Maxsus maktabda sinf rahbarining ish jarayoni - Педагогиka - Дипломные работы

Maxsus maktabda sinf rahbarining ish jarayoni

Загружено в:

29.09.2019

Скачано:

0

Размер:

385.5 KB

MUNDARIJA Kirish 1 Bob Maxsus maktabda sinf rahbari ish masalalari pedagogik muammo sifatida 1.1. Maxsus maktabda ta’lim-tarbiyaviy ishlar tizimida sinf rahbarining o‘rni 2 Bob. Maxsus maktabda sinf rahbari faoliyati mazmun mohiyati 2.1. Maxsus maktabda sinf rahbari ishinining asosiy vazifalari 2.2. Sinf rahbari olib boradigan tarbiyaviy ishlar mazmuni, shakllari, metodlari 3 Bob. Maxsus maktabda sinf rahbari ish tizimi 3.2. Maxsus maktbada sinf rahbarining ota-onalar, jamoatchilik va mahalla bilan olib boradigan ish turlari 3.3. Sinf rahbari faoliyatini takomillashtirishda uslubiy birlashmaning o‘rni Xulosa Foydalangan adabiyotlar ro‘yhati 1

K I R I SH Mavzuning dolzarbligi: Mamlakatimizda istiqlol yillarida erishgan yutuqlarimizning eng muhimlaridan biri jamoatchilik fikri, ijtimoiy fikrni azaliy qadriyatlarimiz bo‘lgan bolalar ta’lim-tarbiyasiga, oilaga, nogironlarga nisbatan mehr-muruvatlilik, insonparvarlilik, kelajak avlodning sog‘ligi uchun qayg‘urish har birimiz, hammamizning ishimiz ekanligini anglashimiz bo‘ldi, desak adashmaymiz. Fan va texnika taraqqiyotining jadal kechayotgani, axborot texnologiyalarining keng qo‘llanilayotganligi, o‘quvchilarga berilishi lozim bo‘lgan bilimlar ko‘lamini tobora oshib borayotganligi, ta’limni tubdan yaxshilanishi, fanlar bo‘yicha milliy va mahalliy sharoitlarga mos keladigan hamda malakali mutaxassislarni tayyorlash imkonini beradigan dastur va darsliklar, ta’limning zamonaviy metodlarini ishlab chiqish davr talabidir. Jamiyatda o‘qituvchi, birinchidan, o‘sib kelayotgan avlodni tarbiyalash, mehnatkashlarga har tomonlama bilim berishdan iborat bo‘lgan faxrli hamda ma’sul vazifalarni bajaradi. Bu vazifalarni ado etish pedagogning alohida ijtimoiy roli va uning jamiyatdagi faxrli o‘rnini belgilaydi. Jamiyatda o‘qituvchi faoliyati yuksak baholanmoqda va uning obro‘si yuksaltirilmoqda. Inson asosan, ikki yo‘l bilan tarbiyalanishi mumkin: birovlarning bevosita ta’siri, ya’ni o‘rgatishi, shuningdek, donolar fikrlari, o‘gitlari va asarlarini o‘qish orqali, inson o‘zining fikrlashi, odamlar xatti- harakatidan, qilgan va qilayotgan ishlaridan tegishli xulosa qilishning eng qudratlisi tafakkur vositasida tarbiyalanishi mumkin. Allomalarimizdan A.Avloniy «Agar kishiga hayotning o‘zi berolmas ta’lim, unga ta’limni bera olmas hech bir muallim» 1 deya nasihat qiladilar, bu iison o‘z tafakkuri yordamida tarbiyalanishi deb ahloq normalarini egalash, yashayotgan jamiyat, insongarchilik xulq-atvor o‘zida jamlangan ahloqiy ko‘nikma va malakalarni mujassamlashtirishi lozimligini taqozo etadi. Ko‘pchilik olimu-fo‘zalolar tarbiya deganda faqat bolaga tarbiya berishni 1 Абдулла Авлоний “Гулистон ёҳуд аҳлоқ” .-Т.,”Мерос”-1993, 26-бет. 2

tushunadilar. Bizningcha bu tarbiyaga faqat bolalar emas, kattalar ham muhtojdirlar. Hozirgi davr yigit-qizlar, shuningdek yoshi ulardan ham ulug‘lar odob-ahloq aqidalariga zid ish tutadilar. Bunga dalillar ko‘p topiladi. Demak, tarbiyashunoslik insonni go‘dakligidan boshlab to umrining oxirigacha hayot va turmush odobiga o‘rgatuvchi va shu narsalarni tahlil hamda tadqiq etuvchi fandir. Tarbiya va tarbiyashunoslik haqidagi bu ta’rif, ma’no va mazmuniga odamlarning butun umri davomidagi xulq-atvori, odob-ahloqi, bu boradagi milliy an’analarga sadoqat va shularga tarbiyachi hamda tarbiyalanuvchining to‘la amal qilishi, milliy qadriyat, ma’naviyat va ma’rifatga hurmat, iymon va vijdon singari go‘zal fazilatlar singgan. O‘n ikkinchi chaqiriq O‘zbekiston Respublikasi Oliy kengashining o‘n birinchi sessiyasida 1992 yil 8 dekabrda qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasining Konstitusiyasini chuqur tahlil qilib ko‘rilsa, unda yuqorida zikr qilingan tarbiya va tarbiyashunoslik haqidagi fikrlar o‘z ifodasini topganini kuzatish mumkin. Boshqacha aytganda, bizning « Konstitusiyamiz - mil liy tar biya va tarbiyashunoslik qomusidir». 2 Un ing deyarli har bir moddasida tarbiya ma’nolari silsilasi mavj urib turibdi. Unda tarbiyachi va tarbiyalanuvchi so‘zlari aynan ishlatilmasada, ularning burch va vazifalari aks etgan. Bu haqda Prezidentimiz I. A. Karimov shunday yozadi: «Tarbiyachi - ustoz bo‘lishi uchun, boshqalarning aql-idrokini o‘stirish, ma’rifat ziyosidan bahramand qilish, haqiqiy vatanparvar, haqiqiy fuqaro etib yetishtirish uchun, eng avvalo, tarbiyachining o‘zi ana shunday yuksak talablarga javob berishi, ana shunday buyuk fazilatlarga ega bo‘lishi kerak» 3 . Bu yerda tarbiyachining o‘zi hamisha o‘rnak bo‘lishi zarur degan fikr ilgari surilyaptiki, shu haqida tarbiyaning asosiy tamoyillaridandir. Respublikamiz Prezidenti I.A.Karimov ta’kidlaganidek: «Bilimdon va ma’naviy yetuk bo‘lgan, zamonaviy texnika va texnologiyalarni egallagan hamda boshqara oladigan malakali mutaxassislarni tarbiyalab yetishtirish 2 O ’ bekiston Respublikasi Konsititutsiyasi - T .: O ’ zbekiston 8- dekabr . 1992 y. 18- бет . 3 K a r i m o v I. A. Buyuk kelajagimizning haqiqiy kafolati. Toshkent, «Sharq» nashriyot-matbaa konsernining Bosh tahririyati, 1993, 27- 28- betlar. 3

bunday islohotlarning asosiy maqsadi hisoblanadi» 4 . .... Chunki islohotlarni amalga oshirish, bozor iqtisodiyotiga o‘tish, birinchi navbatda kadrlar potensialiga, ularning kasb jihatidan tayyorgarligiga bog‘liq bo‘ladi.... Shunga ko‘ra O‘zbekiston Respublikasining Oliy majlisining IX sesiyasida Prezidentimiz I.A.Karimov so‘zlagan nutqi va unda qabul qilingan «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonun 5 hamda «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da ta’lim- tarbiya tizimini islox qilish, uni zamon talablari darajasiga ko‘tarish, kadrlar tayyorlashning yangi tizimini barpo etish sog‘lom salohiyatli, barkamol avlodni tarbiyalash asosiy maqsad qilib belgilanib, uni hayotta tadbiq etish ishlari davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan deb hisoblanadi. Demak bugungi kunda yosh avlodni har jihatdan barkamol inson sifatida shakllantirish ta’lim-tarbiya tizimida dolzarb muammolardan etib belgilangan. Yuqorida aytib o‘tilganmizdek sog‘lom bolalar qatorida ruhiy va jismoniy rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolalar maxus ta’lim tarbiyasiga ham ta’luqli bo‘lib bu sohada ham islohotlar olib borilmoqda. Maxsus maktablarning to‘rtinchi sinfidan boshlab o‘qitish predmeti bo‘yicha amalga oshiriladi. Boshlang‘ich sinflarda o‘qitish va tarbiyalash ishini yakka o‘qituvchi, olib borganligi sababli o‘quvchi bilan o‘qituvchi o‘rtasida to‘g‘ri va muntazam birlik vujudga kelgan bo‘lsa, endilikda bir vaqtning o‘zida eshitishda nuqsoni bo‘lgano‘quvchi bir necha o‘quvchi bilan aloqaga kirishadi. Bu hol eshitishda nuqsoni bo‘lgano‘quvchilar haqida vujudga kelgan stereotiplarning buzilishiga va yangisini hosil bo‘lish talab etadi. Ayni vaqtda sinfdagi o‘quvchilarning o‘zlashtirishning sifati, sinfdan tashqari ishlarning uyushtirilishi, maktab va oila aloqasini mustahkamlash, o‘quvchilarning bolalarga nisbatan qo‘yadigan talablarida birlik bo‘lishni ta’minlash kabi muhim vazifalarni hal etish uchun javobgar shaxs bo‘lishini sharoitning o‘zi talab qiladi. Aynan ana shu maqsadda maxsus maktabda 5-sinfdan boshlab shu sinfda dars beradigan, tajribali, obro‘li, o‘quvchilardan sinf rahbari qilib tayinlanadi. 4 Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent: Ma’rifat, 2008. – 176 b. 5 О‘zbekiston Respublikasi «Ta’lim tо‘g‘risida»gi Qonuni. 1997 yil. 4

Maxsus maktablarda sinf rahbarining ish tizimiga oid ishlar respublikamizda yetarlicha o‘rganishmagan va bu muammoning ko‘pgina qirralari ham xanuz o‘z yechimini kutmoqda. Tadqiqot maqsadi: Maxsus maktabda sinf rahbarining ish tizimini o‘rganish Tadqiqot obekti: Maxsus maktabda sinf rahbarining faoliyati. Tadqiqotning predmeti: Maxsus maktabda sinf rahbarining ish jarayoni. Tadqiqot vazifalari: - Maxsus maktabda sinf rahbarining ish faoliyatini hozirgi kundagi holatini o‘rganish; - Maxsus maktabda sinf rahbarining ish faoliyatni o‘ziga hosligini aniqlash; - Maxsus maktabda sinf rahbarining korreksion ish tizimini umumlashtirish va metodik tavsiyalar ishlab chiqish. Tadqiqot metodlari: kuzatish, pedagogik tahlil; suhbat, so‘rovnoma; tajriba-sinov, statistik metodi. Tadqiqotning metodologik asoslari: O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi, O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi, O‘zbekiston Respublikasining «Bola huquqlarini kafolatlari to‘g‘risida» gi Qonunlari , «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi», Xalq ta’limi Vazirligi tomonidan ishlab chiqilgan tegishli meyoriy hujjatlar va «Sinf rahbari» Nizomi, «Sog‘lom bola yili»dasturi, Sharq mutaffakkirlarining pedagogikaga oid qarashlari, Prezidentimizning yoshlar ta’lim-tarbiyasiga oid barcha risolalari, ruhiy va jismoniy rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilar ta’lim-tarbiyasiga oid meyoriy xujjatlar ishimizda metodologik asos bo‘lib xizmat qildi. Bitiruv malakaviy ish kirish, uch bob, har bir bob yuzasidan xulosalar, umumiy xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 1. Bob. Maxsus maktabda sinf rahbari ish masalalari pedagogik muammo sifatida 5

1.1. Maxsus maktabda ta’lim-tarbiyaviy ishlar tizimida sinf rahbarining o‘rni va roli Umumiy o‘rta ta’lim muassasalarida sinf rahbari faoliyati O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonuni, «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi», O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining ta’lim sohasidagi qarorlari, Xalq ta’limi Vazirligi tomonidan ishlab chiqilgan tegishli meyoriy hujjatlar va nizom asosida tashkil etiladi. Sinf rahbari ta’lim muassasasining tarbiyaviy tizimidagi tayanch pedagoglardan biri bo‘lib, o‘ziga biriktirilgan sinf o‘quvchilarining amalda belgilangan ta’lim va tarbiya olishlarini tashkil etadi. Sinfda tarbiyaviy ishlarni asosiy yo‘lga qo‘yuvchi, o‘quvchilarning birinchi tarbiyachisi va murabbiysi sinf rahbaridir. Maktab direktori tajribali va obro‘li o‘qituvchilardan sinf rahbari tayinlaydi. Uniga bolalar hayotini yo‘lga qo‘yish, jamoani uyushtirish va uni tarbiyalash mas’uliyati, sinfdagi o‘quv –tarbiya ishlariga javobgarlik yuklanadi. Sinf o‘quvchilarining ma’naviy va ma’rifiy tarbiyasini tashkil etishda o‘qituvchilar, bolalar yetakchisi, psixolog, ota-onalar, shuningdek ta’lim muassasasi rahbariyati orqali voyaga yetmaganlar ishlari bo‘yicha komissiyalar, mahalla, huquq-tartibot idoralari, xomiylik va vasiylik komissiyalari, tegishli davlat va nodavlat tashkilotlari, ijodiy uyushmalar bilan hamkorlikda ish tashkil etadi. Sinf rahbari ta’lim muassasasida va keng jamoatchilik orasida sinf o‘quvchilarining (ota-onalari bilan birgalikda) tarbiyalanganlik darajasiga javobgar shaxs hisoblanadi. Uning maqsadi har tomonlama yetuk, barkamol – ma’naviy, aqliy, jismoniy rivojlangan Shaxs tarbiyasini amalga oshirish, sinf o‘quvchilarining qobiliyatlarini to‘liq namoyon etishlari uchun yetarli pedagogik sharoit yaratishdir. Bu borada ta’lim muassasalari pedogogik va o‘quvchilar jamoasi hamkorligida tarbiyaviy ishlarni tashkil etishda har bir o‘quvchining o‘ziga hos xususiyatlariga qarab yondashishni yo‘lga qo‘yadi. Boshlang‘ich sinf 6

o‘qituvchilari o‘ziga biriktirilgan sinfga rahbar hisoblanadilar. 5-9-sinflarda sinf rahbarlari tajribali o‘qituvchilar orasidan ta’lim muassasasi ma’muriyati tomonidan tanlab olinib, tayinlanadi. Bir o‘qituvchiga faqatgina bitta sinf rahbarligi topshiriladi. Sinf rahbarlari faoliyatini ma’naviy-ma’rifiy tarbiya ishlari bo‘yicha direktor o‘rinbosari nazorat etadi va muvofiqlashtiradi. Sinf rahbarlari o‘quvchilariga mehribon bo‘lishi, ularning o‘sib- ulg‘ayishlarini pedagogik kuzatuvlar asosida nazorat etishi, yordamga muhtoj o‘quvchilarga yakka holda yondosha olishi lozim. Shu asosda ular qalbida milliy g‘urur, vatanparvarlik, mehr-muruvvat, mas’uliyat, tashabbuskorlik, ishbilarmonlik kabi xislatlarni uyg‘otadi. Sinf rahbari ishini o‘quvchilarning yosh hususiyatlarini va umumiy rivojlanish darajalarini, qobiliyatlarini hisobga olgan holda, keng qamrovli tarbiyaviy ishlar va aniq mezonlar asosida tashkil etadi. E shitishda nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarga milliy istiqlol ruhida tarbiya berishning umumiy rejasida sinf rahbarining shu sinfda dars beradigan barcha o‘qituvchilar bilan hamkorlikda olib boradigan tarbiyaviy ishlari markaziy o‘rinni egallaydi. Har bir zamonaviy o‘qituvchilarni o‘qitibgina qolmasdan, balki ularga ta’lim ham beradi, ularning ilmiy dunyoqarashini va ma’naviy qiyofasini shakllantiradi. U tarbiya berish vazifasini asosan ta’lim berish jarayonida darsda xal etadi. Shu bilan birga, u darsdan (sinfdan) tanqari tarbiyaviy ishlarni yo‘lga qo‘yishda ham ishtirok etadi. Masalan, o‘qituvchilar o‘quvchilarga ma’naviy siyosiy tarbiya berishda sinf rahbarlariga yordam beradilar, o‘qituvchilar madaniy dunyoqarashini boyitishda, ularga estetik, jismoniy va mehnat tarbiyasi 7

berishda ko‘maklashadilar. U tarbiyachi sifatida o‘qituvchilarni har tomonlama kamol topishi to‘g‘risida, ularni mehnatsevarlik, jamoalik, e’tiqod ruhida tarbiyalash to‘g‘risida, o‘quvchilar bilimini oshirish va sinfda tartib intizomni mustahkamlash to‘g‘risida g‘amho‘rlik qiladi. Sinf rahbari bu ishlarning hammasini havaskor kishi sifatida emas, balki rasmiy, mas’ul shaxs sifatida bajaradi. U maktab rahbarlari oldida, xalq maorifi organlari oldida o‘ziga topshirilgan sinfda g‘oyaviy – siyosiy ishlarning ahvoli uchun, tarbiyaviy ishlarning mazmuni va yo‘lga qo‘yilishi uchun javobgardir. Sinf rahbarining asosiy vazifasi-o‘quvchilarga tarbiya berish va ularni do‘stona bir jamoa qilib jipslashtirishdan iborat. Albatta, o‘z sinfidagi o‘quv ishlari, o‘quvchilar bilim darajasini oshirish masalalari ham uning e ’tiborini jalb e tadi. Ammo bu masalalarni hal e tishga u avvalo tarbiyachi sifatida yondashadi. Sinf rahbarining yana bir asosiy vazifasi-o‘quvchilarning tahlil guruhlarni, aniq maqsadga yo‘naltirilgan ishchan jamoani tashkil qila olish va ularni ta’lim- tarbiyali shaxslar, kelajagi buyuk davlatning haqiqiy egalari,komil insonlar etib voyaga yetkazishdir. U e ng asosan tarbiya berish vositalari orqali(o‘quvchilardao‘quv vazifasiga nisbatan ongli va mas’uliyat bilan munosabatda bo‘lishni tarbiyalash, o‘qitishda o‘quvchilarning o‘zaro yordamini yo‘lga qo‘yish, ularni maktab kundalik tartibga rioya qilishga o‘rgatish va shu kabilar) ta’lim berish sifatini oshirishda 8

shu sinfda dars beradigan barcha o‘qituvchilarga yordam beradi. Har qaysi sinfda muayyan o‘qituvchilar jamoasi ish olib boradiki, bu jamoa o‘quvchilarga qo‘yiladigan yagona talabga amal qilishi, ular bilan individual ish olib borishni amalga oshirish ta’minlashning aniq yo‘llarini belgilab chiqadi. O‘qituvchilarning sinflar bo‘yicha bo‘ladigan kengashlarida sinfda va sinfdan tashqarida o‘tkaziladigan tarbiyaviy ishlarini yo‘lga quyish masalalari kelishib olinadi.Sinf rahbari o‘z sinfidagi o‘quvchilar bilan boshqa o‘qituvchilarga qaraganda ko‘proq muomala qilishi kerak. Odatda jamoaning tashkilotchisi va ye takchisi sinf rahbari bo‘ladi. U Sinfida dars beradigan o‘qutuvchilar olib boradigan o‘quv – tarbiya ishlarining xususiyatlarini o‘rganadi, ularning o‘quvchilarga qo‘yadigan talablari hamda o‘quvchilar bilan o‘zaro aloqalarini o‘rganadi, ayrim o‘quvchilar xulq – atvori haqida, ularga ta’sir ko‘rsatish metolari haqida o‘qituvchilar xulq atvori haqida, ularga ta’sir ko‘rsatish metodlari haqida o‘qituvchilar bilan fikrlashib turadi. Uning muhim vazifasi o‘qituvchilarning tarbiyaviy ish faoliyatlarini birlashtirib yo‘naltirib borishdan iborat. Sinf rahbari maktab pedagogik jamoasi va pedagogika kengashi a’zosidadir. U barcha tashkilotchilik va tarbiyaviy ishlarni faqat yolg‘iz o‘zi emas, balki maktab derektori va uning yordamchilari rahbarligida, o‘z sinfida dars beradigan boshqa o‘qituvchilar bilan mustahkam hamkorligida olib boradi. 9

O‘qituvchilar unga o‘quvchilar va ota-onalar majlislarini o‘tkazishda, sinfda ijtimoiy foydali ishlarini tashkil etishda, ekskursiya hamda sayrlarga tayyorlanish va ularni o‘tkazishda, kitobxonlar, konferensiyalari, yig‘ilishlar kechalarni o‘tkazishda yordam beradilar. Sinf rahbari ish rejasini tuzib chiqib, direktorga tasdiqlanadi. Uning o‘quvchilar bilan muomalasini tanafus qo‘ng‘iroqlari cheklab qo‘ymaydi. U darsdan keyin ham tarbiyachi, sinf jamoasi hayoti va faoliyatini yo‘lga qo‘yuvchi sifatida ish olib boradi. Shuningdek, sinf rahbari tarbiyaviy faoliyatining muvaffaqiyatli bo‘lishi uning o‘quvchilar ota-onalari bilan mustahkam hamkorligiga ham bog‘liqdir. Bu hamkorlik maktab tarbiyasi bilan oila tarbiyasi birligini ta’minlash imkonini beradi. Direktor va uning o‘rinbosarlari sinf rahbari ish faoliyatini boshqarib turadi. Sinf rahbarining burch va vazifalari «Sinf rahbari to‘g‘isida » Nizomda yoritib berilgan. Sinf rahbarining burchi juda keng va ko‘p tomonlamadir. Ammo undan direktor o‘rinbosari qilinishi kerak bo‘lgan ishlarni talab qilmaslik lozim. Afsuski, ba’zi maktablarda bu hol sodir bo‘lib turibdi. Ba’zan maktab rahbarlari sinfdagi tarbiya va talimning ahvoli uchun barcha mas’uliyatni sinf rahbarlari zimmasiga yuklashga moyil bo‘ladilar. Ishga bunday yondashish noto‘g‘ri. Sinf 10

rahbari ma’muriy shaxs emas, balki tarbiyachidir, u sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlar tashkilotchisi bo‘la olmaydi. Sinfda o‘quv tarbiya ishlarining ahvoliga uning mas’uliyati juda katta, lekin bu mas’uliyatni boshqa o‘qituvchilardan olib qo‘ymaslik zarur. Har qaysi o‘qituvchi o‘z sinfidagi tarbiya hamda ta’lim sifati uchun, tartib – intizom uchun javob beradi, u noshud va intizomsiz bolalarni to‘g‘ri yo‘lga solishga qatnashmay tura olmaydi. Maktabning tarbiyaviy roli ko‘p darajada oshib borayotgan hozirgi sharoitda sinf rahbarlari barcha o‘qituvchilar bilan birgalikda maktabda juda muhim va mas’uliyatli vazifalarni ado etmoqdalar. Ular faol va ongli, har tomonlama barkamol quruvchisini tarbiyalab yetishtirishga katta yordam bermoqdalar. O‘quvchilarga tarbiya va ta’lim berishning, o‘z-o‘zini tarbiyalashni yo‘lga qo‘yishning muvaffaqiyatli bo‘lishi ko‘p jihatdan ularning ishiga bog‘liq. S inf rahbari o‘quvchilar bilimi sifatini oshirishda yordam beradi. U bo‘sh o‘zlashtiruvchi va o‘zlashtirmovchi o‘quvchilar bilan o‘tkaziladigan qo‘shimcha mashg‘ulotlarni tashkil etishda ishtirok etadi, predmet to‘garaklari tuzishda, fan va texnika kechalari, ayrim o‘quv predmetlaridan konkurslar va olimpiadalar o‘tkazishda yordam beradi. Madaniy ommaviy ishlar uchun mas’ul a’zo. S inf rahbari va sinfda ish olib boradigan o‘qituvchilar bilan birgalikda bo‘sh vaqtdan madaniy va oqilona foydalanish to‘g‘risida, o‘quvchilarni badiiy havaskorlik to‘garaklariga jalb etish to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qiladi . Sanitariya, o‘quvchilar sog‘lig‘ini mustahkamlash to‘g‘risida, ularning mehnat qilishlari va dam olishlarini oqilona almashtirib borish to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qiladi. Sinf rahbari hamda sinf faoli bilan birgalikda navbatchilik tashkil etadi, sinfda tozalik va 11

tartib bo‘lishiga erishadi. O‘quvchilarning ishga joylashishi va ta’lim olishni davom ettirishlari to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qiladi. Sinf rahbari kuni o‘zaytirilgan gruppalar tashkil etishda ko‘maklashadi. Sinf rahbari o‘quvchilar bilan sinfdan tashqari ishlarni tashkil etishda maktabga katta yordam ko‘rsatadilar. U «Mohir Qo‘llar», qo‘l hunari, bichish - tikish to‘garaklarini, avtomobil chilangarligini o‘rganish to‘garagi, ekologiya, ona yurtni o‘rganish bo‘yicha o‘tkaziladigan ekskursiya va sayohatlar o‘tkazishda, badiiy havaskorlik tashkil etishda rahbarlik qiladi. Ayniqsa, ular o‘quvchilarga mehnat tarbiyasi berishda va ularni ishlab chiqarish mehnatiga jalb etishda katta yordam beradilar. Sinf rahbari ko‘pincha ota-onalarni turli bayramlar hamda xotira kunlariga bag‘ishlangan ertaliklar va kechalarga taqlif qilib turadilar. Ular o‘z xotiralarini gapirib berishlari, bolalar oilani oldingi va hozirgi hayoti to‘g‘risida, o‘zlarining ishlab chiqarishdagi ishlari to‘g‘risida suhbatlar o‘tkazishlari mumkin. Ko‘pgina ota-onalar mamlakatimizda yangi sanoatni va qishloq xo‘jaligini qaytadan barpo etish borasida olib borilgan qahramonona ishlarning shohidi va bevosita ishtirokchilari bo‘lganlar. Ularning hikoyalari o‘quvchilarni mehnatga mehr-muhabbat va hurmat ruhida tarbiyalashda, ularning kasb tanlashlarida amaliy ta’sir ko‘rsatadi. Sinf rahbari ota-onalarga tayanib, ayniqsa pedagogik yordamga muhtoj bo‘lgan oilalar bilan tarbiyaviy ish olib boradilar. Sinf rahbari ota-onalar o‘z bolalari tarbiyasiga mas’uliyatsizlik bilan qaraydigan ayrim otalar va onalarga nisbatan jamoat ta’siri o‘tkazishlari mumkin. Masalan, biron-bir o‘quvchining otasi ko‘pincha uyga mast holda kelib, janjal ko‘tarishini, bolalari oldida so‘kinib beodoblik qilishini bilgach, sinf rahbari mazkur oilaga borib, bu ota bilan gaplashadi. Agar bunday suhbatlar kor qilmasa, bu ota-onalarning ish joylaridagi jamoat tashkilotlariga bunday ota-onalarga ta’sir etishni so‘rab murojaat qilish mumkin bo‘ladi. Jamoatchilikni bolalar tarbiyasiga jalb etish. Keyingi yillarda bolalar tarbiyasiga jamoatchilik keng jalb etilib kelinmoqda. Ayniqsa mahalla va boshqa 12

jamoat tashkilotlari maktabga hamda oilaga bolalar tarbiyasida juda katta yordam ko‘rsatmoqdalar. Sinf rahbarining jamoatchilikni o‘quvchilar tarbiyasiga jalb etishda sinfdan va maktabdan tashqari ishlar tashkilotchisi sifatida roli kattadir. Tashkilotchi maktabning o‘ziga qarashli tumanda bolalar bilan tarbiyaviy ish olib borishni tashkil etuvchi markaz bo‘lib qolmog‘i uchun chora-tadbirlar ko‘radi. Shu maqsadda u o‘quvchilar ota-onalari ishlaydigan korxona va muassasalar jamoat tashkilotlari bilan mustahkam aloqa o‘rnatadi, maktabni otaliqqa olgan tashkilot va uy boshqarmalari bilan bolalarning yashash joylarida ular bilan tarbiyavni ishlar olib borish to‘g‘risida suhbatlashadi. Sinf rahbari jamoat tashkilotlari bilan mustahkam aloqada bo‘lib, ularga mumkin qadar ko‘proq yordam berishlari va qo‘llab-quvvatlashlari uchun ularga murojaat qilib turmog‘i zarur. Tarbiyasi qiyin bolalarni o‘z nazoratiga olib, ularni turli sport to‘garaklariga jalb qilindi. Ko‘pgina tarbiyasi qiyin bolalar o‘zlarining sang‘ib «yurishlarini» va poezdlarda, avtobuslarda, bozorlardagi «sayohatlarini» tashlab, foydali ishlar bilan shug‘ullanadigan bo‘lishdi. Sinf rahbarining ish rejasi oldindan o‘quv choragi boshlanishidan bir hafta oldin maktab ma’muriyatiga tasdiq uchun beriladi. Maxsus maktablarda direktor sinf rahbarlari rejalarini tasdiqlaydi, o‘zining o‘quv-tarbiya ishlar bo‘yicha o‘rinbosariga yoki sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlar tashkilotchisiga ijro nazoratini topshirishi mumkin. Tarbiyaning umumiy vazifalari bolalar jamoasining kundalik hayoti va faoliyatidan kelib chiqadigan xususiy vazifalarga hamda ayrim-ayrim o‘quvchilar oldiga qo‘yiladigan vazifalarga hamisha ham mos kelavermay qoladi. Ayniqsa maxsus maktab yuqori sinflarida tarbiyaviy ishlarni rejalashtirish qiyin. Eshitishda nuqsoni bo‘lgano‘quvchilarni ma’naviy hayotlari boyib, ularning hayotiy tajribalari, dunyoqarashlari kengayib boradi. Reja tuzishdan oldin o‘quvchilar individual o‘rganib chiqib, (yoppasiga, gurux-guruxga bo‘lib 13

va yakka tartibda) «Sinfimiz hayoti va ish-faoliyatini qanday tashkil qilsa bo‘ladi», «Sinfimiz do‘stona jamoa bo‘lishi uchun nimalar qilmoq kerak» va shu kabi temalarda suhbat o‘tkazilsa, yana yaxshi bo‘ladi. Barcha xususiy tarbiyaviy vazifalar maxsus maktab oldiga qo‘yilgan asosiy maqsadni— Eshitishda nuqsoni bo‘lgano‘quvchilarni har tomonlama kamol toptirish, ularni hayotga, yangi jamiyat qurilishiga faol qatnashishga tayorlash, uz –uziga xizmat kursata olish maqsadini amalga oshirishga qaratilmog‘i darkor. U eng avvalo reja mazmunining g‘oyaviy-siyosiy, ijtimoiy- foydali yo‘nalishini ta’minlamog‘i lozimki, bunda ijtimoiy-foydali mehnat ishlari markaziy o‘rinni ishg‘ol qilmog‘i kerak. Ba’zan ayrim sinf rahbarlarida ko‘ngil ochish o‘yinlarini ko‘proq o‘tkazish tendensiyasi nazarga tashlanadi. Ularning rejalarida quvnoqlik va topqirlik klubi, ko‘p o‘rin ishg‘ol qiladi. Tarbiyaviy ishlar rejasida, ayniqsa yuqori sinflar tarbiyaviy ishlar rejasida jamoat ishlarining g‘oyaviy-siyosiy, mehnat qilish mazmuni, ma’naviy-siyosiy tarbiya mazmuni yanada ochiq-oydin va to‘la aks ettirilmog‘i zarur. 14

2 Bob. Maxsus maktabda sinf rahbari faoliyati mazmun mohiyati 2.1. Maxsus maktabda sinf rahbari ishinining asosiy vazifalari Maxsus maktabda sinf rahbari o‘quvchilarning birinchi tarbiyachisi va murabbiysi sinf rahbaridir. U tarbiyachi sifatida o‘quvchilarni har tomonlama kamol topishi to‘g‘risida, ularni mehnatsevarlik, jamoaviy ruhida tarbiyalash to‘g‘risida, o‘quvchilar bilimini oshirish va sinfda tartib-intizomni mustahkamlash to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qiladi. Sinf rahbari bu ishlarning hammasini xavaskor kishi sifatida emas, balki rasmiy, mas’ul shaxs sifatida bajaradi. U maktab rahbarlari oldida, xalq maorifi uchun, sinf rahbarining asosiy vazifasi-o‘quvchilarga tarbiya berish va ularni dustona bir jamoa qilib jipslashtirish o‘qitish, tarbiyalash, ular bilan alohida davolash, korreksiya, tuzatish ishlarini olib borish, o‘quvchilarning tahlil guruhlarni, aniq maqsadga yo‘naltirilgan ishchan jamoani tashkil qila olish va ularni ta’lim-tarbiyali shaxslar, kelajagi buyuk davlatning haqiqiy egalari, komil insonlar etib voyaga yetkazish va hayotga tayyorlash ishlari o‘z-o‘ziga xizmat qilish ko‘nikmalarini shakllantirishdan iboratdir. Sinf rahbarlari o‘quvchilariga mehribon bo‘lishi, ularning o‘sib- ulg‘ayishlarini pedagogik kuzatuvlar asosida nazorat etishi, yordamga muhtoj o‘quvchilarga yakka holda yondosha olishi lozim. Shu asosda ularqalbida milliy g‘urur, vatanparvarlik, mehr-muruvvat, mas’uliyat, tashabbuskorlik, ishbilarmonlik kabi xislatlarni uyg‘otadi. Sinf rahbari ishini o‘quvchilarning yosh hususiyatlarini va umumiy rivojlanish darajalarini, qobiliyatlarini hisobga olgan holda, keng qamrovli tarbiyaviy ishlar va aniq mezonlar asosida tashkil etadi. O‘quvchilarni Milliy g‘oya va ma’naviyat asoslari ruhida tarbiyalash yo‘nalishida: o‘quvchilarni Vatanga, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentiga muhabbat va fidoyilik, O‘zbekiston Davlat ramzlariga sadoqat, Milliy g‘oya ruhida tarbiyalash; o‘quvchilar ongiga o‘z tug‘ilib ulg‘aygan yurtiga, buyuk ajdodlarimiz merosi va xalqimizning bugungi bunyodkorlik ishlariga yuksak ehtirom tuyg‘ularini singdirish, yurtimizda bunyod etilayotgan inshootlarga, 15

ma’rifat maskanlari bilan tanishtirib borish; sinfda o‘quvchilarni milliy va umuminsoniy qadriyatlar ruhida tarbiyalash muhitini yaratish, tarbiya jarayoniga boy madaniy merosimiz, milliy odob-ahloq meyorlarini tatbiq etish, mehnatga ijodiy munosabatni tarbiyalash; o‘quvchilarni o‘zbek va boshqa xalqlarning madaniy, tarixiy, milliy an’analariga hurmat ruhida tarbiyalash; O‘quvchilarning bo‘sh vaqtlarini mazmunli tashkil etish, maktabdan va sinfdan tashqari faoliyatga jalb etish bo‘yicha: O‘quvchilarning har tomonlama hayotga tayyorlash, ularining qiziqish, imkoniyat va qobiliyatlariga qarab fan to‘garaklari, sport seksiyalari, badiiy- yestetik, texnik, ekologik, sayyohlik va o‘lkashunoslik yo‘nalishidagi to‘garaklarga va mehnat to‘garaklari, klublarga jalb qilish; qobiliyatli va iste’dodli o‘quvchilarni rag‘batlantirish, iqtidorli bolalar ijodiy imkoniyatlarini rivojlantirishga ko‘maklashish; o‘quvchilar dunyoqarashini milliy madaniyatning asosi bo‘lgan musiqa va qo‘shiq, rasq, kino, adabiyot, xalq og‘zaki ijodi, teatr, kosbchiliklik va chilangarlik kabi mehnat turlari vositasida kengaytirish maqsadida ularni madaniyat maskanlariga jalb etish; o‘quvchilarni sog‘lomlashtirish oromgohlarida dam olishini tashkil etish, shuningdek kuzgi, qishki va bahorgi ta’tillarini mazmunli o‘tkazishlari uchun sharoit yaratish; o‘quvchilarning madaniy dam olishlari, sayohatlarini uyushtirish, yo‘l harakati havfsizligini ta’minlash; ta’lim muassasasida o‘tkaziladigan turli tadbirlar (bayramlar, qo‘riq- tanlov, sport musobaqalari, uchrashuvlar, kechalar va boshqalar)da o‘z sinfining faol ishtirokini ta’minlash. Sinf rahbari maktab pedagogik jamoasi va pedagogik kengashining a’zosidir. Maktabdagi tarbiyaviy ishlar uslubini o‘rganadigan har bir talaba avvalo quyidagilarni yaxshi urgangan va har jihatidan puxta o‘zlashtirgan bo‘lmog‘i lozim. Ya’ni tarbiyaviy ishlar uslubida umuminsoniy g‘oyalarni, ma’lum maqsadga intiluvchanlikni, tarbiyaning turmush bilan, mustaqilligimizning mohiyati bilan aloqasi, jamoada va jamoa orqali tarbiyalashni, tarbiyalanuvchining shaxsiga quyiladigan talablar va uni xurmat qilish birligini, tarbiyaviy ta’sirning izchilligini, tizimliligi, uzluksizligi, tarbiya 16

o‘quvchilarining yoshiga va individual xususiyatlariga muvofiq bo‘lishini o‘z ichiga oladi. Sinf rahbari qanday sharoitda ishlamasin, u qanday sinfga rahbarlik qilmasin, butun e’tiborni o‘quvchi shaxsiga, uni har tomonlama kamol toptirishga, hayotda qiynalmaslikka qaratilmog‘i lozim. Sinf rahbari olib boradigan asosiy tarbiyaviy ishlar quyidagi Sinf rahbari faoliyatining mazmuni quyidagi qismlarga bo‘linadi. 1. O‘quvchilarni o‘rganish sinfga rahbarlik qilish, sinfni har qaysi o‘quvchini o‘rganishdan boshlanadi. Buning natijasida sinfda tarbiyaviy ishlarni to‘g‘ri, ratsional tarzda yo‘lga quyish uchun, o‘quvchilarga individual yondoshishni amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan sharoit yuzaga keladi. 2. Sinf o‘quvchilar jamoasini tashkil etish va tarbiyalash sinf rahbari ishining asosiy qismlaridan biridir. Sinf o‘quvchilar jamoasini uyushtirish va tarbiyalash sinf rahbari ishining asosiy qismlaridan biridir. Sinf rahbari o‘quvchilarni inoq va ma’lum maqsadni 17Sinf rahbari faoliyatining mazmuni К ar о‘quvchilarni individual о‘rganish mazmuni О‘quvchilar ota- onasi bilan hamkorlik ishi Sinf jamoasi bilan ish olib borish Sinfdan tashqari ishlarni tashkil etish Oila va jamoatchilik hamkorligi Bolani biografiyasi, turmush sharoiti, oilasi о‘quvchining salomatligi, umumiy saviyasi, nutqini rivojlantirish Oilaning ijtimoi- maishiy, turmush sharoiti mos yondoshish Sinf jamoasini jipslashtirish Tо‘garak ishlariga о‘quvchi- larni jalb etish Ota-onalar kengashi bilan ishlash О‘quvchining mehnatga layoqati jamaot ishlaridagi ishtiroki, о‘rtoqlari о‘rtasidagi obrо‘si. Ota-onalarning bilim saviyasi, pedagogik savodxonlik darajasiga mos munosabat. Sinf о‘quvchilari о‘rtasida dо‘stona munosabatni shakllantirish Bayram, tadbirlari xasharlar, ekskursiya tashkil etish Maxalla faollari bilar ishlash60 0A 361C260C1623 02 361C03 0D 58 1B180A 050A 1E 1002 101B0302 1E 0F 02 0F 4B 22 050A

ko‘zlagan jamoaga jipslashtirar ekan, o‘quv-tarbiyaviy vazifalarini muvaffaqiyatli xal etish uchun zamin yaratadi. Sinf birdaniga jamoa bo‘lib shakllanib quya qolmaydi. Sinfda sinf rahbari bilan birgalikda faoliyat ko‘rsatish tajribasi to‘plagan taqdirda, faollar o‘sib chiqqan, ijobiy an’analar barpo etilgan taqdirda, o‘rtoqlik aloqalari rivojlanib mustaxkamlangan, umummaktab jamoa bilan to‘g‘ri munosabatlar o‘rnatilgandan keyingina sinf jamoa bo‘lib shakllanadi. 3. O‘quvchilar bilim sifatini oshirish hamda ularning tartib-intizomini mustahkamlash. Bilimlarning yuksak darajada bo‘lishi va ongli intizom sinfda ta’lim tarbiya ishini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yishning eng muhim ko‘rsatkichlaridandir. O‘quvchilarni ongli intizomlilik ruhida tarbiyalash, ularni demokratik jamiyat, turmush qoidalarini ixtiyoriy bajarishga o‘rgatish sinf rahbarifaoliyatida katta o‘rin tutadi. 4. Darsdan tashqari tarbiyaviy ishlarni tashkil etish va ularni o‘tkazish. 5. Bolalar va o‘ smirlar uyushmasi tashkilotlariga yordam ko‘rsatish ular bilan yaqindan aloqada b o‘ lish. 6. O‘quvchilar ota-onalari bilan ish olib borish. Maktab tajribasida tarbiyaviy ishlarni tashkil etishning turli usullari tarkib topib, muvaffaqiyatli qullanib kelinmoqda. O‘quvchilar bilan yalpisiga ishlash bilan yakka-yakka va guruxlarga bo‘lib ham ish olib boriladi. Faol o‘quvchilar bilan ish olib borish, o‘z sinfida dars utayotgan o‘qituvchilar bilan o‘quvchilarning ota-onalari bilan va korxonalar bilan aloqa bog‘lab turish sinf rahbarining tarbiyaviy ish faoliyatida katta o‘rin tutadi. Yuqoridagilardan kelib chiqib, sinf rahbarining olib boradigan ishlarini quyidagicha belgilash mumkin; 1. Sinf bilan yalpisiga ish olib borish. Sinf bilan yalpisiga ish olib borishning o‘ziga hos xususiyati-sinfdagi hamma o‘quvchilarni bir vaqtning o‘zida tarbiyaviy tadbirlarga jalb etilishdan iboratdir. 18

Sinf bilan yalpisiga ish olib boriladigan tadbirlar, odatda oyiga ikki-uch marta, ba’zan esa har xaftada bir marta o‘tkaziladi. 2. Sinf rahbari faoliyatida sinf burchagi. Maktabda o‘quvchilarning uqish va o‘q ishdan tashqari ish faoliyatlari o‘ tadigan asosiy joy shu sinfga berkitilgan sinf xonasidir. Bu sinf xonasida sinf rahbari sinf faollari bilan birgalikda to‘zadi. Unda sinf jamoasining asosiy xujjatlari va ishini aks ettiruvchi materiallar q o‘ yiladi. Sinf burchagi sinfning hayoti va faoliyatini, uning yutuq va kamchiliklarini aks ettiruvchi ko‘zgudir. 3. O‘quvchilar bilan alohida individual ish olib borish. 4. Faollar bilan ish olib borish. 5. Sinf rahbarining o‘z sinfida dars o‘ tadigan o‘qituvchilari bilan olib boradigan ishlari. 6. Sinf rahbarining ishlab chiqarish jamoalari bilan aloqasi. Sinf rahbari malakasini oshirish. Yendi ish boshlagan yosh sinf rahbarlarigina emas, balki maktabda ko‘p yillab ishlab kelgan tajribali sinf rahbarlari ham o‘z malakalarini oshirishga muhtojdirlar. Sinf rahbari pedagogika va psixologiya asoslari nazariyasini yaxshi o‘rganishi va o‘zlashtirishi zarur. Tarbiya masalalariga oid xozirgi pedagogik adabiyotlarni muntazam uqib borishi zarur. Bolani qandaydir ijtimoiy-foydali ishga jalb etishi haqida, bolaning biron- bir sohadagi qobiliyatini taraqqiy ettirish uchun zaruriy shart-sharoit yaratish haqida uning ota-onasi bilan kelishib olindi. Intizomsiz bolalarning ota-onalari chaqirildi, ular bilan o‘quvchiga qo‘yiladigan yagona talablar hamda unga korreksion pedagogik ta’sir etish kelishib olindi. Nasixat, ota onalarga pand nasihat va jerkib urishishga emas, balki pedagogik maslaxatga, o‘rtoqlarcha yordamga muhtoj bo‘lishlarini tushuntirildi. 19

O‘quvchilar to‘g‘risida qilinadigan do‘q-po‘pisa va o‘quvta ustidan arz dod qilishdan ko‘ra, o‘quvchiga ta’sir etishning oqilona choralari to‘g‘risida og‘ir- vazminlik bilan, ishchanlik vaziyatidagi suh bat juda katta foyda berishini tushuntirildi. Ota-onalarga maktabga tez-tez kelib bolalari haqida ma’lumotga ega bo‘lib turishlarini so‘raldi. Uzok tarixga ega bo‘lgan o‘zbek xalqi ta’lim-tarbiyaga oid boy merosga ega bo‘lib, avlodlarda insonparvarlik, kamtarlik, mehnatsevarlik, dustlik, mexr- oqibat, birodarlik, odoblilik tarbiyalab kelgan. Shurk mutafakkirlarining ta’lim- tarbiyaga oid asarlari ham anna shunday merosga kiradi. Buyuk mutafakkir Abdullu Avloniy asarlari yoshlarimizni odobga, ilm olishga, mehnatsevarlikka, mardlik, mexr-muxabbatli bo‘lishga e’tibor bilan karagan. Ahloqiylik, yaxshilik va yomonlik, vijdon, to‘g‘ri so‘zlik, or–nomusli masalalariga alohida e’tibor bergan. Ahloqiy tarbiya shaxsning barkamol shakllantirishda asosiy o‘rinni egallaydi. Shuning uchun ham pedagogika ahloq masalalariga kata ahamiyat beriladi. Xozirgi davrda ahloqiy tarbiya muhim ahamiyat kasb etmokda, chunki siyosiy, iktisodiy, ijtimoiy vazifalarni xal etish ko‘p jihatdan jamiyatning va undagi shaxsning ahloqiy darajasiga bog‘liq. Ahloqiy tarbiya deganda shakllanayotgan, rivojlanayotgan, o‘sib kelayotgan avlod xulq-odob meyorlariga mos keluvchi sifatlarning shakllanishining tushinamiz. Ahloqiy tarbiyani amalga oshirish usul va yo‘nalishlarning tushinamiz. Bular orqali bolalarda ahloq tushunchalari va xulq-atvorlarining shakllantirish ularning ahloqiy xis–tuyg‘ularini uyg‘otish va rivojlantirish yo‘llarini tushinamiz bular orqali Eshitishda nuqsoni bo‘lganbolalarda ahloq tushunchalari va xulq–atvorlarini shakllantirish ularning ahloqiy xis-tuyg‘ularini uyg‘otish va rivojlantirish yo‘llarini tushinamiz. O‘qituvchi va tarbiyachilar o‘quvchilarda tarbiyalanayotgan asosiy sifatlarning harakteriga, ularning yoshi va individual xususiyatlariga karab har xil usul va yo‘llardan o‘z o‘rnida ustalik bilan foydalangandagina tarbiyaning natijasi kutilganidek bo‘lishi mumkin. 20

Maxsus maktablarda ahloiy tarbiyaning taxminiy mazmunini quyidagicha bayon etish mumkin. 1. Intizomli xulq – atvor, kunikma va odatlarni tarbiyalash; - kun tartibini bajarish kunikmasi; - darsga zarur bo‘lgan jixozlarni tanlash kunikmasi; - uy vazifasini bajarishda tinchlik, osoyishtalik va tartibga rioya qilish; - darsda o‘zini to‘g‘ri tutish kunikmasi; - jamoa joylarda xulq–atvor qoidasiga amal qilish kunikmasi; - shahar transportidan to‘g‘ri foydalana olish kunikmasi; - kuchadan to‘g‘ri utish qoidasiga rioya qilish; 2. Atrofdagilar bilan xush muamola bo‘lish kunikma va malaka, adatlari vujudga keltirish: - odobli salomlashish, xayrlashish, e’tibor, diqqat va xizmat i uchun tashakkur bildirish kunikmasi; - urtoklarining iltimosini bajonu dil, vijdonan bajarish o d o bi. 3. Hamkorlik, mexribonlik ko‘rsatish kunikma, malaka va odatlarini tarbiyalash; 4. Jamoani tashkil qilish; - jamoatchilikka oid topshiriklarni vijdonan bajarish kunikmasi; - turli ko‘rinishdagi jamoa faoliyatida faol katnashish kunikmasi; - jamoadagi xulq – atvor meyori va qoidalarining buzilishlariga befark bo‘lmaslik kunikmasi. Ijtimoiy xulq – atvor kunikma va odatlarini tarbiyalash 1. Ijtimoiy xulq – atvor kunikma, malaka va odatlarini vujudga keltirish. 2. Atrofdagilar bilan xushmuomalada bo‘lish kunikma, malaka va odatlarni vujudga keltirish. 3. G‘ amxurlik, mehribonlik ko‘rsatish kunikmasi, malaka odatlarini tarbiyalash. 4. Jamoani tashkil etish. Ahloqiy tasavvur, tushuncha va sezgilarini vujudga keltirish 21

1. Vatanga nisbatan sevgi, xal q lar dustligi haqida tushuncha va tasavvurlarni vujudga keltirish. 2. Burch, vijdon, inson haqidagi tasavvurlarni vujudga keltirish, kengaytirish. 3. O‘ rto v lik, d o‘ stlik h a q idagi tasavvurlarni kengaytirish. 4. Birlamchi ahloqiy – estetik tasavvurlarni vujudga keltirish va rivojlantirish. Ahloqiy yordamga muhtoj o‘quvchilarga ahloqiy tarbiya berish orqali mehnatga tayyorlash katta ahamiyatga ega. Bunda o‘quvchilarda quyidagi xislatlar tarbiyalanadi: 1. O‘q uvchilarda mehnatga nisbatan javobgarlik hissini tarbiyalash, jamoada ishlashni o‘rgatish mustaqillikni namoyon etish mehnat yutuqlariga erishishga intilish, o‘z-o‘zini tanqidiy baholash. 2. Jismoniy, n utqdagi nuqsonlarni korreksiyalashga yordam berish. 3. E shitishda nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarda mehnat bilimlarini, k o‘ nikma va malakala r ni shakllantirish. 4. Ishlab chiqarish mehnatga tayyorgarlik. Maxsus maktablarda a h lo q iy tarbiya orqali mehnat tarbiyasini oshirish, ta’limning turmush bilan aloqasini mustaxkamlash, kasb tanlashni kuchaytirish, maxsus maktab o‘quvchilarini ijtimoiy – foydali mehnatga tayyorlash va har tomonlama kamol toptirish ishlarini asosiy yo‘nalishlaridan birini o‘ rgatishni unumli mehnat bilan tanlashning shakl va usullarini shakllantirishdir. Shunga muvofik nazariy va amaliyotda avvalo quyidagi masalalar xal qilinishi kerak: - maxsus maktab o‘quvchilari unumli mehnatini rejali tashkil etish va kasblarni tartib etishni kuchaytirish; - maktab, oila jamoatchilik kasb – xunar muassasalari aloqasini musta h kamlash; - maxsus maktab o‘quvchilarining unumli mehnatini ma’naviy va moddiy ra g‘ barlantirishning samaradi yo‘llarini ishlab chiqish va amalda tadbik etish. 22

Mehnat tarbiyasi ahloqiy tarbiya berish or q ali maxsus maktab o‘quvchilarida kelajakda to‘g‘ri kasb tanlashlari amalga oshiriladi. Ahloqiy tarbiyaning q uyidagi tamoyillari mavjud; - ahloqiy tarbiyaning maqsad sari yo‘nalganligi ; - hayot bilan bo g‘ lab olib borilishi; - jamoa uchun va jamoa or q ali tarbiyalash; - bolaning shaxsiga nisbatan xurmat va uning xul q iga nisbatan talabchanlik; - tarbiyaning yagona bir butun jarayon ekanligi; - ahloqiy tarbiyada onglilik va izchillik. E shitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarni ahloqiy tarbiyalash uchun quyidagilarga ahamiyat berish lozim; 1. Ma’lum toifadagi nuqsonli bolalarga tegishli umumiy individual xususiyatlarni aniqlash uchun ularni atroflicha o‘rganish. Birlamchi va ikkilamchi nuqsonlarni tahlil etish. 2. Nuqsonli bolalarning nisbatan saklangan kuli imkoniyatlarini aniqlash va shunga asoslanib ish olib borish. 3. Pedagogik jarayonning bolalar nukchonlarini to‘g‘irlash va ularning o‘rnini to‘ldirishga qaratilishi. Asosiy e’tiborni tarbiyaga oson beriladigan ikkilamchi nuqsonlarga qaratish. 4. Ayrim bolalarga individual yondoshish. Maxsus maktabning maxsus tarbiyaviy faoliyati shaxsni tarbiyalashga qaratilgan bo‘lib, u ahloqiy tarbiyaning quyidagi vazifalarini xal etadi:  ahloqiy ongni mustaxkam ahloqiy e’tikodni tarbiyalash maxsus maktab o‘quvchilarining Vatanga, jamiyatga, mehnatga o‘ziga boshqalrga munosabatini anglab olishga qaratilgan ahloqiy tuyg‘ularni tarbiyalash;  odob kunikmalari va odatlarini tarbiyalash. Ahloqiy tarbiyaning asosiy maqsadi va vazifasi har bir bolada faol hayotiy nuqtai nazar hosil qilishdan iborat. 23

Mehnat va inson bir-biri bilan chambarchas bo g‘ langan. Mehnat insonni o‘zini yaratadi. K.D. Ushinskiy bunday deb yozgan «Tarbiyaning o‘zi, agar u kishining baxtiyor bo‘lishini istar ekan, uni baxt uchun tarbiyalash kerak emas, balki turmush mehnatiga tayyorlash lozim» 6 . Mehnat faoliyati bolaning tevarak atrofidagi muhitni, real buyumlarni anglab, bilib olishning mustaxkam vositasi bo‘lib unga nazariy bilimlarni qo‘ llanish imkoniyatini yaratib beradi. Uning ongini hissini tasavvurlar bilan boyitadi, ularni aniqlaydi. Mehnat faoliyatini tayyorlash, biron-bir kasb bo‘yicha malaka va kunikmalar hosil qilish, yani mehnat adaptatsiyasiga erishish lozim. Bu vazifa Eshitishda nuqsoni bo‘lganbolalarga ishlab chiqarish korxonalariga mumkin qadar moslashgan sharoitlarda bilim berish orqali amalga oshiriladi mehnat tarbiyasida o‘qituvchi umumiy talablarga rioya qilishi kerak. 1. Topshiri q lar bola yoshiga mos bo‘lishi kerak. 2. Ma’lum bir to‘rini tanlashda bolaning psixofizik xususiyatlari uning imkoniyatlariga individual munosabatda bo‘lish. 3. Ijtimoiy foydali mehnatni tashkil etishda o‘quvchilarga to‘g‘ri instruksiya berish, tushuntirish, ko‘rsatma berish. 4. Har bir mashg‘ulot to‘rini topshirishda bolaga rahbarlik qilish, nazorat qilish rag‘barlantirish va baho lash metodlaridan unumli foydalanish. Mehnat insonni jismoniy, aqliy ahloqiy jihatdan to‘g‘ri rivojlanishning sharoitidir. Mehnat tarbiyasi shaxsning butun ma’naviy yo‘nalishini belgilaydi. O‘quvchilarni mehnatga tarbiyalash dastlab oilada, maktabda, o‘quv tarbiya ishlarining butun sistemasida, bolalar tashkiloti faoliyatida, ishlab chiqarish jarayonida amalga oshadi. Mehnat tarbiyasi keng tushuncha bo‘lib, maxsus maktab o‘quvchilarini mustaqil hayotga, mehnatga tayyorlash ularni kasb xunar o‘rgatish mehnat faoliyatida zarur bo‘lgan intellektual jismoniy, ahloqiy, bilim, kunikma va malakalari bilan qurollantirish va malakalar bilan qurollantirish o‘z ichiga kamrab olgan, jamoa bo‘lib mehnat qilishi asosida 6 К.Д. Ушинский, Собрание сочинений , 8-том, 490-491-бетлари 24

o‘quvchilar aqliy, estetik jismoniy rivojlanib ularning dunyokarashlari ahloqiy sifatlari harakteri shakllanib boradi. E shitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarni mehnat tarbiyasini amalga oshirishda mehnat haqida suhbatlar, ayrim mehnat jamoalari haqida hikoya qilib berish mashhur, ilg‘or kishilar to‘g‘risida ma’lumot berish, qishloq mehnatkashlari haqida savol-javoblar tashkil etish yaxshi natijalar beradi. Maxsus maktablardagi mehnat tarbiyasini amalga oshirishda qo‘l mehnati ham muhim ahamiyatga ega. O‘quvchilarda umumiy ish madaniyati, o‘z ish o‘rnini tashkil eta bilish, qurollarni hamisha tartibli, ozoda xolda saqlash, ish vaqti va materiallarn, tejash-mehnatni uyushtira bilish qiyinchilik tug‘ilganda yordam ko‘rsatish kabi shaxsiy sifatlar shakllanadi. Qo‘l mehnati kirgan topshiri q larning xilma-xilligi (plast lin , loy bilan ishlash, tikish, tekstil ma h sulotlari, ipak tabiiy materiallar bilan ishlash) aktiv va har tomonlama ishlashni ta’minlaydi. 2. Ijtimoiy – foydali mehnat. Ijtitmoiy – foydali mehnati maktab binosi, sinf xonasini toza tutish, o‘quv anjomlarini remont qilish kabi ishlar amalga oshiriladi. Bundan tashqari sinfda tarix burchaklar tashkil qilish, makalatura, metallalomlar yi g‘ ish, ko‘rgazmali qurollarni tayyorlash va boshqalar ijtimoiy foydali mehnat turiga kiradi. Ijtimoiy – foydali mehnat o‘quvchilarni mehnat jihatidan tayyorlashning va tashkiliy formalarining turmush bilan u zluksiz bo g‘ lanishda bo‘lish, bolalar texnikaga, ishlab chiqarishga kiritish, boshqalarning mehnatini kuzatish ularda muhim ijtimoiy foydali mehnat masalalarini h al etish ehtiyojlarini vujudga keltirishga yordam beradi. 3. K asbga y o‘ naltirish. Maxsus maktabda kasbni to‘g‘ri tanlash zshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarni h ayotga tayyorlashning bosh omilidir. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarni mehnat faoliyatiga tayyorlashning asosiy muammolardan biri ma h sus maktabda mehnat ta’limi jarayonida biror bir kasbni tanlashdan iboratdir. Kasb mehnati o‘qituvchisi duch keladigan asosiy qiyinchilik–kasb 25

malakalarini maxsus maktab o‘quvchilarining psixo-fizik xususiyatlarining rivojlanishiga mos kelmasligidir. Shu bilan birga har bir kasb uchun maxsus tushuntirishlar olib borish kerak. « Bolalar huquqlari to‘g‘risida » gi halqaro K onvetsiyaning asosiy maqsadi bolalar man’f a atlarini maksimal ximoyalashdir. Konvensiya nizomlari bolalarning yashashi, rivojlanishi, ximoyalashni, jamiyat hayotida faol ishtiroki kabi huquqlarini ta’minlanishi kerak. O‘zbekiston Respublikasining Nogironlarni ijtimoiy ximoyalash to‘g‘risidagi qonunda nogironlarning mehnat qilish, ularga tibbiy xizmat ko‘rsatish, uy joyga ega bo‘lish soxasidagi alohida huquq va imtiyozlar imkoniyati cheklangan insonning jamiyatda o‘z ijtimoiy mavqeyini ko‘tarilishiga xizmat qildi. O‘zbekiston Respublikasi Oila kodeksi Konstitusiyaga mos ravishda oila munosabatlarini muvofiklashtiriga xizmat qiladi. Kodeksda bola huquqining mustaqil subekti sifatida kuriladi. Kodeksda ota-onalarning farzandani talim olishi kasbga yo‘naltirish, ularning huquq va ma’nfatlarini ximoyalash borasidagi huquq va majburiyatlari belgilangan. Yuqori sinflarga o‘tganda esa oddiydan murakkabga tomon tamoiyilga asosan huquqiy tarbiya mazmuni kengayib, boyib, qisman murakkablashadi. 26

2.2. Sinf rahbari olib boradigan tarbiyaviy ishlar mazmuni, shakllari hamda metodlari Sinf rahbarining ish rejasini ta’lim muassasasining umumiy rejasi asosida direktorning ma’naviy-ma’rifiy tarbiya ishlari bo‘yicha o‘rinbosari tomonidan tasdiqlanadi. Sinf rahbarining ishi reja asosida olib boriladi. Sinf rahbarining yillik ishlarini rejalashtirish, sinfda tarbiyaviy ishlarni tashkil etish va o‘tkazishga yordam berish, ular samaradorligini oshirish, sinf rahbarlari ishlarini muvofiqlashtirish, Sinf rahbarlarida oylik, (o‘quv yili bo‘yicha) choraklik va yillik rejalari, umumxalq bayramlarini o‘tkazish bo‘yicha tadbirlar rejalari va ssenariylar, tarbiyaviy soatlar uchun namunaviy mashg‘ulot ishlanmalari, o‘quvchilarni qiziqishlari asosida ijodiy birlashmalar (to‘garaklar, sport seksiyalari, klublar va boshqalar)ga jalb etish daftari, tarbiyasi og‘ir (muntazam dars qoldiradigan) bolalar bilan ishlash rejalari, ota-onalar majlisi bayonlari, ota- onalar bilan suhbat daftari, o‘quvchilarning turar joylari, ularning ota-onalari haqida batafsil ma’lumot kabi ish hujjatlari yuritilishi sinf rahbarining ish jurnalida mujassamdir. A) Sinf rahbari ish jurnalida bo‘lishi shart bo‘lgan xujjatlarga quydagilarni kiritamiz:  Sinf tafsifnomasi;  Sinf faollari;  Yangi o‘quv yilining maqsad va vazifalari;  Sinf o‘quvchilari haqidagi umumiy ma’lumotlari ;  O‘quvchilarning to‘garakka qatnashishi;  Tarbiyasi og‘ir o‘quvchilar haqida ma’lumotlar;  Sharoiti og‘ir o‘quvchilar haqida ma’lumotlar;  Ota-onalar qo‘mitasi haqida ma’lumotlar va majlislar hamda mavzulari (majlis qarorlari);  Ota-onalar majlisiga qatnashgan yoki qatnashmagan ota-onalarni belgilash jadvali;  O‘quvchilarni kitob bilan ta’minlash va belgilash jadvali; 27

B) O‘quvchilarning o‘zlashtirish va xulqi haqida ma’lumotlar:  1 chorak , 2 chorak, 3 chorak, 4 chorak bo‘yicha;  Yillik o‘zlashtirish;  Ko‘cha harakati qoidalari;  Shanbalikka qatnashish;  Kundalik daftar nazorati;  Bizning bayram kunlarimiz; V) Tarbiyaviy ishlar rejasi:  O‘tiladigan tarbiyaviy soatlar;  Sinf majlisi qarorlari (1-2-3-4-5-6-qarorlar);  Baxtsiz xodisalar to‘g‘risida suhbatlar;  O‘qituvchini o‘z ustida ishlash rejasi;  Amaliy mehnat mashg‘ulotlari; G) O‘quvchilar bilan suhbatlar:  Sinf jamoasi bilan tanishish;  Oila a’zolari bilan tanishish;  Oilaviy sharoiti bilan tanishish; Sinf xonasida sinf burchagi ham tashkil etiladi. Bunda quydagilar mavjud: 28

Shuningdek, maxsus maktablarda o‘quvchilar qabul qilingandan boshlab har bir o‘quvchilarga sinf rahbarlari o‘quvchilar shaxsiga oid ma’lumotlarni alohida daftarga yozib bordilar va saqlaydi . Psixologik fiziologik rivojlanish Bilim saviyasini o‘stirish va fanlarni o‘zlashtirish Xulqi, harakter hususiyatlari Kuzatuv natijalari O‘quvchi juda ko‘p kasal bo‘ladi. Ko‘p shamollaydi, boshi og‘rishidan shikoyat qiladi. Qoni kam ko‘p bezovtalanadi. O‘qishni bo‘g‘inlab o‘qiydi, ona-tilidan xusni xati tushunarli bo‘lgani bilan juda ko‘p xato bilan yozadi. Matematikadan harakat qiladi lekin oddiy misollarni ham sekin ishlaydi va xatolari ko‘p O‘quvchinin g xulqi bo‘sh, qo‘rqoq, mehnatga layoqatli yaxshi harakat qiladi. Ko‘chada sayr qilishni ,ovqat pishirishga qiziqadi. Jamoat ishlariga qarashishni yaxshi ko‘radi. Ota-onalar bilan suhbatini uyushtirish o‘quvchilar bilan suhbat olib borish, to‘garak ishlarini o‘tkazish, psixolog bilan maslaxat olib borish 29№ Sinf burchagi 1 . O‘quvchilar ro‘yhati 2 . O‘quvchilar qoidasi 3 . Dars jadvali 4 . Navbatchilik ro‘yxati 5 . Tabriklaymiz qutlaymiz

topiladi. Ba’zan sinf rahbarlari o‘quv choragiga mo‘ljallab tuzilgan sinf tarbiyaviy ishlari reja asosida haftalik ish rejasini to‘zadilar. Bunda kelgusi haftaga mo‘ljallangan aniq tadbirlar belgilanadi hamda ularning bajarilish muddati, ijrochilari ko‘rsatiladi. Bu reja tarbiyaviy ishga katta tezkorlik baxsh etadi. Sinf rahbari qisqa muddatga o‘z ishini rejalashtirar ekan, kundalik voqea-hodisalarni, sinf oldida turgan aniq vazifalarni hisobga olish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Shu bilan birga haftalik rejalashtirish sinfda tarbiyaviy ishlarni tashkil etish shakl va metodlarini yanada puxta o‘ylab ish tutishga imkon beradi. Birinchi u stunga belgilangan tadbirlarning o‘tkazilish kuni va soati ko‘rsatiladi. Ikkinchi u stunga sinf rah b ari o‘ tkazishni mo‘ljallagan tadbir yoziladi; masalan: «Sinf majlisi o‘tkazish», «B. ismli o‘quvchining uyiga borish», « Ota-onalar majlisi o‘tkazish». Agar bel gilangan tadbirlarni o‘tkazishga o‘qituvchilar va o‘quvchilar jalo etilsa, ikkinchi u stunga ularning familiyalari ko‘rsatiladi. U chinchi u stunga belgilangan tadbirni o‘tkazishga qanda y muvaffaq bo‘lingani, uning natijalari qayd etib boriladi. Agar ko‘rsatilgan ish bajarilmagan bo‘lsa, buning sababi va yangi bajarilish vaqti ko‘rsatiladi. Izoh u stuniga ayrim o‘quvchilarni kuzatish natijalari qisqacha qayd etiladi, ularning xulq-atvorlari, biron-bir tadbirga bo‘lgan munosabatlari k o‘ rsatib boriladi. Xuddi shu joyda qo‘lga kiritilgan natijalarni mustahkamlash uchun sinf bilan va ayrim o‘ quvchilar bilan qanday ishlar olib borish kera k ligi ko‘rsatiladi va sinf rahbarini sinfdan tashqari ishlarni olib borish shakllariga amal qilgan holda ijro etadi. Haftalik rejalashtirishning qimmati shundaki, u sinf rahbari ish faoliyati pedagogik natijalarini hisooga olib borishni ta’minlaydi. 30Sinf rahbari faoliyatining mazmuni Og‘zaki ish usuli Amaliy ish usullari Kо‘rgazmali ish usuli Individual va ommaviy ishlar Majlislar, yig‘ilishlari, lineyka, ma’ruzalar, disputlari Ekskursiyalar, olimpiada, musobaqalar, tо‘garaklar, shanbaliklar Muzeylar, mehnat qahramonlari galeriyalari, kо‘rgazmalar, tematik stendlar Ommaviy ishlar siyosiy-oqartuv ishlar siyosat, 8-mart, mustaqillik kuni, navrо‘z bayrami Individual ishlarga о‘quvchilarni qiziqtirish о‘zlashtirishi, tо‘garakda ishtiroki kutubxonaga a’zo qilish.

3 Bob. Maxsus maktabda sinf rahbari ish tizimi 3.1. Maxsus maktabda sinf rahbarining ota –onalar, jamoatchilik va mahalla bilan olib boradigan ish turlari 31

Sinf rahbari tarbiyaviy ish-faoliyatining muvaffaqiyatga erishuvi ko‘p jihatdan uning o‘quvchilar ota-onalari hamda jamoatchilik bilan mustahkam hamkorligiga bog‘liqdir. Boshlang‘ich sinflar o‘qituvchilari, odatda, oilalar bilan doimiy aloqa bog‘lab turadilar. Va sinfdan boshlab maktabning oila bilan aloqasi asosan sinf rahbarlari orqali amalga oshiriladi. Albatta, har haysi o‘qituvchi o‘quvchilar oilalari bilan ma’lum darajada aloqada bo‘ladi, ammo bu aloqa o‘qtin-o‘qtin bo‘ladi. Sinf rahbari esa o‘quvchilar ota- onalari bilan doimiy va muntazam suratda aloqa bog‘lab turadi. Bu aloqa, eng avvalo, maktab va oilaning qolaversa maxallaning o‘quvchilar tarbiyasiga bir xildi ta’sir ko‘rsatishini ta’minlash uchun zarurdir. Sinf rahbari ota-onalar bilan uchrashar ekan, ularni maxsus maktab talabi bilan tanishtiradi, o‘quvchilarga psixologik va korreksion ta’sir ko‘rsatish metod va usullari to‘g‘risida aytib beradi. U barcha ota-snalar o‘z bolalarining diqqat-ye’tibor bilan qaraydigan hamda mehribon murabbiylari bo‘lishlari uchun harakat qiladi. Ko‘pchilik ota-onalar sinf rahbari talabini yaxshi tushunmaydilar va qo‘llab-quvvatlamaydilar, shu boisdan ham sinf rahbari bolalarini to‘g‘ri tarbiyalab boradi va maktabga uning yosh avlodni tarbiyalash borasidagi murakkab va ko‘p qirrali tarbiyani ota-onalarga tuushuntirib boradi. Kuzatishlar shuni ko‘rsatdiki, o‘zining tor oilaviy doirasiga biqinib olib, jamoat tarbiyasi talablariga o‘zining alohida yo‘lini, o‘zining bolalar bilan munosabatidagi uslubini qarama-qarshi qo‘yadigan ota-onalar ham yo‘q emas ekan . Ba’zi bir ota-onalar o‘z bolalarini erkalatib, tantiq qilib qo‘yadilar, ularning barcha xohishlarini bajo keltirishga harakat qiladilar, ularni mehnatdan chetlashtirib qo‘yadilar. Bunday oilalarda bolalar hatto oddiy uy-ro‘zg‘or ishlariga ham ishtirok etmaydilar, o‘z o‘rinlarini yig‘ishtirmaydilar, uyni saranjomlab tozalashga, pol yuvishga va shu kabi ishlarga qarashmaydilar. Natijada, bunday bolalar tannoz, xudbin bo‘lib o‘sadilar. Ularda qimmatli xislatlarning tarkib’ toptirishda iroda va harakterlari tarkib topishiga, ularni tushuntiradi. 32

Sinf rahbari murakkab va mas’uliyatli ishda, ya’ni o‘sib kelayotgan yosh avlodni tarbiyalab yetishtirish borasida maktab, oila va maxalla hamda jamoatchilik kuch-g‘ayratlarini birlashtirishda ayniqsa katta rol o‘ynaydi. U keng xalq ommasi orasiga pedagogik bilimlar yotadi, ota-onalarga ularning o‘z farzandalarini tarbiyalab yetishtirish borasidagi o‘z sharafli burchlarini yanada yaxshiroq o‘tashlarida yordam beradi. Jamoatchilikni bolalar tarbiyasiga jalb etish sinf rahbarining eng muhim vazifasidir. Maxsus maktab hamisha jamoatchilikdan yordam olib keldi. Mamlakatimizda 3-dekabr nogironlar kuni deb e’lon qilingan va bu kuni barcha mehr-muruvvat ko‘rsatish uchun maxsus maktabga yordam beradi, homiylik haftalari va homiylik oylari tez-tez o‘tkazib turiladi, muhtoj bolalar kasaba uyushmasi hisobidan va mahalla, keng jamoatchilik fondi hisobidan bepul oziq-ovqat, kiyim-kechak hamda poyabzal bilan ta’minlab kelindi. Korxonalar, maktab, maktabgacha tarbiya hamda maktabdan tashqari bolalar muassasalari qurilishida, ta’mirlashda hamda ularni jihozlashda faol ishtirok etdilar. Hozirgi sharoitda jamoatchilikning bolalar tarbiyasiga ishtiroki kengayib bormoqda va bu ishlar mehnat jamoalarining kundalik ishiga aylanib qolmoqda. Jamoat tashkilotlari maxsus maktablarga moddiy yordam ko‘rsatibgina qolmasdan, balki ularning ishlari mazmunini yaxshilash to‘g‘risida g‘amxo‘rlik ham qilib kelmoqda. Bolalar va yoshlar tarbiyasi umumxalq ishiga aylanib qolmoqda. Maxsus maktab o‘quvchi oilasiga borib turish. Maxsus maktab o‘quvchi oilasiga borib turish - ota-onalar bilan yakka tartibda ish olib borishning birmuncha keng tarqalgan va samarali shakli sifatida qaradik. Sinf rahbari o‘quvchi oilasiga borganda, o‘z o‘quvchisining yashash sharoiti 33Sinf rahbarining oila bilan hamkorlikdagi faoliyati Ota-onalarni alohida yordamga muxtoj farzandi tarbiyasiga e’tibor qaratish Oilada aqli zaif bolalar hayotini tо‘g‘ri tashkil qilish Oilada farzandga qо‘yiladigan talabning bir xilligi tamoyili Kar bolaning о‘quv faoliyatiga oilaning g‘amhо‘rligi Oila, maktab jamoatchilik hamkorligi Ota-onaning farzand tarbiyasi masuliyatini oshirish Oilada farzandlar о‘z- о‘ziga xizmat qilishga о‘rgatish Maktab, oila tomonidan bir xil talab qо‘yilishiga erishish Farzandning yaxshi о‘qishida topshiriqlarni bajarishda ota- ona nazorati va yordami Ota-onalar bilan ish olib borish Ota-onalar о‘g‘il bola va qiz bolalarni о‘ziga hosligi о‘rganish Oilada bolani vaqtini unumli foydalanishga о‘rgatish Talab qо‘yilganda farzandining kuch va imkoniyati, yosh xususiyatini inobatga olishga о‘rgatish Uy vazifalarni izchil bajarishda ota-onaning nazorati о‘rni Jamoat tashkilot- lari bilan ishlash Oilada mehnat tarbiyasiga ma’suliyatni oshirish Oilada farzandini dam olish va ishlashni tartibga solishni о‘rgatish Oilada farzandlarning mehnat, tabiyasiga e’tibor berish. Umum mehnatda ishtirok etish va kо‘nikma, malakasini shakllantirish Farzandlarni bо‘sh vaqtini tо‘g‘ri uyushtirish tо‘garaklarga jalb qilishda oilaning yordami Maxalla faollari bilan birgalikda ish olib borish 4B 0A 151B03110A 190A 0F 20 4B 17 050A 0F 2602 4B 190A 26361C1502 0F 0B02 01 101B13 361C260C1608 190A 1B02 1A1C0A 4B 22 050A

Biz tomondan to‘zilgan reja asosida sinf rahbarining ota-onalar bilan olib borgan ishlar haqida misol keltiramiz: maxsus maktab o‘quvchilar ota-onalari bilan olib boriladigan ishlar shakllarini keltiramiz. Sinf rahbari o‘quvchining ota-onasi bilan va uning boshqa oila a’zolari bilan suhbatlardan bu o‘quvchining harakteri, uning qiziqishlari va mayllari haqida, uning o‘z ota-onalariga, oiladagi katta-kichikka nisbatan munosabati to‘g‘risida ma’lumotlar oldi. Shu bilan birga, u ota-onalarga, oiladagi katta kishilarga o‘quvchining uy mashg‘ulotini tashkil etish, uning kundalik rejimi to‘g‘risida, shaxsiy va jamoat gigienasiga rioya qilish to‘g‘risida, bolalarni mehnatga o‘rgatish shakl hamda metodlari to‘g‘risida pedagogik maslahatlar berdi. Ayni vaqtda u ota-onalarga o‘quvchining o‘zlashtirishi va tartib-intizomi to‘g‘risida, uning ishlab chiqarish 34

ta’limidagi, ijtimoiy-foydali mehnatdagi muvaffaqiyatlari to‘g‘risida axborot berdi. Maxsus maktab o‘quvchilar uylariga birinchi marta, odatda, o‘quv yili boshlangunga qadar yoki birinchi chorak boshida borib kelindi. Agar sinf rahbari sinfda birinchi yil ish boshlagan bo‘lsa, bu ishni amalga oshirish zarurdir. Birinchi marta borishdan maqsad o‘quvchining uyidagi hayot va turmush sharoiti bilan tanishib kelishdan iborat bo‘ldi. Har bir oila o‘zi katta va murakkab bir dunyo ekanligini nazarda tutish muhimdir. Har qaysi oilaning o‘z urf-odati, o‘z an’anasi, o‘zining o‘zaro munosabati bo‘ladi. Bularning hammasini yaxshilab o‘rganib chiqildi, Eshitishda nuqsoni bo‘lganbolalar tarbiyasidagi kuchli va kuchsiz tomonlarni aniqlab olishni lozim deb topdik. Oila ichidagi munosabatlarni o‘rganish o‘z- o‘zidan ma’lumki, juda murakkab, ammo zaruriy ishdir. Buni o‘rganmay turib Eshitishda nuqsoni bo‘lganbolalar korrreksion tarbiyasi to‘g‘risida aniq maslahatlar berish qiyin. O‘quvchining uyiga birinchi marta borganda uning uyida o‘zini qanday tutishini, uy ishlarida ishtirok etish-yetmasligini, o‘z o‘quv qurollarini qanday tutishini, belgilangan rejimga amal qilish-qilmasligini aniqlab olish mumkin bo‘ladi. Bunda o‘quvchining o‘zi bilan ham suhbatlashib, unga uy vazifalarini bajarish to‘g‘risida maslahatlar berish, sinfdan tashqari o‘qish uchun kitoblar tavsiya qilish, o‘z-o‘ziga xizmat qilish va shu kabilar haqida gaplashish maqsadga muvofiqdir. Maxsus maktab o‘quvchiarining ota-onalari bilan o‘tkaziladigan suhbatlar aniq va mazmundor bo‘lmog‘i uchun, sinf rahbarini oilaga borishdan oldin fan o‘qituvchilar bilan suhbatlashib, o‘quvchining o‘zlashtirishi va xulq-atvori to‘g‘risida ma’lumotlar bilib olish kerak. Sinf rahbari o‘quvchining uyiga ogohlantirmasdan turib ham borishi mumkin. O‘quvchilarning yaxshi bilimga ega bo‘lishlari tarbiyaviy ishni aniq tarzda rejalashtirish va uni muvaffaqiyatli o‘tkazish imkonini beradi. Masalan 36-sonli maxsus maktabda 5-sinf rahbari o‘quvchilar uyiga borib ota-onalarning ba’zi 35

bolalarga nisbatan rag‘batlantirish va ularni jazolashda xatoliklarga yo‘l qo‘yayotganligini sezib qoldi. Ba’zi bir ota-onalar bolalarning yaxshi baho olib kelganliklari uchun pul berishadi, qo‘g‘irchoqlar, kitoblar va shu kabi narsalar taqdim qilishadi. Boshqa bilari esa bolalarni nohaq jazolashadi. Ayni vaqtda, bolalarni to‘g‘ri, oqilona rag‘batlantiradi va jazolaydigan oilalardan ham ko‘pgina misol namunalari aniqladi. Sinf rahbari bu materiallarining hammasini to‘plab va o‘ylab-tahlil qilib chiqib, ota-onalarning navbatdagi majlislarda, «oilada rag‘batlantirish va jazolash choralarini qo‘llanishi» degan mavzuda suhbat o‘tkazdi. suhbat aniq misollar bilan to‘latilgan bo‘lib, ota-onalarni ko‘p narsalarga o‘rgatdi. Agar maktab yordamga kelib, ota-onalar bilan birgalikda bu kamchilikka barham bermasa, bunday o‘quvchilar hayotda ham «ikki xil ahloq» bilan ish tutadigan bo‘lib qoladilar. Bundaylar ishda, muassasa hamda korxonada yaxshi ishlab chiqaruvchi va hatto yaxshi jamoatchi bo‘lib, uyda, oilada esa toshbag‘ir, xudbin bo‘lib qolaveradilar. Ular ko‘pincha o‘z bolalarini erkalatadilar, ayab puf-puflaydilar, bolalarining barcha istagini bajo keltirishga harakat qiladilar. Yolg‘iz bola tarbiyalab yetishtirayotgan oilalarda, odatda, bunday ahvol ko‘zga tashlanadi. Bunday bolalarni tarbiyalash va ularga ta’lim berish juda ham qiyin bo‘ladi. Ularni eng avvalo mehnatga, muayyan vazifani bajarishga o‘rgatmoq darkor. Buning uchun eng muhimi barcha oila a’zolarining bolaga bir xilda talablar qo‘yishlariga hamda maktab bilan oilaning mustahkam aloqasiga erishishdir. Sinf rahbarlari oilaga borilganda o‘z kundaliklariga oilalarga borgan vaqtlarini, ota-onalar bilan o‘tkazgan suhbatlari mazmunini yozib borildi, Eshitishda nuqsoni bo‘lgan o‘quvchi tarbiyasiga doir qanday maslahatlar berganligini qayd etildi. O‘quvchilarning uylariga qayta borganlarida yoki uning ota-onalari bilan maktabda uchrashganlarida, o‘zlari bergan maslahatlari qanday bajarilayotganligini, o‘quvchi xulq-atvorida qanday o‘zgarishlar bo‘lganligini aniqlab oldik. 36

Faqat maslahatlar beribgina qolmasdan, balki ota-onalarning gaplarini ham inobatga olindi. Biz ota-onalarga topshiriqni ko‘paytirmay, ularga nasihat qilinmadi, balki ochiq ko‘ngillilik va samimiyat bilan muomala qilishga, ularning ishonchini qozonib, ochiqchasiga gaplashishlariga erishishga harakat qildik. Biz ota-onalarga: «Siz qanday qaraysiz?», «Keling birgalashib yuzaga kelgan ahvolda qanday tadbir ko‘rish keraqligini o‘ylab ko‘ramiz» qabilida ish ko‘rdik. Maktab, sinf hayotining o‘zi majlis temalarini ko‘rsatib beradi. Bu majlislar taxminan quyidagicha temalarda o‘tkaziladi: «Bolalarning yaxshi o‘qishlari uchun ularga qanday yordam berish kerak», «O‘quvchilarni o‘zlariga yarasha mehnatga o‘rgatish», «Bolalarda Vatanga muhabbat hissini tarbiyalash», «Kasb tanlash haqida», «To‘g‘rilik va haqqoniylik ruhida tarbiyalash haqida», «Oilada bolalarda madaniy xulq-atvor, ko‘nikma va malakalari tarkib toptirish», «Bolalar nimalarni o‘qishlari va qanday o‘qishlari kerak», «Oilada bolalarni rag‘batlantirish va jazolash haqida», «Ota-onalarning izzat-obro‘si va shaxsiy namunasi». Tematik majlislarni ma’ruzalar bilan cheklab qo‘y ilmadi . Bunday majlislarni oila tarbiyasidan tajriba almashuvlar bilan ta’minlash nihoyatda muhimdir. Masalan, o‘quvchilar kundalik rejimini tashkil etishga bag‘ishlangan majlisda ota-onalar o‘z farzandlarining kun tartiblari haqida, ularning turmushdagi o‘zlariga yarasha mehnatda ishtirok et i shlari haqida, sinfdan tashqari ishlar haqida gapirib berishlari so‘raldi. Ota-ona-key i ng i majlisda faqat tinglovchilargina bo‘li b qolmasd an bal lki bolalar tarbiyasi borasida o‘z tajribalari bilan bo‘lishi shl ariga erishi ldi. Ota-onalar bolalarni tarbiyalashda qanday qilib muvaffaqiyatga erishganliklarini hamma vaqt ham tushuntira olmaydilar. Ota-onalarning majlisga yaxshi tayyorgarlik ko‘rishlarida ularga yordam berish Bolalarni oilada tarbiyalash tajribasidan ko‘proq misol keltirish, bolalarni qanday qilib to‘g‘ri tarbiyalash to‘g‘risida maslahatlar berildi. Agar bu 37

maslahatlar oila tarbiyasi tajribasiga tayangan bo‘lsa, ular yanada aniqroq va amaliy bo‘ladi. Masalan, beshinchi sinf rahbarlaridan biri «Bolalarda xulq-atvor madaniyatini tarbiyalash» mavzusida ota-onalar majlisida ma’ruza qildi. Ma’ruza so‘ngida bolalarda xulq-atvor madaniyatini tarbiyalash to‘g‘risida oilada xulq-atvor madaniyatini tarbiyalashdagi kamchiliklarni ochib beruvchi videofilm namoyish qildi. Majlis sinf rahbarining qisqacha kirish so‘zi bilan ochildi. U o‘smirlarda xulq-atvor madaniyatini tarkib toptirish borasidagi vazifalarni va bu ishda tarbiyachilarda uchrab turadigan qiyinchiliklarni ko‘rsatib berdi. Ota-onalar quyidagicha masalalarda so‘zga chiqdilar. Biz o‘z bolalarimizda xushmuomalalikni qanday tarbiyalaymiz. Bolalarning kishilarga (katta yoshdagi kishilarga, o‘z o‘rtoqlariga, kichik bolalarga) nisbatan g‘amxo‘rlik va mehribonlik bilan munosabatda bo‘lishini tarbiyala ymiz . Bolalarda ovqatlanish vaqtida madaniy ko‘nikmalar tarbiyalash to‘g‘risida. O‘ s mir bolalardagi madaniyatsizlik odatlarini biz qanday yo‘q qilamiz. Shundan keyin boshqa ota-onalar so‘zga chiqishdi. Ular o‘z bolalarini tarbiyalash tajribalarini o‘rtoqlashdilar, o‘smirlarda madaniy xulq-atvor tarkib toptirishda uchraydigan qiyinchiliklarni yengib o‘tish to‘g‘risida o‘z mulohazalarini aytishdi. Birmuncha masalalarda qizg‘in tortishuvlar kelib chiqdi. S inf rahbari so‘zlab, ota-onalar to‘plagan tajribaning qimmatli jihatlarini, undan keng ko‘lamda foydalanish zarurligini ko‘rsatib o‘tdi, ota-onalar bir fikrga kela olmagan masalalarga javob berdi. Sinf rahbari o‘quvchilar ota-onalari bilan muomala qilar ekan, ular orasidan ota-onalar faol belgilab oladi va bu aktiv sinf rahbarining o‘quvchilarga ta’lim-tarbiya berishida unga kundalik yordam ko‘rsatib boradi. Soglom avlodni tarbiyalash oilada sharqona tarbiyani tiklash kabi bir qator muammolarni hal etishga imkon berdi. Oila bolaning shaxsni to‘g‘ri yo‘lga soluvchi muhim omildir bolani jismoniy tarbiyalash bular ahloq va mehnat 38

tarbiyasini berish oilada shakllanadi, bolaning tafakkur oilada rivojlana boshlanadi. Bizning davlatimizda bola tarbiyasida maktab bilan oilaning maqsadi bitta. O‘zbekiston respublikasining Konstitusiyasining 64 moddasida Ota-onalar o‘z farzandlarini voyaga yetgunlariga qadar boqish va tarbiyalashga majbur deyiladi. Ota-ona farzand oldidagi burchini bajarmog‘i kerak, degan edi. Oila bilan maktab hamda maxalla bilan hamkorlikning mazmuni va ish shakllari. Oila bilan maktab hamkorligi va maxalla hamkorligi barkamol inson tarbiyasidagi muhim omillardan biridir, maktabdagi o‘quv tarbiya ishlarining yuqori saviyada bo‘lishi o‘quvchilarni tarbiyalangan darajasi ota-onalariga bog‘likdir. Maxsus maktablarning oila bilan ishlash tizimida aniq maqsad, mazmun bo‘lishi kerak. Ota-onalar bilan hamkorlik borasida avval erishilgan yutuq va tajribalarning natijalarini tahlil qilib, xilma-xil va o‘zaro bog‘lik bo‘lgan shakl va usullar yordamida rejali va izchil ishlar olib borish maqsadga muvofik bo‘ladi. Bolalarni har kuni ko‘zatuvchi, ularning rivojlanishida ijobiy va salbiy tomonlarini sezuvchi va ota-onalarga bolaga ta’sir qilishning eng samarali ussularini maslaxat beruvchi tarbiyachilar oila bilan juda ko‘p xilma-xil ishlarni olib boradilar. Maxsus maktab muassalarining ota-onalar bilan ishlashining jamoa tarzida va yakkama-yakka holda ishlash shakllarini moxirlik bilan kushib olib borish tufayli bolalarni taribiyalashda ijobiy natijalarga erishish mumkin. Maxsus maktab xodimlarining ota-onalar va oila bilan hamkorlikdagi ishlarining eng keng tarkalgan shakl va usullaridan bir nechalarini keltiramiz: a) Ota-ona va oila bilan yakkama-yakka ishlash. b) Ota-onalar bilan jamoa tarzida tashkil qilinadigan ishlar. Bular ota-onalarning guru h iy va umumiy majlislari, anjumanlar, shanbaliklar, savol-javob kechalari kiradi. v) Ko‘rsatmali ishlar g) Bolaning oilasini borib ko‘rish va oila a’zolari bilan tanishish. 39

d) Ota-onalarga pedagogik ta’lim berish va boshqalarni ko‘rsatish mumkin. Bola yashab turgan oilani o‘rganish, ota-onalar bilan yakin aloqa o‘ rnatish va ularga yordam, maslaxatlar berishning samarali yo‘llaridan biridir. O‘qituvchi oilaga tekshiruvchi sifatida emas, balki masla h atchi, d o‘ st va bola tarbiyasiga yordam beruvchi shaxs sifatida boradi. Tarbiyachining oilaga borishidan asosiy maqsadi bola tarbiyalanayotgan sharoitni ko‘rish va zarur b o‘ lsa ota-onalarga yordam ko‘rsatishdir. Bolalarni uylariga borib k o‘ rish ishi ma’lum maqsad asosida tashkil etilgan oilaviy tarbiya bilan tanishish, bolaning oiladagi h ul q ining o‘ziga hos xususiyatlarining aniqlashdan iborat bo‘lib qolmay, balki ota-onalar bilan yakkama-yakka va jamoa tarzida tashkil etiladigan ishlarning mazmunini, ularning turli shakllarini belgilab olishga ham imkoniyat tug‘diradi. Oilani borib ko‘rish va ota-onalar bilan suhbatlashish katta pedagogik odob bilan o‘tkazilishi kerak. Ota-onalar bilan suhbatda bolaning eng yaxshi tomonlarini ochib berilsa, ota-onalarning o‘qituvchiga bo‘lgan xurmati va ishonchi ortadi. O‘qituvchi su h bat davomida shaxsiy kuzatishlar, ota-onalarga, oilaning boshqa a’zolariga va bolaga berilgan savollar or q ali bolani, uning oilasini yanada yaxshiro q bilib olishga imkon beruvchi o‘ziga zarur ma’lumotlarni oladi. Bularning hammasi bola tarbiyasiga samarali ta’sir ko‘rsatadi. Oilani borib ko‘rishning maqsadi va mazmuni tarbiyachining rejasida, hisobida va maxsus kundaligida aks ettirilishi kerak. Oilani yiliga kamida ikki marta borib ko‘rish tavsiya etiladi. O‘qituvchining ota-onalar bilan ertalab o‘tkazadigan suhbati kiska muddatli bo‘ladi, lekin bolaning kayfiyatini aniqlab olishda, uning yakinlarida yaxshi kayfiyat, tarbiyachiga ishonch hissi paydo bo‘lishida katta ahamiyatga ega. Agar ota-onalar o‘qituvchiga bolalari haqida gapirib berishni iltimos qilib murojaat qilishsa, u xolda tarbiyachi, avval bolaning ijobiy tomonlari haqida keyin esa xulkining xavotir olish mumkin bo‘ladigan va salbiy tomonlari haqida ma’lum qilishi lozim. 40

Maktab va oila hamkorligi. Mamlakatimizda bolalar to‘g‘risida, oila haqida gamxurlik qilish chinakam davlat ahamiyatiga molik ishdir . Xozirgi davrda o‘sib kelayotgan yosh avlodga oilada va maktabda tarbiya berish dolzarb masala bo‘lib kelmoqda. Rivojlanishida nuqsoni bor bolalarni tarbiyalashda maktab, oila va maxalla jamiyatning birligi yaxshi natijalarni beradi. Tarbiyaning asosiy maqsadi, bolada psixofizik kamchiliklarni korreksiyalashdan iboratdir. Bu esa faqatgina maktabning vazifasi bo‘libgina qolmay bolaning oiladagi tarbiyasiga ham bog‘liqdir. Oiladagi tarbiya bolaning psixikasiga, rivojlanish xususiyatlariga, jismoniy va aqliy rivojlanishiga o‘z tasirini ko‘rsatadi. Ba’zi ota-onalar bunday xususiyatlarni tushunib yetmaydilar. Nogiron bolalarga ba’zi oilalarda xaddan tashkari erkalash, ularni harakterlariga salbiy tasir ko‘rsatadigan darajada hamma narsaga beriladi. Bunday xususiyatlar keyinchalik egoistlik harakterini shakllanishiga olib keladi va aksincha bazi oilalarda rivojlanishida nuqsoni bor bolalarni kamsitish, ularni o‘zgalardan chetlashtirishi kabi xollari uchraydi. Bunday munosabatlar bolada boshqa odamlarga nisbata nafrat uyg‘otishiga olib kelishi mumkin. Bunday munosabatlarni hisobga olgan xolda tarbiyachi defetologlarni vazifasini ota- onalar bilan majlislar o‘tkazishdir. Majlisda quyidagi vazifalar belgilangan: 1. Ota-onalarni maktabning korreksion tarbiyaviy ish sistemasi bilan tanishtirish. 2. Oilada nogiron bolalarga nisbatan munosabat va metodik ko‘rsatmalar. 3. Nuqson kelib chiqishi sabablarini va ularni oldini olish. 4. Bolaning o‘qish jarayonini nazorat qilish. 5. O‘quvchilar tomonidan tayyorlangan ko‘rgazmalarga ota-onalarni ta k lif qilish kerak. Oila va maktab birligi o‘quvchilarda mehnatga bo‘lgan to‘g‘ri munosabatlarni shakllantiradi, ota-onalar bolalarni individual xususiyatlari haqida albatta tarbiyachi va o‘quvchilarga malumotlar berib turishlar kerak. 41

Oilada yangi inson kamol topayotgan, bulajak mehnat kishisi shakillanayotgan ekan, bu har bir ota-onadan masuliyat, burch, vijdon va or- nomusni talab etadi. Pedagoglar ota-onalar bilan bo‘ladigan suhbatlarda bolalarni ahloqiy shakllanishini kattalarning o‘ziga, ularning namunasiga o‘z shaxslarni takomillashtirishga bo‘lgan intilishlariga bog‘liq ekanligini odob bilan eslatib qo‘yishlari lozim. O‘sib kelayotgan yosh avlodga har tamonlama talim - tarbiya berish, qadim- qadimdan rivojlanib kelmoqda. Maktabda tibbiyot xodimlari bolalarning sog‘ligi va jismoniy o‘sishining ahvolini muntazam nazorat qilib boriladi. Ota-onalarga sanitariya va gigiena, bola hayoti, turi, ovqatlanishi va jismoniy tarbiyani tashkil etish masalalari bo‘yicha maslahatlar berib boriladi. Tarbiyaning bosh maqsadi – yosh avlodni ma’naviy-ahloqiy tarbiyalashda xalqning boy milliy, ma’naviy-tarixiy an’analarga, urf-odatlari hamda umumbashariy qadriyatlarga asoslangan samarali tashkiliy, pedagogik shakl va vositalarni ishlab chiqib amalga joriy etishdir. Tarbiyaning asosiy vazifasi – «shaxsning aqliy, ahloqiy, erkin fikrlovchi va jismoniy rivojlanishi, uning qobiliyatlarini har tomonlama ochish uchun imkoniyat yaratishdir» 7 . Tarbiya jarayoni ishtirokchilari say-harakatlarini birlashtirish maqsadida 1993 yilda ishlab chiqilgan «Oila-mahalla-maktab hamkorligi» Konsepsiyasi yoshlarni istiqlol g‘oyalariga sadoqatli, ma’naviy barkamol, vatanparvar etib tarbiyalashda keng jamoatchilik faoliyatini muvofiqlashtirish borasida ma’lum dasturiamal bo‘ldi. Mazkur Konsepsiyada taraqqiyotimizning ma’naviy ahloqiy negizi milliy va umuminsoniy qadriyatlar uyg‘unligi ekanligi e’tirof etildi, milliy va umuminsoniy tarbiyaning o‘zaro aloqalari belgilab olindi. 7 О‘quvchi ma’naviyatini shakllantirish: umumta’lim maktablari direktorlari, ma’naviy-ma’rifiy tarbiya ishlari bо‘yicha direktor о‘rinbosarlari, sinf rahbarlari va tarbiyachilar uchun qо‘llanma/ Nashr uchun mas. SH.G‘.Jо‘rayev; Tо‘zuvchilar: J.Fozilov, R.Sultonov, H.Saidov.- T.: Sharq, 2000.-302 b. 42

Barkamol avlodni tarbiyalashda «Oila, mahalla, maktab hamkorligi» konsepsiyasini hayotga tatbiq etish, aniq belgilangan reja asosida sinf ota-onalar majlislarini o‘tkazib borish; o‘quvchilarni ijtimoiy himoya qilish bo‘yicha aniq chora- tadbirlar belgilash, jumladan, kam ta’minlangan oilalar farzandlari, ijtimoiy himoyaga muhtoj bolalar, ota-onasiz bolalarning, homiylik va vasiylikka berilgan voyaga yetmaganlarning ijtimoiy huquqlarini himoyalash; o‘quvchilarning maktabga belgilangan libosda kelishlarini nazoratga olish; o‘quvchilarning kundaliklarini yuritilishini nazorat va tahlil qilish, ularning o‘quv qurollarini mavjudligi va saqlashlarini kuzatib borish; o‘quvchilarning turar joyilari, uy sharoitlari bilan tanishish, ularning sog‘lig‘i, maishiy xolatlarini o‘rganish, yaxshilashga yordam berish. Uyda va ta’lim muassasasida madaniy dam olishlariga va mustaqil ishlashlariga sharoit yaratishga harakat qilish; o‘quvchilarning o‘quvchilarni turli salbiy diniy oqimlar ta’siriga tushib qolishlarini oldini olish, bu borada targ‘ibot-tashviqot ishlar olib borish; sinf ota-onalar qo‘mitasi bilan hamkorlikda umummaktab ota-onalar majlislari, konferensiyalar, davra suhbatlari, muloqotlar uyushtirish. Sinfda o‘tkazilgan tarbiyaviy ishlar yuzasidan pedagogik kengashlarda hisobot berish; darslarga muntazam kelmaydigan, tarbiyasi og‘ir o‘quvchilar bilan ishlashda ularning ota-onalari, huquq- tartibot idoralari bilan hamkorlik qilish; o‘quvchilarda ota-onalar va kattalarga hurmat ruhida tarbiyalash, kamtarlik, saxiylik va saxovatparvarlik, insonlarga yordam berishga tayyor turish, mehribonlik, mehnatsevarlik hislatlarini singdirib borish. Milliy tarbiya yo‘nalishi orqali yoshlarda o‘zlikni anglash, vatanparvarlik, milliy g‘urur, millatlararo muloqot madaniyati, milliy mafko‘raviy onglilik, milliy odob, fidoyilik fazilatlari shakllantiriladi. Umuminsoniy yo‘nalishda huquqiy, iqtisodiy, jismoniy, aqliy, estetik, ekologik, gigienik va boshqa tarbiya yo‘nalishlari amalga oshiriladi. Bu Konsepsiya milliy davlatchilik va jamiyat qurilishi talablari asosliligini ta’minlaydi. Yosh avlodni jismonan sog‘lom, ma’nan barkamol insonlar etib tarbiyalash, ularning qalbida milliy an’analar va qadriyatlarimizga hurmat hissini kamol toptirish o‘zini o‘zi boshqarish organlarining eng asosiy vazifalaridandir. 43

Xalqimizda bir bolaga yetti qo‘shni ota-ona, degan naql bor. Bu ibora yosh avlod tarbiyasida mahalla beqiyos o‘rin tutishini tasdiqlaydi. Voyaga yetmaganlar tarbiyasida eng samarali usul oila-mahalla-maktab hamkorligining to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilishidir. Mahallada voyaga yetmaganlarni ijtimoiy himoyalash va deviant xulq-atvor bo‘yicha profilaktika ishlarining olib borilishi, mahalla oqsoqollarining faoliyatini fokus-gruppa metodi orqali o‘rganilganda mahallalarning ichki ishlar bo‘limlari, ta’lim muassasalari bilan hamkorlikdagi ishlari to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilmaganligi aniqlandi. Mahallalar faqat maktabning ma’naviy va ma’rifiy ishlar bo‘yicha rahbar o‘rinbosari bilan hamkorlikda ish olib borishadi. Maktab mahallaga tarbiyasi og‘ir bolalar haqida ma’lumot yetkazib bergan taqdirdagina ularning oilasi bilan yoki voyaga yetmaganlar bilan tarbiyaviy ishlar olib borishadi. Tarbiyaviy ishlar esa asosan odob-ahloq haqidagi suhbatlar bilan cheklanadi. Mahallalar faoliyatida asosiy kamchiliklardan biri ta’lim muassasalari, ayniqsa sinf rahbarlar bilan voyaga yetmaganlar va tarbiyasi og‘ir bolalar bilan ishlashda ijtimoiylashuvning yetishmasligidir. Shuni alohida ta’kidlash joizki, jinoyatning oldini olishda ta’lim muassasalari va mahallaning o‘rni beqiyos. Chunki bolani oiladan so‘ng shu maskanlar bag‘riga oladi, oilada olingan saboq hayotda qo‘llanila boshlaydi. Ma’lumki hech qaysi bola onadan jinoyatchi bo‘lib tug‘ilmaydi, kimning qanday bo‘lib unib-o‘sishi, tarbiyalanishi, yashashi oilasi va yon atrofdagi muhitga bevosita bog‘liq. Bola nosog‘lom muhitda tarbiya topgan bo‘lsa, muallimu tarbiyachilar, qo‘ni qo‘shni va mahalla oqsoqollari bolani to‘g‘ri yo‘lga yo‘naltirishda o‘zlarini burchli deb bilishi zarur. Axir, «bir bolaga yetti mahalla ota-ona» degan purma’no hikmat bejiz aytilmagan. 44

3 .2.Sinf rahbari faoliyatini takomillashtirishda uslubiy birlashmaning o‘rni Sinf rahbarlarining uslubiy birlashmasini tuzishdan maqsad, sinf rahbari faoliyatini ish uslubini chuqur o‘rganib chiqish, sinf rahbarining, bolalar yetakchisi, o‘qituvchilar, to‘garak rahbarlari, ota-onalar, jamoatchilik bilan birgalikdagi ishlari, sinf rahbari faoliyatining mazmuni, uslubiy birlashmasining vazifalari, rejaning asosiy yo‘nalishlari haqida to‘liq tushuncha berish. Ish tajribalarini ommalashtirish maqsadida ta’lim muassasasida sinf rahbarlari uslubiy birlashmalari tashkil etiladi. Sinf rahbarlari uslubiy birlashmasiga maktabdagi barcha sinf rahbarlari a’zo bo‘ladilar. Sinf rahbarlarining kasb-mahoratini oshirish maqsadida fanlar bo‘yicha tashkil etiladigan metodbirlashmalar bilan bir qatorda ma’naviy-ma’rifiy tarbiya ishlarini yaxshi yo‘lga qo‘yish uchun sinf rahbarlarining metodbirlashmalarining tuzilishi ham maqsadga muvofikdir. Sinf rahbarlarining uslubiy birlashmasini tashkil etish hamda uning samaradorligini oshirishda ma’naviy-ma’rifiy tarbiya ishlari bo‘yicha direktor o‘rinbosarlarining o‘rni muhimdir. Sinf rahbarlarining uslubiy birlashmasini 1-4, 5-9-sinflar bo‘yicha tuzish maqsadga muvofiqdir. Uslubiy birlashmasini alohida-alohida tuzishdan maqsad, o‘quvchilarning faoliyatini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish, ularning yosh va o‘ziga hos xususiyatlarini, psixologik-pedagogik qonuniyatlarni hisobga olish osonlashadi. Shu maqsad yo‘lida sinflar bo‘yicha tashkil etilgan metodbirlashmaga rahbar etib, shu sinflarga dars berayotgan tajribali sinf rahbari birktiriladi. Sinf rahbarlari uslubiy birlashmasining maqsadi va ishining mazmuni maktab va ta’lim-tarbiya oldida turgan umumiy vazifalardan, muammolardan kelib chikadi. Ammo bu umumiy vazifalar, ta’lim-tarbiya jarayonida yo‘l quyilgan kamchiliklar har bir maktab, sinf o‘quvchilar faoliyatida turlicha amalga oshishini nazarda tutib, uni aniqlashtirish, sharoitdan kelib chiqib ish tutish zarur. 45

Sinf rahbarlari uslubiy birlashmasi ishini tashkil etishdan avval har bir sinf rahbari faoliyatini ish uslubini chuqur, atroflicha o‘rganish, tahlil qilish maqsadga muvofikdir. Buning uchun pedagog ilmiy-tadqiqot usullaridan foydalaniladi. Bular quyidagilardan iborat: 1. Kuzatish , tahlil qilish, ya’ni sinf rahbari ishlayotgan sinfdagi o‘quvchilarning dars va sinfdan tashkari tadbirlarda ishtiroki va xatti-harakatini kuzatish, muhokama etish. 2. O‘rganish . Bunda sinf rahbarlarining tarbiyaviy ish rejasi, sinf majlislarining karorlari, sinf jurnali, o‘qituvchining shaxsiy ijodiy rejasi va uning bajarilishi, o‘quvchilarning ijodiy ishlari, pedagogik kengash karorlari, o‘qituvchining metodik ma’ruzalari, o‘quvchilarga yozilgan pedagogik- psixologik harakteristika va xokazolarni ko‘rib chiqiladi. 3. Su h bat . Sinf rahbari bilan bevosita faol mulo q ot. Bunda sinf rahbarining ta’lim-tarbiya ishida erishgan yutuqlari, mavjud kamchiliklari, ishning qaysi yo‘nalishda q iynalishi, unda maktab rahbarlari, metodbirlashma, murabbiy o‘qituvchi va kasbdoshlarining qanday yordam kera k ligi aniqlab olinadi. 4. Anketa orqali sinf rahbarlarining metodik ishlarini aniqlash. Anketada sinf rahbarining faoliyatiga doir quyidagi savollar bo‘ladi: 1. O‘z kasbdoshlaringizga sinf rahbarligi ishlari bo‘yicha nimalarni maslaxat berar edingiz? 2. Sinf rahbarlik faoliyatida qiynalasizmi? 3. Ishingizdagi qiyinchiliklarning sababi nimada deb bilasiz? 4. Rahbarlik kilayotgan sinfingizda qaysi muammo ustida ish olib borayapsiz, qanday ta’lim va tarbiyaviy muammoni hal qilmoqchisiz? Yuqoridagi savollarga olingan javoblar bilan birga sinf rahbarining o‘z faoliyatini o‘rganishi natijalarini umumlashtirib, uning yutuq va kamchiliklarini, ehtiyojlari aniqlanadi. Har bir sinf rahbari faoliyatidagi ijobiy jihatlari, uning ishdagi ijobiy usullari aniqlanadi va boshqalarga o‘rganish uchun tavsiya qilinadi. Bunday natijalar sinf rahbarlari uslubiy birlashmasining mazmunini belgilash uchun asos bo‘ladi. 46

Sinf rahbarlari uslubiy birlashmasining maqsadi har tomonlama ma’naviy yetuk, barkamol insonni tarbiyalashda, ilmiy-nazariy, pedagogik-psixologik fanlarining yutuqlari, ilg‘or sinf rahbarlarining tajribalarini o‘rganish va tushuntirish, o‘quvchilar bilan tashkil etib o‘tkazib boriladigan tarbiyaviy tadbirlarni sifatini yaxshilash, kiritilgan tadbirlarni o‘quv tarbiya jarayoniga joriy etishda sinf rahbarlari uchun joriy etilgan metodik birlashmaning o‘rni cheksizdir. Hammamizga ma’lumki, sinfda tarbiyaviy ishlarni takomillashtirishda sinf rahbarining bolalar yetakchisi, o‘qituvchilar, tug‘arak rahbarlari, ota-onalar, maxalla, jamoatchilik bilan hamkorlikdagi ishlari muhim tarbiyaviy ahamiyatga ega. Sinf rahbari faoliyatining mazmuni quyidagilardan iborat: O‘quvchilar shaxsini o‘rganish, sinf jamoasini tashkil etish, sinfdagi barcha o‘quvchilarni doimiy jamoat ishiga jalb etish, har bir o‘quvchi yakkama-yakka ishlash, tarbiyaviy ishlarni rejalashtirish va uni bajarilishini tahlil qilib borishdir. Metodik birlashmaning faoliyatini faollashtirish va uning samaradorligini oshirish maqsadida metodik birlashmada faqat ma’ruza bilan cheklanib qolmasdan, balki tajriba almashish, davra suhbati, munozara sinfda tashkil etib o‘tkaziladigan tadbirlarni, tarbiyaviy soat, sinf majlislari va an’anaviy taqvim bayramlarini nishonlashni tahlil va muhokama qilishdir. Shu maqsadni amalga oshirish uchun sinf rahbarlari uslubiy birlashmasi o‘z oldiga quyidagi vazifalarni qo‘yadi: 1. Sinf rahbarlarining ma’rifiy-ma’naviy mafkuraviy yo‘nalishlar bo‘yicha saviyasini oshirish, ularni tarbiya nazariyasi, metodikaga doir bilimlar bilan qurollantirish. 2. Tarbiya jarayonida duch keladigan qiyinchiliklarni, ularning sabablarini aniqlash va bartaraf etish yo‘llarini ko‘rsatish. 3. Sinf rahbarlarining ilmiy-metodik tayyorgarligini ta’minlash va kasb maxoratini takomillashtirish. 4. O‘quvchilarni tarixiy madaniyatimiz, merosimiz ruhida tarbiyalashning yo‘l va vositalarini ishlab chiqish. 47

5. Ta’lim-tarbiya to‘g‘risidagi normativ, instruktiv-metodik xujjatlarni sinf rahbarlari muntazam o‘rganib borishni tashkil etish. Maktabda sinf rahbarlari uslubiy birlashmalari ishiga mas’ul kishi ma’naviy-ma’rifiy tarbiya ishlari bo‘yicha direktor o‘rinbosari bo‘lganligi uchun, mazkur metodbirlashmalar faoliyati haqida aniq tasavvurga ega bo‘lish kerak. Uslubiy birlashma sinf rahbarlari uchun ijodiy laboratoriya h isoblanadi. Sinf rahbarlari uslubiy birlashmasining bir o‘quv yilida o‘tkaziladigan yig‘ilishlarining namunali ish rejasi (3-ilovada keltiriladi). Unda sinf rahbarlari faoliyatiga doir barcha muammolar hal etilib, savollarga javob topiladi. 48

Umumiy xulosa Shunday qilib, olib borilgan ilmiy tadqiqotlar natijalaridan quyidagi xulosalarga kelindi. Maxsus maktabda sinf rahbarining korreksion tarbiyaviy ish faoliyati murakkab va ko‘p qirralidir. Yuqorida ko‘rsatib o‘tilganidek, maxsus maktabda korreksion ish faoliyati keng doiradagi vazifalarni qamrab oladi hamda xilma-xil shakl va metodlar yordamida amalga oshiriladi. Maxsus maktabda sinf rahbari o‘quvchilar jamoasi bilan, o‘z sinfida ish olib boradigan o‘qituvchilari bilan, shifokor-psixonevrolog mutaxassis, ota- onalar va jamoatchilik hamkorlikda ish olib boradi. Bu ishlarning samaradorligi va muvaffaqiyati ko‘p jihatdan maxsus maktab o‘quvchilari maxsus psixologiyasini tizimli tarzda o‘rganib borishi, g‘oyaviy yetukligi, defektologiyaga oid yangi bilimlar bilan doimiy qurollanib, o‘z ustida tinmay ishlashi, siyosiy faolligi va pedagogik mahoratiga bog‘liqdir. Maxsus maktabda yaxshi sinf rahbari bo‘lish murakkab ishdir. Ammo o‘z ustida tinimsiz, tizimli va uzluksiz ish olib boradigan, va defektolog kasbiga, topshirilgan ishga vijdonan, Eshitishda nuqsoni bo‘lganbolalarga mehr-muhabbat bilan munosabatda bo‘ladigan, yuksak ma’naviy xislati bo‘lgan har bir maxsus maktab defektolog-o‘qituvchisi yaxshi sinf rahbari bo‘la oladi. Sinf rahbarining mehnatdagi, turmushdagi, kundalik xulq-atvorda shaxsan o‘z namunasini ko‘rsatishi, uning shaxsiy e’tiqodi maxsus maktabda o‘sib kelayotgan eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarga korreksion tarbiya berishning eng muhim omillaridandir. Maxsus maktabda yuqori sinflarda sinf rahbarining korreksion tarbiyaviy ishni maqsadli va yaxshi tashkil qila bilishi, balog‘at yoshiga o‘tish davridagi bolalarga, o‘smirlarga, o‘g‘il bolalar va qiz bolalarga individual, mohirlik va ixlos bilan differensial psixologik yondoshish mahorati ham juda katta ahamiyat kasb etadi. Maxsus maktabda sinf rahbari eshitishda nuqsoni bo‘lganbo‘lgan o‘z o‘quvchilariga qanchalik yaqinlashsa, ularning o‘qituvchi bilan kontaktga kirishi tezroq va osonroq, sinf rahbarining sinfda korreksion 49

tarbiyaviy ish olib borishi, tarbiyasi og‘ir bolalar bilan ish olib borishi shunchalik muvaffaqiyatli bo‘ladi. U o‘z tarbiyalanuvchilari hayotiga, bilim olishiga, salomatligiga, oilasiga qanchalik yuksak g‘amho‘rlik bilan singib borsa, ular bilan munosabatda qanchalik oddiy hamda samimiy bo‘lsa, avtoritar yondoshudan qochsa, unga o‘quvchilar shunchalik yuksak ishonch bilan yondoshadilar, ular shunchalik bu sinf rahbariga mehr qo‘yadilar, bog‘lanib qoladilar, o‘zlariga yaqin oladilar. Ular maxsus maktabni bitirib ketgach ham o‘z sinf rahbarlarini uzoq vaqt hotirlab, eslaridan chiqarmaydilar. Maxsus maktabda o‘tkazilgan bayram tadbirlari, qiziqarli mehnat ishlari, ekskursiya va sayohatlar, quvnoq yangi yil, qizg‘in turli qiziqarli uchrashuvlar, sinf rahbarining qiziqarli o‘tkazgan suhbatlari, o‘quvchining «sirdosh»ga zor bo‘lgan vaqtidagi do‘stona qo‘llab-quvvatlashi esdan chiqmaydi. Maxsus maktabda sinf rahbari o‘z sinfidagi o‘quvchilarning eng yaqin murabbiylaridir. Ularning vazifasi o‘z sinfi o‘quvchilar hayotini yo‘lga qo‘yishdan, ijtimoiy hayotga tayyorlashdan, ularni aqliy faoliyatlarini korreksion rivojlantirishdan, ularning kamol topib borishlarini boshqarishdan iboratdir. Sinf rahbari bu yuksak ishonchni oqlashi uchun, u ko‘p narsalarni bilmog‘i, pedagogik nazariya va tarbiya berish mahorati egalamog‘i, tarbiya metodlarini ijodiy takomillashtirib barmog‘i zarur. Faqat shundagina u o‘z yo‘lida uchraydigan qiyinchiliklarni yengib o‘tib, yangi kishi, mustaqil davlatimizning mustaqiligi, ravnaqi yo‘lida hamda jamiyatimizning faol quruvchisini tarbiyalab yetishtirishdagi sharafli hamda ma’suliyatli, murakkab, ammo savobli vazifasini muvaffaqiyatli ado etishi mumkin. 50

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YHATI 1. Karimov I.A. Barkamol avlod orzusi. -T.: «Sharq» nashriyot- matbaa konserni, 1999. – 184 b. 2. Karimov I.A. O‘zbek xalqi hech qachon, hech kimga qaram bo‘lmaydi. – T.: O‘zbekiston , 2005. – 448 b. 3. Karimov I.A. O‘zbekiston buyuk kelajak sari. –T.: O‘zbekiston, 1998. – 684 b. 4. Karimov. I.A. Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch. – T.: Ma’naviyat, 2008. – 176 b. 5. A mirsaidova Sh.M. . Maxsus pedagogika fani rivojlanishida sharq mutafakkirlari g‘oyalarining o‘rni va roli . Ped.fan.nomz....diss.T.: – 1 8 b. 6. Aytmetova S.Sh. Yordamchi maktab o‘quvchilarining psixik rivojlanish xususiyatlari. –T .: O‘qituvchi, 1984. – 152 b. 7. Alimxo‘jayeva F.J. Zaif eshituvchi bolalar eshitish qobiliyatini rivojlantirishda didaktik materiallardan foydalanish. P.f.n. diss…avtoref. –M., 1992. 8. Ayupova M.Yu. Preodolenie fonetiko-fonematicheskiy nedostatochnos ti u detey uzbekov starshego doshkolnogo vozrasta. Avtoreferat. diss. …kand. ped. nauk. - M., 1992. 9. Bagrova I.G. K voprosu ob obuchenii slaboslishaщix shkolnikov vospriyatiyu rechi na slux //Defektologiya. – 1981. –№4. – s.42-47 10. Beltyukov V.I. Vzaimodeystvie analizatorov v protsesse vospriyatiya i usvoeniya ustnoy rechi (v norme i potologii) – M.: Pedagogika. 19 9 7. – 176 s. 11. Bogdanova T.G. Surdopsixologiya. –M., 2002. – 208 s. 51

12. Borovlyova R.A. Roditelyam malenkix ogloxshix detey (nachalo korreksionnoy raboti s detmi, poteryavshimi slux v 2,5 – 3 goda) // Defektologiya, -2004. -№.4 -s. 78-82. 13. Boskis R.M. Gluxie i slaboslisha щ ie deti. M.: Izd. APN RSFSR, 1969. – 336 s. 14. Boskis R.M. Uchitelyu o detyax s narushennim sluxom. – M.: Prosve щ enie, 1988. – 126 s. 15. Boskis R. M., Fingerman L.E. Razvitie pismennoy rechi v nachalnix klassax shkoli slaboslisha щ ix. –M., 19 9 8. – 143 s. 16. Boskis R.M. Razvitie smislovoy storoni rechi u gluxix i slaboslisha щ ix detey. –M., 1981. – 96 s. 17. Bikova L.M. Metodika obucheniya russkomu yaziku v shkole dlya gluxix detey. – M.: Prosveщenie, 1991. – 302 s. 18. Bikova L.M. Razvitie svyaznoy rechi gluxix uchashixsya nachalnix klassov. – M.: Prosveщenie, 1989. – 144 s. 19. Vigotskiy L.S. Voprosi detskoy psixologii. – M.: SPB. 1999. -222 s. 20. Zayseva G.L. Dialog s L.S. Vigotskim o problemax sovremennoy surdopedagogiki // Defektologiya. -1998. -№2 - s. 28-36. 21. Zikeyev A.G. Formirovanie i korreksiya rechevix navikov i umeniy v upotreblenii slojnosochinennix predljeniy mladshimi shkolnikami s narusheniyami v razvitii //Defektologiya. -2005. - №3. – s. 67-75. 22. Inklyuziv ta’lim. O‘qituvchilar uchun metodik qo‘llanma. Nogironlar uchun xalqaro dastur. – T., 2003. – 156 b. 23. Kastelyanos Peres Rosa-Mariya. Rechevaya gotovnost gluxix detey k obucheniyu v pervom klasse (na materiale Respubliki Kuba). Avtoref. diss. kand. ped. nauk. – M., 1989. 52

24. Kniga dlya uchitelya shkoli slaboslisha щ ix. Obuchenie russkomu yaziku, chteniyu, proiznosheniyu /Pod red. Korovin K.G. –M., 1995. – 160 s. 25. Kolshanskiy G. V. Logika i struktura yazika. –M., 19 9 5. – 114 s. 26. Komarov K.V. Metodika obucheniya slaboslisha щ ix detey gramote. –M.: Prosve щ enie, 1990. – 130 s. 27. Komarov K.V. Metodika obucheniya russkomu yaziku v shkole dlya slaboslishaщix detey. –M.: Prosveщenie, 1988. -224 s. 28. Matveyev V.F. Trudovoe obuchenie shkolnikov s narusheniyami sluxa v sovremennix usloviyax // Defektologiya. -2005. - №4. – s. 31-34. 29. Mo‘minova L.R. Nutqi umumiy rivojlanmagan maktabgacha yoshdagi bolalarni logopedik tekshirish bo‘yicha metodik qo‘llanma. – T.,O‘qituvchi, 1992. -110 b. 30. Nesterovich T.V. Nekotorie voprosi formirovaniya grammaticheskogo stroya rechi u gluxix shkolnikov mladshix klassov // Defektologiya. – 1989. -№6. – s. 46-49. 31. Nikolayeva L.V. Osobennosti usvoeniya pervonachalnix vremyonnix geograficheskix ponyatiy slaboslishaщimi uchaщimisya. V kn.: «Izuchenie slaboslisha щ ix detey v protsesse obucheniya». – M.: Pedagogika, 1992. – 192 s. 32. Nikolayeva T.V. Kompleksnoe psixologo-pedagogicheskoe obsledovanie rebyonka tretego goda jizni s narushennim sluxom //Defektologiya. - 2004. -№4 – s. 40-46. 33. Nikulina L.V. Rabota s rechevim materialom na urokax razvitiya rechi v nachalnix klassax v shkole slaboslishaщix // Defektologiya. - 1990. -№ 4. – s. 32-34. 53

34. Novaya model obucheniya v spesialnix ob щ eobrazovatelnix uchrejdeniyax VIII vida. / Pod red. A.M. Щerbakovoy. M.: Izdatelstvo NS ENAS, 2001. – 304 s. 35. Nurkeldiyev D.A. Aqli zaif bolalarning maktab ta’limiga nutqiy tayyorgarligini aniqlash metodlari. Ped. fanl. nom.…diss. - T., 2001 . 36. Nurullayeva Sh. Mustaqil ishlar // Boshlang‘ich ta’lim. -2002. -№5. - b. 28-29. 37. Programmi spesialnoy obщeobrazovatelnoy shkoli dlya slaboslishaщix i pozdnoogloxshix detey v 2 sbornikax. Sbornik 1. - M.: Prosveщenie, 1986. – 160 s. 38. Psixologiya gluxix detey. /Pod red. Solovyev I.M., Shif J.I., Rozanovoy T.V., Yashkovoy N.V. –M., 1991. – 306 s. 39. Pulatova X. M. Aktivizatsiya rechevoy deyatelnosti detey doshkolnogo vozrasta s obщim nedorazvitiem rechi. Avtoref. diss…kand. ped. nauk. T., 1994 40. Rau F.F. Formirovanie ustnoy rechi u gluxix detey. –M.: Pedagogika, 1981. – 280 s. 41. Rustamova R. «Nutqning grammatik qurilishini shakllantirish» dasturi. Zaif eshituvchi bolalar maktablarining 1-5 sinflari uchun. – T., 2004. – 56 b. 42. Standart obщego obrazovaniya slaboslishaщix i pozdnoogloxshix obuchayuщixsya. –M.: Prosveщenie, 2000. – 148 s. Surdopedagogika / Pod red. M.I.Nikitinoy. –M.: Prosveщenie, 1989. -384 54

Похожие

O’quvchi yoshlarni kasb-hunarga yo’naltirish tizimi

O’quvchi yoshlarni kasb-hunarga yo’naltirish tizimi mavzusini o’qitish texnologiyasi (8-sinf

Talabalar malakaviy amaliyotini tashkil qilish, nazorat etish va baholash metodikasi

Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarda tabiatga bo‘lgan munosabatini tarbiyalash jarayoni

Boshlang'ich sinflarda o'zlashtirmovchilikni yuzaga keltiruvchi omillar