қисми деб фикр юритилади? 2 . 3 . Миллий урф-одат ва анъаналар мавзусига кейслар . 1-вазият Наргизанинг ота-онаси ишлаш учун Россия давлатига кетган. У синглиси билан бобо ва бусининг қарамоғида бир йилдан зиёд яшамоқдалар.. Наргиза умумтаълим мактабининг 9-синфида ўқийди. У ўртоқлари билан яқин дугонасининг туғилган кунини нишонлаш учун меҳмонга бормоқчи. Бироқ у туғилган кунга бориш учун енги йўқ ҳамда тиззасидан тепароқ ҳолатдаги кўйлагини кийиб, ўзун сочларини ёйиб, меҳмонга отланди. Бундай кийимда набирасини кўрган бувиси бундай либосда дугонасининг

тадбирига бориш уятлигини айтиб, рисоладаги кўйлагини кийиб боришни таклиф қилди. Наргиза бувисининг эътирозидан хафа бўлиб, туғилган кунга бормасликни афзал кўрди. Вазифа: бу муаммо қандай ҳал қилиниши керак. Наргиза бувисига қандай муносабат қилиши керак эди? Бувисини Наргизани кийган кийимига билдирган эътирози тўғрими? 2-вазият Икки нафар ўсмир кўчанинг панароқ четида сигарет чекиб турибди. “Ие. Нега чекади-я бу болалар”, деб, бир ёши улуғ нотаниш киши танбеҳ берди.. Бунга 2 ўсмир “Сизга нима? Амакиммисиз, ҳоламмисиз”, деб жавоб қайтарди. Нотаниш киши “Нима қиламан кайфиятимни бўзиб. Қўй, индама, менга нима, болага ота-онаси тарбия берсин, Бизнинг гапларимиз ёшларга ёқмайди.”, - деб, ўтиб кетди Вазифа: бу муаммо қандай ҳал қилиниши керак. 3-вазият Дарсдан сўнг 2-синф ўқувчиси Жасур исмли бола синф раҳбарини олдига тортиниброқ келиб, синфдоши Мохинурнинг телефон рақамини беришни илтимос қилди. Ўқитувчи ундан нима учун Мохинурнинг телефон рақами керак бўлиб қолганини сўради. Жасур кўзларини ердан ўзмай Мохинур унга жуда ёқишини мактабда у билан гаплашиш имкони йўқлигини шунинг учун телефон орқали гаплашиб олишлигини айтди. Бу вазиятни қандай ҳал қилиш мумкин? Баҳо Бу вазият жуда нозик. Бир томондан уятчанг болага ёрдам беришни жуда ҳохлаяпти, бошқа томондан эса қизнинг телефон рақамини берса унинг оқибати салбий ҳолатларни келтириб чиқариши мумкин. Ўқитувчи олдига иккита вазият турибди: 1-уятчанг болага ёрдам бериш, 2-қизни ноқулай ҳолатга тушириб қўймаслик Фараз

Бу холатда хато қилмаслик муҳим . Қиздан сўрамасдан унинг телефон рақамини бериш ҳам одобга тўғри келмайди. Қолаверса унинг ота-онасига қолаверса қизга ёқмаслиги мумкин. Уни бундан чалғитиб бу ишдан фойда йўқ деб диққатини бошқа томонга буриш ёки телефон рақами берилмайди деб жавоб қилиш ҳам тўғри келмайди. Бола сизга кейин сирини айтмаслиги ва Сизга умуман ишонмаслиги мумкин. Қарор Ўқитувчи Жасурга Мохинурнинг телефон рақамини билмаслиги лекин унга ёрдам беришлигини айтади. Бу болада ўқитувчига нисбатан ишончни уйғотади ва телефонда гаплашиш фикридан қайтаришга ундайди. Шунингдек ўртоқларча дўст бўлишга имкон яратади. Келгуси дарсда Жасурни олди қатордаги партага Мохинурнинг ёнига ўтказиб қўйиши мумкин. Бошқа вариантни қўллаш ҳам мумкин. Икқиларига бир топшириқ бериб бир- бирларида дўстона муносабатни шакллантириши мумкин. 4-вазият Танаффусда 7-синф ўқувчиларидан икки нафари бири қиз бола иккинчиси ўғил бола баланд овозда жанжаллашмоқдалар. Ўқитувчи яқинроқ келиб вазиятни тушуниб етди. Қизнинг янги плейерини бола синдириб қўйибди. Ўғил бола кутилмаганда тасодифан уни синдириб қўйган қиз бола эса ундан плейерни тўлаб беришини талаб қилмоқда. Ўқитувчи унга мактабга қимматбаҳо буюм билан келинганлиги, ўзи болага плейерни берганлиги оқибатда плевер ерга тушиб синган ҳолатини тушунтиряпти. Фараз. Синфдаги психологик – комфот ҳолати асосан ўқитувчининг хулқ- атворига боғлиқ. Ўқитувчи ўқувчиларни бир-бирларига нисбатан бағрикенг бўлишлигига ҳам масъулдир. Бундай ҳолатларда ўқитувчининг авторитар бошқаруви ўқувчиларда шахслараро низоларни кучайтириши мумкин. Қарор Ўқитувчи ҳар иккиси билан охиста гаплашиб, муросага келтириш керак. Плейерни тузатадиган устани топиш керак.

Ҳар икки ўқувчининг ота-оналарини чақириб, вазиятни тушунтириш керак. 5-вазият Оиланинг барча аъзолари кечки овқат вақтида дастурхон атрофида тўпланган. Ишдан чарчаб келган ота ароқ шишасини очиб, ундан 2-3 марта қуйиб ичди. Отанинг бу иши уй бекасига ёқмаяпти, у сезиларли даражада асабийлашяпти, лекин таом вақтида жанжал чиқишини ҳоҳламасдан, сабр билан ўтирибди. Шу пайт телевизорда намойиш қилинаётган фильмда ҳаёсиз лавҳани кўрсатишди. Уй бекасининг сабри тугаб, баланд овозда отага таъна ёғдира бошлади. 6-вазият. Оиланинг катта қизи ўсмирнинг кийимларини ювиш учун ажрата бошлади. Ўсмирнинг кўйлагидан номаълум таблеткалар топилди. Қиз бу тўғрисида ота-онасига хабар берди. Ўсмир бу таблеткалар бош оғриғини қолдиришини айтиб, уларни ўртоғидан олганини тан олди. Ҳали ота нима қилиш тўғрисида бир қарорга келиб улгурмай, ўсмирнинг ўртоғи келиб қолди 7-вазият. Синф раҳбари ўсмирнинг уйига келиб, унинг онаси ва ўсмир билан суҳбатлашмоқда. Суҳбатнинг мавзуси – ўсмирнинг сўнгги ойларда фанлардан ёмон ўзлаштираётгани. Ундан ташқари, ўсмир кўп марта дарс қолдираяпти. Ота-онанинг бундан хабари йўқ, синф раҳбари эса сабабини билмайди. Шунинг учун ўсмирни шубҳали оқимга қўшилган, деган гумонга боришмоқда. Аслида, ўсмир бошқа мактабда ўқийдиган тенгдош қизни ёқтириб қолган. Бу тўғрисида онаси ва синф раҳбарига айтмоқчи, лекин уларнинг бу янгиликни тўғри тушунмасликларидан қўрқади 2.4. Назорат топшириқлари (ЖН,ОН,ЯНлар бўйича саволлар ва тестлар)

Жорий назорат учун саволлар 1. Урф-одат ва анъаналар нималар таъсирида вужудга келади? 2. Урф-одат ва анъаналар ўртасидаги фарқлар? 3. Меҳмондўстлик анъанаси ўзбекларда қандай намоён бўлади? 4. Ўзбек халқининг эски, қолоқ урф-одатларидан мисоллар келтиринг? 5. Ўзбек халқининг тарбияга оид анъаналари? 6. Миллий анъаналар ва шахс. 7. Ижтимоий-ҳаёт ва урф одатлар. 8. Урф-одат ва анъаналарнинг ижтимоий функциялари. 9. Урф-одат ва анъаналардаги миллийлик ва умуминсонийлик. 10. Урф-одат ва анъналарнинг тартибга солувчилик функциялари. Оралиқ назорат учун тестлар . Қайси олим халқлар ўртасидаги психологик тафовутларни асосан кишилар натижаси деб тушунтирган? A) Лоцарус B)Р.Мандру C)А.Р.Лурия *D)Монтексье E)Штейнталь Жавобларнинг қайси бирида миллий психологик қиёфа шаклланишини тарихий шарт-шароитлар асосида тушунтириб беришга ҳаракат қилган олим кўрсатилган? A ) Аристотель B )Р.Мандру C )Н.Жандильдин * D )В.Вундт E )А.Л.Лурия Қ озо қ халқига хос бўлган айрим вазминлик, камсу қ имликни х ў жалик юргизиш хусусиятлари билан боғлиқлигини кўрсатган олимни аниқланг. * A ) Н.Жандильдин B ) К.Н.Суворов C )Р.Мандру D )М.Сарсенбоев E ) Э. Ғ озиев «Шаклланган миллий психологик қиёфа маълум даражада му ҳ офаза қилувчи механизм ролини ў йнайди». Ушбу ғоянинг муаллифи ким? A ) Блонский * B )С.И.Королев C )И.М.Сеченов D )И.П.Павлов E )Н.Сарсенбаев

Англаш ва мослашиш химоя, назорат функциялари, ижтимоий онгнинг қайси хусусиятларида намоён бўлади? A ) миллий психологик қиёфа * B ) миллий ўз-ўзини англаш C ) урф- одат D ) миллий таъб E ) С ва D жавоблар т ўғ ри Одамларни жуда к ў п факторлар бош қ аради: и қ лим, дин, қ онун, ў тмиш намуналари, урф-одатлар. Бу факторлар натижаси халқ рухини яратади. Ушбу факторлардан Ш.Монтексьенинг эътироф этишича энг му ҳ им ва кучли фактор қайси? A ) дин * B )и қ ли м C )урф-одат D ) қ онун E ) ў тмиш намуналари Қ адимда бир неча мустақил халқларнинг тили ва маданияти бирлашуви натижасида янги йирик халқларнинг вужудга келиши кўзатилган. Бу қ андай ном билан аталади? * A ) этник фўзия B )рефлекция C )этник ахлок D )этник дифференцияллашуви E ) т ўғ ри жавоб й ўғ . Икки ёки к ў пчилик этносларни ташқил қилган ёки турли даражадаги этнослар иерархияси бу … * A ) Этник ало қ а B )этник миграция C )Этник ахлок D )этник муносабат E ) В ва С жавоблар т ўғ ри Ота-онаси турли хил миллатларга мансуб бўлган шахс кандай ном билан аталади? A )этник ном B )этник атама * C )этник маргинал D ) А ва В жавоблар т ўғ ри E )тахаллус Ў зини ў зга миллат гуру ҳ ига киритиш қ андай номланади? A ) Этник рефлексия * B ) этник идентификация C )этник стереотипизация D )этник установка E )этник ахло қ

Этник системани ривожланиб бориш процессидан то й ўқ олиб кетгунгача бўлган жараён бу … A ) этнология B )этнолингвистика * C )этногенез D )этник миграция E )т ўғ ри жавоб й ўқ . Индивидни ўз этник му ҳ итига, унинг қ изи қ ишларига ҳ амда ў зга халқларга ва уларнинг қ изи қ ишларига эмоционал муносабат билдириш бу - A )этник ахло қ * B )этник хиссиёт C )миллий таъб D )миллий характер E )этник ўз-ўзини англаш Дунёнинг турли худудларида халқларни келиб чи қ иши, уларнинг ижтимоий ҳ аётдаги роли ва яшаш шароитини илмий асосда ў рганувчи фан бу A ) этнопсихология B )этнография * C ) антропология D ) демография E ) эталогия Индивид ўзини этник гуру ҳ да хис қилиши ҳ амда унинг асосида одамлар билан ижтимоий муносабатларга киришиб, ривожланиб бориш жараёни б у . . * A ) этник экспектация B )этник стереотип C )этник установка D )этник рефлекция E ) В ва С т ўғ ри Ў збекистон шароитида турмуш тарзининг ў згариши билан ў збек халқи психологиясини ў рганган олим. A ) В.Вунтд * B )А.Р.Лурия C )А.Бодалев D )А.Лабунская E )Э.Фромм Этник стереотипларнинг турларини кўрсатинг. * A ) Автостереотиплар, гетеростереотиплар. B ) гетеростереотиплар, когнитив C ) симпатия, этноцентризм D ) автостереотиплар, этноцентризм E ) А ва В жавоблар т ўғ ри. Маълум миллат аъзоларининг ў з миллати ҳ а қ идаги фикрлари, қ арашлари ва баҳолар тизими: A ) гетеростереотиплар * B ) автостереотиплар C ) установкалар D ) стереотиплар E ) симпатиялар

Халқ ва миллатнинг к ў пчилик ва к илларида тарихий жи ҳ атдан вужудга келган г ў заллик ва хунуклик т ўғ рисида бериладиган ба ҳ о: * A ) миллий таъб B ) миллий қиёфа C ) миллий характер D ) миллий ўз-ўзини англаш E ) миллий урф одатлар Ўзга миллатлар ҳақидаги баҳо ва фикрлар мажмуи A ) миллий таъб B ) миллий характер C ) психологик қиёфа * D ) гетеростереотиплар E ) автостереотиплар Ўз миллати ҳақидаги тассавурларни шаклланиши о қ ибатида шу миллий гуруҳ вакилларида бош қ а миллатларга нисбатан иррационал муносабатлар пайдо бўлиши бу . . . * A ) этноцентризм В)экстроцентризм C ) фрейдизм D )А ва В жавоблар тўғри E ) тўғри жавоб йўқ Индивиднинг ижтимоий гуруҳга қў шилиши, ижтимоий таъсирларни ў зига сингдириши ва актив равишда мулокот системасига кириб бориш жараёни бу . . . * A ) социализация B )адаптация C )идентификация D )рефлекция E ) мослашиш Миллий психологик қиёфа қ андай қ исмларни ў з ичига олади? A ) миллий характер, миллий таъб B ) миллий урф одат, C ) миллий маданият, D ) миллий хиссиёт * E ) А,В,С тўғри Ўзбекистон шароитида турмуш таризининг ўзгариши билан ўзбек халқи психологиясини ў рганган олим. A ) В.Вунтд * B )А.Р.Лурия C )А.Бодалев D )А.Лабунская E )Э.Фромм Этник стереотипларнинг турлари ни кўрсатинг. * A ) Автостереотиплар, гетеростереотиплар. B ) гетеростереотиплар, когнитив C ) симпатия, этноцентризм D ) автостереотиплар, этноцентризм E ) А ва В жавоблар тўғри. Маълум миллат аъзоларининг ўз миллати ҳақидаги фикрлари, карашлари ва баҳолар тизими: A ) гетеростереотиплар * B ) автостереотиплар C ) установкалар

D ) стереотиплар E ) симпатиялар Халқ ва миллатнинг к ў пчилик вакилларида тарихий жиҳатдан вужудга келган гўзаллик ва хунуклик тўғрисида бериладиган баҳо: * A ) миллий таъб B ) миллий қиёфа C ) миллий характер D ) миллий ўз-ўзини англаш E ) миллий урф одатлар Миллий психологик қиёфа қ андай қ исмларни ўз ичига олади? A ) миллий характер, миллий таъб B ) миллий урф одат, C ) миллий маданият, D ) миллий хиссиёт * E ) А,В,С тўғри Миллатнинг фаоллигини кўрсатувчи асосий мезонлар бу ……. A ) Миллий туйғу B ) миллатнинг и қ тисодий потенциал ишлаб чи қ ариш кучларининг интенсив ривожланиши C ) минта қ а ва ишлаб чи қ аришдаги муносабатлар D ) миллий характер * E ) А,В,С тўғри Этник онг қ андай кўрсаткичларга қ араб баҳоланади? A ) миллий масалаларни ечишда керакли фаолият воситаларини англаб етишда B ) миллий ғоя, тил, ишонч, дин ва маданият асосида пайдо бўлган миллий тушунчалар C ) миллий тасаввурларда D ) Субъектлар ўртасида ижтимоий ва миллий ҳаракатларда алокалар урнатиш * E ) А,В,С тўғри. Турли гуруҳларнинг маънавий, ахло қ ий, а қ лий ва жисмоний хислатлари ҳақидаги нисбатан тур ғ ун тасаввурлар нима деб аталади? * A ) стереотиплар B )установкалар C )мотивлар D )мотивация E ) ҳ амма жавоб тўғри. Ў зга миллатларга ало қ адор билим, ғ оя, тушунчаларнинг борлигини қ айд этиш қ исми:

* A ) когн и тив B ) хул қ – атвор C )ахло қ D ) эмоционал E ) кон и тив Якуний назорат саволлари 1.Миллий урф-одат ва анъаналар ҳақида тушунча 2.Миллий урф-одат ва анъаналарнинг функциялари 3.Миллий урф-одат ва анъана, маросим ва удумларнинг ижтимоий функциялари 4.Хулқ-атворнинг таркиб топишида миллий урф-одат ва анъаналарнинг роли. 5.Урф-одат ва анъаналарнинг юзага келишига таъсир этувчи омиллар 6.Миллий урф-одат, анъана, маросимларнинг умумий ва бир-биридан фарқ қилувчи томонлари 7.Миллий ва умуминсоний қадриятлар 8.Истеъмолдаги ва яроқсиз урф-одатлар 9.Маросимларнинг регулятив функцияси 10. Миллий урф-одат ва анъаналардаги турли ижтимоий гуруҳлар 11.Миллий қадриятларда инсон омилининг акс этиши 12.Миллий урф-одат ва анъаналарга амал қилишдаги жинсий ва худудий тафовутлар. 2.5 Миллий урф-одат, анъаналар мавзуси юзасидан тақдимот

Хулоса ва таклифлар Урф-одат ва анъаналар ҳар бир халққа абадул-абад берилган ва ҳеч ўзгармайдиган нарса эмас. Ҳаёт уларни ғалвирдан ўтказиб, пучагини пучакка, сарасини саракка ажратиб беради. Янги даврга мослаша олгани сақланиб қолади. Шунинг билан бирга ҳар бир давр ўзининг удум ва маросимларини, урф-одат ва анъаналарини яратади. Янги вужудга келаётган урф-одатлар ўз-ўзидан, қуруқ ерда пайдо бўлмасдан, асосан икки манъба - биринчиси, илгари мавжуд бўлган илғор анъаналар замон руҳига мослаштирилади, иккинчиси, бошқа халқлар билан бўладиган иқтисодий, маънавий алоқалар натижасида улардаги илғор анъаналар ўзлаштирилади. Бу миллий психологик қиёфани шаклланишига ва ривожланишига катта хисса бўлиб қўшилади. Ҳеч бир авлод ўзигача яратилган ва тўпланиб келинган маданий меросларсиз, билим ва анъаналарсиз яшай олмайди. Маълум бир жамиятда

яшар экан у, аждодлар томонидан тўпланган меросларни ҳаётининг биринчи куниданоқ ўзлаштириб боради. Шунинг учун ҳам халқ ҳаётига сингиб кетган урф-одат ва анъаналарни ҳеч қандай фармойиш ва маъмурий йўл билан йўқотиб бўлмайди. Урф-одатлар - миллат манавиятининг ойнаси тариқасида инсонларнинг истак ва мақсадлари муштараклигини юзага келтир увчи механизм, яъни бу жараёнда бизнинг фикримизча, қайтарилиш усули муҳим рол ўйнайди. Лекин қайта-қайта идрок қилинаётган нарса ўша тингловчи учун ҳам , ҳатти ҳаракатларни бажараётган шахс учун ҳам ҳиссий, ҳам интеллектуал аҳамиятга эга бўлиши керак. Ш ахсий ма ъ но ва мазмун касб этган қайтаришлар тасаввурларнинг эътиқодлар даражасида мустаҳкамланишига олиб кел ади. Шарқ халқлари, жумладан ўзбек халқининг қадимий урф- одатлари, анъаналарининг илк илдизлари, уларнинг тараққиёт босқичлари, шахс шаклланишига, унинг таълим-тарбиясига таъсири, бугунги кунда шаклланган умуминсоний, миллий, маънавий қадриятларда сақланиб қолган баъзи бир одатларнинг тарбиявий аҳамиятини белгилаб, тарбия ва ўқитишда фойдаланиш жоиз; Миллий қадриятларимиз ёритилган бадиий асарларни мутолаа қилиш, таҳлил қилиш, турли викторина ва бахсларни ташкил қилиш ҳамда семинар дарсларида фикрларни фактлар билан таҳлил қилишда ўқилган бадиий асардан мисоллар келтириш; Оилада, маҳаллада амал қилинаётган урф-одат ва анъаналарнинг нима учун қўлланилишини, миллий урф-одатлар диний урф – одатлардан фарқлай олишга эришиш туфайли талабаларда миллий қадриятларга нисбатан чуқур ҳурмат ва юксак хиссиётни барқарорлаштиришдир.

Адабиётлар рўйхати 1. Каримов И.А. Асарлар тўплами.1-19 жилдлар. - Тошкент, “Ўзбекистон”, 1996-2011. 2. Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Тошкент, “Маънавият”, 2008. 3. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.Каримовнинг БМТ Мингйиллик ривожланиш мақсадларига бағишланган Саммити ялпи мажлисидаги нутқи // Халқ сўзи, 2010 йил 22 сентябрь. 4. Каримов И.А. Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси ва Сенатининг қўшма мажлисидаги маъруза // Халқ сўзи, 2010 йил 13 ноябрь 5. Каримов И.А. Мамлакатимизни модернизация қилиш йўлини изчил давом эттириш – таррақиётимизнинг муҳим омилидир. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг қабўл қилинганининг 18 йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги маъруза // Халқ сўзи, 2010 йил 8 декабрь. 6. Каримов И.А. Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида. – Т.: “Ўзбекистон”, 2011. – 440 б. Асоси й адабиётлар 7 . Ўзбекистон Республикасининг Конститутцияси. –Тошкент “Ўзбекистон”, 2014. 8. В.Вундт «Проблеми психологии народов» .- СПБ ., 2001 9.Стефаненко Т.Г. «Методи исследование этнических стереотипов» М., 2007 10 .Платонов Ю.П. Почебут Л,Г. Этническая сотсиалная психология» .- СПб. 2001. 11 .Панова М.А. “Фре й дизм и религия” .- М ., 1985 . 12 . Маматов М.М. “Этнопсихология” Т., 2006. 13 . Маматов М.М. “Этнопсихологиядан маърузалар матни”.- Т., 1999.

Қўшимча адабиётлар 14.Абдуқодир Жилоний. Раббонийликни англаш. Т, 2006 15 .Абдулазиз Мансур. Қуръони Карим маънолари таржимаси. Т, “Ислом Университети” 2001. 16 .Абдусамедов А.И. “Диншунослик асослари” Т., 1995й. 17 . Беруний “Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар” Т., 1967. 18 .Геродот История в девяти книгах. Л. 1999. 19 .Гумилев Н.Л. Этносфера: история людей и история природи. М. 1993 20 .Жабборов И.М. “Ўзбек ҳалқ этнографияси” Т., 1990. 21 .Жалолиддин Румий. Маънавий, маснавий. Т, 1-китоб 1999. 22 .Кон И.С. «Ребенок и обшество» М. 2000. 23 .Маҳмуд Аъзам Жўшон. Тасаввур ва нафс тарбияси. - Т, 1998. 24 .Муҳаммад Соддиқ Муҳаммад Юсуф. “Имон” .- Т., 2005 . 25 .Нажмиддин Кубро “Тасаввур ҳаёт” Т, 2004 . 26 .Поршнев Б.Ф. Противопоставление как компонент этнического самосознания». - М. , 2001 . 27 .Угренович Д.М. “Психология религии” .- М ., 1986 .

Похожие

“Касблар классификацияси” мавзусини ўқитишда инновацион

Мулоқот ва шахслараро муносабатлар мавзусини ўқитишда иновацион технологияларни ўрни

Ёшлар тарбиясига касбий байрамлар орқали дифференциал ёндошув мезонлари

Mehnat ta’limi darslarini innovatsion texnologiyalar asosida tashkil etishning shakl va metodlari

Mehnat ta’limi darslarida o’quvchilarning tadbirkorlik qobiliyatlarini shakllantirish