Кичик синф ўқувчиларига футбол ўйини техникасини ўргатиш - Педагогиka - Дипломные работы

Кичик синф ўқувчиларига футбол ўйини техникасини ўргатиш

Загружено в:

29.09.2019

Скачано:

0

Размер:

4159 KB

М У Н Д А Р И Ж А КИРИШ....................................................................................................................2 I. БОБ. ФУТБОЛ ЎЙИНИНГ ПАЙДО БЎЛИШИ ВА РИВОЖЛАНИШ ТАРИХИ...................................................................................................................5 I. 1. ДУНЁДА ВА ЎЗБЕКИСТОНДА ФУТБОЛ ЎЙИНИНГ ПАЙДО БЎЛИШИ ВА РИВОЖЛАНИШ ТАРИХИ...........................................................5 I . 2 . ФУТБОЛ ЎЙИНИ ТЕХНИКАСИ ВА УНИ ТАВСИФИ............................ 19 II . БОБ. ФУТБОЛ ЎЙИНИ ТЕХНИКАСИ ВА ТАКТИКАСИ.......................... 29 II . 1. ФУТБОЛЧИЛАРНИ ЎЙИН ТЕХНИКАСИ ВА УНИ ЎРГАТИШ УСЛУБИЁТИ......................................................................................................... 29 II. 2. ФУТБОЛ ЎЙИНИДА ДАРВОЗАБОННИНГ ЎЙИН ТЕХНИКАСИ …...50 Х У Л О С А........................................................................................................... 58 ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР.................................................................6 0 1

КИРИШ Мавзунинг долзарблиги - Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкама- сининг 1996 йил 17-январдаги 27-сонли «Ўзбекистонда футболни ривожлан- тиришнинг ташкилий асослари ва принципларини тубдан такомиллаштириш чора тадбирлари туғрисида» ги, 1998 йил 27-майдаги 271-сонли «Ўзбекис- тонда жисмоний тарбия ва спортни янада ривожлантириш чора тадбирлари туғрисида»ги қарорлари, 26.01.1996 йилдаги Ўзбекистон Республикаси халқ таълими вазирлиги хайятининг «Ўзбекистон Республикаси халқ таълими тизимидаги ўқувчилар ва болалар ўртасида бундан буён футболни ривож- лантириш туғрисида» ги қарори, мактаб дастурига футболни алоҳида бўлим бўлиб киритилишига асос бўлди. Футбол қадимги ўйинлардан бири буилб инглизлар эътироф этишича, Британ оролларида IX асрдаёқ жуда машҳур бўлган. 1863 йил 26 октябрда Лондонда Англия футбол уюшмасининг ташкил этилиши пайтида бу ўйиннинг 13 моддадан иборат бўлган илк расмий қоидалари тасдиқланган. Кейинчалик бу қоидалар бошқа барча миллий уюшмалар учун футбол ўйинининг асоси бўлиб колди. Футбол ўйинининг илк қоидаларида белгиланишича, майдон узунлиги 200 ярд (183 метр)дан, кенглиги 100 ярд (91 метр)дан ошиқ бўлмаслиги керак. Дарвозалар икки устундан иборат бўлиб, улар орасида тўсин бўлмаган ва устунлар орасидаги масофа 8 ярд (7,32 м ) бўлган. 1866 йилда баландликни чеклаш учун устунлар орасига арқон тортиб қўйилган. Яна 10 йил ўтиб, бу арқонни ёғоч тўсинга алмаштиришган. Футбол ўйиндаги турли-хил тарзда уйғунлаштирилиб қўлланиладиган махсус усуллар тўплами футбол ўйини техникасини ташкил этади. Футболдаги т ехник усуллар футбол ўйинини вужудга келтириш восита- си дир . Юксак спорт натижаларига эришиш кўп жи ҳ атдан футболчининг ана шу турли -хил воситаларни қ анчалик тўли қ билишига, ра қ иб жамоа ўйинчилари қа ршилик кўрсатаётган, кўпинча эса чарчо қ орта бораётган 2

шароитда ўйин фаолиятидаги турли ҳ олатларда уларни қ анчалик мо ҳ ирлик билан, самарали қ ўллай билишга бо ғ ли қ . Ўйин тара ққ иётининг юз йилдан орти қ тарихи мобайнида футбол техни - касида муайян ўзгаришлар бўлди. Бу эволюциянинг асосий йўналишлари бошнинг чакка қ исми ва ор қ аси билан зарба бериш, тўпни болдир билан тўхтатиш сингари номақбул усул ва усулларни қ ўллаш анча камайиб кетди , оё қ юзи билан зарба бериш, тўпни сон ва кўкракда тўхтатиш, тўпни қ ўл билан ташлаш (дарвозабон техникаси) кабилардан фойдаланиш коэффициен - ти ошди, алдаш ҳ аракатлари (финтлар) тараққий этиб келди . Ҳ озирги футболдаги техник усул лар ўйин ҳ аракатлари тезлиги ва ани қ лигини ошириш учун кучдан етарлича тежаб фойдаланиш имконини б ерадиган, биомехани к а ну қ таи назаридан ма қ б у л ҳ аракатлар тизими билан характерланади. Ф утбол техникасини қ ўллашга қ ўйиладиган бугунги кунда - ги талаб т езлик ва ишончлилик, соддалик ва самарадорликдан иборат. Футбол ўйини техникасининг таснифини техник усулларни умумий ўзига хос белгиларига қараб икки гуруҳга бўлиш мумкин яъни майдон ўйинчиси техникаси ва дарвозабон ўйин техникасига . Ҳар қайси бўлим эса ўз навбатида ҳаракатланиш техникаси ва тўпни бошқариш техникаси каби бўлимчаларига тақсимланади. Кичик бўлимлар турли усулларда ижро этиладиган муайян техник усуллардан: ҳаракатланиш техникаси усуллари ва усулларидан иборат. Улардан майдон ўйинчилари ва дарвозабон фойдала- нади. Аммо айрим усул ва усуллар ўзининг муайян турларига эга. Усул ва турларда ҳаракатнинг асосий механизми умумий бўлиб, деталлардагина фарқ бўлади. Ҳ ар хил усул, усул ва турларни ижро этиш шартлари футбол техни - касини янада турли - туман этади . Ўрганилаётган материални тизимлаштириш усул, усул турларини тузук- роқ тушунишга, уларни тўғри таҳлил қилишга, олинган билимларни тако- миллаштириш вазифаларини мувафаққиятли ҳал қилишга ёрдам беради. 3

Футбол техникасининг ифодаланиши майдон ўйинчиси ва дарвозабон учун умумий кичик бўлим бўлган ҳаракатланиш техникасидан бошланади. Ишнинг мақсади - Футбол машғулотларида шуғулланувчиларга футбол ўйиндаги қўйидаги ўйин техникаси усулларни: Ўйин техникасини: яъни - майдон ўйинчисининг ҳаракатланиш техникасини; - тўпга зарба бериш техникасини; - тўпни тўхтатиш техникасини; - тўпни олиб юриш техникасини; - алдаш ҳаракатларини техникасини ( финтлар); - тўпни олиб қўйиш техникасини; - дарвазабон ўйин техникасини Тадқиқот объекти - Карши шах а р 14-сонли мактаби. Илмий ишнинг янгилиги- Умумий ўрта таълим мактаблари ўқувчилари- га футболчиларни ҳаракатланиш, тўпга зарба бериш, тўпни тўхтатиш, тўпни олиб юриш, тўпни олиб қўйиш, алдаш (финтлар) ва дарвазабон ўйин техни- каси сирларини тадқиқот ва таҳлиллар натижасига қараб ўргатишдан иборат. Тадқиқотнинг вазифаси - Ўйини техникасини самарали ўргатишга доир дастур ишлаб чиқиш, тажриба ўтказиш ва уни амалиётга тадбиқ қилиш. Илмий тадқиқот методлари: Тадқиқотда қўйидаги илмий тадқиқот методларидан фойдаланилди: Кузатиш, анкета, интерьвю,суҳбат экспримент. Назарий ва амалий аҳамияти: Тадқиқотимизда футбол ўйини тарихи, футбол ўйин техникасини ҳусусиятлари, таълим ва машғулотнинг вазифа- лари, воситалари, мазмуни ишлаб чиқилади, уни амалга ошириш йўллари ва усуллари асослаб берилади. Биз яратган назарий ғоялар методик тавсиялар- дан футбол дарсларида ўқувчиларга футбол ўйини техникасини ўргатишда ўргатиш ва тарбиялаш ишларида фойдаланишлари мумкин. 4

МАВЗУ: КИЧИК СИНФ Ў Қ УВЧИЛАРИГА ФУТБОЛ Ў ЙИНИ ТЕХНИКАСИНИ Ў РГАТИШ I. БОБ. ФУТБОЛ ЎЙИНИНГ ПАЙДО БЎЛИШИ ВА РИВОЖЛАНИШ ТАРИХИ. I. 1. Дунёда ва Ўзбекистонда футбол ўйининг пайдо бўлиши ва ривожланиш тарихи. Футбол энг қадимий ўйинлардан биридир. Инглизларнинг эътироф этишларича, оёқ билан тўп ўйнаш Британ оролларида IX асрдаёқ жуда машҳур бўлган. 1863 йил 26 октябрда Лондонда Англия футбол уюшмасининг ташкил этилиши пайтида бу ўйиннинг 13 моддадан иборат бўлган илк расмий қоидалари тасдиқланган. Кейинчалик бу қоидалар бошқа барча миллий уюшмалар учун футбол ўйинининг асоси бўлиб колди. Футбол ўйинининг илк қоидаларида белгиланишича, майдон узунлиги 200 ярд (183 метр)дан, кенглиги 100 ярд (91 метр)дан ошиқ бўлмаслиги керак. Дарвозалар икки устундан иборат бўлиб, улар орасида тўсин бўлмаган ва устунлар орасидаги масофа 8 ярд (7,32 м ) бўлган. 1866 йилда баландликни чеклаш учун устунлар орасига арқон тортиб қўйилган. Яна 10 йил ўтиб, бу арқонни ёғоч тўсинга алмаштиришган. Дарвозабоннинг қўл билан ўйнашга ҳаққи йўқ эди. 1871 йилда ўнг қўл билан ўйнашга рухсат берилган, у ҳам бўлса фақат дарвоза майдони ичида. Дарвозабоннинг жарима майдони ичида ҳам қўл билан ўйнаш ҳуқуқини қўлга киритиши учун 30 йилдан кўпроқ вақт керак бўлади (1902). Узо қ вақт мобайнида на жарима тўпи, на 11 метрлик зарба бўлган. Қоидабузарлик учун эркин зарбалар билан чегараланиб қолинаверарди. Ни ҳ оят, 1891 йил энг қатъий жазолардан бири − 11 метрлик зарба киритилди, уни инглизча сўз билан «пенальти» деб атайдилар. 5

Футбол шаклланаётган даврларда жамоа сардорлари ўйин қоидаларига риоя қилинишини кузатиб турардилар. Футбол майдонида ҳакам 1880 йилда пайдо бўлди, 1 йилдан сўнг эса ҳакам иккита ёрдамчиси билан майдонга чиқа бошлади. Ҳуштак 1878 йилда киритилди, бунга қадар ҳакам тўхтатиш ёки ўйинни қайта бошлаш учун овоздан ёки қўл ҳаракатларидан фойдаланарди. Ўша йилларда барча миллий футбол уюшмалари учун қоидалар бир хил ёки мажбурий бўлмаган. Ҳар бир уюшма ўз хоҳишига кўра бу қоидаларга турли ўзгартиришлар киритиши мумкин эди. Бу вазият халқаро учрашувларни ўтказиш ёки халқаро мусобақалар ташкил этишда қийинчиликлар туғдиради. 1882 йили тўп мустақил футбол иттифоқлари, яъни Англия, Шотландия, Уэлс ва Ирландия иттифоқларининг бирлашуви бўлиб ўтди. Бунда ягона қоидалар қабул қилинди ва футбол қоидаларида у ёки бу ўзгаришларни амалга ошириш ҳуқуқига эга бўлган халқаро Кенгаш тасдиқланди. 1871 йилда Англияда мамлакат Кубогининг йўналиши тасдиқланди. Бу кубок учун ҳозирда инглиз футбол клублари кураш олиб борадилар халқаро миқёсдаги илк футбол учрашуви Англия ва Шотландия жамоалари ўртасида 1873 йилда бўлиб ўтди. Ўйинчилар сони 11 кишидан ортиқ бўлса, уларнинг жамоадаги жойлашиши ҳозиргидан бошқачароқ бўлган. Англия жамоасида 7 та ўйинчи ҳужумда, 1 таси ярим ҳимояда бўлган, шунингдек, 2 та ҳимоячи ва 1 та дарвозабон бўлган. Шотландия жамоаси таркибида эса 6 та ҳужумчи, 2 та ярим ҳимоячи бўлган эди. XIX асрнинг 80 - йилларида футбол ўйини Европа қитъасидаги мамлакатларга ёйила бошлади. 1875 йилда футбол Голландияга, кейинроқ эса Данияга кириб келди. 1882 йилдан бошлаб Швейцарияда, 1890 йилдан Чехияда, 1897 йилдан эса Россияда футбол ўйнай бошладилар. 1882 йилда халқаро уюшмалар бошқармасига асос солинди. Ниҳоят, 1904 йил 21 майда Франция ташаббусига к ў ра ҳозирда 200 дан орти қ давлатлар аъзо бўлган Халқаро Футбол Уюшмаси – ФИФА ташкил этилди. 6

ФИФА билан бир қаторда 1954 йилдан бошлаб Европа Футбол иттифоқи УЕФА ҳам фаолият кўрсатади. 1930 йилдан бошлаб ҳ ар 4 йилда футбол бўйича жаҳон чемпионати, 1958 йилдан бошлаб эса миллий терма жамоалар қ атнашадиган Европа чемпионатлари ўтказилиб келмо қ да. 1900 йилда футбол олимпия спорт турига айланди, аммо расмий жи ҳ атдан у Олимпия ўйинлари дастурига 1908 йилда киритилган. Осиё Футбол конфедерацияси (ОФК) 1954 йили тузилган бўлиб, ҳозирги вақтда 44 га я қ ин мамлакатларни бирлаш-тиради. Ўзбек истон Футбол федерацияси 1994 йилдан ФИФА ва ОФК га аъзо бўлган, ҳозирда ФИФА ва ОФК томонидан ўтказиладиган барча расм и й мусобақаларда қ атнашиб келмоқда. Ўзбек истонда футболнинг ривожланиши тарихи. Ўзбекистонда замонавий футбол ўтган асрнинг бошларида пайдо бўлди ва тезда машҳур ўйинга айланди. Унинг ривожланиш жойлари Фарғона, Тошкент, Андижон, Қўқон ва Самарқанд эди. Илк бор футболни Фарғона шаҳрида ўйнаганлар. Худди шу ерда 1911 йилнинг охирида биринчи футбол жамоаси ташкил топган. Фарғонада тузилган футбол жамоалари сони 1912 йил августида «Футболчилар жамоаси» га бирлашишга йўл берди. Бир оз вақт ўтгач, Тошкентда ҳам футбол ўйнай бошланди. Тошкентлик футбол ишқибозлари орасида энг машҳур жамоа бу ТСИЖ – Тошкент спорт ишқибозлари жамияти эди. Бу жамият 1912 йилда тузилган бўлиб, жуда қисқа вақт ичида футбол ҳамда бошқа спорт турларининг ривожланиши учун кўп хизмат қилган. 1912 йилнинг иккинчи ярмида Ўзбекистонда футбол айтарли даражада ёйила бошлади. Футбол ўйинига Қўқон, Андижон ва Самарқандда ҳам қизиқиш орта бошлади. 7

Бу йиллари энг қизиқарли босқич албатта Фарғона, Тошкент, Андижон, Самарқанд футболчиларининг учрашуви бўлди. Тошкентга ташриф буюрган илк футболчилар Самарқанд футболчилар тўгараги (СФТ) аъзолари эди. 1913 йил 29 августида улар ТСИЖ футболчилари билан учрашув ўтказ- дилар. Яхши тайёрланган Тошкент жамоаси 5:0 ҳисобида ғ алаба қ озонди. 1913 йил июнида «Андижон футболчилар клуби» тасдиқланди. Ва, ни ҳ оят, 1914 йил 25 майда Тошкентда Ўзбек ис-тоннинг энг кучли икки жамоасининг марказий учрашуви бўлиб ут ди. Бунда Тошкент ва Фар ғ она футболчилари тўп сурдилар. Тошкентликлар ўйинда 3:2 ҳисобида муваффақиятга эришдилар. Ўзбек истонда футбол ривожланишининг бош - лан ғ ич даври ҳақида хулоса қ илиб шуни ҳам айтиб ўтиш жоизки, футбол майдонлари ва ўқ ув машғулотларининг бўлмаганига қ арамай, қисқа вақт ичида Фар ғ она, Тошкент, Қўқ он, Андижон ва Самар қ андда ўзбек футболи - нинг ривожига улкан ҳ исса қў шган истеъдодли футболчилар пайдо бўлди. Шу айтиб лозимки, нафақат Фар ғ она, Тошкент ва Самар -қ андда, балки Ўзбекистоннинг бошқа шаҳарларида ҳам футболнинг муваффақият билан тарқалишига қ арамай, унинг ривожланиши ўзи бўларчилик билан ў т аётган эди. Жамоаларни ў ргатиш тиз и ми йўқ эди, машғулотлар ў т а содда ва вақти- вақти билан ўтказиларди. Ҳ еч бир шаҳарда футбол биринчиликлари ташкиллаштирилмаганди, шунинг учун ҳ атто ундан орти қ жамоалар мавжуд бўлган Тошкент ша ҳ рида ҳам биронта расмий мусобақа ўтказилмаган эди. 1920 йилдан бошлаб футбол республикамизнинг чекка қ ишло қ ва ма ҳ аллаларига кириб бориб, маш ҳ ур ўйинга айланди. Ёшлар, талабалар, ишчи ва де ҳқ онлар футболга талпина бошладилар. 1921 йил Москва ва Тошкент футболчиларининг илк учрашуви ўтказилгани билан аҳамиятга лойи қ дир. 1925 йилда мамлакат Жисмоний тарбия кенгаши томонидан оммавий жисмоний тадбирларнинг та қ вими тузилди. Ўзбекистонда футболни ташкиллаштириш бир оз тартиблиро қ тизимга эга бўлди. 8

Тошкент биринчилиги 3 тоифа бўйича ўтказилиб 28 жамоа қ атнашди. 1927 йилда ўзбек спортчиларини тайёрлашда му ҳ им бос қ ич бўлган I Умумўзбек Спартакиадаси ўтказилди. Финалида Тошкент ва Фар ғ она жамоа- лари учрашдилар. Иккала таркибда ҳам Ўзбекистон терма жамоа аъзолари чи қ иш қ илдилар. Катта қийинчиликлар билан 2-таймда тошкентликлар ҳ ал қ илувчи голни урдилар ва 2:1 ҳисоби билан ғ алаба қ озондилар. 1928 йил Москвада бўлиб ўтг ан халқаро спартакиадада қ атнашиш Ўзбекистон футболчилари учун ни ҳ оятда жиддий имти ҳ он бўлди. Футбол бўйича спартакиада биринчилиги учун 22 жамоа кураш олиб борди, улар қаторида Англия, Германия, Австралия, Швейцария ва Финлян - диянинг ишчи клублардан иборат терма жамоалари ҳам бор эди. Швейцария ва Ўзбекистон жамоаларининг учрашуви футбол ишқибоз - ларида катта қизиқишга сазовор бўлди. Ўзбек футболчилари бу ўйинда жамоавий ўйин, чиройли ва ча ққ он комбинациялар намойиш этдилар. Аммо асосий вақт 3 : 3 ҳисоби билан якунлангани сабабли, ғолибни аниқлаш учун қў шимча 30 да қ и қ а қў шиб берилди. Сўнгги 15 да қ и қ а ичида Ўзбекистон футболчилари швейцарияликлар қаршилигини енга олдилар ва ра қ иб 8:4 ҳисоб билан Ўзбекистон футболчилари ғ алаба қ озондилар. Бир кундан сўнг эса қийин кечган ўйинда ўзбек футболчилари Россия жамоасига 1:2 ҳисобида ғалабани бой бердилар. Кейинги йилларда ў рто қ лик ўйинларини ўтказиш учун Ўзбекистонга Норвегия, Германия, Финляндия, Москва, Ленинград, Украина, Кавказ орти мамлакатларидан к ў плаб кучли футбол жамоалари келди. 1931 йил 4 октябрда Норвегия терма жамоасига қарши Ўзбекистон касаба уюшмалари терма жамоаси чиқди. Норвегияликлар техникали футбол намойиш этиб, 5:2 ҳисобида ғолиб чиқдилар. Уч кундан сўнг скандинавиялик ме ҳ монларга қарши Тошкентнинг биринчи терма жамоаси майдонга тушди. Ўзбекистонликлар ўйинни юқори тезликда олиб бориб, 4:2 ҳисобида муваффақиятга эришдилар. 9

Норвегиялик ва ўзбекистонлик футболчиларнинг уч и нчи учрашуви 2:2 ҳисобидаги дуранг билан якунланди. 1932 йилда Ўзбекистонга немис футболчилари ташриф буюрдилар. Бу жамоа ишчи спорт клубларининг энг яхши футболчиларидан туз и лган бўлиб, улардан кўпчилиги Германия чемпионати иштирокчилари эди. Ўзбек футболчилари бу бўлажак ўйинга қ аттиқ тайёргарлик к ў рдилар ва биринчи матчда 4:2 ҳисобидаги о ғ ир ғалабани қўлга киритдилар. Биринчи учрашувдан сўнг немис жамоаси сардори Лор шундай деган эди: «Тошкентликлар жипслашган жамоа бўла олишдек аж о йиб хусусиятга эга ва улар биз ҳ еч нарса билан та ққ ослай олмайдиган юқори тезликда ўйнадилар. Юқори даражали жамоа бўлиш учун Ўзбекистон футболчиларида барча имкониятлар мавжуддир». Такрорий учрашувда немис футболчилари бир оз устунро қ келиб, юқори даражадаги тактик тайёргарликни намойиш этдилар ва 3:1 ҳисоби билан ғолиб бўлдилар. Норвегия, немис, футболчилари билан ўтказилган ўйин Ўзбекистондаги илк халқаро ўйинлар эди. Бу техник ва тактик тайёргарлик борасида тажриба алмашишга, ўйиннинг янги-янги тизималари билан танишишга ёрдам берди. 1934 йил Ўзбекистон пойтахтида илк Ў рта О сиё спартакиадасининг очилиши шарафига ба ғ ишлаб 36 минг нафар жисмоний тарбия ихлосманд - лари намойиши бўлиб ў т ди. Бу намойиш Ў рта Осиё республикаларида жисмоний тарбия ҳаракати ўсиш ининг ёрқин намунаси эди. Футбол бўйича мусобақалар бир пайтнинг ўзида уч стадионда бўлиб ўтди , улардан энг йириги спартакиада очилиши арафасид а қурилган 10 минг ў ринли «Спартак» стадиони эди. Бу Ўр та Осиё республикалари орасида футбол биринчилиги учун олиб борилаётган илк ўйинлар эди. Ўзбекистон футболчилари ўз рақиблари бўлмиш Туркманистонни 3:1, Тожикистонни 5:0, Қ ирғизистонни 10:1 ҳисоби билан до ғ да қолдириб, муваффақиятли чи қ иш қ илдилар. 10

1934 йил футбол жамоаларининг келгусидаги ўсишлари учун му ҳ им йил бўлди. Биргина Тошкентда касаба уюшмалари биринчилигида 50 та жамоа қ атнашди. 30-чи йилларнинг бошида болалар ва ў смирлар футболига янада кўпроқ эътибор берила бошлади. 1935 йил Тошкентда ўсмирлар ўртасида футбол бўйича Ўзбекистон биринчилигининг илк танлови бўлиб ў т ди. Бу танловда Тошкент, Самар қ анд, Фар ғ она ва Андижон терма жамоалари иштирок этди. Пойтахтлик ёш футболчилар ғалаба қ озондилар. 1936 йил республика шаҳарларидаги футбол мавсумининг ба ҳ орги билан очилиши аҳамиятга лойи қ . Тошкентдаги мусобақа намойишида 324 футболчи иштироқ этди. Оммавий футбол кейинги ривожланиш босқичига ўтди. Умумтаълим мактаблари, техникумлар, олий ўқ ув юртлари ўз биринчилик ўйинларини ўтқазар, мунтазам равишда корхоналарнинг ички мусобақалари ташкил этилар эди. Шаҳар ф у тбол бўлими (секция) қ арорига биноан Тошкентда ф у тболга ихтисослашган биринчи болалар ва ўсмирлар мактаби очилди. Бу ерда кўпгина қ обилиятли ёш футболчилар ўз маҳоратларини мукам - маллаштирар эдилар. 1936 йили Ўзбекистон биринчилигида 16 шаҳардан терма жамоалар иштирок этди. Бу ўйинлар катта қизиқиш уй ғ отиб, кўплаб томошабинларни жалб қ илди. Шиддатли ўйинлардан сўнг 1- ва 2- ў ринлар Қўқ он ҳамда Тошкент терма жамоаларига насиб этди. 1937 йилдан бошлаб футбол мусобақалари асосида шаҳар терма жамоаларининг матч ўйинлари эмас, балки Ўзбекистон Кубоги ва бирин - чилиги учун клуб жамоалар мусобақалари ўтказила бошлади. Ў ша йиллардан буён кўпгина гуруҳлар, биринчиликлар ва мусобақа қ атнашчилари алмашди, мусобақа ўтказиш тамойиллари, баҳолаш тизими ўзгарди, аммо спортчилар маҳоратининг янги тактик й ў налишларини аниқлайдиган чемпионлик унвони учун кураш ўзгармай қолаверди. 11

1937 йил футбол мавсумида соби қ иттифоқ чемпионатида 56 жамоа ўртасида гуруҳларда ўйналди. Ўзбекистон шаънини Тошкент динамочилари ҳ имоя қ илдилар. Улар футбол бўйича мамлакат чемпионатида иштирок этган биринчи ўзбекистонлик жамоа эдилар. Ўз ўйинлари билан тошкентликлар синалган чарм тўп усталарига муносиб рақиб бўла олишларини исботладилар. Улар Европанинг «Спартак» жамоасини 5:0, Бакунинг «Нефтчи» сини 3:2, Днепропетровскнинг «Сталь» жамоасини 2:1, Горькийнинг «Торпедо» жамоасини 1:0 ҳисоби билан ютиб, ўз майдонларида чиройли ўйинлар ўтказдилар. Москвада «Крилья Советов» жамоаси билан 2:2, Ленинградда «Авангард» билан 1:1 ҳисобида якунланган дурустгина ўйин кўрсатдилар. Аммо таж р иба етишмаслиги сабаб юқори ўринларни эгаллай олмадилар, натижа 8-ўрин (4 та ғалаба, 3 та дуранг, 4 та ма ғ лубият). Соби қ иттифо қ нинг етакчи спорт жамияти бўлган «Спартак» КСЖ Марказий Кенгаши биринчилигида муваффақиятли чи қ иш қ илди. Саратовдаги дастлабки ўйинларда улар ўз клубдошларини 11:1 ҳисобида том маънода тормор этдилар, сўнг эса Қозоннинг «Спартак» жамоаси устидан ғалаба қ озондилар. Бу ғалабалар тошкентликларга Ивановода ўтказиладиган финал ўйинларида қ атнашиш ҳуқуқини берди. Унда Харьков, Краснодар, Тошкент ва Иваново спортчилари қ атнашдилар. Тошкентликлар яхши ўйин кўрсатиб, учинчи совринли ўринни эгалладилар (улар харьковликларни 3:1 га ютиб, Краснодар билан 1:1 ҳисобида дуранг ўйнадилар ва мезбонларга 0:4 ҳисобида ўйинни бой бердилар). Шу йилнинг ўзида Тошкентда ўтказилган «Беш й ў л» турнирида «Локомотив» жамоаси муваффақиятли чи қ иш қилди. Бу турнирда Ку йбишев, Оренбург, Туркистон – Сибир, Ашх о бод ва Тошкент темир йўллари жамоалари ҳам иштирок этди. Барча рақибларни енгиб, тошкентликлар 1- ўринни эгалладилар. 12

1939 соби қ иттифоқ Кубоги учун к ў рашда Тошкент динамочиларининг чи қ иши катта муваффа қ иятга сазовор бўлди. 28 августда Москвадаги «Динамо» стадионида ўзбек футболчилари чорак финалда Бокунинг «Темп» жамоасига қарши тўп сурдилар. Ўйин жуда ўткир ва шиддатли курашда утди. Тошкент динамочилари 2:1 ҳисобида ғалаба қ озониб, Кубок ярим финалига йўл олдилар. Бунда Россиянинг энг кучли жамоаларидан бўлган «Сталинец» (Зенит) билан учрашдилар ва 3:0 ҳисоби билан ют қ аздилар. Финалда эса Москва «Спартак» жамоаси Ленинградликлардан 3:2 ҳисобида устун келди. 1941 йилнинг футбол мавсумига Тошкент динамочилари жиддий тайёргарлик к ў ргандилар. Чемпионат ўйинлари та қ вимига к ў ра улар Олма- Оталик клубларни қ аб у л қилишлари керак эди. Аммо б у тун дунё учун фожеавий бўлган 1941 йилнинг 22 июнида Улуғ Ватан уруши бошланди, шунингдек, Ўзбекистон спорт ҳаёти ҳам вақтинча тўхтатилди. 1942 йилда Ўзбекистон Кубоги учун курашда Тошкентдан иккита, Фар ғ она ва Самар қ анддан биттадан жамоа иштироқ этди. 1943 йили Олма - Отада уруш даврининг қийин шароитларида Ўрта Осиё мамлакатлари ва Қозо ғ истон Спартакиадаси ўтказилди. Республикамиз футболчилари техник футбол ўйинини намойиш этиб, Туркманистон жамоасини 9:0, Тожикистонни 3:0, Қирғизистонни 5:0 ҳисоби билан ма ғ лу - биятга учратдилар. Ҳ атто ўзларининг қ озо қ лар билан бўлган ўйиндаги мағлубиятига қ арамай, 1 - ўринни эгаллай олдилар. 1950 йилнинг бошида Ўзбекистонда «Пахтакор» спорт жамияти ташкил этилди. Ҳозиргача мустақил Ўзбекистон чемпионатида ва расмий халқаро мусобақаларда муваффа қ иятли ўйинлар кўрсатиб келаётган, республика - мизнинг энг кучли жамоаси бўлган «Пахтакор» нинг тузилиши ҳам шу жамият билан бо ғ лиқ. 1960 йилдан 1991 йилгача (танаффуслар билан) «Пахтакор» соби қ иттифоқнинг олий лигасида иштирок этиб келди. Бу исло ҳ отлар ва туб ўзгаришлар даври бўлган эди. 13

Кичик гуруҳлардаги саралаш ўйинларидан кейингина чемпионатга йўл олинарди. Олий лигага чи қ иш учун тайёрланадиган жамоа Тошкентнинг икки жамоаси асосида туз и лган бўлиб, булар «Пахтакор» ва «Ме ҳ нат заҳиралари» («Трудовые резервы») клублари эди. «Пахтакор» нинг барча кўзга кўринарли муваффақиятлари унинг кучлилар гуруҳидаги чи қ ишлари билан бо ғ лиқ. Йигирма йил танаффус билан икки бора 1962 ва 1982 йилларда Пахтакор олий лигада фахрли 6-чи ўринга сазовор бўлган. 1968 йилда финалга чи қ иб, унда М о скванинг «Торпедо» жамоасига 0:1 ҳисобида ғалабани бой бериши «Пахтакор»нинг Иттифоқ Кубоги ўйинларидаги энг йирик муваффақияти эди. 1965 йил чемпионати натижаларига к ў ра Москва жамоалари билан ўтказилган учрашувлардаги энг яхши кўрсаткичлари учун пахтакорчилар «Москва о қ шоми» газетаси махсус соврини билан та қ дирландилар (тошкент- ликлар «Динамо» ни 2:0, «ЦСКА» ни 2:0, Спартакни 1:0 ва «Локомотив»ни 2:0 ҳисобида мағлуб этгандилар). Соби қ Иттифоқ чемпионатларида қ атнашиш йиллари мобайнида «Пахтакор» уч жамоавий совринни қўлга киритди: «Ғалабага ишонч» (1971), «Гроза авторитетов» ҳамда «Адолатли ўйин» учун соврин (1983). Икки марта «Пахтакор» футболчилари олий лига чемпионати энг яхши ҳужумчилари деб тан олинган. 1968 йил Б.Абдураимов Тбилиси «Динамо» си ўйинчиси билан бирга (22 тадан гол) ва 1982 йилда А.Якубик (23 та гол). Соби қ иттифоқнинг илк терма жамоаси учун 5 та пахтакорчи ўйнар эди: В.Федоров, Ю.Пшеничников, Г.Красницкий, М.Ан, А.Пятницкий. Турли йилларда энг яхши 33 футболчи қаторида Ю.Пшеничников (1966, 1967), М.Ан (1974, 1978), Б.Абдураимов, В.Хадзипанагис (1974), А.Якубик (1982) ва А.Пятницкий (1991) номлари бор эди. Ўзбекистон футбол ишқибозларида катта қизиқиш уй ғ отган ўйинлар сирасига 1964 йил пахтакорчиларнинг «Пирасикаба» (Бразилия) ҳамда (1:0), Уругвайнинг 25 карра чемпиони «Насьонал» (Монтевидео) жамоалари билан 14

учрашувлар киради. Уругвайликларнинг ҳ арчанд уринишлари ва қаршиликларига қ арамасдан «Пахтакор» 2:1 ҳисобида ғалаба қ озонди. 17 нафар истеъдодли футболчининг ҳаётини олиб кетган 1979 йилги машъум авиа ҳалокатдан сўнг 1980 йилда Пахтакор янги таркибда соби қ иттифоқ чемпионати олий лигасига йўл олди. У Тбилиси динамочиларини 3:0, Донецкни «Шахтёр» ини 2:1 ҳисобида мағлуб этди, Киевнинг «Динамо» си билан дуранг ўйнади ва «Гроза авторитетов» совринини қўлга киритди. 19 60 - 19 90 йилларнинг пахтакорчилари Ўзбекистон футболининг ривожла - нишида ёрқин из қолдирганлар. Бу давр мобайнида «Пахтакор»ни собиқ иттифоқ чемпионатидаги чиқишларга тайёрлашда М.Якушин, Б.Аркадьев, Г.Качалин, В.Соловьев, Б. Абдураимов, Х.Рахматуллаев каби мураббийларнинг ҳиссаси беқиёсдир. Республика терма жамоалари ва юқори малакали жамоалар учун заҳира тайёрлашда Г.Сорвин, Х.Мухитдинов, А.Мошеев каби устоз мураббийларнинг меҳнати улкан бўлган. Худди шу йилларда бир қатор малакали ҳакамлар етишиб чи ққ анини айтиб ўтиш жоизки, улар қаторида В.Долженков, Б.Баклунов, Ф.Султонов ва бошқалар бор. Мураббий кадрлар тайёрлаш бўйича Ўзбекистон Давлат жисмоний тарбия инстит у тининг ўзбек футболига қў шган ҳ иссаси ўта му ҳ имдир. Институт 1955 йилда очилган бўлиб, у пайтда футбол м у тахассислиги спорт ўйинлари кафедраси таркибига кирар эди, биро қ 1966 йилда у мустақил кафедра сифатида ажралиб чи қ ди. Ўз фаолияти мобайнида бу кафедра футбол бўйича мураббий кадрлар тайёрлаш ўчоғига айланди. Натижада кўпгина битирувчилар мураббийлик ишида маълум муваффақиятларга эришиб, Ўзбекистонда хизмат кўрсатган мураббий унвонига сазовор бўлдилар. Булар Б.Абдураимов, В.Тихонов ва бошқалардир. Айни пайтда футбол кафедрасининг кўпчилик битирувчилари Ўзбекистоннинг турли вилоятлари ва чет элларда ишлаб келмоқда. 15

1992 йил мустақил Ўзбекистон Республикасининг илк чемпионати йили эди. Мамлакатимиз футболи тарихида янги са ҳ ифа очилди. Бу чемпионатнинг олий лигасида 17 та, биринчи лигасида 18 та, иккинчи лигасида эса 42 та жамоа иштирок этди. Ўзбекистон чемпиони унвони учун кечган шиддатли курашда «Пахтакор»га асосан Фар ғ она водийси-нинг «Нефтчи», шунингдек, «Сў ғ диёна» (Жиззах) ва «Нурафшон» (Бухоро) жамоалари кучли қаршилик кўрсатдилар. 1994 йил 7 июнда Ўзбекистон Футбол федерацияси «ФИФА» га, шу йилнинг декабр ойида эса Осиё Футбол конфедерациясига аъзо бўлди. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 18 март 1993 йил «Ўзбекистон Республикасида футболни янада ривожлантириш чора- тадбирлари тўғрисида» ги фармони мамлакатимизда футболни ривожлан- тиришдаги аҳамияти жуда каттадир. 1994 йилда илк бор ёш мустақил республика элчилари Японияда ўтказилаётган XII Осиё ўйинларида – Оси ё минта қ асидаги йирик спорт форумида таништирилдилар. Олтин медаль совриндорлари номи учун курашда ўзбек футболчилари Саудия Арабистони (4:1), Малайзия (5:0), Гонконг (1:0) ва Таиланд (5:4) терма жамоалари устидан ғалаба қ озондилар. Чорак финалда Туркманистон терма жамоасини 3:0 ҳисобида, ярим финалдаги шиддатли ва ўта мураккаб ўйинда Жанубий Кореянинг кучли жамоасини 1:0 ҳисобида мағлуб этдилар. Ва, ни ҳ оят, финалда Хитой терма жамоасини 4:2 ҳисоби билан енгдилар. Бу жамоа мураббийлари доцент Р.Акрамов ва спорт устаси Б.Абдураимовлар эди. Асосий таркибнинг 7 нафар ўйинчиси ЎзДЖТИ талабалари бўлганини айтиб ўтиш жоиздир. Осиё чемпионлари Кубогида илк бор қатнашган Фар ғ онанинг «Нефтчи» клуби футболчилари учинчи совринли ўринни эгалладилар. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 17 январ 1996 йил «Ўзбекистонда футболни ривожлантириш тамойиллари ва ташкиллаштириш 16

асосларини тубдан такомиллаштириш чора - тадбирлари т ўғ рисида» ги фармони мамлакатда футболнинг ривожи учун катта аҳамият касб этди. Фармонда футбол клубларини ривожлантириш, 1996-1997 йилларда вилоят марказларида футбол бўйича ўсмирлар мактаб - интернатлари очилиши кўрсатилган эди. 1992 йилдан 2005 йилгача бўлган вақт ичида Тошкентнинг «Пахтакор» ва Фар ғ онанинг «Нефтчи» клублари чемпионат етакчилари бўлиб келди. Пахтакорчилар беш маротаба Ўзбекистон чемпиони бўлганлар (1992, 1998, 2002, 2003, 2004) ва 6 маротаба мамлакат Кубоги совриндорлари қаторидан жой олганлар (1993, 1997, 2001, 2002, 2003, 2004). «Нефтчи» ҳам беш карра республика чемпиони (1992-1995, 2001) ва 2 карра Ўзбекистон Кубоги со ҳ иби (1994, 1996) бўлган. Ўзбекистон чемпиони унвонига яна «Навбаҳор» (1996), МҲСК (1997) ва «Д ў стлик» клублари эришганлар. Шунингдек, 1997, 1995, 1998 йилларда «Навбаҳор» ва 2000 йилда «Д ў стлик» жамоаси Ўзбекистон Кубогини қўлга киритганлар. Шундан кейин «Пахтакор», «Бунёдкор» жамоалари бир неча бор чемпионликни қўлга киритдилар. 2002 йилги Осиё Чемпионлари Кубоги учун курашда Қаршининг «Насаф» жамоаси иштирок этади. Саралаш босқичларида 5 ғалабани қўлга киритиб, ярим финалга чиқдилар. Аммо бронза медали учун кечган бу ўйинда қаршиликлар «Исти қ лол» (Эрон) жамоасига 2:5 ҳисобида ғалабани бой бериб, 4-ўринни эгаллайдилар. Қаршининг «Насаф» жамоасининг 2011 йил Осиё кубогини қўлга киритиши ўзбек футболида ўчмас из қолдирди. Бутун ўзбек халқи ушбу ғ алабани улкан нишонладилар. Мамлакатимиз Президенди Қаршилик футболчиларни ғ алабасига алохида тўхталиб улар кўрсатган қахрамонлик хар бир ўзбек йигитига хос бўлиши керак айтди. Шунингдек мамлакат рахбари жамоани янги автобус билан такдирлади. Жамоа Осиё футбол конфедирацияси томонидан голибга тегишли 350 минг АҚШ доллари билан мукофотланди. 17

2003 йилда Тошкентда бўлиб ўтган чемпионлар лигаси чорак финалида пахтакорчилар катта устунлик билан Туркманистоннинг «Нисса» жамоасини 3:0, Эроннинг «Пиру за » сини 1:0 ва Иро қ нинг «Ал - Талиба» каби жамоа- ларини 3:0 ҳисобида енгдилар. Ярим финалда икки матч натижаларига биноан Таиланднинг «Бек - Теро Сосана» жамоаси устун келди. 2002 - 2003 йилларда Ўзбекистоннинг ёшлар терма жамоаси футбол - чилари катта юту қ ларга эришдилар. Қатарда Таиланд терма жамоасини 4:0, Катарни 5:4 ҳисобида енгиб, сўнг Жанубий Кореяга 0:2 ҳисобида ғалабани бой бериб, ф утболчиларимиз чорак финалга йўл олди ва Сурия Арабисто - нини 4:0 ҳисобида мағлуб этдилар. Ярим финалда ўзбек футболчилари Япония терма жамоаси билан учрашдилар. Шиддатли ва қизғин ўтган ўйиннинг асосий вақти 1:1 ҳисоб билан якунланди. 11 метрли зарбалар йўллашда японлар бир оз устунро қ чи қ иб, 4:2 ҳисобида ғолиб бўлдилар. Тўртинчи ўринни эгаллаган Ўзбекистон ёшлар терма жамоаси дунёнинг энг кучли 16 жамоаси қаторида майдонга чиқиш имкониятини қўлга киритди. Жа ҳ он чемпионати 2003 йилнинг декабр ойида БААда бўлиб ўтди. Ўзбекистон 1/8 финалга чиқа олма са д а м у тахассислар ва ишқибозлар Ўзбекистон терма жамоаси ўйинини юқори баҳоладилар. Уч ўйин давомида улар ўз тенгдошлари билан кураш олиб бордилар, Малига (Африка чемпиони) 2:3, Аргентинага (айни пайтда жа ҳ он чемпиони) 1:2, Испания жамоасига (Европа чемпиони) 0:1 ҳисоби билан ғалабани бой бердилар. Бугунги кунда мамлакатимиз ўспиринлар терма жамоаси, ўсмирлар терма жамоаси Жаҳон чемпионати йўлланмасини қўлга киритган бўлсалар катталар жамоаси мехмонда Кария терма жамоаси билан Ўзбекистонда Катар терма жамоаси билан ўйин ўтказгач Жаҳон чемпионатига йўлланмани қўлга киритиши аниқ бўлиб қолади. Ҳозирга келиб Ўзбекистон терма жамоаси жадвалда биринчи поғонада келмокда. 18

I . 2 . Футбол ўйини техникаси ва уни тавсифи. Футбол ўйиндаги турли - хил тарзда уйғунлаштирилиб қўлланиладиган махсус усуллар тўплами биз севган футбол ўйининг техникасини ташкил этади. Футболдаги т ехник усуллар бу футбол ўйинини вужудга келтириш воситаси демак дир . Юксак спорт натижаларига эришиш кўп жи ҳ атдан футболчининг ана шу турли - хил воситаларни қ анчалик тўли қ билишига, аник бир ра қ иб жамоа ўйинчилари қа ршилик кўрсатаётган, кўпинча эса футболчиларда чарчо қ орта бораётган шароитда ўйин фаолиятидаги турли ҳ олатларда уларни қ анчалик мо ҳ ирлик билан, самарали қ ўллай билишга бо ғ ли қ . Футбол техникасини яхши бил и ш футболчининг ҳ ар томонлама тайёргарлик кўриши ва мутаносиб камол топиши жараёнининг ажралмас қ исмидир. Ўйин тара ққ иётининг юз йилдан орти қ тарихи мобайнида футбол техникасида муайян ўзгаришлар бўлди. Бу эволюциянинг асосий йўналишлари қ уйидагилардан иборат: бошнинг чакка қ исми ва ор қ аси билан зарба бериш, тўпни болдир билан тўхтатиш сингари номақбул усул ва усулларни қ ўллаш анча камайиб кетди; оё қ юзи билан зарба бериш, тўпни сон ва кўкракда тўхтатиш, тўпни қ ўл билан ташлаш (дарвозабон техникаси) кабилардан фойдаланиш коэффициенти ошди, алдаш ҳ аракатлари (финтлар) тараққий этти . Ҳ озирги футболнинг кай даражада ривожланганлиги уйин техникаси усул лари, ўйин ҳ аракатлари тезлиги ва ани қ лигини ошириш учун кучдан етарлича тежаб фойдаланиш имконини б ерадиган, биомехани к а ну қ таи назаридан ма қ б у л ҳ аракатларнинг тизими билан характерланади. Тезлик ва ишончлилик, соддалик ва самарадорлик – футбол техникасини қ ўллашга қ ўйиладиган ҳ озирги кундаги талаб ана шулардан иборат. 19

Футбол ўйини техникасининг таснифини. Футбол ўйини техникасининг таснифини техник усулларни умумий ўзига хос белгиларига қараб гуруҳларга бўлиш мумкин. Ўйин фаолияти ифодаланишига қараб футбол техникаси иккита йирик бўлимга яъни майдон ўйинчиси техникаси ва дарвозабон ўйин техника- сига бўлиди. Ҳар қайси бўлим эса ўз навбатида ҳаракатланиш техникаси ва тўпни бошқариш техникаси бўлимчаларига тақсимланади. Кичик бўлимлар турли усулларда ижро этиладиган муайян техник усуллардан: ҳаракатланиш техникаси усуллари ва усулларидан иборат. Улардан майдон ўйинчилари ва дарвозабон фойдаланади. Аммо айрим усул ва усуллар ўзининг муайян турларига эга. Усул ва турларда ҳаракатнинг асосий механизми умумий бўлиб, деталлардагина фарқ бўлади. Ҳ ар хил усул, усул ва турларни ижро этиш шартлари футбол техникасини янада турли-туман этади . Ўрганилаётган материални тизимлаштириш усул, усул турларини тузук - ро қ тушунишга, уларни тў ғ ри та ҳ лил қ илишга, олинган билимларни тако - миллаштириш вазифаларини мувафа ққ иятли ҳ ал қ илишга ёрдам беради. Футбол уйини техникасини ифодаланиши майдон ўйинчиси, дарвозабон учун умумий кичик бўлимлар бўлган ҳ аракатланиш техникасидан бошланади. (1-расм) . Футболчиларни майдондаги ҳаракатланиш техникаси. Футболчиларнинг ҳаракатланиш техникаси югуриш, сакраш, тўхташ, бурилиш каби усуллар гуруҳини ўз ичига олади. Ўйин вақтида ҳаракатланиш техникаси усулларидан турли - хил тарзда қўшиб фойдаланилади. Масалан, футболчининг ҳаракатланиш тезлиги ниҳоятда хилма-хил: секин юришдан бошлаб, стартдаги тезланишни максимал тезликка қадар кўтариш мумкин, югуриш мароми ва йўналиши қўққисдан ўзгариб туради. Югуришнинг хилма-хил усулларини сакраш, тўхташ, бурилиш билан бирга қўшиб олиб бориш футболчининг ҳаракатланишига хос хусусият ҳисобланади. 20

Ҳаракатланиш техникасининг усуллари майдон ўйинчилари ва дарвоза- боннинг тўпни бошқариш санъати билан чамбарчас боғлиқ. Ҳаракатланиш техникаси усулларини керагича ҳамда комплекс тарзда қўллаш кўп тактик вазифаларни (тўп олиш учун очилиш ва рақибни чалғитиш, позиция танлаш, ўйинчини тўсиб олиш ва ҳакозолар) самарали ҳал қилиш имкониятини беради. Футболдаги асосий ҳ аракатланиш воситаси бу футболчиларни югуриши ҳисобданади . Тўпни бош қ армаётган футболчилар югуриш ёрдамида футбол майдонда турлича жойлашиб оладилар. Бундан таш қ ари, югуриш таркибий қ исм сифатида тўпни бош қ ариш техникасига ҳ ам киради. Замонавий футболда бир уйин довомида спортчилар 10.000 минглаб келомтрни босиб утади. Футболда ўйинида югуришнинг оддий югуриш, тисарилиб югуриш, чалиштирма қадам ташлаб югуриш, жуфтлама қадам ташлаб югуриш каби усуллари қ ўллани лади. Оддий югуришлардан асосан тўғрига бораётган ўйинчилар бўш жойга чиқиш, рақибни қувиш ва ҳоказоларда фойдаланади. Ҳаракат тизими ҳам (бир оёққа таяниш ва ҳавода учиш фазаларига бўлиниши) тузилиши ҳам енгил атлетикадаги югуришидан фарқ қилмагалиги учун уни оддий югуриш дейилади. Улар ўртасида қ адам ларининг у зунлиги, частотаси ва ритмида гина фар қ бор, холос. Югуришда қадам узунлиги спринтерларда (қисқа масофага югурувчи - лар) 2 - 2,2 м га тенг бўлса, катта ёшли футболчиларда ўртача 1,3 - 1,5 м га тенг. Қадамлар частотаси спринтерларда секундига 4 - 4,5 қадамга тенг бўлса, фуболчиларда частота сал ортиқроқ секундига 5,1 - 5,5 қадам бўлади. Бу эса ҳавода учиш фазаси қисқароқ бўлгани сабабли тез тўхташга ёки тез бурилиб олишга ёрдам беради. Футболчиларнинг ҳаракатланиш техникасининг таснифини биз 2-расм - да келтирамиз. 22

Тисарилиб югуришдан асосан тўпни олиб қ ўйишда ва тўпни олишда қ атнашаётган ҳ имоядаги ўйинчилар фойдаланадилар. Югуришнинг бу тури ҳ ам циклик ( қ ўшало қ қ адамли) бўлади. Қ ис қ а - қ ис қ а, лекин тез-тез қ адам ташлаш, ҳ авода учиш фазасининг қ арийб йў қ лиги ўнга хос хусусиятдир. Бунинг сабаби силтаниш оё ғ и ор қ ага узатилганда соннинг ёзилиши чекланганлигидадир. 23

Ўйин шароити кўпинча максимал тезликда тисарилиб югуришни талаб қ илиб кол ади. Бунда тезлик қ адам частотасини ошириш ҳ исобига орттири - либ, бу кўпро қ оё қ нинг ор қ ага фаол ҳ аракат қ илишига бо ғ ли қ . Тисарилиб югураётганда, ўйинчи баъзан мувозанатни йў қ отиб йи қ илиб тушади. Таянч оё қ вертикал турган пайтда гавданинг о ғ ирлик маркази ў қ и таянч юзасининг тепасида туриши ўйинчи ҳ олатининг тур ғ ун бўлиши шартларидан биридир. Футбол ўйинида ч алиштирма қ адам ташлаб югуришдан ҳ аракат йўналишини ўзгартириш учун, турган жойдан ўнгга ёки чапга силтаниб югу - риш пайтида, бурилиб олгандан кейин фойдаланилади. У ҳ аракатланишнинг специфик воситаси бўлиб, асосан бош қ а югуриш турлари билан бирга қ ўшиб қ ўлланилади. 3-расм. Чалиштирма қадам билан югуриш Чалиштирма қадам ташлаб югуриш ён томонга ижро этиладиган югуриш қадамлари билан ифодаланади. Қадам ташлаш циклининг бирида (қўшалоқ қадам) силтанувчи оёқ таянч оёқнинг олдига чалиштириб ўтказилади. Югуриш пайтида ҳавода учиш фазаси жуда қисқа бўлади. Чалиштирма қадам ташлаб югуришни 3-расмда келтирамиз. Футбол ўйинида жуфтлама қадам ташлаб югуришдан тактик жиҳат- дан зарур ҳолатга ўтишда (масалан, ўйинчи олдини тўсиб олишда) фойдала- нилади. У дастлаб ҳаракатланиш фазаси сифатида қўлланилади. Кейинроқ ўйиндаги вазиятга қараб, ҳаракатланиш техникасининг турли усуллари сифатида ижро этилади. 24

4-расм. Ж уфтлама қадам билан югуриш. Ўйинчилар жуфтлама қадамлар ташлаб югурганда машқни оёқларини сал букиб бажарадилар. Биринчи қадамни ҳаракат йўналишига яқин оёқдан бошлаб, ён томонга ташланади. Иккинчи қадамда оёқлар жуфтланади. Депси- ниш ва силтаниш ҳаракатларида зўр бериш юқори томонга эмас, балки ён томонга йўналтирилади. Жуфтлама қадамлар ташлаб югуришни бажаришни 4-расмда келтирамиз. Футболда ўйинчилар тўхташ ва бурилиш усулларининг баъзиларини ижро этишда сакрашлар дан фойдаланилади. Сакраш зарба беришнинг айрим усуллари, тўпни оёқда, кўкракда, калла билан тўхтатиб қолиш ва баъзи финтлар техникасининг қисмига киради. Ўйиндан олдин, ён томонларга, юқорига ҳамда шуларга яқин йўналишларда сакралади. Ўйиндаги вазият кўпинча максимал баланд ёки максимал у зун сакрашни талаб қ илмайди. Бунда сакрашнинг самарадорлиги футболчининг координацион қ обилияти билан белгиланиб, футболчи турли дастлабки ҳ олатлардан фазо, ва қ т ва куч характеристикалари оптимал бўлган ҳ аракатлар қ илиши керак бўлади. Барча хил сакрашлар депсиниш, ҳавода учиш ва ерга тушиш фаза- ларидан иборат бўлади. Сакрашнинг икки хил усули яъни бир оёқда депсиниб сакраш ва икки оёқда депсиниб сакраш мавжуд. 25

Бир оёқда депсиниб сакраш олдинга, ён томонларга, юқорига бажари- лади. Бундай сакрашда фаол депсиниб, иккинчи оёқни силкитиб, гавда оғирлик марказининг ўқи сакраш томонга ўтказилади. Сакрашнинг траекторияси ва кучи ўйиндаги вазиятга боғлиқ. Бир оёқда ёки икки оёқда ерга тушилади. Қисқа масофали, қаттиқ амортизация кейинги ҳаракатларга тезроқ ва самаралироқ ўтиш имконини беради. Оғирлик маркази ўқининг проекцияси таянч юзасининг чегарасида ёки ундан ташқарида бўлиши ҳам шунга ёрдам беради. Сакраб тўпга калла ураётганда, кўпинча максимал баланд кўтарилиш керак бўлади. Бунда югуриб келиб депсинадиган оё қ ни та ққ а тўхтайдиган қ илиб (таянчга нисбатан бурчак ҳ осил қ илиб) қ ўйиш ёрдам беради. Сал чўн қ айгандан кейин ю қ орига ёки ю қ орилаб-олдинга томон фаол депсиниш керак бўлади, бунда қ ўлларни кўкрак баравар силкитиб кўтариш депсинишнинг самарасини оширади. Икки о ёқ да депсиниб сакраш усул идан олдинга, олдинлаб ён томонга ва орали қ йўналишаларда фойдаланилади . Турган жойдан сакраганда ўйинчи депсиниш олдидан тезда салгина чўн қ аяди. Оё қ ларни фаол тў ғ рилаш билан бирга гавда о ғ ирлик марказининг ўқ сакраш томонига ўтказилади ва қ ўллар силкитилади. Югуриб келиб сакра- ётганда сўнгги қ адамда бир оё қ ни та ққ а тўхтайдиган қ илиб қ ўйилади. Чўн қ айиш пайтида иккинчи оё қ биринчиси билан тезгина жуфтланади. Депсинишда ҳ авода учиш ва ерга тушиш фазалари турган жойдан сакрагандаги каби бўлади. Ҳ аракатланиш техникасида тўхташ ларга ҳ аракат йў н алишини ўзгарти - ри шнинг самарали воситаси деб қ аралади. Тўсатдан тўхтаб қ ол ганда, ра қ иб - ларнинг қ аерда, қ андай жойлашишига қ араб туриб тўп билан ҳ ам, тўпсиз ҳ ам ўша кетаётган томоннинг ўзига ёки қ арши томонга отилиб кетилади, ўнгга ёки чапга қ очиб кол инади. 26

Тўхташ нинг икки хил усул и, сакраб тўхташ лар ва ташланиб тўхташ лар мавжуд . Сакраб тўхташ учун ю қ орига қ ис қ аро қ сакраб, силтанган оё қ да ерга тушилди – бунда тур ғ унлик бўлсин учун шу оё қ сал эгилади . Аммо кўпинча ерга икки оё қ лаб тушилади. Сакраб тўхташни 5-расмда келтирамиз. Ташланиб тўхташ сўнгги югуриш қадами ҳисобига бажарилади. Бунда силтанган оёқни олдинга узатиб, товонга таяниладида, кейин оёқни ростмана ерга қўйилади. Ташланиб тўхташ оёқларни анчагина букиб, икки оёққа таяниб қолиш билан ифодаланади. Ташланиб тўхташни 6-расмда келтирамиз. Барча хил тўхташлардан кейин, одатда, турли йўналишларда ҳаракат давом эттирилади. Шунинг учун тўхташдаги сўнгги ҳолат кейинги ҳаракат- нинг старт ҳолати бўлиши керак. 5-расм. Сакраб тўхташ 6-расм. Олдинга ташланиб тўхташ. Бурилиш лар ёрдамида футболчилар тезликни минимал камайтириб, югуриш йўналишини ўзгартирадилар. Одатда, турган жойда бурилгандан кейин старт ҳ аракатлари бошланади. Бурилиш, шунингдек, зарба бериш, тўпни тўхтатиш, тўпни олиб юриш ва финтларнинг айрим усулларини бажариш техникаси таркибига ҳ ам киради. 27

Бурилишнинг қўйидаги усулларидан фойдаланилади: ҳатлаб ўтиб бурилиш, сакраб бурилиш, таянч оёқда бурилиш. Ўйин шароитига қараб ён томонларга ва орқага бурилиш мумкин. Бурилиш турган жойда ҳам, ҳаракат пайтида ҳам ижро этилаверади. Футболчиларнинг барча харакатланиш техникалари каторида бурилишларнинг ахамияти катта. Ҳатлаб ўтиб бурилганда, қисқа - қисқа 2 - 3 қадам ташлаш ҳисобига керакли йўналишга қараб олинади. Ҳ аракат йўналишини тўсатдан ва тез ўзгартиришда сакраб бурилиш самаралиро қ дир. Бу иш бурилиш томонга фаол депсиниб бажарилади. Силкинадиган оё қ нинг кафти ҳ ам шу томонга айлантирилади. Сакраш унчалик баланд бўлмаса ҳам, тўла - тўкис бажарилади. Таянч оё қ да бурилишнинг икки тури бор. Биринчисини бажаришда бурилиш йўналишидан узо қ даги оё ққ а таянилади. Бунда футболчи гавда о ғ ирлик маркази ў қ ининг проекциясини таянч сат ҳ чегарасидан чи қ ариб, таянч оё қ учида бурилиш томонга айланади. Иккинчисида ҳ аракат йўналишига я қ ин оё ққ а таянилади, гавда о ғ ирлик марказининг ў қ и бурилиш томонга кўчади. Ўтказиладиган оё қ ни ҳ ам шу йўналишда таянч оё қ нинг олд томонига чалиштириб қ ўйилади. Бурилиш сал букилган таянч оё қ учида бажарилади. 28

II . БОБ. ФУТБОЛ ЎЙИНИ ТЕХНИКАСИ ВА ТАКТИКАСИ. II . 1. Футболчиларни ўйин техникаси ва уни ўргатиш услубиёти. Тўпга зарба бериш техникаси. Тўпга зарба бериш футбол ўйининг асосий воситаси ҳ исобланади. Футболчилар томонидан тўпга оё қ билан ва калла билан турли усулларда зарба берилади. Зарба бериш оркали ракиб дарвозаси нишонга олинади ва натижага эришиш мумкин булади. Тупга зарба бериш техникасини 7 -расмда келтирамиз. Футболчиларнинг зарба беришини барча усуллари муайян ма қ садга қ аратилган бўлиб, бу тўпнинг керакли траектория бўйлаб ҳ аракатланиши ва оптимал тезлиги билан характерланади. Тўпнинг учиш тезлиги зарба берувчи бў ғ ин билан тўпнинг ўзаро тў қ нашган пайтдаги бошлан ғ ич тезлигига, шунингдек, улар массасининг бир - бирига нисбатига бо ғ ли қ . Ўзаро таъсир этувчи бў ғ инларнинг массаси нисбатан му ҳ им бўлгани сабабли тўпнинг учиш тезлигини ошириш учун зарба берувчи бў ғ ин тезлигини ошириши керак бўлади. Тўпга оё қ билан зарба бериш . Футболчиларни тўпга оёқ билан зарба бериши оёқ кафтининг ички томони билан, оёқ юзининг ички, ўрта ва ташқи қисмлари билан, оёқ учи билан, товон билан бажарилади. Зарбалар ҳаракатсиз тўрган тўпга, шунингдек турли йўналишларда думалаб ва учиб келаётган тўпга турган жойдан, ҳаракат вақтида, сакраб туриб, бурилиб, йиқила туриб берилади. Оёқ билан тўп тепиш йўллари жуда хилма-хил бўлишига қарамай, улар техникасини тизимли тузилиши жиҳатидан таҳлил қилиш кўп усуллар учун умумий бўлган асосий ҳаракат фазаларини ажратиб кўрсатиш имконини беради. 29

7 - расм. Тўпга зарба бериш усуллари таснифи . Дастлабки фаза – югуриб келиш. Югуриб келишнинг узун-қисқалиги, унинг тезлиги футболчининг индивидуал хусусиятлари ва тактик вазифа- ларига қараб белгиланади. Бироқ ҳар гал югуриб келаётганда, тўпни олдин- дан ўйлаб қўйилган оёқ билан тепадиган қилиб мўлжал олиш керак. Бунга энг сўнггидан битта олдинги қадамни қисқартириб ёки узайтириб эришса бўлади. Югуриш қадамларининг ўртача узунлиги катта ёшли футболчиларда 130-150 см га тенг бўлади. Югуриб келиш зарба берувчи бўғинлар тезлигини олдиндан ошириб олишга ёрдам беради. 30

Тайёрланиш фазаси – зарба берувчи оёқни орқага силкиш ва таянч оёқни ерга қўйиш. Югуришнинг сўнгги қадами вақтида ортки депсинишдан кейин жуда муҳим кичик фаза ижро этилади. Сонни анчагина, баъзан эса максимал даражада орқага тортиб тиззани букиш пировардида кераклича куч билан тепиш имконини беради, чунки бунда оёқнинг тўпгача етиб келадиган йўли узаяди ва соннинг олдинги юзаси мушаклари таранг тортилади. Бундан ташқари, сон анчагина орқага тортилганда, ҳаракат-лантирувчи мушаклар- нинг ҳаммаси ҳам чўзилади ва кейинги букиш ҳаракатида иштирок этади. Буларни ҳаммаси ҳаракат охирида катта тезликка эришиш имконини беради. Зарба берувчи оёқни орқага тортишни тўғри бажариш учун югуриб келишда сўнгги қадамни сал узайтириш керак. Бу қ адам, одатда, бош қ алари - дан 35-45% у зун бўлиб, 200-250 см ни ташкил этади. Таянч оё қ тўпдан ўнг ёки сўл томонга қ ўйилади. Ишчи фаза – зарба бериш ҳ аракати ва суриб бориш. Зарба бериш ҳ аракати таянч оё қ ни ерга қ ўйиш пайтида сонни ол ғ а томон фаол букишдан бошланади. Бунда сон билан букилган болдир орасида ҳ осил бўлган бурчак са қ ланиб туради. Болдир билан оё қ кафтининг сон ҳ аракатидан ор қ аро қ да қ ол иши б у тун оё қ нинг о ғ ирлик марказини тос-сон бў ғ ими томон я қ инлаштиради, бу эса оё қ нинг айланиш тезилигини оширишга олиб келади. Зарба бериш олдидан сон сал тормозланади. Бунга сабаб оё қ нинг массаси кичикро қ қ исми тезлигини ошириш учун унга каттаро қ массали бў ғ индаги ҳ аракат ми қ дорини аста-секин ўтказиб бериш кераклигидир. Тўпга болдир билан оё қ кафтини шиддатли қ иличдек ҳ аракатлантириб зарба берилади. Зарба бериш пайтида оё қ нинг тўпи қ билан тизза бў ғ имини қ отириб ту тиш керак. Зарба берувчи оёқнинг « қ аттиқ ричагга» айланиши зарба берувчи бў ғ им массасини кўпайтириш имконини беради. Зарба пайтидаги ўзаро таъсир бошланишида оё қ нинг т ў пга теккан жойи тўпнинг шаклини ўзгартиради–деформациялайди. Оё қ билан тўпнинг бирга - ликда сурилиш тезлиги нолга тенглашгунча тўп қ исила боради. Кейин элас - 31

тик кучлар тўп шаклини тиклайдида, тўпнинг тезлиги муайян ми қ дорга қ адар кескин ортади. Бу тезлик зарба бераётган оё қ нинг зарба бошидаги тезлигидан сал камро қ бўлади. Энергиянинг бир қ исми сарфлангандан қ ол ган деформа - цияга ва қ издиришга кетади. Футбол тўпининг эластик деформацияси анчагина. Деформация фазала - ри билан шаклнинг тикланиши 0,008-0,013 секундга я қ ин давом этади. Оё қ тўпга тегиб турган ва қ тни мумкин қ адар узо қ ро қ давом эттириш керак. Чунки тўпнинг учиш тезлиги берилган куч (Ђ) билан куч таъсири қ анча ва қ т (t) давом этганига бо ғ ли қ . Шундай қ илиб, ишчи фаза суриб бориш деган фаолият билан тугайди. Бунда зарба берувчи оё қ тўп билан бирга ҳ аракат қ илиб боради. Суриб бориш каттаро қ куч импульси (Ђt) ҳ осил қ илиш имко - нини беради ва, ўз навбатида, бу тўпнинг учиш тезлигини оширади. Якунловчи фаза – кейинги ҳ аракатни бошлаш учун дастлабки ҳ олатга ўтиш. Зарба берилгандан кейин оё қ ю қ орилаб, ол ғ а томон ҳ аракатда давом этади. Зарба пайтида таянч сат ҳ и устида бўлган гавданинг о ғ ирлик маркази ў қ и оё қ ҳ аракати томонга кўчади. Тўп траекторияси ҳусусиятлари Оёқ кафтининг ички томони билан тепиш қисқа, ўрта масофага тўп узатишда, мўлжалга яқин масофадан тепилаётганда қўлланилади. (8-расм). Югуриш бошланадиган жой, тўп ва мўлжал тахминан бир чизиқда бўлади. Зарба берувчи оё қ ни ор қ ага тортиш сўнгги югуриш қ адамидаги ортки депсиниш ҳ исобига бажарилади. Тепиш ҳ аракати сонни олдинга букиш билан бир ва қ тда зарба берувчи оё қ ни таш қ ари томон буришдан бошланади. Зарба бериш пайтида таранглаштирилган оё қ нинг учи таш қ ари томон бурилган, унинг кафти эса тўпнинг учиш йўналишига нисбатан қатъий тўғри б у рчак остида жойлашган бўлиши керак. Оёқ учи сал кўтарилган бўлиб, зарба бериш оёқ кафти ички сатҳининг ўртаси билан амалга оширилади. Оёқнинг зарба бериш вақтидаги ҳолати суриб бориш вақтида ҳам сақланиб қолади. 32

8 - расм. Оёқ кафтининг ички томни билан зарба бериш . Оёқ кафтининг ички томони билан тепилганда, тўпга оёқнинг каттароқ сатҳи теккани учун бундай тепиш анчагина аниқ бўлади. Бироқ зарба берувчи оёқнинг орқага тортилиши максимал даражага етмагани сабабли, бу усулда берилган зарбанинг кучи бошқа усуллардагига нисбатан камроқ бўла- ди. Бу эса тос сон бўғимининг чекка ҳолатдаги бақувват пайлари ёзилаётган- да сон суяги бошини бўғим чуқурчасига сиқиб, соннинг зарба бериш ҳара- кати учун зарур бўлган супинациясини йўқ қилиб қўйиши билан боғлиқ. Оёқ юзининг ички қисми билан тепиш «ўртача» ва «узун» узатишлар- да, дарвоза бўйлаб «ўқдек» узатиб беришлар ва ҳамма масофалардан нишон- га тепиш пайтларида қўлланилади (9-расм). Мазкур тепишни бажаришда тўп ва нишонга нисбатан 450 ҳосил қилиб югуриб келинади. Йўл қўйиш мумкин бўлган хусусий четланишлар 300 дан 600 гача бўлиши мумкин. Бунда зарба берувчи оё ғ ининг ор қ ага тортилиши максимал даражага я қ ин бўлади. Тиззаси сал букилган таянч оёқ кафтининг ташқи қисми ерга қўйилади. Гавда таянч оёқ томонга сал энгашади. Тепиш ҳаракати сонни букишдан бошланиб, болдирни кескин ёзиб юбориш билан тугайди. Оёқ учи пастга чўзилган. Оёқ таранг бўлади. Зарба пайтида тўп билан тизза бўғимини бирлашитириб турувчи шартли ўқ фронтал текисликда оғиброқ туради. Ана шу шарт, шунингдек, зарбани тўпнинг ўрта қисмига бериш натижасида тўп паст траектория бўйлаб учади. 33

9-расм. Оёқ юзининг ички қисми билан зарба бериш. Оёқ юзининг ўрта қисми билан тепишни бажариш техникаси кўп жиҳатдан оёқ юзининг ички қисми билан тепишга ўхшайди, лекин уни бажариш деталлари бир оз фарқ қилади (10-расм). 10 - расм. Оёқ юзининг ўрта қисми билан зарба бериш Югуриб келиш чизиғи, тўп ва нишон тахминан бир чизиқда бўлади. Оёқни орқага тортиш ҳам, зарба бериш ҳаракати ҳам қатъиян сагиттал (олд- орқа) текисликда бажарилади. Таянч оёқнинг товони тўпнинг ён томонига қўйилади – бунда оёқ билан тўп бараварлашади. Тепиш ҳ аракати давомида тўп таянч оё қ кафти томонидан юмалаб, учига кўтарилади. Тўп билан тизза бў ғ имини бирлаштириб турувчи шартли ў қ зарба пайтида қ атъиян вертикал бўлади. Бу ҳ олат суриб бориш ва қ тида са қ ланиб кол ади. Тўп билан оё қ нинг тў қ нашиш сат ҳ и каттагина экани зарба беришни анчагина ани қ бажариш имконини беради. Югуриб келиш, оё қ ни ор қ ага тортиш ва тепиш бир текисликда бажарилгани учун ҳ аракат системаси биомеха-ника жи ҳ атидан кераклигича ишлатилади ҳ амда бош қ а усуллардагига нисбатан каттаро қ куч билан тепилади. Биро қ оё қ юзининг 34

ўрта қ исми билан тепилганда оёқ учи максимал даражада пастга тортилган бўлишини ёдда ту тиш керак. Бунинг натижасида оё қ кафти ерга тегиб кетиб, оё қ о ғ риши ва лат ейиши мумкин. Бу эса э ҳ тиёт тормозланиш о қ ибатида кўпинча ҳ аракат амплитудасининг ўзгаришига, зарба кучининг камайишига, унинг самарадорлиги пасайиб кетишига олиб келиши мумкин. Оё қ юзининг таш қ и қ исми билан тепиш бурама зарба бериш пайтида энг кўп қ ўлланилади. Оё қ юзининг ўрта ва таш қ и қ исмлари билан тепишдаги ҳ аракатлар структураси ўхшаш бўлиб, фар қ и шуки, бунда тепиш ҳ ара к ати ва қ тида болдир билан оё қ кафти ичкари томон бурилади ( 1 1-расм). 11-расм. Оёқ юзининг ташқи қисми билан зарба бериш Оёқ учида тепиш кутилмаганда, тайёргарлик кўрмай туриб, нишонга тепиб қолиш зарур бўлиб қолганда бажарилади. Бундан ташқари, бу тепиш рақибдаги тўпни ташланиб ёки шпагат қилиб тепиб юборишда анча самаралидир (12-расм). 12-расм. Оёқ учи билан зарба бериш 35

Тепиш пайтида югуриб келиш ҳам, тўп ва нишон ҳам бир чизиқда бўлади. Югуриб келганда сўнгги қадамдаги депсиниш, тепиш учун оёқни тортиш ҳам ҳисобланади. Тепиш ҳаракати тизза сал букилган таранг оёқда бажа-рилади. Тепиш пайтида оёқ учи сал кўтарилган бўлади. Оёқ учининг зарба беручи сатҳи жуда кам бўлгани учун бу усулда, айниқса тўп юмалаб келаётган бўлса, тепиш унчалик аниқ чиқмайди. Товон билан тепиш ўйинда камро қ қ ўлланилади. Бунинг сабаби бажаришнинг мураккаблигида, зарба кучи ва ани қ лиги жуда камлигидадир. Бундай тепишнинг афзаллиги эса унинг ра қ иб учун к у тилмаганлигида. Тайёрлов фазаси таянч оё қ ни тўп ёнига қ ўйишдан бошланади. Оё қ ни тортиш учун уни тўп устидан олдинга узат илади ( 1 3-расм). Ишчи фаза – тепиш оёқни ор қ ага кескин ҳ аркатлантириш билан бажарилади. Зарба бериш пайтида оё қ таранглашган бўлиб, оё қ кафти ерга параллел туради. 13 - расм. Товон билан зарба бериш 14 - расм. Товон билан «кесиштириб» зарба бериш 36

Товон билан чалиштирма зарба бериш шундай тепиш вариантларидан бири ҳ исобланади ( 1 4-расм). Ўнг оё қ билан шундай зарба бериладиган бўлса, таянч оё қ тўпнинг ўнг ёнига қ ўйилади. Зарба берувчи оё қ олдинга ўтказиб тортилади-да, таянч оё ққ а нисбатан чалиштириб, кескин ор қ ага ҳ аракатлан - тириб зарба берилади. Озро ққ ина суриб борилгандан кейин оё қ ҳ аракати тормозланади. Тўпни таянч оё қ товони билан тепса ҳам бўлади. Бунда таянч оё қ тўпдан ўтказилиб, 10-15 см нарига қ ўйилади. Шундан кейинги қ адамда оё қ ни баландлатиб ор қ ага ҳ аракатлантириб борилади. Шу туртки беришнинг ўзи тепиш ҳ аракати ҳ исобланади. Ҳ аракатсиз тўпни тепиш . Бошлан ғ ич, жарима ва эркин тўп тепиш, бурчакдан тўп тепиш, шунингдек, дарвозадан тўп тепишда ўйинчи ҳ аракатсиз ётган тўпни тепади. Зарба беришнинг барча усулларидаги ижро техникасининг ю қ орида зикр этилган структура хусусиятлари ҳ аракатсиз ётган тўпни тепишга ҳ ам тўли ғ ича тааллу қ ли бўлиб, фа қ ат тактик вазифалар қ андайлигига қ араб тайёрлов фазасида югуриб келишниг узо қ - қ ис қ алиги ва тезлиги ҳ ар хил бўлади. Думалаб келаётган тўпни тепиш. Думалаб келаётган тўпни тепишда ҳ ам зарба беришнинг барча асосий усуллари ва турлари қ ўлланилади. Бундай зарба беришдаги техник ҳ аракатлар ерда ҳ аракатсиз ётган тўпни тепишдаги ҳ аракатлардан фар қ қ илмайди. Асосий вазифа ўз ҳ аракати тезли - гини тўп ҳ ара к атининг йўналиши ва тезлиги билан мувофи қ лаштириб олишдан иборат. Тўпнинг қ уйидаги асосий ҳ аракат йўналишлари бор: ўйин - чидан нари кетиш, ўйинчи рўпарасидан, ён (ўнг ва чап) томондан, шунингдек шу йўналишлар орали ғ идан келиш. Таянч оё қ ни ерга қ ўйиш, яъни кичик фазани қ андай бажаришнинг хусусиятлари ана шу йўналишларга қ араб белгиланади. Ўйинчидан нарига думалаб кетаётган тўпни тепишда таянч оё қ тўпдан нариро қ ўтказилиб, унинг ён томонига қ ўйилади. Рўпарадан думалаб келаётган тўпни тепишда 37

таянч оё қ тўпга етиб бормайди. Агар тўп ён (ўнг ёки чап) томондан думалаб келаётган бўлса, уни тўпга яқинро қ оё қ билан тепган маъ қ ул. Ҳ амма ҳ олларда ҳ ам таянч оёқни тўпдан қ анча орали қ да қ ўйиш тўпнинг ҳаракат тезлигига бо ғ ли қ бўлиб, буни зарба бериш ҳ аракати вақтида тўп таянч оё қ билан тенглашиб қ ол адиган қ илиб мўлжаллаш керак. Ана шу ҳ олат зарба бериш учун энг қу лай ҳ исобланади. Учиб келаётган тўпни тепиш . Учиб келаётган тўпни тепишдаги ижро техникасининг хусусиятлари тўпнинг ҳ аракати траекториясига қ араб белгиланади. Тушиб келаётган ёки пастлаб учиб келаётган тўпни тепишда ҳ аракат структураси думалаб келаётган тўпни тепишда қ андай бўлс а , шундайдир. Тўпнинг ҳ аракат йўналиши думалаб келаётган тўпни тепишдаги сингари бунда ҳ ам таянч оё қ ни ани қ мўлж а ллаб ерга қ ўйишга муайян эътибор беришни талаб қ илади. Учиб келаётган тўпнинг тезлиги, одатда, юмалаб келаётган тўпникидан кўра орти қ ро қ бўлгани учун, асосий қ ийинчилик учиб келаётган тўп билан оё қ учрашадан жойни мўлжал қ илиш ва топишдан иборат бўлади. Тўпни бурилиб тепиш, эндигина сапчиганда тепиш ва бошдан ошириб туриб тепиш техникасини таҳлил қилганда, структура жиҳатдан баъзи хусусиятлари мавжудлигини кўриш мумкин. Бурилиб тепиш тўпнинг учиш йўналишини ўзгар-тириш учун қўлланилади. Бунда тушиб келаётган ёки пастлаб учиб келаётган тўпни оёқ юзининг ўрта қисми билан тепилади (15 - расм). 1 5 - расм. Бурилиб зарба бериш 38

Тайёрлов фазасида – тўп томонга югуришда қўйилган сўнгги қадамдаги депсиниш зарба берувчи оёқнинг тортилиши бўлиб хизмат қилади. Таянч оёқ тиззаси сал букилиб, тўпнинг учиб кетиши мўлжал қилинган томонга бурилиб, кафтнинг ташқи ёнига қўйилади. Гавда таянч оёқ томонга оғдирилади. Гавдани буриш билан бирга оёқнинг горизонтал текисликдаги тепиш ҳаракати бошланади. Суриб бориш тугагандан кейин, зарба берувчи оёқ олға томон ҳаракатда давом этиб, ерга таянч оёқ билан чалишиб тушади. Бошдан ошириб тепиш кутилмаганда нишонга тепиб қолиш ёки бошдан ошириб орқага тўп узатиб бериш зарур бўлиб колаганда, учиб келаётган ва сакраб чиққан тўпга зарба беришда оёқ юзининг ўрта қисми билан бажарилади (16-расм). 1 6 - расм. Бошдан ошириб зарба бериш Оёқни тортиш тўп томонга югуришда қўйилган сўнгги қадамдаги депсиниш ҳисобига бажарилади. Таянч оёқ товонидан бошлаб олдинга қўйилади. Гавданинг олға ҳаракати тормозланиб, энди бу ҳаракат орқа томон ўтади. Зарба бериш ҳаракати олдинга, юқорига ва орқага тарзда бажарилади. Бу вақтда таянч оёқда товондан оёқ учига ўтилди. Озроққина суриб борилгандан кейин зарба беруви оёқ пастга тушиб, гавда тўғриланади. Оёқ билан тўп қанча пастроқда учрашса, тўпнинг учиш траекторияси шунча баланд бўлади. Тўпни пастроқ траектория бўйлаб йўналтириш учун тўп 39

таянч жой тепасида, ўйинчининг боши билан баравар баландликда бўлганида тепиш керак. Йиқила туриб бошдан ошириб тепиш ҳам шунга ёрдам беради. Гавда орқага оғганда, ўйинчи икки қўли билан ерга тушиб, чалқанча ётиб қолади. Орқага зарба бериш ҳаракати йиқилаётганда кўримлироқ бажарилади. Янада кучлироқ тепиш учун «қайчи» қилиб сакраб, бошдан ошириб тепишдан фойдаланилади (17-расм). Бунда бир оёқда депсиниб, тушиб келаётган тўп томон сакралади. Депсинувчи оёқ юқорига ҳаракатланди. Гавда орқага оға бошлайди. Кейин депсиниш оёғи зарба берувчи бўлиб, юқорига кескин кўтарилади. Депсинувчи оёқ эса пастга тушади. Гавда горизонтал ҳолатда эканида тўп орқага тепилади. Олдин икки қўл, кейин кўрак ерга тегади. 1 7-расм. Бошдан ошириб қайчисимон зарба бериш 1 8-расм. Ярим учиш ҳолатида зарба бериш 40

Эндигина сапчиган тўпни тепиш, одатда, у ердан салгина сапчиган заҳоти бажарилади. Бундай тепишни оёқ юзининг ўрта ва ташқи қисми билан бажарган маъқул (18-расм). Бунда тўп ерга тушадиган жойни тўғри мўлжаллаб, таянч оёқни мумкин қадар шу жойга яқинроқ қўйиш жуда муҳим. Зарба бериш ҳаракати тўп ерга теккунгача бўлган пайтдан бошланади. Зарбанинг ўзи эса бевосита тўп ердан сапчиб қайтган заҳоти берилади. Зарба пайтида болдир қатъиян вертикал, оёқ кафти максимал букилган (оёқ учи пастга қараб чўзилган) бўлади. Суриб бориш вақтида ҳам оёқнинг шу ҳолатини сақлаш керак, бу паст таректорияли қилиб тепиш имконини беради. Агар таянч оёқ тўп чизиғидан анчагина оралиқда қўйилган бўлиб, «қийин» тўп тепиладиган бўлса, ана шу шартга риоя қилиш айниқса муҳим. Тўпга калла билан зарба бериш Бу техник усул ўйиндаги му ҳ им восита ҳ исобланади. Тўпга калла қ ўйиш ўйин жараёнида якунловчи зарба беришда ҳ ам, шерикларига тўп оширишда ҳ ам қ ўлланилади. Пешона билан зарба бериш ва шунинг вариантлари бу усулдаги энг кўп фойдаланиладиган усуллардир. Аммо ўйин вазиятлари шунчалик кўп, тўпнинг йўналиши, таекторияси ва тезлиги шу қ адар хилма-хилки, ўйин жараёнида калла билан зарба беришнинг асосий усули вариантларини ишлатиш имконияти бўлмайдиган пайтлар ҳ ам учраб туради. Бундай пайтларда чакка билан, энса билан, бошнинг тепа қ исми билан зарба бериш усуллари анча самара беради. Биро қ футбол уйинида бундай зарбалар спортчилар томонидан камдан - кам қ ўлланилади, шунинг учун уларни махсус қ араб чи қ маймиз. Калла билан тўпга зарба бериш тайёрлов, ишчи ва якунловчи фазаларни ўз ичига олади. 41

Пешона билан зарб беришда каллани олд - ор қ а текисликда анчагина ор қ ага тортиш катта куч билан калла уриш имконини беради. Шунда учиб келаётган тўпни, мўлжал қ илинадиган нишонни кўриб туриш мумкин, бу эса муайян даражада зарба ани қ чи қ ишига сабаб бўлади. Ўйиндаги вазиятга қ араб пешона билан зарба беришнинг икки хил варианти қ ўлланилади: сакрамай зарба бериш ва сакраб зарба бериш. Сакрамай пешона билан зарба беришдаги дастлабки ҳ олат кичикро қ (50- 70 см) одимлаб тик туришдир. Каллани ор қ ага тортишда ўйинчи гавдасини ор қ ага энгаштиради, ор қ адаги оё ғ ини букиб, гавда о ғ ирлигини шу оё ққ а ўтказади. Қўллар тирсакдан сал букилган бўлади ( 1 9-расм). Зарба бериш ҳ аракати ор қ ада турган оёқни тў ғ рилаш ва гавдани ростлашда н бошланиб, калланинг ол ғ а томон кескин ҳ аракати билан тугалланади. Гавданинг о ғ ирлиги олдиндаги оё ққ а ўтказилади. Сакраб пешона билан зарба бериш бир оё қ ёки икки оё қ да депсиниб, ю қ орига қ араб бажарилади( 2 0-расм). Сакраш зарбанинг тайёрлов фазаси бў - лади. Тирсаги сал букилади ва қ ўллар кўкраккача шиддат билан кўтарилади, бу эса пировардида с акраш биландлигини оширишга ёрдам беради. Депсин - ган за ҳ оти калла орқага тортилади–гавда ор қ ага энгаштирилади. Зарба бериш ҳа ракати сакраш энг ю қ ори ну қ тага етганда ёки сал олдинро қ бошланади. 1 9-расм. Пешонанинг уртаси билан 2 0-расм. Сакраб туриб пешонанинг зарба бериш ўртаси билан зарба бериш 42

Тўпнинг учиб келаётган таректорияси билан сакрашни аниқ мўлжал қилиш керак. Тўпга зарба беришни сакрашнинг энг ю қ ори ну қ тасида ва гавда билан калла фронтал текисликдан ўтаётган пайтда бажариш лозим. Ерга оё қ учида тушилади, амортизация бўлсин учун оё қ лар сал букилади. Бурилиб пешона билан зарба бериш тўпнинг учиш траекториясини ўзгартириш керак бўлганда қ ўлланилади ( 2 1-расм). Бу усул билан сакрамай зарба берганда ор қ ага энгашилади ва айни ва қ тда гавда зарба мўлжал қ илинган томонга (кўпинча 900 гача) бурилади. 30-50 см орали қ да бир -бирига параллел турган оёқлар ҳ ам гавда билан бирга бурилади. Оё қ лар учида бурилиш қ улайро қ . Шунда сакра май пешона билан зарба бергандаги сингари ҳ олат юзага келади. Шунинг учун бу зарбанинг фазалари ҳ ам, уларга бўлган талаблар ҳ ам ю қ орида кўрг а н усулимизда қ андай бўлса шундай. 2 1-расм. Бурилиб пешонанинг ўртаси Билан зарба бериш Сакраб туриб бурилиб зарба беришда депсинган заҳоти бутун гавда зарба бериладиган томонга бурилиб, айни вақтда гавданинг юқори қисми орқага энгашади. Шундан кейинги ҳаракатлар сакраб пешона билан зарба бергандаги сингари бўлади. Чакка билан зарба бериш тўп ўйинчи ён томонидан учиб келаётган бўлиб, бурилиб пешона билан зарба беришнинг иложи бўлмаганда ишлатилади. 43

Бу усул билан сакрамай зарба беришда дастлабки ҳолат оёқларни кериб (30-50 см ) тик туришдир. Агар тўп чап томондан келётган бўлса, зарба беришга чоғланиш учун гавда ўнг томонга энгаштирилади (22-расм). Бунда ўнг оёқнинг тўпиқ ва тизза бўғимлари букилади. Гавда оғирлиги шу оёққа ўтказилади. Бош тўп томонга бурилади. Зарба бериш ҳаракати оёқни ёзиб ва гавдани ростлашдан бошланади. Гавда оғирлиги чап оёқққа ўтказилади. Зарба бериш пешонанинг дўнг жойига тўғри келади. 22-расм. Пешонанинг чеккаси билан зарба бериш Сакраб зарба беришнинг тайёрлов фазасида депсингандан кейин зарба беришга чоғланиш учун гавда фронтал текисликда нишонга қарши томонга энгаштирилади. Зарба бериш ҳаракати олдин чўзилган мушакларни кескин қисқартириш ҳисобига бажарилади. Зарба сакрашнинг энг юқори нуқтасида берилади (23-расм). 23-расм. Сакраб туриб пешонанинг чеккаси билан зарба бериш 44

Йиқила туриб тўпга калла билан зарба бериш ҳара-катлари калла билан зарба беришдаги юқорида тасвирланган ҳаракатлардан бутунлай фарқ қилади (24-расм). 24 - расм. Йиқила туриб бош билан зарба бериш. Зарбанинг тайёрлов фазаси депсиниш ва учишнинг кичик фазаси ҳисобланади. Югуриб келишнинг сўнгги 3-4 қадамида гавда бир қадар олдинга энгаша боради. Депсиниш тўп билан тўқнашиш кутилган томонга бир оёқда бажарилади. Ўйинчи ерга пареллел учиб боради. Қўллар тирсакдан букилган. Тўпнинг ҳаракати назарда тутилади. Зарба берилганда, футболчининг массаси ва учиш тезлиги тўпга ўтади. Зарба пешона билан ёки чакка билан берилади. Пешона билан зарба беришда гавданинг учиш йўналиши билан зарба бериш нишони бир чизиқда бўлади. Чакка билан зарба беришда тўп кўпинча сирпаниб кетиб, унинг траекторияси б у тунлай ўзгариб қ ол иши мумкин. Якунловчи фаза ерга тушиш бўлиб, бунда ўйинчи сал букилган таранг қ ўлларига тиралиб тушади. Қ ўллар амортизация қ илиб букиладида, кейин кўкракдан қ орин, оё ққ а юмалаб ўтилади. 60-100 см баландликда учиб келаётган тўпга йи қ ила туриб калла билан зарба берса бўлади. Тўпга етиш қ ийин бўлиб, бош қ а техник усул ва усуллардан фойдаланиш муш ку л бўлиб кол ганида, ана шу усул анча са м арали бўлади. 45

Футбол ўйинидаги алдамчи ҳаракатлар финтлар. Футбол техникасини рақиб билан бевосита яккама-якка курашда бажа- риладиган усуллар гуруҳи алдаш ҳаракатлари (финтлар) ни ташкил этади. Финтлар рақиб қаршилигини енгиш ва ўйинни давом эттириш учун қулай шароит яратиш мақсадида ишлатилади. Финтлардан фойдаланиш ҳужумда ҳам, ҳимояда ҳам кўп тактик масалаларни муваффақиятли ҳал қилиш имконини беради. 25 - расм. Финтларнинг таснифланиш 46

Футбол техникасида алдаш ҳаракатларининг қўйидаги асосий усуллари кўзга ташланади: «қоча туриб» алдаш, «зарба бериб» алдаш, «тўпни тўхтатиб» алдаш. Бу финтларни ва уларнинг турларини бажаришнинг хилма- хил усуллари бор. Финтларнинг таснифи 25 - расмда берилган. Алдаш ҳаракатлари техникасини таҳлил қилганда, иккита умумий босқич ажратиб кўрсатилади. Булардан бири тайёрлов босқичи бўлса, иккинчиси асл ниятни амалга ошириш босқичидир. Алдаш ҳаракатлари биринчи босқичда рақибда қаршилик кўрсатиш учун жавоб реакцияси уйғотишга қаратилган бўлади. Шу босқичдаги ҳаракатни табиийлиги рақиб- нинг жавоб реакцияси қандай бўлишини белгилаб беради. Иккинчи босқичда алдаш ҳаракатига жавобан рақиб реакциясидан кейин футболчининг асл ния- ти амалга оширилади. Ўйиндаги вазият ва тактик мулоҳазаларга қараб вари- антларнинг кўп бўлиши асл ниятни амалга ошириш босқичига хос хусусият- дир. Финтларни бажаришда тўп билан (олға, ўнгга, чапга, орқага) қочиб қолиш, тўпни олиб қочиш, келаётган тўпга тегмай шеригига ўтказиб юбориш ҳамда шуларнинг биргаликдаги турли вариантлари қўлланилади. Алдаш ҳаракати биринчи босқичининг тезлиги қўлланилаётган техник усулнинг тайёрлов босқичини табиий қилиб бажариш учун зарур бўлган вақт билан белгиланади. Иккинчи босқични бажариш тезлиги эса тактик шароитга боғлиқ бўлиб, одатда, максимумга яқин бўлади. « Қочиб қолиш» финти. Турли усулларда бажарила-диган бу техник усул ҳаракат йўналишини тўсатдан ва тез ўзгартириш принципига асосланган. Ўйинчи тайёрлов босқичида муайян йўналишда рақибдан қочиб қолмоқчи бўлгандай ҳаракат қилади. Рақиб ҳам шу томонга интилиб, унинг ўтмоқчи бўлган зонасини тўсиб чиқмоқчи бўлади. Ўйинчи асл ниятини амалга ошириш босқичида тезда ҳаракат йўналишини ўзгартириб, тўпни қарама-қарши томонга олиб қочади. Оёқни тўп устидан ўтказиб «қочиш». Бу финт кўпинча рақиб орқадан ҳужум қилганда қўлланилади (26-расм). Тўпни эгаллаб турган ўйинчи 47

тайёрлов ҳаракатларида ўзини ён томонга кетмоқчидай кўрсатади. Гавдасини чап томонга буради, ўнг оёғини чалиштириб тўп устидан ўтказадида, чап томонга ташланади. Орқадан хужум қилаётган рақиб тўпни кўрмайди. Ўйинчига эргашиб у ҳам чапга ташланади. Шу пайтда тўпни эгаллаб турган ўйинчи тезлик билан ўнгга айланиб, тўпни оёқ юзининг ташқи қисми билан олға йўналтирадида, кейин ўйиндаги вазиятга қараб ҳаракатини давом эттиради. 26-расм. Оёқни тўп устидан ўтказиб «кетиш» финти Тўпни «тепиб» финт қилиш. Ушбу финтни бажаришнинг баъзи хусу- сиятларини кўриб чиқамиз. Яккама-якка тортишувда қатнашаётган рақиб рўпарадан ёки олдиндан – сал ён томондан келаётган бўлса, унга яқинла- шаётиб, зарба берувчи оёқ орқага тортилади. Бундай ҳолат тўп нишонга тепилиши ёки узатиб юборилишидан далолат беради. Буни кўрган рақиб тўпни тортиб олишга ёки тўп учиб ўтиши керак бўлган зонани тўсишга ҳаракат қилади. Бунинг учун у ҳаракатни секинлаштирадиган ва тўхтатиб қўядиган ташланиш, шпагат, сирпаниш ҳаракатларини бажаради. Бундан ташқари, шундай ҳолатлардан яккама-якка тортишув ҳаракатларига ўтиш учун бир қадар вақт керак бўлади. Ўйиндаги вазият, шериклар - у рақиб- ларининг туриши, қаршилик кўрсатаётган рақибнинг ҳолатини қандайлигига қараб, асл рақибдан олдинга, ўнгга, чапга ёки орқага қочиб кетилади. 27 расм. 48

27-расм. Оёқ билан « зарба бериш » финти Борди - ю, тўп узатилган бўлиб, шериклардан бири тўпнинг ҳаракат йўлида ( қ улайро қ ) вазиятда турган бўлса, асл ниятни амалга ошириш босқичида тўп очи қ турган шерикка ўтказиб юборилади. Тўпга бош б илан «уриб» финт қ илиш . Тайёрлов босқичида тўпга бош б илан зарба бериладиган дастлабки ҳолат эгалланади, гавда орқага энгаштирилиб, зарба бермо қ чидек ҳаракат қ илинади ( 28 -расм). Тўп олаётган ўйинчининг олдида ёки ён томонида бўлган рақиб буни кўриб, зарба берилишини кутиб тўхтайди ёки тўп учиб кетиши керак бўлган томонга ҳаракатланади. Ўйинчи бош уриш ўрнига уз тактик режасини амалга ошириб, тўпни кўкрак б илан тўхтатади ёки тўпни тегмай ўтказиб юбориб, кейин 1800 айланади ва тўпни эгаллаб олади. 28 - расм. Тўпга бош б илан «зарба бериш» финти II. 2. Футбол ўйинида дарвозабоннинг ўйин техникаси 49

Даврвозабоннинг ўйин техникаси майдон ўйинчисининг ўйин техника- сидан тубдан фарқ қилади. Бу дарвозабонга қоидага биноан жарима майдони ичида қўл билан тўп ўйнашга рухсат этилгани билан боғлиқдир. 29 - расм. Дарвозабон техникасининг таснифи . Қуйидаги усуллар гуруҳи дарвозабоннинг ўйин техникасига киради: тўпни илиб олиш, қайтариш, ўтказиб юбориш ва ташлаш. 29-расм. Ўйинда шериклар ва рақиб командаси ўйинчиларнинг қаерда турганига, шунингдек, тўп ҳаракатининг йўналиши, траекторияси ва тезлигига қараб дарвозабон ҳаракатининг хилма-хил усуллари, усул ва турлари қўлланилади. 50

Ўйин жараёнида дарвозабон майдон ўйинчиси ихтиёридаги керакли техник усуллардан фойдаланаверади. Техник усулларнинг муваффақиятли бажарилиши кўп жиҳатдан дарвозабоннинг ҳаракатга қанчалик тайёр турганлиги билан белгиланади. Дарвозабоннинг тўғри дастлабки ҳолатда бўлиши унинг ҳаракатга тайёр эканлиги омилларидандир. Бундай дастлабки ҳолат оёқларни елка кенглигида кериб, сал букиб туриш билан ифодаланади. Ярим букик қўллар кўкрак баландлигида олдинга узатилган. Кафтлар олға томон ичкарига қараган. Бармоқлар сал бўшаштирилган. Дастлабки ҳолатнинг тўғри бўлиши дарвозабонга оғирлик маркази ўқини тезлик билан таянч сатҳидан ташқари чиқариб олиб, лозим бўлган ҳаракатларни оддий, жуфтлама ёки чалиштирма қадам ташлаб, сакраб ва йиқилиб бажариш имконини беради. Тўпни илиб олиш Тўпни илиб олиш дарвозабон ўйин техникасининг асосий воситаси булиб кўпинча икки қўллаб амалга оширилади. Тўпнинг йўналиши, траекторияси ва тезлиги қандайлигига қараб, уни пастдан, юқоридан ёки ёндан илиб ушлаб олинади. Дарвозабондан анчагина наридан учиб бораётган тўплар йиқила туриб олинади. Тўпни пастдан илиб олиш дарвозабон томон юмалаб келаётган, юқори- дан тушиб келаётган ва паст (кўкрак баландлигида) учиб келаётган тўпларни эгаллаб олишда қўлланилади. Юмалаб келаётган тўпни илиб олишнинг тайёрлов босқичида дарвозабон олдинга энгашиб, қўлларини пастга туширади (30 - расм). Бунда кафтлар тўпга қараган, сал ёзиқ, ярим букик бармоқлар ерга тегай деб туради. Қўллар ҳаддан ташқари таранг тутилмаслиги керак. Оёқлар жуфтланган, ҳеч букилмаган ёки сал букилган бўлади. Ишчи босқич шундан иборатки, тўпнинг қўлга тегиши пайтида бармоқлар уни остидан тутиб олади, қўллар тирсакдан букилиб, тўпни қорин томон торта бошлайди. Пастга туширилган қўллар вазнининг амортизацияси 51

таъсири ва букилиши ҳисобига тўпнинг тезлиги сўндирилади. Якунловчи босқичда дарвозабон қ аддини ростлайди. 30 - расм. Думалаб келаётган тўпни пастдан илиш . Ҳозирги замон футболида юмалаб келаётган тўпни икки қўллаб пастдан илиб олишнинг бошқа вариантлари ҳам қўлланилади. Бу вариантнинг хусусияти шундаки, унда олдинга энгашиш ўрнига тахминан 50-800 ташқарига бурилган бир оёққа чўнқайилади. Тиззаси анчагина буқилиб, учига таяниб турилган иккинчи оёқ ҳам ташқарига бурилади. Пастга туширилган қўлларнинг кафти тўпга тўғриланган бўлади. Тўпни бевосита илиб олиш юқорида тасвирланган вариантдаги сингари бўлади. Якунловчи босқичда оёқларни буриш ва тўғрилаш ҳисобига дарвозабон қаддини ростлаб, кейинги ҳаракатлар учун керакли дастлабки ҳолатни олади. Тўсиқнинг страховка қилиш сатҳи анчагина бўлгани учун тўп илиб олишнинг бу варианти динамик ишончлироқдир. Паст учиб келаётган ва дарвозабоннинг олд томонида юқоридан тушиб келаётган тўпларни илиб олишда тайёрлов босқичида салгина букилган қўллар кафтлари олдинга қаратилиб, тўп қаршисига узатилади (31-расм). Бармоқлар бир оз ёзиқ ва ярим букик бўлади. Айни вақтда гавда озроққина олдинга энгашади, оёқлар эса сал букилади. Оёқларнинг қай даражада буки- 52

лиши тўпнинг учиб келиш траекториясига боғлиқ. Тўп қўлга тегиши пайтида дарвозабон уни остидан бармоқлари билан тутиб оладида, қорни ёки кўкраги томон торта бошлайди. Тўп анчагина тез келаётган бўлса, оёқларни тўғрилаш ва гавдани олдинга энгаштириш ҳисобига орқага томон қўшимча сўндирувчи ҳаракат қилинади. 31 - расм. Учиб келаётган тўпни пастдан илиш. Ўйин жараёнида дарвозабоннинг ён томонига юмалаб ва паст учиб келаётган, шунингдек, унинг олд томонида анча нарига тушаётган тўпларни илишга ҳам тўғри келади. Бундай ҳолларда олдин тўпнинг ҳаракат йўналиши томонга қараб жилиш керак. Бу иш югуриш қадами, жуфтлама қадам ёки чалиштирма қадам билан, шунингдек, кўпроқ бир оёқда депсиниб юқорига, олдинга – юқорига ёки ён томонга юқорига сакраш билан амалга оширилади. Шундан кейинги ҳаракатлар тизимининг таҳлили юқорида берилган. Тўпни юқоридан илиб олиш ўртача траекторияда учиб келаётган, шунингдек, баланд учиб келаётган ва пастга тушиб келаётган тўпларни эгаллаб олиш учун қўлланилади (32 - расм). 53

32 -расм. Тўпни юқоридан илиш Дарвозабон тайёрлов босқичида дастлабки ҳолатни эгаллаётганда қўлларни сал букиб, олдинга ёки юқорига – олдинга узатади. Олдинга қаратилган кафтларнинг бармоқ-лари ёзиқ, ярим букилган бўлиб, «ярим айлана» сингари шакл ҳосил қилиб туради. Бош бармоқлар бир - биридан унча узоқ бўлмайди (3 - 5 см дан ошмайди). Ишчи босқичда тўпнинг қўлга тегиши пайтида бармоқлар уни сал олдиндан – ёнидан тутиб олади, бармоқлар бир-бирига салгина яқинлашади. Бармоқларнинг сўндирувчи ҳаракати ва қўлларнинг букилиши ҳисобига тўпнинг тезлиги сўндирилади. Якунловчи босқичда дарвозабон қўлларини максимал даражада букиб, тўпни энг қ ис қ а йўл билан кўкрагига тортади. Ўйин шароитида дарвозабон тўпни, асосан, у учиб келаётган томонга керагича жилганидан кейингина илиб олади. Бунинг учун ҳаракатланиш техникасини турли усуллари ва уларни бирга қ ўшилган вариантлари қўлла- нилади. Баланд тўпларни, яъни баланд траекторияда учиб келаётган тўпларни қўлга киритиш учун сакраб икки қўллаб юқоридан илиб олиш қўлланилади ( 33 -расм). Тўпнинг учиш йўналишига қ араб бир ёки икки оёқда депсиниб юқорига, юқорига – олдинга ёки юқорига – ёнга сакралади. Ҳаракатланаётган пайтда асосан бир оёқда, жойда турганда эса икки оёқда депсиниб сакралади. Депсиниш пайтида қўллар силкиниш ҳаракатини қ илиб, тўп томон юқорига узатилади. Тўпни илиб олгач оёқлар бир оз букилиб, ерга тушилади. 54

33 -расм. Тўпни сакраб туриб юқоридан илиш Тўпни ёндан илиб олиш дарвозабоннинг ён томонига ўртача траекто- рияда учиб келаётган тўпларни қўлга киритиш учун қўлланилади (34 - расм). Тайёрлов босқичида қўллар олдинга – ёнга, яъни тўп учиб келаётган томонга узатилади. Панжалар деярли параллел, бармоқлар сал ёзиқ ва ярим букик. Гавданинг оғирлиги тўп илинадиган томондаги оёққа узатилади. Гавда ҳам шу томонга сал бурилади. Ишчи ва якунловчи босқичлар бажарилиш тузилмаси жи ҳ атидан тўпни юқоридан икки қўллаб илиб олишдагига ўхшайди. Тўпни йиқила туриб илиб олиш дарвозабондан четга қўққисдан, аниқ, гоҳо эса жуда қаттиқ йўналтирилган тўпларни қўлга киритишнинг самарали воситасидир. Тўп узатилганда ушлаб қолиш ва рақиб оёғидаги тўпни олиб қўйишда қўлланилади. Йи қ ила туриб тўп илишнинг икки варианти бор: учиш босқичисиз илиш ва учиш босқичи бўлган илиш. 34 - расм. Тўпни ён томондан илиш 55

Биринчи вариант, одатда, дарвозабоннинг ён томонига ундан 2-2,5 м нарида юмалаб ёки паст учиб келаётган тўпларни илиб олиш учун қўлланилади (35-расм). Тайёрлов босқичида тўп ҳаракати томонга катта қадам ташланади. Тўпга яқин турган оёқ қ атти қ букилади. Оғирлик марка- зининг ў қ и таянч сат ҳ идан чи қ арилиб, пастро қ туширилади. Қўллар тўп томон кескин узатилади. Бу гавданинг ҳаракатланишига ҳам, йиқилишга ҳам ёрдам беради. Ерга тушиш бундай тартибда бўлади: олдин оёқнинг болдир қисми, кейин тос - сон ва гавданинг ён қисмлари ерга тегади. Параллел узатилган қўллар тўп йўлини тўсиб чиқади. Панжаларнинг туриши, шунингдек, бевосита тўп илиб олиш йи қ илмай икки қўллаб юқоридан илишда қ андай бўлса, шундай. Дарвозабон ғ ужанак бўлаётганда қўлларини букиб, тўпни кўкрагига тортади. Айни вақтда оёқларини ҳам букади. 35 -расм. Тўпни йиқилиб (учиш босқичисиз) илиш 56

36 -расм. Тўпни йиқилиб (учиш босқичи билан) илиш Дарвозабондан анча нарида думалаб ва учиб келаётган тўпларни илиб олиш учун учиш босқичи бўлган йиқилиш қўлланилади ( 36 -расм). Дастлабки босқичда дарвозабон учиб келаётган томонга тезда битта ё иккита жуфтлама ёки чалиштирма қадам ташлайди. Бундай пайтда қ айси ҳаракатланиш усулини танлаш ва ундан фойдаланиш дарвозабоннинг ҳ осил қ илган шахсий кўникмаларига боғлиқ. Депсинишга тайёрланиш гавдани олдинга энгаштириб, оғирлик маркази ў қ ини таянч сат ҳ идан четга чиқаришдан бошланади. Тўп келаётган томонга яқин оёқда депсинилади. Қўллар тўп томонга кескин узатилади. Уларнинг ҳаракати ва иккинчи оёқнинг силкиб букилиши депсиниш кучи оши-шига ёрдам беради. Депсиниш бурчагининг қандай бўлиши тўпнинг учиш баландлигига боғлиқ. Баланд келаётган тўпларни илиб олишда юқорилаб ён томонга, ўртача баландликда келаётганларини илишда эса ён томонга депсиниб чи қ илади. Думалаб келаётган ва паст учиб келаётган тўпларни илиб олишда гавда кўпро қ энгашади, депсинувчи оёқ Яна ҳам чуқурроқ букилади, дарвозабоннинг учиш траекторияси паст, ер билан параллел бўлади. Тўп дарвозабоннинг учиш босқичида илиб олинади. Тўп қўлга киритилганидан кейин ғ ужанак бўлинади, бу олд - орқа ў қ и атрофида ол ғ а томон айланишга олиб келади. Тортиш кучи таъсирида қ ўйидаги тартибда ерга тушилади: олдин билак, кейин елка, гавда ва тоснинг ён қисмлари, оёқлар. Ҳамиша футболда дарвозабон ярим жамоа ҳисобланиб келинган. Бунинг сабаби ўйинчилар томонидан йўл қ ўйилган ҳатони тўғрилашда унда имконият бўлади, Кўпинча ушбу имкониятлардан улар тўғри фойдаланиб жамоани му қ аррар голдан саклаб қ оладилар. 57

Х У Л О С А Футболчиларнинг ҳаракатланиш техникаси югуриш, сакраш, тўхташ, бурилиш каби усуллар гуруҳини ўз ичига олади. Агар шуғулланувчилар ю қ орида биз келтирган махсус маш қ лардан унумли фойдалан ганда : 1.Оддий, тисарилиб, чалиштирма ва жуфтлама қадам ташлаб югуришларни такрор - такрор бажарганда; 2 Бир оёқда депсиниб, икки оёқда депсиниб сакрашларни такрор- такрор бажарганда; 3. Ташланиб сакраб тўхташларни такрор - такрор бажарганда; 4. Дипсиниб, сакраб, таянч оёқда бурилишларни такрор - такрор бажар- ганда; Футболдаги тўпни тўхтатиш, тўпни қабул қилиш ва уни эгаллаш каби техник усулларни бажара олиш қобилиятига эга бўладилар. Футболда тўпни тўхтатиш тўпни қабул қилиш ва уни эгаллаш воситаси бўлиб хизмат қилади. Тўпни тўхтатишдан мақсад кейинги керакли ҳаракат- ларни амалга ошириш учун думалаб ёки учиб келаётган тўпнинг тезлигини сўндиришдан иборат. Агар шуғулланувчилар: 5. Тўхтатишларни таянч оёқ билан, оёқ кафтининг ички томони билан, оёқ юзасининг ўрта қисми билан, сон билан,оёқ юзасининг ички қисми билан, оёқ кафтининг ташқи томони билан; 6. Гавданинг кўкрак қисми билан, қорин билан; 58

7. Бошнинг пешона қисми билан бажаришни такомиллаштирсалар футболдаги кейинги керакли ҳаракатларни давом эттиришни амалга ошириша оладилар. Футбол ўйинида тўпга зарба бериш энг муҳум техник усуллар ҳисобланади. Берилган зарбалар эвазигагина кўзланган мақсадга эришиш мумкин. Зарба бериш натижасидагина дарвозага тўп киритилади. Шуғулланувчилар қўйидаги зарба бериш усулларини ўзлаштирган билишлари шарт: 8. Оёқ кафтини ички томони билан, оёқ кафтининг ички қисми билан, оёқ юзининг ўрта қисми билан, оёқ юзининг ташқи қисми билан, оёқ учи билан, товон билан; 9. Бошнинг пешона қисмини ўртаси билан, бошнинг пешона қисмини чеккаси билан. Бу машқлар жойида туриб, ҳаракатда, сакраб, бурилиб, бошдан оши- риб, турли траектория ва йўналишдаги думалаб ёки учиб келаётган тўпларга зарба бериб бажарилади. Футболда дарвозабоннинг ҳаракатлари ҳам муҳум ўрин тутади, шу сабаб унинг ҳаракатлари ҳам ўрганилиб борилади. Дарвозабоннинг ўйин техникаси майдон ўйинчисининг ўйин техникасидан тубдан фарқ қилади. Бу дарвозабонга қоидага биноан жарима майдони ичида қўл билан тўп ўйнашга рухсат этилгани билан боғлиқдир. Қўйидаги усуллар гуруҳи дарвозабоннинг ўйин техникасига киради: -тўпни илиб олиш, -қайтариш, -ўтказиб юбориш -ташлаш. Шундай қилиб кичик синфлар учун ўқув дастурининг футбол бўлими бўйича соатлар тақсимоти, чораклик футбол дарси мавзулари тўлалигича 59

бажарилса шу ғ улланувчилар футбол ўйини техникасини мукаммал эгаллашга эришиш мумкин. ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР 1. Футбол. Физкултура институтлари учун дарслик. Тошкент, “Ўқитувчи”, 1986 йил. 2. Футбол ўйин техникаси. Тошкент, 1999 йил. 3. Исеев Ш.Т. Футбол жамоаларининг ғалаба қозонишида футболчиларнинг стандарт вазиятларидан самарали фойдаланиши. «Педагогик таълим». Ж. № 2, 2003 йил. 4.Курбанов О.А. Футбол бўйича XVII жаҳон Чемпионати ўйинларида берилган якуний зарбаларининг самарадорлиги таҳлили. Педа гогик таълим, Ж., № 5, 2003. 5. Нуримов Р.И. Ёш футболчиларни техник ва тактик тайёрлаш. Ўқув қўлланма. Тошкент, 2005. 6. Акрамов Р.А. Отбор и подготовка юных футболистов. Учебное пособие. Ташкент, «Медицина», 1989. 7. Исеев Ш.Т. Анализ атакующих действий футболистов высокой квали - фикации. Ж. Фан-Спортга № 1, 2004. 8. Качани Л. Горский Л. Машғулот футболистов. Перевод со словац., Братислава, Спорт, 1984. 9. Кошбахтиев . И.А.Управление подготовкой футболистов высокой квалификации. Ташкент, Гротекс, 1998. 60

10. Нуримов Р.И. Совершенствование тактических действий футболистов высокой квалификации. Учебное пособие, Ташкент, 2000. 11. Нуримов . Р.И.Технико-тактическая и физическая подготовка квалифицированных футболистов. Учебное пособие. Ташкент, 2001. 12. Нуримов З.Р. Совершенствование групповых тактических действий футболистов. Учебное пособие. Ташкент, 2005. 61

Похожие

Умумий ўрта таълим мактабларининг V – IX синф ўқувчиларини футбол ўйини техникасига ўргатиш

Мактаб ўқувчиларини дарсдан ташқари пайтларда футбол билан шуғуллантириш.

Касб - хунар коллежлари жисмоний тарбия дарсларида волейбол ўйинини ургатиш услубиёти

Юқори синф уқувчилари билан волейбол дарсларини ташкил қилиш ва ӯтказиш

Бошланғич синф кар болаларни ақлий ривожланишини амалга ошириш йўллари