Bo‘lajak o‘qituvchilarni matnli algebraik masalalar yechishni o‘rgatish - Педагогиka - Дипломные работы

Bo‘lajak o‘qituvchilarni matnli algebraik masalalar yechishni o‘rgatish

Загружено в:

29.09.2019

Скачано:

0

Размер:

552 KB

Bo‘lajak o‘qituvchilarni matnli algebraik masalalar yechishni o‘rgatish 1

REJA 1. So‘z boshi 2. Algebraik masala haqida tushuncha 3. Algebraik masalalarning klassifikatsiyalash 4. Algebraik masalalarni yechish usullari haqida tushuncha 5. Algebraik masalalarning yechish metodikasi 6. Algebraik masalalarning tuzish va yechishning ahamiyati 7. Xulosa. 2

SO‘Z BOSHI Ta’lim jarayonining muhim va asosiy vazifalaridan biri o‘quvchilarning olgan nazariy bilimlarini hayotda, amaliy masalalarni hal qilishda to‘g‘ri qo‘llay bilishlarini, bu borada ularning o‘quv, malaka va mahoratlarini rivojlantirib borishdan iborat. O‘quvchilar matematik bilimlarining darajasi va puxtaligi asosan ularning masalalar, ayniqsa ixtiyoriy yoki umumiy mavzular yuzasidan matnni masalalarni ongli va ratsional usulda yecha olish iqtidorlariga qarab belgilanadi. Zotan bilishning so‘nggi bosqichi ham nazariy bilimlarning amaldagi tatbiqi hisoblanadi. Bu sohada hali ko‘pgina nuqtalarning mavjudligi hech kimga sir emas. O‘quvchilar masalani to‘g‘ri va chuqur tushunish, ma’lum va noma’lumlarni idrok etish va yechishni sistemali yo‘naltirishda ko‘pincha ojizlik qiladilar. O‘quvchilarning fikrlash darajalarini o‘stirish, masala yechishda qobiliyatlarini rivojlantirishda sinf va sinfdan tashqari mustaqil mashg‘ulot, uyda masalalar yechishga odatlantirilib borishini ahamiyati g‘oyat kattadir. Mustaqil ishning bunday formasi samaradorlik jihatidan kitob bo‘yicha nazariy masalalarni mustaqil o‘rganishga qaraganda ancha ustun turadi. Chunki, kitob bo‘yicha nazariy masalalarni o‘rganishda o‘quvchilar boshqa kishining fikr va mulohazalarini o‘zlashtiradilar, masala yechishda esa o‘zlarining shaxsiy bilim va iqtidorlariga asoslanadilar. Lekin tayyor masalalarni yechish u har qanchap maqsadga muvofiq, ratsional usulda yaxshi bajarilgan bo‘lsada, o‘quvchilarning odatiy imkoniyatlarini to‘liq ochib bera olmaydi. Tayyor masalalarni yechishda o‘quvchilarning diqqa e’tibori faqat masala yechimini izlashga qaratiladi, xolos. Masala yechishni to‘liq xal qilish shartlaridan biri uning yechimini tekshirishdir. Masalalar yechishda bu bosqichga juda kam e’tibor beriladi, faqat kitobdagi javobni keltirib chiqarish bilan cheklaniladi. 3

Javobi berilmagan masalalarda - Buning bilan o‘quvchilarning masala yechishdagi ijodiy fikrlash imkoniyatlarini chegaralabb qo‘ygan bo‘lamiz. Masala yechimini tekshirish sistemali bo‘lmasa-da, ayrim vaqtlarda uning turli usullari bilan o‘quvchilarni tanishtirib borish, ular bilimidagi sayozlikni to‘ldiradi, masala yechishda mavjud bo‘lgan ta’limda ijodiy dushman bo‘lgan formalizmni cheklaydi, bilim sifatini oshiradi, o‘z-o‘zini nazorat qilishga yo‘llaydi. Algebraik misol va masalalarni yechishda tekshirishning ba’zi usullari bilan o‘quvchilarni tanishtirilsada, geometrik mazmundagi masalalarning yechimini tekshirib ko‘rishni mutlaqo bajarolmaydi desak mubolag‘a yoki xato qilgan bo‘lamiz. Kuzatish shuni ko‘rsatadiki, keyingi vaqtlarda algebraik misollar o‘rgatilib masalalar yechishga juda kam e’tibor berilmoqda, aniqrog‘ini aytgan yechtirilmaydi xam. O‘quvchilarga har xil mazmundagi tipik va tipik bo‘lmagan algebraik masalalarni yechishga o‘rgatish uchun avvalam bor o‘qituvchining o‘zi tayyor bo‘lishi shart. O‘quvchilarning har qanday mazmundagi matematik masalalarni jumladan algebraik masalalarni yecha bilish qanchalik zarur va shart bo‘lsa, bo‘lg‘usi matematik o‘qituvchi uchun esa undanda ko‘proq zarur va shartdir. Chunki o‘qituvchi masala yechishning metodlarini bilgandagina o‘quvchilarga optimal ravishda o‘rgata oladi. Shu o‘rinda shuni ham ochiq aytib, tan olish kerakki, bu masalaga oliy o‘quv yurtlarida masalalarni yechish metodikasini o‘rgatishga kam e’tibor qaratilgan. Shuning uchun bitiruvchi maktab elementlar matematika kursi misol va masalalar yechish bo‘yicha talab darajasi tayyor emasligimizni tan olmog‘imiz kerak. Ushbu bitiruv malakaviy ishda bo‘lg‘usi yosh matematik o‘qituvchilarga matnli algebraik masalalarni yechishni o‘rgatish bo‘yicha shaxsiy fikrlarimizni bayon etamiz. 4

Aslini olganda to‘rt yil davomida maktab, akademik litsey va kasb-hunar kollejlari dastur asosida misol va masalalarni yechish ko‘nikma va malakasi shakllantirilgan bo‘lishi hamda masalalar, jumladan algebraik masalalarni yechish metodikasi bilan har tomonlama tanish bo‘lmoqlari maqsadga muvofiqdir. 5

B ITIRUV MALAKAVIY ISHNING MAQSAD VA VAZIFASI Matnli algebraik masalaning mohiyatini tushunish va turli tipdagi algebraik masalalarni yechish metodlari bo‘yicha berish asosiy maqsad hisoblanadi. Bundan tashqari algebraik masalalarning ratsion usullarda yecha bilish texnikasini o‘zlashtirish bo‘yicha metodik ko‘rsatmalar berishdan iborat. Mavzuning asosiy vazifasi bu maqsadni amalga bajarish uchun eng zarur bo‘lgan (mustaqil masala yechishni mashq qilish, murakkab va sodda masalalarning farqini ajrata bilish, eng avval sodda masalalarni yechish texnikasini o‘zlashtirib olish (murakkab masalalarni sodda masalalarga ajratish va h.k). Mashqlarni uzluksiz mustaqil bajarish yordamida masala yechish ko‘nikmasini hosil qilishdir. Bundan tashqari tayyor masalalarni yechish bilan birga berilgan masalaga teskari masala tuzishni bilish va masalani to‘g‘ri yechilganligini tekshirishning usullaridan biri ekanligini tushunib yetish vazifasi ham turadi. 6

M AVZUNING ILMIYLIGI Bilim beruvchi har bir fan jumladan uning har bir mavzusi asoslangan qoida va qonunlar asosida tuzilgan voqealar bayon etilgandir. Demak, o‘quvchilar bu manbalardan bilim bilan qurollantirilar ekan u ilmiydir. Xuddi shuningdek algebraning masalalarini yechish metodlarini o‘rganish va shu asosda masalalar yechish bo‘yicha ko‘nikma va malakasi shakllanishiga ham mavjud ilmlarga asoslanadi. Asoslanmasdan hech narsa o‘rgatilmaydi. Faqat matematika aksiomalarigina isbotsiz qabul qiladi, chunki haqiqatdir, shunday isbotsiz qabul qilmaslikni iloji yo‘q aks holda boshqa bir matematik jumlani isbotsiz bilim sifatida tushuntirilar edi. Shunday qilib shuni aytish kerakki qanday ishni o‘rganmaylik u ilmiydir. 7

BITIRUV MALAKAVIY ISHNING AMALIY AHAMIYATI O‘rganilayotgan har bir mavzu ma’lum darajada amaliy ahamiyat bor, o‘zidan keyin o‘rganiladigan mavzularni tushuntirishda qo‘llaniladi. Xuddi shuni fikrni masalalarning ham amaliy ahamiyati borligi to‘g‘risida ham aytish mumkin. Ma’lumki masalalar hisoblashga, yasashga va isbotlashga doir turlarga bo‘linadi. Har bir isbotlashni talab etadigan matematik jumlani masala deyish mumkin va u isbotlashga doir masalalar turkumiga kiradi. Bundan kelib chiqib har bir teoremani isbot talab etadigan masala deylik mumkin. Har bir isbot qilingan teorema keyingi teoremalarni isbot qilishda yoki misol va masala yechishda qo‘llaniladi. Bu esa shu fandagi amaliy ahamiyatlidir. Masalan, Muavr va Nyuton formulalaridan foydalanib karrali argumentli trigonometrik funksiyalarning karrasiz (bir karrali) funksiya shaklida ifodalash mumkin yoki normal ko‘rinishdagi algebraik kompleks sondan istalgan ko‘rsatkichni ildiz chiqarishda trigonometrik kompleks sonlardan ildiz chiqarishdan foydalaniladi. Masalalar yechish o‘quvchilarning mustaqil abstrakt fikrlash qobiliyatlarini, fazoviy tasavvurlarini rivojlantirishda alohida ahamiyatga egadir. 8

K I R I SH Mustaqillik davrida fan va texnika taraqqiyotining jadal kechayotgani, kompyuter texnikasining keng qo‘llanilayotganligini, o‘quvchilarga berilishi lozim bo‘lgan bilimlar ko‘lamining tabora oshib borayotganligi, ta’limni tubdan yaxshilashni, fanlar bo‘yicha milliy va mahalliy sharoitlarga mos keladigan hamda malakali mutaxasislarni tayyorlash imkonini beradigan dastur va darsliklar, ta’limning zamonaviy metodlarini ishlab chiqishni talab qiladi. Malakali mutaxasislar tayyorlash tizimida oliy o‘quv yurtlari davlatning yagona ilmiy-texnika siyosatini amalga oshiruvchi, yetaklovchi va doimiy harakatdagi asosiy quroli bo‘lib xizmat qilishi kerak. Respublikamiz Prizdenti I.A Karimov [3] da «Bilimdon va ma’naviy yetuk bo‘lgan, zamonaviy texnika va texnalogiyalarni egallagan hamda boshqara oladigan malakali mutaxasislarni tarbiyalab yetishtirish bunday islohatlarning asosiy maqsadi hisoblanadi. Chuqur islohatlarni amalga oshirish, bozor iqtisodiyotiga o‘tish, birinchi navbatda kadrlar potensialiga, ularning kasb jihatidan tayyorgarligiga bog‘liq bo‘ladi…» deb takidlagan edi. Shularni e’tiborga olib qabul qilingan « Ta’lim to‘g‘risida » gi qonunda ta’limni yanada takomillashtirish maqsadida Respublika hududida ta’limni umumiy o‘rta ta’lim maktablari, akademik litseylar va kasb-hunar kollejlari orqali amalga oshirish maqsad qilib qo‘yilgan bo‘lsa « Kadrlar tayyorlash milliy dasturi » qonunida milliy tajribalarni tahlil qilgan holda hamda jahonning ilg‘or yutuqlarini e’tiborga olib oliy o‘quv yurtlarida har tamonlama shakllangan va yetuk mutaxasislarni tayyorlashning asosiy yo‘nalishlari belgilab berilgan. Biroq hozirgi ta’lim jarayoniga yaqindan e’tibor beradigan bo‘lsak o‘quvchilarga beriladigan bilimlar hajmining oshib borayotganligi, lekin bu bilimlarning o‘zgartirish darajasi tabora pasayib borayotganligining guvohi bo‘lamiz. Buning muhim sabablaridan biri oliy o‘quv yurtlarida bakalavr 9

yo‘nalishi bo‘yicha matematiklarning professional- pedagogik tayyorgarliklari talab darajasida yetarli emasligidir. Xalq xo‘jaligining istiqbolli rivojlanishini ilmiy kuzatishlar asosida olib borish kadrlar tayyorlash masalasini to‘g‘ri rejalashtirishga va hal qilishga yordam bermog‘i lozim. Bu esa oliy o‘quv yurtlarida ta’lim tarbiya ishlarini tubdan yaxshilashni, ya’ni ta’lim jarayonida yangi pedagogik texnalogiyalardan foydalanishni, amaliy vaziyatlarni modellashtirish va ularni yechishning samarali metodlarini izlab topishni, ta’limning shaxsiy va mustaqil shakllarini rivojlantirishni, bakalavr yo‘nalishi bo‘yicha matematiklarning ijodiy qobilyatlarini shakllantirish va rivojlantirish hamda ularning analitik va ijodiy fikrlashlarini ilmiy va ilmiy- metodik tadqiqotlariga faol jalb qilishni amalga oshirishni taqoza etadi. Shu bilan birga umumta’lim maktablari, akademik litsey, kasb-hunar kollejlarida matematika bo‘yicha ta’limning ham nazariy, ham amaliy jihatdan zamonaviy talab darajasiga kutarilayotganligi, uning amaliy ahamiyatining oshganligi, ta’limni isloh qilish to‘g‘risidagi qonunlar bakalavr yo‘nalishi bo‘yicha matematiklarning profesionol pedogogik tayyorgarligini tubdan yaxshilash zaruriyatini ilgari suradi. 10

MAKTAB MATEMATIKA KURSIDAGI MASALALAR TO'G'RISIDA BA’ZI BIR FIKR VA MULOHAZALAR Masalalarni arifmetik, algebraik, geometrik masalalar deb turlarga ajratganda berilgan masala matematikaning qaysi tarmog‘iga oid ekanligi nazarda tutiladi. Bunday masalalar o‘z navbatida yana kichik turlarga bo‘linishi mumkin. Masalan, geometrik masalalar planimetrik yoki stereometrik masalalarga bo‘linishi va ularning har biri hisoblashga doir, yasashga doir, isbotlashga doir deb yuritiladigan uch guruhga (turga) bo‘linadi. Maktab matematika kursidagi masalalarning turlari va ularning yechish metodlari to‘g‘risida taniqli metodist olimlardan ayrimlarining bildirgan fikrlarini keltiramiz. Masalan, L.M. Fridman, E.N. Turiteskiyning ilmiy-tadqiqot ishlari natijalariga ko‘ra maktab matematika kursidagi masalalarni bunday turlarga ajratish mumkin: 1.Obyektlarning xarakteriga ko‘ra masalalar amaliy va tadbiqiy xarakterga bo‘ladi. 2.Topshiriqlarning xarakteriga ko‘ra masalalar noma’lumlarni topish; shakl almashtirish yoki yasash; isbotlash yoki tushuntirish xarakterida bo‘ladi. 3.Nazariyaga nisbatan masalalar standart va nostandart bo‘ladi. Nostandart masalalar yechilish metodlari jihatidan ancha murakkab masalalar hisoblanadi. Bunday masalalarni yechish uchun: masalaning sharti almashtiriladi; obyektlarni boshqalari orqali almashtirish yo‘li bilan berilgan masala unga teng kuchli masalaga almashtiriladi. Ma’lum va noma’lum kattaliklar bir-biriga bog‘lanadi, masalani qismlarga bo‘linadi; berilgan masalaga aniqlik kiritish yuzasidan yordamchi elimentlar kiritiladi. Nostandart masalaning yechimini izlash esa bunday reja asosida olib boriladi: 11

masala tahlil qilinadi, uning yordamchi moduli tuziladi: Agar masalaning shartidan yanada soddaroq masalalar ajratib olish yok uni bir necha sodda masalalarga ajratib yuborish mumkin bo‘lsa, u holda bu ishni bajarib, har bir sodda masala yechiladi. Agar mumkin bo‘lmasa, u holda masalaga yordamchi elimentlar kiritilib, masalaning shaklini almashtirish mumkinligi aniqlanadi; Agar bunday qilish mumkin bo‘lsa, u holda masalaning shakli almashtiriladi; Agar mumkin bo‘lmasa, u holda masalaning ifodalanishi o‘zgartiriladi (masalaning modeli yasaladi), so‘ngra masala yechiladi va hakoza. Shunday qilib, har qanday matematik masalaning yechilish jarayoni quyidagilarni o‘z ichiga oladi: Masalaning tahlili; Masalaning yechish usulini izlash; Masalani yechish rejasini tuzish; Masalani yechish rejasini amalga oshirish (4), Yechimni tekshirish; Masalaning javobini aniqlash; An’anaga ko‘ra, uzoq vaqtlardan beri mashqlarni ko‘nikma va malakalarni hosil qilish uchun bajariladigan ish sifatida qarab kelingan. Bunga sabab bilimlarni ma’lum tartibga tushgan sestima sifatida emas, balki majmua sifatida tasavvur qilish, shuningdek, dars strukturasini uy vazifasini tekshirish, yangi materialni bayon qilish, uyga vazifa berish kabi bosqichlardan iborat deb tushinishdir. Haqiqatan ham, bundan 20-30 yillar ilgari nashr etilgan – metodik adabiyotlarda huddi shunday yondashish mavjud edi. Hatto hozirgi paytlarda ham ayrim o‘qituvchilar faolyatida bunday holatlarni uchratish mumkin. Natijada maktab o‘qituvchilaridan ayrimlari mashqlarga e’tiborsizlik bilan qaraydilar. U yoki bu sabablarga ko‘ra o‘tilmay qolgan 12

darslarning o‘rnini bosish uchun mashqlarga ajratilgan soatlar miqdorini qisqartiradilar. Ular « yangi materialni o‘rgatsam bo‘lgani, misol masalalarni yechish shartmi », degan kayfiyat bilan ish ko‘radilar. Keyingi yillarda pedagog, psixolog, metodistlar (M.I.Maxmutov, Yu.K Babanskiy, Ya.I Lerner, T.I.SHamov, A.N.Leont’ev, Yu.M.Kolyagin, G.I.Saratisev, N.R.G‘aybullayev, T.To‘laganov, R.A.Habib va boshqalar ) olib brogan ilmiy-tatqiqot ishlari o‘qitish jarayonida mashqlarga bo‘lgan qarashlarni tubdan o‘zgartirib yubordi. Gap shundaki, darsliklardagi har bir mashqning o‘z o‘rni, roli va vazifasi bor. Ulardan birortasini ham tushirib qoldirish mumkin emas. 1950- yillardagi darsliklarni ko‘zdan kechirsak, ulardagi mashqlar soni ancha ko‘pligiga ko‘zimiz tushadi. Hozirgi darsliklarda esa har bir soatiga o‘rtacha 4-5 ta mashq to‘g‘ri keladi. Hatto ba’zi sinflar uchun darsliklarda sinfda bajariladigan va uyda bajariladigan mashqlar alohida-alohida qilib ko‘rsatilgan. Shuning uchun har mashqlarni ko‘zdan o‘qitish zimmasidagi vazifalardan biri sanaladi. Maktab matematika kursidagi mashqlarni, ularning ta’lim jarayonidagi vazifalari (funksiyalari)ga qarab: - didaktik xarakteridagi, ya’ni bugun o‘tilgan mavzu-tushuncha, qonun- qoidalarni mustahkamlashga oid mashqlar; - bilish xarakteridagi, ya’ni uni yechish uchun bugungi mavzuni bilishdan tashqari yana avvallari o‘tilgan mavzularni ham bilish talab etiladigan mashqlar; - rivojlantirish xarakteridagi, ya’ni ularni yechish uchun bugungi mavzuni, avvallari o‘tilgan mavzularni bilishdan tashqari, biroz bo‘lsa ham, ijodiy yondoshish talab etiladigan mashqlar deb uch guruhga bo‘lish metodik jihatdan ma’qullangan. Ba’zi ilmiy metodik adabiyotlarda o‘quvchilar bilimini nazorat qilishga oid mashqlar, ta’limiy xarakterdagi mashqlar degan iboralar ham uchraydi. Masalan, professor N.R G‘aybullayevning ilmiy ishlarida « matematikadan ta’limiy praktikum « iborasi uchraydi. Bunda muallif amaliy bajarish jarayonida o‘quvchilarga matematikaga oid 13

bilim berishni nazarda tutadi. O‘qitish jarayonida mashqlar turli yo‘nalishlarda namoyon bo‘lishi mumkin: - bilimlarni o‘zlashtirish, mustahkamlash vositasi (masalan, « to‘la kvadrat tenglama ildizlarini topish formulasi « mavzusi); - o‘qitish metodlarini qo‘llash shakli (masalan, mashqlarni induktiv yoki deduktiv yo‘l bilan bajarish); - Bilim, malaka va ko‘nikmalarni o‘zlashtirganlik darajasini nazorat qilish vositasi (masalan, yozma ishlar o‘tkazish ); - Iqtidor va qobilyatlarni rivojlantirish, aniqlash vositasi (masalan, turli musobaqa, konkurs, olimpiadalar o‘tkazish ) va hokozo. Mashq bilan masala tushunchalari o‘rtasidagi umumiylik va farqlanishlar mavjudmi, agar mavjud bo‘lsa ular nimalardan iborat degan savol paydo bo‘ladi Aslini olganda, masalada inson bilan biror vaziyat (holat) o‘rtasida o‘zaro aloqa sodir bo‘ladi. Shuning uchun mashqni masalaning hususiy holi deb qarash mumkin. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, har qanday topshiriq ham mashq vazifasini bajaravermaydi masalan « 0 1200 20 2    x x tenglamani yeching » deyilsa, u holda bu topshiriq 8- sinf o‘quvchilari uchun mashq vazifasini bajaradi, chunki ular keltirilgan kvadrat tenglama va uning ildizlarini topish formulasi bilan tanishganlar. Lekin bu topshiriq 6-sinf o‘quvchilari uchun mashq vazifasini bajarmaydi, chunki ular bunday tenglamalarni yechishni o‘rganmaganlar. Demak, bundan kelib chiqadiki, biror masalani mashq qatoriga kiritish uchun undan foydalanish maqsadini, mazmunini o o‘zlashtirishdagi uning o‘rnini, uni yechish bilan o‘quvchi faoliyati o‘rtasidagi muofiqlikni oydinlashtirish kerak. Keng ma’noda qaraydigan bo‘lsak, maktabda matematika o‘qitish, asosan, o‘quvchilarni masalalar yechishga o‘rganilgan nazariy bilimlarni amalda tadbiq etishga o‘rgatish demakdir. Shuning uchun ham maktabda matematikani o‘qitishga ajratilgan vaqt (soatlar)ning deyarli yarmidan ko‘pini masalalar yechish tashkil qiladi. Taniqli psixolog A.N.Leontev fikriga qaraganda, masala – u ma’lum shartlarda (yaqqol vaziyatlarda) berilgan 14

maqsaddir V.I.Krupich masalalarning tuzilishini tashqi tuzilish ob’yektlari haqida ma’lumot beradi. Masalan « ikki korxona », « ikki ishchi », « bir yo‘nalish bo‘yicha harakatlanayotgan » va hokozo. Bu tuzilish masalaning muammoli (qiyinlik) darajasini belgilaydi. Ichki tuzilish esa masala yechilishining strategiyasini (yechish usulini reja asosini) va uning murakkablik darajasini belgilaydi. Shuning uchun ham maktabda matematika o‘qitishning nazariy asosini masalalarning ichki tuzilishi, masalalar, yechilishining mantiqiy tuzilishini izlash, masalalar yechishning umumlashgan yo‘li va boshqalar tashkil qiladi. Xulosa qilib aytganda maktab matematika kursida qaraladigan mashqlar quyidagi alomat (belgi)larga ega bo‘lishi kerak: 1. o‘quvchilar bilim, malaka va ko‘nikmalarini o‘zlashtirishlari mustahkamlashlari uchun vosita. 2. o‘quvchilarning bilim malaka va ko‘nikmalarini nazorat qilish usuli. 3. o‘quvchilar – bilish faoliyatlarini tashkil qilish va boshqarish usuli. 4. darsni tashkil qilish shakllaridan biri. 5. o‘qitish metodlarini namoyon bo‘lish vositasi. 6. o‘quvchilar iqtidor va qobilyatlarini nomoyon bo‘lish vositasi . 7. nazariyani amaliyot bilan aloqasini o‘rnatish vositasi (masalan, bir so‘mni yarimta odamga bo‘lib bering deyilsa, darhol 1 ni 21 ga bo‘lib, javobda 2 ni hosil qilamiz. Endi mulohaza yuritaylik: pulning o‘zi bir so‘m bo‘lsa, uni bo‘lib bergandan keyin nega 2 so‘m bo‘lib qoldi? masala shartini amaliyotga - hayotga (voqelikka) tatbiq etaylik: aslida yarimta odam bo‘ladimi? Bo‘lmaydi. Demak, bunday muammoni o‘rtaga qo‘yishning o‘zi noto‘g‘ri ). Aytilganlargan ko‘rinib turibdiki, mashqlar o‘quvchilar –bilish faolyatlari turlaridan biri hisoblanadi, chunki mashqlar aniq maqsadlar,shuningdek vositalar, metodlarga ega. 15

Matnli algebraik masalalar yechish o‘qitishning tatbiqiy yo‘nalganligini kuchaytirish vositalaridan biri sifatida qarash mumkin. B.M.Monaxov, G.M.Sarantisiyev, YU.M.Kolyagin, G.L.Luknin, B.B.Firsov, N.RG‘aybullayev, T.To‘laganov va boshqa tatqiqotchilarning ishlarida « o‘lkashunoslikka oid masalalar », « amaliy masalalar », « tatbiqiy masalalar « degan tushuncha – terminlar (atamalar) uchraydi. « bunday masalalarning o‘zaro munosabatlari qanday bo‘ladi? » degan savolning tug‘ilishi tabiiydir. Javobni Eyler-Venn diagrammalari yordamida, ko‘ rsatmali qilib, quyidagicha tasvirlash mumkin; O‘lkashunoslik masalalari Amaliy masalalar Tatbiqiy masalalarda esa uni yechish jarayonida matematikaning tatbiqiga doir metodlardan foydalanadi. Matnli algebraik masalalar yechilishi nazariyani amaliyot bilan bog‘lashning, matematika o‘qitishning amaliy va tatbiqiy yo‘nalganligini ko‘chaytirishning tabiiy bir yo‘lidir. Matematik amalning mazmunini, amallar orasidagi bog‘lanishlarni, amal kompanentlari bilan natijalari orasidagi bog‘lanishlarni ochib berishda, har xil miqdorlar orasidagi bog‘lanishlar bilan tanishishda matnli masalalardan o‘rinli va unimli foydalanish zarur. Har qanday tatbiqiy (matnli) masalalarni yechish uch bosqichni o‘z ichiga oladi: 1. Formallashtirish. Bu bosqichda masalaning modeli tuziladi, ya’ni so‘zlar yordamidagi ifodalarni simvollar yordamida yozildi va matndagi kattaliklar ma’lum va noma’lumlar orasidagi munosabat(lar) o‘rnatiladi. 2. Tuzilgan matematik model ichida masalani yechish. Bu bosqichda tuzilgan tenglama (yoki tengsizliklar sistemasi), shuningdek, tengsizlik, (yoki yoki tengsizliklar sistemasi) yechilib, ularning ildizlari topiladi. 3. Talqin qilish (interpretatisiya). Topilgan yechim dastlabki holatga tatbiq etiladi. Bu bosqichlarni sxematik ravishda quyidagicha tasvirlash mumkin: 16

Tatbiqiy, ya’ni matnli algebraik masalaning formal matematik modelini ko‘rish jarayoni qanday bo‘ladi, ya’ni model yaratishda nimalarga e’tibor berish kerak degan savol tug‘iladi. Shuni aytish kerakki, har qanday tabiiy, jumladan matnli algebraik masala nafaqat biror real jarayonni, ob’yektni, shu bilan birga qaralayotgan jarayon, ob’yektga tegishli bo‘lgan muammoni, real vaziyatni ham tasvirlaydi. Shuning uchun matematik model qurish jarayoni, ob’yekti deb masala shartiga mos keluvchi real vaziyatlar qabul qilinadi. Matematik model formal matematik masala bo‘lib, u ham o‘sha real vaziyatni tasvirlaydi, lekin bu tasvir so‘zlar vositasi emas balki simvolik tilda (tenglama, tengsizlik, tenglamalar yoki tengsizliklar sistemasi va ho kazo) bayon etilgan bo‘ladi. Masalan; “ Matorli qayiq daryo oqimiga qarshi 16 km suzdi va orqasiga qaytib, qaytishdagi yo‘lga oldingisiga qaraganda 40 minut kam vaqt sarfladi. Agar daryo oqimining tezligi 2 km/soat bo‘lsa, qayiqning turg‘un suvdagi tezligini toping “ - bu masala matni, uning matematik modeli esa 2 16 x + 2 16 x = 3 2 kabi ko ‘ rinishga ega bo ‘ ladi. Modelni qurishdagi eng muhim tamonlardan biri, yuqori aytganimizdek, real vaziyatni hisobga olishdir. Keltirilgan masala mohiyatiga ko‘ra qayiqning tezligi 2 km/soatdan, ya’ni daryo 17Masalaning formal Matematik modelini qurish Masalaning formal matematik modeli ichidagi yechimini topish Natijalarning mazmun jihatidan talqin qilish

oqimi tezligidan katta bo ‘l ishi kerak, aks holda masala real ma’noga bo‘lmay qoladi. Shundan qilib, matnli algebraik masala matematik modelini qurishdagi chegaralarni aniqlash kiradi. Shuni alohida takidlash kerakki, o ‘ quvchilarni matnli masalalarni tenglama ( yoki tenglamalar sistemasi) tuzish yordamida yechishga o‘rgatish jarayonidagi muhim bosqich so‘zlar orqali ifodalangan masala matnini simvollar orqali ifodalashdir. Boshqacha aytganda, bu bosqichda oddiy tildan (ona tilidan) simvolik tilga (algebra tiliga) o‘tiladi. O‘qitishning dastlabki davrlarlarida matnli masalalarning so‘zlar va simvollar yordamidagi yozuvlarini yonma-yon keltirish maqsadga muvofiqdir. Misol tariqasida quyidagi masalani olaylik: « Bir oila pudratida ikkinchisidan uch marta kam ishchi bor edi. Birinchi pudratga 4 kishi kelib, ikkinchisidan 2 kishi ketgandan keyin birinchi pudratdagi ishchilar soni ikkinchisidagidan 2 marta kamayib ketdi. Dastlab har bir qaysi pudratda qanchdan ishchi bo‘lgan? » MASALANING IFODALANISHI N So ‘ zlar yordamida Simvollar yodamida 1 Birinchi pila pudratdagi ishchilar soni x 2 Ikkinchi pudratdagi ishchilar soni x3 3 Birinchi pudratga 4 kishi kelib qushilgandan keyingi ishchilar soni. 4x 4 Ikkinchi pudratdagi 2 kishi ketgandan keyingi ishchilar soni. 2 3 x 5 Birinchii pudratga ikkinchisidagidan 2 marta kam ishchlar soni 2 3 )4 (2    x x Demak, masala yechilishining modeli bunday: 2 3 )4 (2    x x Ma’lumki, tatbiqiy masalalarni yechishdagi samadorlk har tamonlama so’zlar bilan ifodalangan masala matnini simvollar yordamida belgilashga- 18

masalaning fomal matematik (simvolik) modelini yaratishga bog‘liq. Masala shartiga mos modelni qurish va turli usullar bilan amalga oshirish mumkin. Masalan, aytaylik, bizga quyidagi matnli masalani yechish kerak bo‘lsin: « Brigada a’zolari 600 ta detal tayyorlashi kerak edi. Lekin 5 nafar ishchini boshqa ishga o‘tkazilishi sababli qolgan ishchilarning har biri 10 tadan ortiq detal tayyorlashlari kerak to‘g‘ri keldi. Dastlab brigadada nechta ishchi bo‘lgan? » YECHILISHI: 1 - Usul 1) dastlabki ishchilar soni - x 2) aslida ishlagan ishchilar soni – )5 ( x 3) dastlab har bir ishchi tayyorlash kerak bo‘lgan detallar soni - x 600 ; 4) aslida har bir ishchi tayyorlagan detallar soni - 5 600 x ; Masala shartiga ko‘ra: 5 600 x - x 600 =10; bundan 20x 2 - usul (sxema tuzib yechish). Dastlabki ishchilar sonini x bilan belgilaymiz. U holda: Detallar soni Ishchilar soni Bir ishchining normasi Dastlab 600 x x 600 Aslida 600 5x 5 600 x Shart bo‘yicha bundan 10 600 5 600    x x 20x Agar bizdan brigadada aslida ishlagan ishchilar sonini topish talab qilinganida edi, u holda tenglamamiz quyidagi ko‘rinishda bo‘ladi; 10 5 600 600    x x , bundan 15x 19

Garchi bu usul biroz qo‘shimcha amallarni bajarishga olib kelsa ham, uni ko’zdan kechirish foydadan holi emas. 3 - usul. Bunda x orqali bir ishchi tayyorlashi kerak bo‘lgan normani belgilaymiz. U olda yuqoridagi mulohazalar quyidagi jadvalni tuzishga olib keladi: Detallar soni Ishchlar soni Bir ishchining normasi Dastlab 600 x x 600 Aslida 600 10x 10 600 x Tenglamasi : x 600  10 600 x =5, bundan 30x 4 - usul. x orqali aslida bajarilgan normani (d etallar sonini ) belgilaymiz. U holda masala shartiga doir sxema bunday ko ‘ inishni oladi: Detallar soni Ishchilar soni Bir ishchining normasi Dastlab 600 10x 10 600 x Aslida 600 x x 600 Tenglamasi: x 600 - 10 600 x =5, bundan 40x Ko‘rinib turibdiki, masalada 4 ta noma’lum kattalik ishtirok etayotir (dastlabki ishchilar soni, aslida ishchlar soni, bir ishchining dastlabki normasi, bir ishchining aslida bajargan normasi). Bu noma’lumlardan qaysinisini x orqali belgilab olish masala yechuvchining mohirligiga bog ‘ liq. Huddi ana shu ish 20

masalani eng ratsional usul bilan yechish demakdir. Lekin boshqa kattalikni noma’lum sifatida x orqali belgilab tenglama tuzilganda ham, natija biroz murakkabroq yo‘l bilan bo‘lsa-da, uni ijobiy hal qilishga olib keladi. O‘quvchilar bilan bir masaladagi noma’lumlarni navbat bilan x orqali belgilab, uni yechish o‘quvchilarga ijodiy fikrlashni tarbiyalaydi. Bunda bir usul bilan bir necha masala yechgandan ko ‘ ra bir masalani bir necha usullar bilan yechish afzal ekanligi yaqqol namoyon bo ‘ ladi. Fikrimizni tasdiqlash maqsadida yana bir masalani turli usullar bilan yechamiz. « Yo‘lovchi poyezdning o’rtacha tezligi yuk poyezdnikidan soatiga 20 km ortiq. Shuning uchun ham u 700 km masofani yuk poyezdiga qaraganda 4 soat tezroq vaqtda bosib o‘tdi. Har ikkala poyezdlarning tezliklarini va sarflagan vaqtlarini aniqlang » . YECHILISHI. Masalada 4 ta kattaliklarni aniqlash talab qilinganligi uchun ulardan qaysisini x orqali belgilash unchalik muhim rol o ‘ ynamaydi. 1 - usul x orqali yo ‘l ovchi poyezdining tezligini b elgilaymiz. U holda: Masofa Tezlik Vaqt Yo‘lovchi poyezdi 700 x x 700 Yuk poyezdi 700 20x 20 700 x Masalaning shartiga asosan ushbu 4 700 20 700    x x tenglama to‘ziladi, bundan, 70 x aniqlanadi. 2 - usul x orqali yuk poyezdining shu masofaga sarflagan vaqtini belgilaymiz. U holda Masofa Tezlik Vaqt 21

Yuk poyezdi 700 4 700 x 4 x Yo ‘ lovchi poyezdi 700 x 700 x t englamasi: 20 700 4 700    x x bundan: 14x . .3 - usul. x orqali yuk poyezdining tezligini belgilaymiz. U holda: Masofa Tezlik Vaqt Yuk poyezdi 700 x x 700 Yo’lovchi poyezdi 700 20x 20 700 x t englamasi: 4 20 700 700    x x bundan: 50x 3 - usul. x orqali yo‘lovchi poyezdining vaqtini belgilaymiz. U holda: Masofa Tezlik Vaqt Yuk poyezdi 700 x 700 x Yo’lovchi poyezdi 700 4 700 x 4x tenglamasi: 20 4 700 700    x x ,, bundan 10x Xuddi shunga o‘xshab yechiladigan masalalarni yechishda sinf o‘quvchilarini guruhlarga ajratib, har bir guruhga alohida- alohida usullari tavsiya etib, ya’ni musobaqa darsi o‘tkazish ham yaxshi samara beradi. Psixologlarning tasdiqlashicha, tafakkurning rivojlanishi shaxsning ijodiy faolligi amalga oshadi. Shuning uchun matnli masalalar yechishni to‘g‘ri tashkil qilish o‘qituvchiga o‘quvchilarning mumkin bo‘lgan aqliy qobilyatlari imkoniyatlaridan yetarli darajada foydalanishga sharoit yaratadi. Bunday 22

masalalar bilan ishlashda o‘qituvchi o‘quvchilarga faqat umum malakalarnigina emas, balki maxsus (matematik) malakalarni shakllantirish ustida ham ish olib borishi kerak, chunki bunday malakalardan masala yechishning umuumiy, murakkab malakalari tarkib topadi. Buning uchun o‘qituvchi masala yechish uchun ko‘rsatma berish bilan cheklanib qolmay, ularga bilish ahamiyatiga ega bo‘lgan aniq topshiriqlar ham berib borishi lozim. Masala matni murakkab bo‘lgan holda berilganlar orasidagi munosabatlarini tushinib olish qiyin bo‘lgan hollarda qisqa yozuvdan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Haqiqatan ham, masala matnining qisqacha yozuvi o‘quvchilar xotirasiga tayanch signal bo‘lib, unda berilgan ma’lumotlarni tushinish va bir-biridan farqlanish imkonini yaratiladi. Shu bilan birga ularning ratsional holda yozish masalada nima berilgan va nimani topish (izlash) kerakligini yaqqol tushintirish imkonini beradi. Shuning uchun ham E.M.Semyonov masala yechishda analiz bilan sintez bir-biri bilan uzviy bog‘liq ekanligini, berilganlardan noma’lumlarga yoki noma’lumlardan berilganlarga qarab borishi alohida-alohida ikki mantiqiy amallarga doir yo‘nalishlar deb qaramasdan, balki analizni masala yechishning yo‘llarini izlashda qo‘llash sintez esa yechimni yozma ravishda rasmiylashtirishda qo‘llanishi lozimligini o‘qtiradi. Masala matnining tahlilini noma’lumlardan ham, berilganlardan ham boshlash mumkin. Shunday qilib matnli algebraik masalalarni yechish jarayonini o‘z ichiga quyidagilarni oladi: - masala matnini diqqat bilan tahlil qilish; - masalani yechish rejasini (modelini) tuzish; - tuzilgan rejani amalga oshirish; - yechimni to‘g‘riligini tekshirish. Bu jarayon davomida quyidagi ishlar amalga oshiriladi: - masalaning matni ifodali o‘qiladi (lozim bo‘lsa, o‘qish takrorlanadi); - masalada nimalar berilgan va nimalar noma’lum ekanligi aniqlanib, ular maxsus belgilar (simvollar) orqali belgilanadi; 23

- masaldagi ma’lum va noma’lum kattaliklar orasidagi munosabatlar o‘rnatiladi, ya’ni tenglama yoki tengsizliklar sistemasi tuziladi; - yechim(lar) ildiz(lar) topiladi; - topilgan yechim(lar) ildiz(lar) tekshiriladi. Olib borgan tajribalarimiz bizni shunga undadiki, masala yechilishi jarayonida o‘qituvchi yo‘naltiruvchi savollar tizimidan foydalanishi kerak. Buning uchun o‘quvchilarga mo‘ljallangan quyidagiga o‘xshash maxsus eslatmalar katta yordam berishi mumkin: 1. masalani o‘qib chiqing. Masalada nima haqida so‘z ketayotganligini aniqlang. 2. masalada nimalar ma’lum va nimalar noma’lum ekanligini aniqlang. Agar masala matnini tushinib olish qiyin bo‘lsa, uning sharti va xulosasini qisqacha yozib chiqing, zarur bo‘lsa chizma tayyorlang. 3. qisqacha yozuvga asoslanib har bir kattalik nimani aniqlashini tushintiring va masala savolini takrorlang. 4. masala savoliga birdaniga javob berish mumkinmi, agar mumkin bo’lsa, nega ekanligini aniqlang. Avval nimani, so’ngra nimani bilish mumkinligini oydinlashtiring. 5. masalani yechish rejasini tuzing. 6. yechishni bajaring. 7. techimning to‘g‘riligini tekshiring. Tajribaning tasdiqlashicha, o‘quvchilarga matnli masalalar yechishni o‘rgatishda bu ishni bosqichma-bosqich bajarish maqsadga muvofiq: I. masala o‘qituvchining yo‘naltiruvchi savollari yordamida yechiladi va yechish jarayoni o‘quvchilarning daftarlarida va sinf doskasida bir vaqtda yonma-yon ravishda rasmiylashtirib boriladi. II. masala sharti o‘qituvchi rahbarligida tahlil qilinadi va uni yechish rejasi tuziladi. Yechish jarayoni sinf doskasiga qayd qilinmaydi, o‘quvchilar uni mustaqil ravishda daftarlarida bajaradilar. 24

III. masala o‘qituvchi rahbarligida tahlil qilinadi. Yechish rejasi va yechish jarayoni o‘quvchilar tamonidan mustaqil ravishda bajariladi. IV. masala matnini o‘quvchilar mustaqil ravishda tahlil qilib yechish rejasini tuzib, yechishni bajarib, yechimni tekshiriladilar. Bakalavr yo ‘ nalishi bo ‘ yicha matematiklarni tayyorlashning psixalogik - pedagogik asoslari Respublikamiz Universitetlarida matematikani o‘qitish o‘zining mazmuni va vazifasi bo‘yicha pedagogika hamda texnika oliy o‘quv yurtlarida matematika o‘qitishdagidan tubdan farq qiladi. Uning maqsadi va vazifalari bir tamondan matematikani bundan keyingi rivoji uchun faol xizmat qiladigan yuqori malakali ilmiy xodimlari tayyorlashdan iborat bo‘lsa, ikkinchi tamondan o‘sib kelayotgan yosh avlodga hozirgi zamon talablari asosida matematik bilimlar, malaka va ko‘nikma bera oladigan o‘qituvchilarni tayyorlashdan iboratdir. Shunga ko‘ra bo‘lg‘usi bakalavr matematiklarning kasbiy tayyorgarligini rivojlantirishning ahamiyati alohida o‘rin tutishini ta’kidlamoqchimiz. Zero bakalavr matematik: matematik tasdiqlarni, qoidalarni, formulalarni tug‘ri tushinishi va erkin qo‘llash, ularni masalalar yechishga tadbiq qila olishi, turli ko‘rinishdagi masalalarni, xususan amaliy va tatbiqiy masalalarni ajratishi, ularni ratsional usullarda yechishni hamda yechimlarini to‘g‘ri va mantiqiy izchillikda rasmiylashtirishni, masalarni turli usullarda yechishni va har bir usulni qiyosiy baholay olishni, matematik mulohazalarni isbotlashning asosiy metodlarini (analitik, sintetik, deduktiv, induktiv, qiyosiy, limit, hosila va integral tushinchalarini qo‘llash) chuqir o‘zlashtirilganligini namoyon qila bilishi kerak. Demak bakalavr yo‘nalishidagi matematiklarning matematik tayyorgarligi ularning kasbiy tayyorgarligining asosiy omilini tashkil etadi. Bakalavr matematiklarni tayyorlashning psixologik-pedagogik mohiyatini xarakterlab shuni ta’kidlash mumkinki, bunda matematik tasdiqlar, qoidalar 25

va qonuniyatlarni erkin va to‘g‘ri tushinganligini, chuqir o’zlashtirganligini, matematikani o‘rganishni va o‘rgatishning metodlari va vositalarini ongli qo‘llay bilishni ta’minlagan bo‘ladi. Bakalavrlarning matematik tayyorgarligi bilan pedagogik kasbiga tayyorgarligi orasidagi mantiqiy bog‘lanishning asosi sifatida biz bo‘lajak matematika o‘qituvchilarini eng avvalo matematik bilimlarni o‘zlashtirganligini tushinamiz. Bu aloqadorlik o‘zining tarkibi va mazmuni bo‘yicha Universitetlarda o‘qilayotgan matematikaning barcha bo‘limlarini o‘zaro aloqadorlikda va hamkorlikda bir-birini to‘ldirgan holda o‘rgatilishi lozimligini belgilab beradi. Bunday o‘qitishni o‘z o‘rnida maktab, akademik litsey, kasb-hunar kollejlaridagi matematika kursidan olgan bilimlariga suyanadi. Bu bilimlar matematikadan va uni o‘qitish metodikasidan ma’ruzalar o‘qish, amaliy mashg‘ulotlarni o‘tkazish, labaratoriya ishlarini tashkil etishda, talabalarni ijodiylik va izlanuvchanlik faoliyatlarini shakllantirishga yo‘naltirilgan muommali usullardan foydalanishga, matematik masalalarni yechishni va teoremalarni isbotlash usullaridan ratsional foydalana olishga o‘rgatishga, maktab, akademik litsey, kasb-hunar kollejlarida matematika o‘qitish kasbiga yo‘naltirilganligini shakllantirish o‘qitishda didaktik va metodik tamoyillarni keng qo‘llashga zamin yaratadi. Bunda matematik bilim, malaka va ko‘nikmalarni mustahkam shakllanishi bilan birga maktab, akademik litsey, kasb-hunar kollejlari matematikasida o‘rganiladigan har bir tushuncha ilmiy asoslangan holda talabaga yetkaziladi. Bunday yondoshish matematik tafakkurning yuqori darajada rivojlanishini ta’minlaydi, ilmiy tushinchalarni o‘quv va didaktik yo‘nalishga o‘tkazishga, uni o‘quv jarayonining bir qismiga aylantirib, ratsianol foydalanish imkoniyatini yaratishga olib keladi. Matematik bakalavrlarni kasbiy tayyorlash uchun matematika, psixologiya, pedagogika fanlari orasida o‘zaro aloqadorlik bo‘lishi uchun didaktik va uslubiy shart-sharoitlar yaratilishi zarur. 26

Didaktik shart-sharoit deganda, biz matematikani boshqa fan asoslari bilan o‘zaro aloqadorlikda, muvofiqlashtirilgan tizim asosida mazmunan tasniflangan holda o‘qitishni tushinamiz. Uslubiy shart- sharoit deganda – o‘qilayotgan mavzuni ochish uchun umumiy yondoshishlar, matematikaning xarakterli holatlari va informatsiyani berish uchun sharoitlar yaratish shuningdek, o‘qituvchi va o‘quvchi faolyatini tashkil etishni tushinamiz. Shunday qilib, bakalavr matematiklarni tayyorlashda birinchi o‘rinda ularning matematikadan tayyorgarligini hamda bo‘lajak matematika o‘qituvchisi kasbiy tayyorgarligini shakllantirish vazifasi qo‘yiladi. Matematik tayyorgarligi deganda matematik tasdiqlar, qoidalar, qonuniyatlarni har bir talaba erkin o‘zlashtirganligi va ularni boshqa fanlarga tadbiq qila bilishlarini tushinilsa, kasbiy tayyorgarlik deganda – ta’limning kasbga yunaltirilganligini, uning mazmuni, usullari va tashkil etilishi talabalarda bo‘lg‘usi pedagogik faoliyatlari uchun zarur bo‘ladigan shaxsiy sifatlarni uyg‘otish va shakllantirishi nazarda tutiladi. Talabalarda dasturda belgilab qo‘yilgan bilim, malaka va kunikmalarni o‘zlashtirishlar va shakllantirishlarini ta’minlash o‘ziga xos pedagogik vositalardan foydalanishini taqoza etadi. Bu esa qaralayotgan muommani ham psixologik- pedagogik, ham didaktik, ham metodik nuqtai-nazardan o‘rganishga olib keladi. Ma’ruza o‘qish ayniqsa amaliy mashg‘ulat o‘tkazish jarayonida talabalar turli ko’rinishdagi kasbiy va texnik xarakterdagi masalalarni yechadilar. Bunda ular masala mazmunidagi ilmiy va amaliy jihatlarga, ularning o ‘ za r o aloqadorligiga, tashqi va ichki qonuniyatlariga, modellashtirish imkoniyatlarini beruvchi aloqalariga, masalani yechish algoritmini topish va uni tekshirishga alohida e’tiborlarini qaratadilar. Bu jarayon talabalarning ko ‘ z ungida bo ‘ lib, ular o ‘ q ib - o ‘ rganish faol i yatining bevosita ishtirokchisiga aylanadilar, kurilayotgan masalaning mazmunini o ‘ rganilayotgan mavzu bilan bog ‘ liqligini, uning o ‘ rni va vazifasini, vaqtni qiyosiy baholashni tahlil qiladilar. Bularning barchasi talabaning bo ‘ lajak 27

kasbiy faoliyati uchun pedagogik tajribalarni to ‘ plab borish imkoniyatini beradi, hamda professional qobiliyatlarini shakllanishi uchun zamin yaratadi. Suning uchun matematikani o ‘ qitishda u ma’ruza ko ‘ rinishida bo ‘ ladimi yoki amaliy mashg ‘ ulot holatidagi o ‘ qituvchining kasbiy mahorati muhim o ‘ rin tutadi, chunki, ongimizda aks etayotgan borliqning haqiqiy holatining abstraklashgan ma’lum bir shakl va munosabatlari o‘ zaro aloqador tushunchalari tizimiga jamlanadi va bularni o ‘ zlashtirish murakkab va o ‘ ziga xos psixalogik jarayonidan iboratdir. Shunga ko ‘ ra, oliy o ‘ quv yurtlarida matematikani o ‘ qitishda talabalarning psixalogik tayyorgarligi, auditoriyada ma’lum bir psixalogik va pedagogik tadbirlar yordamida qulay psixalogik sharoit yaratish muhim ahamiyatga ega. Masalan, yangi o ‘ quv mavzuni o ‘ rganish uchun avvalo oldin o ‘ tilgan mavzu bo ‘ yicha qisqacha savol-javob o ‘ tkazish va uni yangi mavzuga bog ‘ lashga yangi bilimlarni o ‘ zlashtirish uchun z a min yaratuvchi matematik tushunchalarga alohida urg ‘ u berish talab qilinadi. Oliy o ‘ quv yurtlarida o ‘ qitiladigan har bir matematika kursi davlat ta’lim standarti bo ‘ yicha aniqlangan mazmuni va tarkibiga o ‘ zining o ‘ qitish metodlariga ega. Ayrim matematik tushunchalar umumiylik xususiyatiga ega bo ‘ lib, bir nechta bo ‘ limlarida uchrashi mumkin. Bir bo ‘ limning a s osiy tushunchasi sifatida uning mazmunini va tarkibini o ‘ rganish uchun asosiy omil bo ‘ lib tushunchalarini o ‘ rganish uchun vosita sifatida ishtirok etishi va umumpedagogik maqsadlarni amalga oshirishga yordam berishi zarur. Bakalavr matematiklarni tayyotlashning o ‘ ziga xos xususiyatlarini ta’kidlash bilan birga mustahkam kasbiy bilim va malakaga ega bo ‘ lish uchun psixalogiya va fiziologiya, pedagogika va falsafa , texnika fanlari sohalarida ham keng va asosiy bilimlar berish zarurligini qayd etamiz. Bu talablardan kelib chiqqan holda ma’ruza va amaliy mashg ‘ ulot darslarida bakalavr matematiklarni tayyorlash bizning fikrimizcha matematikani va uning amaliy yo ‘ nalishlarini o ‘ rganish psixologik- pedagogik konsipsiyaga yo ‘ naltirilgan bo ‘ lishi, o ‘ quv predmetlarini o ‘ rganishga tafakkur 28

faoliyatining psixologik - pedagogik asoslariga suyanganligi, matematik tushunchalarni o ‘ zlashtirish va kasbga yo ‘ naltiruvchi omillarni shakllantirishning psixologik - pedagogik xususiyatlariga amal qilish, kasbiy faoliyatining usullarini matematika bilan psixologik-pedagogik tushunchalarni o ‘ zaro aloqadorligida takomillashtirishga qaratilmog ‘ i kerak. Matematika va psixologik- pedagogik fanlarni an’anaviy o ‘ qitish usulida bu fanlarni o ‘ rganishda fanlararo bog ‘ lanish sezilmaydi, xatto matematika bo ‘ limlari orasida h am bog ‘ lanish sezilmaydi. Bu ma’lum ma’noda bakalavr matematiklarni kasbiy tayyorligiga salbiy ta’sir o ‘ tkazdi. Matematikani psixologik-pedagogik fanlar bilan aloqadorlikda o ‘ qitish bo ‘ lajak bakalavr matematiklarni kasbiy tayyorgarligini shakllantirishning didaktik sharti bo ‘ lib hisoblanadi. Buning mazmuni shundan iboratki, matematika bo ‘ limlarini psixologik-pedagogik fanlar bilan o ‘ zaro aloqadorlikda o ‘ qitilsa, bir tamondan matematika qonuniyatlarini chuqur va mukammal o ‘ zlashtirishga erishilsa, ikkinchi tamondan psixologik-pedagogik qonuniyatlar, usullar va uslublar matematikani sintez qilib o ‘ rganishga imkon beradi. Bular matematika kursini va psixologik-pedagogik fanlarni o‘ zaro aloqadorlikda o ‘ qitish talabalarni matematik qobiliyatlarini shakllantirishning asosiy omili sifatida qarash imkonini beradi. Talabalarning matematik qobiliyatlarini rivojlantirishning yana bir muhim omillaridan biri tafakkur faoliyatining matematik yo ‘ naltirilganidir. Buning asosida fikrlashning tezligi, chuqurligi va asoslanganligi, murakkab hisoblashlarni bajarish malakalari, amaliy masalalarni yechish va rasmiylashtirish, fazoviy tasavvurlarning kengligi va abstrakt matematik tushunchalarni tasavvur qilish yotadi. Amalda matematik tasdiqlar va qonuniyatlar turli psixalogik tushunchalarni va matematik tushunchalarni birgalikda talqin qilish orqali anglaymiz va o ‘ qitishning pedagogik shakl va metodlarini qo ‘ llash orqali talabalarning ongiga yetkaziladi, va matematik bilimlar sifatida o ‘ zlashtiriladi. 29

Yuqorida aytilganlarga asoslanib, matematikani psixologik-pedagogik fanlar bilan o ‘ zaro aloqadorlikda o ‘ qitish talabalarda kasbiy qobiliyatlarini shakllantirishda ishonchli omil bo ‘ lib xizmat qiladi, shu bilan birga bilim olishning boshqa kompanentlari bilan birgalikda kasbiy malaka va ko ‘ nikmalarni shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etadi, hamda bakalavr matematiklarning kasb tayyogarligini ta’min etadi. Albatta bunda biz kasbiy malaka deganda tushinilgan, avvaldan rejalashtirilgan intelektual kasbiy harakatlarni tushinamiz, kasbiy ko ‘ nikma deganda esa mutaxasisning ongli kasbiy harakatlarini amalga oshirish jarayonida ishlab chiqilgan va avtomatizm holatiga yetkazilgan kompyuterlar anglashiladi. Ma’lumki aqliy va o ‘ quv faoliyatlarining usullari bir-biri bilan o ‘ zaro bog ‘ langandir. K o‘ pgina olimlar o ‘ qitish va o ‘ rgatish faoliyatining bu ikki ko ‘ rinishni sintez holatida o‘ rganishga e’tibor bermoqdalar. Bakalavr matematiklarni kasbiy tayyorgarlikka tayyorlash davomida ular o ‘ rganayotgan psixologik – pedagogik tushinchalarni va qonuniyatlarni matematikada tekshirib ko ‘ rish va asoslash uziga xos afzalliklarga ega. Ta’limga bunday yondashishga talabalar matematik tasdiqlarni o‘ rganishda psixologik va pedagogik qonuniyatlarning o ‘ rnini va imkoniyatlarini ko ‘ zatib borish imkoniyatiga, maktab matematika ta’limidagi o ‘ rnini k o‘ rishga zamin yaratilgan b o‘ ladi . Ma’lumki, ma’ruza davomida o ‘ quv mavzulari ma’lum tizimda va ketma- ketlikda bayon etiladi, ya’ni tushunchalar matematik qonuniyatlarning ya x litligi va bir butunligiga asoslangan hamda qat’iy o ‘ zaro bog ‘ liqlikda taqdim etiladi. Amalda matematik tasdiqlar va formulalar turli psixologik tushunchalarni matematik tushunchalar bilan u yg ‘ unlashgan holda o ‘ rganish va bunda ta’limning pedagogi k shakli va usullaridan foydalanish talabalarning ongiga yetkashishiga va matematik bilimlar sifatida o ‘ zlashtirilishiga olib keladi. Demak, talabalarning bilim olish faoliyati bir qancha psixologik va pedagogik kamponentlarga asoslanadi. Bular o ‘ zaro aloqadorlikda va birgalikda talabalarning fikrlash va kasbiy faoliyatlarini ishga soladi, bilim faoliyatining 30

malaka va ko ‘ nikmalarini shakllantirishda faol ishtirok etadi, o ‘ z faoliyatlarini boshqarishda, bilim olish faoliyatlari maqsadi va vazifalarini aniqlashda, samaradorligini baholashda va nazorat qilishda bevosita ishtirok etadilar. Jumladan, matematik mavzuni o ‘ rganish davomida talaba uning m a zmunida bo ‘ lgan matematik tasdiqlarni tahlil qiladi, taqqoslaydi va qarama-qarshi qo ‘ yadi, matematik masalani yechish usullarini izlab topadi, fanning boshqa sohalariga oid masalalarni yechishga tadbiq qilish imkoniyatlarini aniqlaydi, ularning samaradorligini baholaydi. O ‘ quv jarayonining bir maromda faoliyat ko ‘ rsatishi uchun: mustaqil o ‘ quv ishlariga, psixalogik va fiziologik yuklamalarga ajratilgan vaqtning qat’iy hisobga olinishi talab qilinadi. Bu o ‘ quv – o ‘ rganish va o ‘ quv- tarbiyaviy, ilmiy rivojlanuvchi va tarbiyalanuvchi faoliyatlarining intensifikatsiya (jadallashtirilish) bilan aniqlanadi. Intensifikatsiyalash esa o ‘ quv jarayonini didaktik tamoyillari va vositalarini muvofiqlashtirgan, maqsadga yo ‘ naltirgan holda amalga oshirish bilan ta’minlanadi . Bakalavr matematiklarni kasbiy tayyorlash jarayonini intensifikatsiyalash maqsadida ta’limning kasbiy yo ‘ nalganligini faollashtirish nafaqat matematikani o ‘ qitishda, balki u bilan, kasbiy tayyorlash uchun, aloqador bo ‘ lgan hamda matematikaning qoidalarini va qonuniyatlarini shakllantirishda falsafa, psixologiya, pedagogika va boshqalarning bevosita ishtirokida amalga oshiriladi. Matematikani pedagogik va psixologok fanlar bilan o ‘ zaro aloqadorlikda o ‘ qitish talabaga bir tamondan matematikadan o ‘ quv mavzularini o ‘ qitishning usullari, vositalari va boshqa shakllarini o ‘ zlashtirish imkonini bersa, ikkinchi tamondan qonuniyatlarni, bilish usullarini egallashga imkoniyat yaratib, birgalikda pedagogik qobiliyatlarini rivojlantirishga sharoit to ‘ g ‘ diradi. Bunda talabalar nafaqat matematikani o ‘ rganishning asosiy usullarini, balki zarur bo ‘ lgan kasbiy malaka va ko ‘ nikmalarni ham egallaydilar. Bu holat matematikadan masalalar yechish metodlarida va nazariy hamda amaliy o ‘ quv materiallari o ‘ rtasida o ‘ zaro aloqadorlik o ‘ rnatilganda yaqqol namoyon bo ‘ ladi. 31

Tadqiqot davomida o ‘ tkazilgan tahlillarimiz shuni ko ‘ rsatadiki, matematikadan amaliy mashg ‘ ulotlarni o ‘ tkazish jarayonida talabalar o ‘ zlarining matematika mavzulari bo ‘ yicha olgan bilimlarini oydinlashtirish bilan birga kasbiy malaka va ko ‘ nikmalarni shakllantirishga qay darajada yordam berayotganini nazorat qilish imkoniga ega bo ‘ ladilar. Aytilganlardan shuni ta’kidlash mumkinki, bakalavr yo ‘ nalishidagi matematiklarning matematikaviy va professional – pedagogik tayyorgarliklarining o ‘ zaro aloqadorligini kuchaytirish uchun quyidagilarning bajarilishi muhim hisoblanadi . - Matematika va kasbga y o‘ naltiruvchi fanlar asoslarining bilim olish faoliyati usullarining, professional-pedagogik bilimlar va ko ‘ nikmalar tushunchalarining tizimi yagonaligi; - Texnika, iqtisod va boshqa turdosh fanlar bo ‘ yicha matematika va kasbga yo ‘ naltiruvchi ilmiy asoslangan va sinovdan o ‘ tgan tushunchalarning shakllanganligi; - oliy o ‘ quv yurti va maktab matematika ta’limining ketma-ketligi va o ‘ zviyligi; - professional-pedagogik tayyo r garlikka yo ‘ naltirilgan, pedagogi k tafakkur rivojlanishining muhim shakli sifatida nazariya bilan amaliyotning birligi. Bu shartlar quyidagilar asosida ta’minlangan bo ‘ lishi mumkin: - maktab va oliy o ‘ quv yurti matematikalarining uzviyligi va ketma- ketligini ta’minlovchi ta’limning usullari, vositalari va shakllarini rivojlantirish. - Oliy o ‘ quv yurti matematika kursining mazmunini politexnik yo ‘ nalganligini kuchaytirish. - Matematikani boshqa fanlar (fizika, ximiya va hakoza) bilan aloqalarni mustahkamlash; - Umumta’lim maktablari, akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida talabalarning professional pedagogik faoliyatlarini rivojlantirishning manfaatdorligini yo ‘ lga qo ‘ yish. Ma’lumki, oliy o ‘ quv yurtlarida matematikani o ‘ qitish ta’lim beruvchi, rivojlantiruvchi, integrativ e va tarbiyalovchi vazifalar bajaradi 32

Ta’limning yangi konsentual modeli  Ta’lim to ‘ g ‘ risi  dagi qonun,  kadrlar tayyorlashning milliy dasturi  dan kelib chiqqan holda [2] umumta’lim maktablarini va kasb-hunar kollejlarini isloh qilish sharoitida, ayniqsa, ravojlantiruvchi, integrative va tarbiyalovchi funksiyalarni rivojlantirishga e’tiborni kuchaytirish kerak. Shunga ko‘ra oliy o‘quv yurtida ta’lim va tarbiyaning manfaati uchun o‘quv-tarbiya jarayonining barcha bosqichida talabalar bilan ishlashning turli usullari va shakllaridan unumli foydalanish kerak. O‘qituvchi o‘quv mashg‘ulotini o‘tkazish uchun tayyorgarlik ko‘rishda diqqat bilan o‘quv mavzularini tayyorlaydi, uni o‘quvchilarga yetkazib berish shakllarini o‘ylaydi, o‘zlashtirilishi lozim bo‘lgan o‘quv mavzulariga nisbatan talabalarning aqliy faoliyatlarni rejalashtiriladilar. Bunda nafaqat mavzularini o‘zlashtirish uchun aqliy faoliyatlar aniqlanadi, balki talabalarning kasbiy tayyorgarliklarini rivojlantiruvchi va ularning o‘ganganliklarini bildiruvchi fikrlash jarayonlari nazarda tutiladi. Psixologlarning nuqtai nazaridan bu fikrlash faoliyatining umumlashganligi bo‘lib, o‘quv mavzularini umumlashtirish va abstraklashtirishga yo‘naltirilganligi, uning amaliy va mantiqiy tamonlarini aniqlashda ongli tafakkur qilish, fikrlash faoliyatlarining turg‘unligi, kengligi va mustaqilligi bilan xarakterlanadi. Shu bilan birga psixologlarning ta’kidlashicha, har qanday ilmiy bilimni o‘zlashtirish uchun fikrning jamlanganligi va mustaqil urinishlarining natijasida qo‘yilgan savol uchun olingan to‘g‘ri javoblar natijasida erishilinadi. Shuning uchun o‘quv jarayonida ta’limning faol usullaridan keng foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi, o‘rganilayotgan mavzuga nisbatan talabalarda qiziqishni o‘yg‘otish uchun ularni fikrlashga da’vat etuvchi mashg‘ulotlarda muommoli vaziyatlarni vujudga keltirish, olingan bilimlarni taqqoslash, qiyoslash va umulashtirishga safarbar qilishga o‘rgatish muhimdir. Chunki matematik qonuniyatlarni va umumlashtirish, kabi ko‘rinishlarida ishtirok etadilarki,. Natijada ular o‘quv mavzularining yo‘li masalaning mazmunidagi muhim 33

bo‘lgan va bo‘lmagan xususiyatlari va belgilarini ajratish imkoniyatlariga ega bo‘ladilar. Psixologlar va filosoflarning izohlashi bo‘yicha matematikadan masalalar yechishda foydalaniladigan abstraksiya quyidagi ko‘rinishda bo‘lishi mumkin. 1. Yakkalovchi abstraksiya – berilgan elimentlardan ma’lum bir qismini ajratib olish; 2. Ta’kidlovchi abstraksiya va faqat ma’lum bir elimentni ajratib olish, balki uni yashirib turgan boshqa eliment xususiyatlarini ham ko ‘ ra bilishni talab qiladi. 3. Qarama-qarshi qo ‘ yuvchi abstraksiya; 4. Abstraksiyadan abstraksiya. Abstraksiya o ‘ zining rivojida umumlashtirishga olib boradi. Buni ayrim matematik qonuniyatlarni o ‘ rganish davomida ko ‘ rish mumkin, bunda u abstraksiyaning quyi bosqichidan yuqoriga qarab murakkab bosqichiga o ‘ tadi va shu bilan birga tushuntiriladi, izohlaydi, taqqoslaydi va umumlashgan holga olib keladi. Umumlashtirish esa ikki ko ‘ rinishda namoyon bo ‘ ladi, ya’ni empirik va ilmiy- nazariy. Shuningdek, aniqlashtirish ham ikki ko ‘ rinishda namoyon bo ‘ ladi. Aniqlashtirish fikrlashning ko ‘ rinishi sifatida umumiylakdan yagonalikka, xususiylikka va aksincha, xususiylikdan uning turli xossalari va xususiyatlarini aniqlash orqali abstrak-umumiylikka ko ‘ tarilish, ya’ni abstraklashgan umumiylikni aniq mazmun bilan boyitish ko ‘ rinishida.yo ‘ ritiladi. M atematikani o’qitishda analiz va sintez matematik qonuniyatlarni, qoida va tasdiqlarni va ularning aloqalarini o ‘ rganish usuli sifatida ishtirok etadi. Hodisalarning mazmunini qaralayotgan tsdiqlarga nisbatan modelini yaratish yo ‘ llarini aniqlab beradi. O ‘ quv mavzularini o ‘ rganish va masalalarni yechish jarayonida talabalar dastlab qonuniyatlarini va tasdiqlarni tahlil qiladilar, ularni taqqoslaydilar, qiyosiy o ‘ rganadilar, o ‘ xshashlik alomatlarini izlaydilar, tasavvur qiladilar. 34

Matematikani o ‘ qitishda va masalalar yechishda aqliy fao l iyatning turi sifatida taqqoslash o ‘ ziga xos o ‘ rin tutadi. Uning yordamida hodisa va predmetlarda aloh i da belgilar va xususiyatlar ajratiladi, umumiy sifatlari o ‘ rganiladi. Taqqoslash, hodisa va predmetlarni mos va qarama-qarshi qo ‘ yishdan boshlanadi. Hodisa va predmetlar uchun umumiy bo ‘ lgan muhim belgilarini ajratishga yo ‘ naltirilgan aqliy hukm shaklini mos qo ‘ yishdir. Qarama-qarshi qo ‘ yish teskari maqsadni ko ‘ zda tutadi, ya’ni muhim belgilarni aniqlashda nimalardan chetlab o ‘ tish lozimlagini ajratib olishdir. Taqqoslash bir sinfga kiruvchi hamjoyli hodisalar, bir jinsli predmetlar va o ‘ xshash masalalar ustida olib boriladi. Taqqoslash yo ‘ li orqali aqliy faoliyatning abstraksiyasi rivojlanadi. Tafakkurning yo ‘ nalishlaridan yana biri bu matematik tasavvurdir. Matematikada tasavvur deganda inson tamonidan hali tushinilmagan va e’tirof etilmagan matematik qonuniyatlarning va figuralarning asl holatlarini yaratish tushiniladi. Tasavvur odatda ilgari o ‘ zlashtirilgan mavzularni qayta ishlash, shaklan almashtirish asosida qo ‘ riladi. Ayniqsa, u geometriya mavzularida geometrik figuralarni yasashda, ularni turli holatlarda tahlil qilishga, fazoni tasvirlashda va tasavvur bilan bog ‘ liq bo ‘ lgan qator matematik tushunchalarni aniqlashtirishda yordam beradi. Yuqorida sanab o ‘ tilgan psixologik kompanentlar, matematik qonuniyatlarni o ‘ zlashtirishga va o ‘ rganishga faol ishtirok etadilar va ta’lim jarayonida matematikani psixologik – pedagogik fanlar bilan o ‘ zaro aloqadorlikda olib borish, bakalavr matematiklarni matematikaviy qobiliyatlarini va kasbiy tayyorgarliklarini shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. 35

Bakalavr yo ‘ nalishi bo ‘ yicha matematiklarning mutaxasislik ko ‘ nikma va malakalarini shakllantirish Bakalavr yo ‘ nalishidagi matekatiklarni faol va maqsadga yo ‘ naltirilgan pedagogik faoliyatiga tayyorlashning muhim omillaridan biri bo ‘ lib, ularning kasbiy bilimlari bo ‘ yicha malaka va ko ‘ nikmalarini shakllantirishdan iboratdir. Kasbiy ko ‘ nikma – tushinib yetilgan, avvaldan rejalashtirilgan intellektual kasbiy harakatdir. Kasbiy malaka – mutaxasisning ongli kasbiy harakatlarini amalga oshirish jarayonida ishlab chiqilgan va avtomatlashgan holatiga yetkazilgan faoliyatdir. - matematika fanlarini maktab matematikasi bilan aloqadorlikda o ‘ rganish va bunda kasbga yo ‘ naltirilgan malaka va ko ‘ nikmalarni o ‘ rganishga: - fan asoslarini o ‘ zaro aloqadorlikda o ‘ rganish davomida kasbiy malaka va ko ‘ nikmalarini ifodalovchi faoliyatlarni keng ochib berishga; - matematika fanlarini va uni o ‘ qitish metodikasini psixologiya, pedagogika, falsafa fanlari bilan aloqadorlikda bosqichma-bosqich o ‘ zlashtirib borishga: - matematikani boshqa fanlar bilan aloqadorlikda o ‘ rganishga kasbiy malaka va ko ‘ nikmalarini shakllanishi jarayonini tushinib yetilganligiga, to ‘ laqonligiga va davomiyligiga; - pedagogik amaliyotni o ‘ tish davomida kasbiy malaka va ko ‘ nikmalarning har bir ko ‘ rishishi tahlil qilish va o ‘ zlashtirib borishga. Kasbiy malakalarni va ko ‘ nikmalarni o ‘z lashtirgan bakalavr matematiklar ta’lim-tarbiya ishlarini muvaffqiyatli amalga oshirishlari uchun keng imkoniyatlarga ega bo ‘ ladilar. Bunday tayyorgarlikning mezoni sifatida talabalarning o ‘ quv faoliyatlariga bo ‘ lgan ijobiy munosabatlarida ko ‘ rish mumkin. Talabalarning o ‘ quv faoliyatlarini faollashtirishda ta’limning turli ko ‘ rinishdagi muommoli metodlaridan foydalanish yaxshi samara beradi, bunda ularning ijodiy izlanuvchanlik xususiyatlari shakllanadi va rivojlanadi. Talabalarning mustaqil va shaxsiy ishlarini to ‘ g ‘ ri tashkil qilish ham mustahkam zamin yaratadi. Matematikani o ‘ qitish jarayonida, amaliy mashg ‘ ulotni 36

o ‘ tkazishga, uy vazifalarini bajarish, matematika adabiyotlar ustida ishlash, didaktik materiallar bilan ishlash turli olimpiyadalarda ishtirok etish davomida amalga oshirish mumkin. Maktab matematikasi va oliy o ‘ quv yurti matematika kurslarini taqqoslash orqali talabalar ular mazmunidagi o ‘ xshashlik tamonlarini va farqlarini aniqlaydilar, nazariy asoslanishi, isbotlash usullari, malaka va mashqlarni yechishning xususiyatlari, o ‘ qitishning usullaridagi o ‘ zgarishlarni ko ‘ radilar va qiyosiy taqqoslash imkoniyatiga ega b o‘ ladilar, bu usullar va vositalar kasbiy tayyorgarligi uchun qay darajada muhim ekanligini anglab yetadilar. Bunda quyidagilar amalga oshiriladi: - maktab, akademik litsey, kasb-hunar kollejlari matematikasi o ‘ quv mavzularini mazmunini tahlil qiladilar, nazariy va amaliy bilimlarini ajratadilar: - nazariy va amaliy o ‘ quv mavzularining o ‘ zaro bog ‘ liqliklarini ochadilar, uning o ‘ quvchilarning ijodiy va matematik qobiliyatlarini rivojlantirishdagi ahamiyatini belgilaydilar, amaliy maqsadlarda foydalanish yo ‘ l l arini izlaydilar; - Yangi tushunchalarni ki r itish usullari, teoremalarni isbotlash, isbotlashga yoki hisoblashga doir masalalarni yechish jarayonida ta’lim usullarining imkoniyatlarini ochishga va bu o ‘ quv materialini maktabda o ‘ qitish holatlarini belgilaydilar; - Maktabda va oliy o ‘ quv yurtida qo ‘ llaniladigan ta’limning usullarini tahlil qiladilar va taqqoslaydilar. Bakalavr matematiklarni kasbiy tayyorgarliklarini ta’min etishning asosiy shakllari-ma’ruza, amaliy laboratoriya, seminar mashg ‘ ulotlari, o ‘ quv pedagogi k amaliyot, kurs va bitiruv ishlarini yozish va himoya qilish, referatlar tayyorlash, munozaralar uyishtirish, didaktik o ‘ yinlar o ‘ tkazish, ilg ‘ or o ‘ qituvchilar bilan uchrashuvlar tashkil qilish, maktabda pedagogik tadqiqotlar o ‘ tkazish va boshqalardir. Bakalavr matematiklarni tayyorlashning bu shakllari ularning kasbiy malaka va ko ‘ nikmalarning takomillashtirishga xizmat qilish bilan birga o ‘ z fanini chuqur va mustahkam biladigan, o ‘ qish va o ‘ qitishning turli zamonaviy usullari va vositalarini egallagan hamda o ‘ zining kasbiy faoliyatida 37

ta’limning mazmuni, usullari, shakllari va vositalarini ratsional foydalana biladigan mutaxasislarni tayyorlashga xizmat qiladi | 7,22,89,47,86,98|. Umumta’lim maktablarini isloh qilinishi, akademik litsey va kasb-hunar kollejlarini tashkil etilishi bakalavr matematiklarini kasbiy tayyorgarliklari, malaka va ko ‘ nikmalarini yanada takomillashtirish vazifasini ilgari so ‘ radi . [94 105] Bu muommalartni hal qilish uchun quyidagilarni amalgam oshirish lozim: - Ma’ruzalar o ‘ qish usullari va vositalarini, amaliy labarotoriya va seminar mashg‘ulotlarini o ‘ tkazishni takomillashtirish: - Matematika, psixologiya, pedagogika va metodikadan ilmiy-tadqiqot ishlarini olib borishni; - Kurs va bitiruv ishlari mazmunini va himoya qilish usullarini ; - O ‘ quv – pedagogik amaliyotni o ‘ tkazish yo ‘ llarini; - Umumta’lim maktablarida, akademik litseylarda va kasb-hunar kollejlarida talabalarning pedagogik tatqiqotlarini tashkil etish va o ‘ tkazis h ni; Pedagogik kasbiy tayyorgarliklarni texnik-kasbiy tayyorlash bilan o ‘ zaro aloqadorlikda olib borish usullari va shakllarini takomillashtirish zarurati tug ‘ iladi. Oliy o ‘ quv yurtlarida malakali bakalavr yo ‘ nalishidagi matematiklarni tayyorlashning asosiy va y etakchi shakli ma’ruza mashg ‘ ulotlari bo ‘ lib xizmat qiladi. Ammo amaliy, labaratoriya va seminar mashg ‘ ulotlarida hamda mustaqil ta’lim shakllarida ham talabalarni zamonaviy fan yutuqlarini turmushga tadbiq etish muommolarini hal qilishi bilan yaqindan tanishtirib borish kerak. Amaliy mashg ‘ ulotlarga bunday yondoshish ularga kasbiy malaka va ko ‘ nikmalarni shakllantirishda va rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Amaliy mashg ‘ ulotlarni o ‘ tkazishning asosiy maqsadi o ‘ quv mavzularini chuqur va mustahkam o ‘z lashtirishni ko ‘ zda tutadi. Bu mashg‘ulotlarda o‘quv kursining yetarli darajada murakkab masalalari qaraladi, matematik tushunchalar rivojlantiriladi, mustahkamlanadi va umumlashtiriladi, nazariy va amaliy mazmundagi matematik masalalar yechiladi. Amaliy mashg‘ulotlarda talabalar 38

ta’limning ilmiy metodlarini, o‘quv mavzularini mustaqil o‘zlashtirish, nazariy va amaliy masalalarni yechishning malaka va ko‘nikmalarini o‘rganadilar. Amaliy mashg‘ulotlarning samaradorligi va sifatliligi ko‘p jihatdan talabalarning ijodiy faolligiga va to‘g‘ri tashkil etilganligiga bog‘liqdir. Amaliy mashg‘ulotlarga tayyorgarlik ko‘rish davomida talabalarning maktab darsliklaridagi muayyan bo‘limlarini ishlab chiqishi, tegishli adabiyotlar bilan tanishishi, matematik masalalarni yechish usullari bilan bog‘liq bo‘lgan uslubiy bilimlarni mustaqil o‘rganib tayyorlangan bo‘limlari nazarda tutiladi. Chunki, talabalar amaliy faoliyati jarayonida o‘z diqqat-e’tiborlarini, urinishlarini, masala yechimlarini izlashga qaratiladilar, ijodiy faoliyatlarini namoyon etiladilar, matematik tushunchalar, qoida va qonuniyatlar, fan ichida va fanlararo aloqadorlik haqidagi tasavvurlarini mustahkamlaydilar, shaxsiy ko‘zatishlari va xulosalarini nazariy, uslubiy tavsiyalarni va amaliy tadbiqlarni taqqoslashga o‘rganadilar. Amaliy mashg‘ulotlar bakalavr matematiklarni tayyorlash muommolarini funksional aks ettirgan holda shunday tashkil etilishi kerakki, bunda ijodiy fikrlarning rivojlanishi uchun, qulay ratsional yechish usullarini mustaqil tanlashlari uchun keng imkoniyatlar yaratilmog‘i lozim. O‘rgatuvchi, rivojlantiruvchi va tarbiyalanuvchi funksiyalari mujassam bo‘lgan amaliy mashg‘ulotlar amaliy qobiliyatlarni rivojlantiruvchi tayanch bilimlar, malaka va ko‘nikmalarni faollantiruvchi umumiy didaktik tizimga ega. Oliy o‘quv yurtlarida amaliy mashg‘ulotlarni biz didaktik, metodik va matematik tasdiqlarni optimal hamkorlikda talabalarni matematik va kasbiy – pedagogik tayyorgarlikka tayyorlashga, kasbiy faoliyatlarning shakllantirishga yo‘naltirilgan mashg‘ulot sifatida tushinamiz. Shunga ko‘ra mashg‘ulot davomida talabalarning faolligini oshirishga, shaxsiy fikrlarini bayon etishga, ularning ishtiroklarini rag‘batlantirishga, faoliyatlarini va bilimlarini masala yechishga yo‘naltirib borishga, tegishli malaka va ko‘nikmalarni paydo etishga, kasbiy sifatlarni shakllantirishga e’tiborni kuchaytirdik. 39

Matematikadan masalalar yechishning, umuman ta’lim-tarbiya jarayonida talabalar faoliyatlarini faollashtirishning zaruriy sharti sifatida o‘quv mavzularini muommoli o‘rganish deb bilamiz. Chunki, muammoli masalalarni yechishda talabalar tayyor ma’lumotlardan foydalanishlari mumkin, agarda ular yetarli bo‘lmasa, muammoli vaziyatni muhokama qiladilar, faoliyatlaridagi odatiy usullarni qo‘yilgan maqsad bilan mos kelmagan va qarama-qarshi tamonlarini ochadilar, muammoni yangi munosabatlar va aloqalar tizimida o‘rganishga harakat qiladilar, mustaqil yechish imkoniyatlarini topganlarida esa, dastlabki farazlarini shakllantiriladilar va isbotlash usullarini belgilaydilar. Shunday qilib, talabalarning, matematik tafakkurlarini amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan yoki maqsadga yo‘naltirilgan natijalarni olish uchun safarbar etiladi. Bakalavr, matematik matematiklarni kasbiy tayyorgarliklarini yanada takomillashtirish uchun, matematika kurslarini o‘qitish bilan bir qatorda kasbiy tayyorgarligiga bevosita aloqador bo‘lgan falsafa, psixologiya, pedagogika fanlarida ham e’tiborni kuchaytirish zarur. Talabalarni o‘qitishda ta’limning muammoli usulidan foydalanish ularning, matematik qobiliyatlarini, o‘rganishga bo‘lgan ishtiyoqlarini va kasbiy tayyorgarliklarini rivojlantirishga yordam beradi. Shunisi e’tiborga loyiqki, muammoli usullar, matematik tafakkurning faollashishiga, kasbiy sifatlarni shakllanishishiga samarali ta’sir etishini talabalar o‘z tajribalarida ko‘rib, o‘zlari ulardan amalda mustaqil masalalar yechish, o‘quv amaliyoti davomida foydalana boshlaydilar. Bu esa ularning kasbiy malaka va ko ‘ nikmalarini shakllanishida ijobiy samara beradi. Aytilganlardan shuni tasdiqlash mumkinki, oliy o‘quv yurtlarida muammoli o ‘ qitish yuqori m alakali bakalvr matematiklarni, xususan, umumta’lim maktablari, akademik litsey va kasb-hunar kollejlari uchun matematika o ‘ qituvchilari tayyorlashda boy imkoniyatlar yaratadi. Malumki, ta’limning didaktik maqsadi tushunchalar tizimi orqali talabalarda ma’lum bir kasbiy malakalarni va amaliy faoliyatlarining tajribalarini tar b iyalashdan iboratdir. 40

Matematika fanlaridan olib boriladigan amaliy mashg ‘ ulotlar o ‘ ziga xos xususiyatlarga ega bo ‘ lishi bilan birga, ularning barchasi uchun umumiy bo ‘ lgan mustahkam kasbiy bilimlarga, malaka va ko‘nikmalarga ega malakali mutaxasislarni shakllantirish bilan bog ‘ liq pedagogik yo ‘ nalishga ham egadir. Bakalavr matematiklarning kasbiy tayyorgarligida matematik ijodkorlik o ‘ ziga xos o ‘ rin tutadi. Talabalarning ijodkorlik qobiliyatlarini rivojlantirishda muammoli o ‘ qitish usuli sezilarli afzalliklarga ega. Chunki u talabalarni mantiqiy fikrlashga, ilmiy asoslanishga, ijodiy yondoshishga o ‘ rgatadi, o ‘ quv mavzularini yanada asosli va ishonchli bo ‘ lib, ilmiy dunyoqarashning shakllanishida muhim omil bo ‘ lib xizmat qiladi, bilimlarni mustahkam bo ‘ lishida yordam beradi, mustaqil erishilgan matematik va kasbiy bilimlarni mustahkam saqlaydi, muhokama yuritishni, isbotlashni va asoslashni tashkil etishda ko ‘ ma k lashadi, his – tuyg ‘ ularga, erkka ta’sir etgan holda mashaqqatli aqliy faoliyat natijasida fanga va kasbga nisbatan muhabbat uyg ‘ otadi. Shunga ko ‘ ra, ta’kidlashimiz mumkinki, talabalarning ijodiy faolligi va bu faoliyatning to ‘ g ‘ ri tashkil etilishi matematikadan amaliy mashg ‘ ulotlarning samaradorligiga va qiziqarli o ‘ tishiga zamin yaratadi, bunda talabalar ta’limning ilmiy usullari bilan tanishadilar, o ‘ quv mavzularini mustaqil o ‘ rganish malaka va ko ‘ nikmalarini o ‘ zlashtiradilar, amaliy va nazariy masalalarni yechadilar. Bular esa oqibat natijada ularning ijodkorlik qobiliyatlarini yanada rivojlanishiga olib keladi. Matematikadan amaliy mashg ‘ ulotlarda talabalarni qo ‘ yidagi ko ‘ rinishdagi masalalarni yechishga o ‘ rgatib borish lozim: 1. O ‘ zlashtirilgan bilimlar va faoliyat usullarini tadbiq etishga mo ‘ ljallangan mashqlar: 2. O ‘ rganilgan bilimlar yordamida yangi bilimlarni o ‘ rganish yoki masala la r yechishning yangi usullarini o ‘ zlashtirishga mo ‘ ljallangan mashqlar: 3. O ‘ rganilgan bilimlarni mustahkamlashga, yangi bilimlarni olishga, masalalar yechish metodlarini shakllantirishga mo ‘ ljallangan mashqlar: 41

4. O ‘ rganilgan bilimlarni va faoliyat usullarini turli vaziyatlarda qo ‘ llay bilishga, yangi ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishga mo ‘ ljallangan ijodiy xarakterdagi mashqlar. Shuning uchun ham biz matematikadan amaliy mashg ‘ ulotlarda masalalar ta’lim maqsadlarini amalga oshirish jarayoni sifatida, ya’ni talabalar ta’lim-tarbiya faoliyatining mazmunli amalga oshirilishi sharoiti tarzida qaraymiz. Bakalavr yo ‘ nalishidagi matematiklarni bo ‘ lajak kasbiy faoliyatlariga tayyorlashda, ya’ni umumta’lim maktablari, akademik litsey va kasb-hunar kollejlaridagi faoliyatlarida muhim o ‘ rin tutuvchi yana bir omil bu o ‘ quv- pedagogi k amaliyotdir. Pedagogik amaliyot ta’lim-tarbiya jarayonining muhim bo ‘ g ‘ inlaridan bo’lib, bunda bakalavr matematiklarning har tamonlama garmonik shaklanishi va matematika o’qituvchisi sifatida kamol topishida keng imkoniyatlar mavjud. Pedagogik amaliyot davomida talabalar umumta’lim maktablarida, akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida olib boriladigan barcha turdagi ta’lim - tarbiya ishlari bilan bevosita tanishish va ishtirok etish bilan birga bu sohada ma’lum malaka va ko‘nikmalarni ham egallaydilar. Amaliyot davomida talabalar maxsus fanlardan olgan bilimlarini amalda tadbiq etadilar, oliy o‘quv yurtida olgan bilimlarini maktab, akademik litsey, kasb-hunar kollejlaridagi matematikadagi bilimlar bilan qiyosiy taqqoslaydilar, bo‘lajak o‘qituvchilik faoliyatiga kirisha boradilar, tashkilotchilik malaka va ko‘nikmalarini, sinfda va sinfdan tashqari ishlarni tashkil etish usullari va shakllarini o‘rganadilar. Tadqiqotlarimiz davomida shu narsaga amin bo‘ldikki, bakalavr matematiklarning kasbiy malaka va ko‘nikmalarini shakllantirish va rivojlantirish uchun quyidagilarga e’tibor berish va ta’minlash lozim: - Matematika fanlarining tushunchalarini, qonuniyatlarini va tamoyillarini matematika, fizika, pedagogika, psixologiya, falsafa va boshqa fanlar qoidalari va qonuniyatlari yordamida va o‘zaro aloqadorlik asosida o‘qitish: 42

- Matematikani uning tarixiy rivojlanishi jarayonini hamda boshqa fanlar asoslari bilan o‘zaro aloqalarini va hamkorligini yoritish orqali bakalavr matematiklarning kasbiy shakllanishi integratsiyasi sifatida qarash: - Matematikaning tushunchalarini boshqa fan tushunchalari bilan didaktik muvozanatda va birligini ta’minlash: - Oliy o‘quv yurti va maktab matematikasi orasida uzviylik va ketma-ketlikni ta’minlash, ularning tushunchalari va qonuniyatlarini, o‘qitish usullari va vositalarini falsafiy, pedagogik va psixologik tushunchalar va qonuniyatlar yordamida asoslab borish bakalavr matematiklarning kasbiy tayyorgarligini muvaffaqiyatli amalga oshirishning garovi deb qarash lozim. Amaliy mashg‘ulotlar, mustaqil ta’lim olish, kurs va bitiruv ishlarini yozish, turli mazmundagi refiratlar tayyorlash va disputlar o‘tkazish davomida yuqorida ta’kidlashlarga amal qilish tavsiya etiladi. Shunday qilib, matematikadan amaliy mashg‘ulotlar maktab, akademik litsey, kasb-hunar kollejlari matematika ta’limi masalalarini hal qila oladigan, har tamonlama shakllangan va yetuk bakalavr yo‘nalishdagi matematiklarni tayyorlashning muhim vositasi sifatida namoyon bo‘ladi. MASALALAR YECHISH 1-masala . Ikki ishchi ma’lum muddatda 120 ta detal tayyorlashlari kerak edi. Ishchilardan biri ikkinchisiga qaraganda saotiga 2 tadan ortiq detal tayyorlab topshiriqni 5 soat oldin bajardi. Har bir ishchi soatiga nechtadan detal tayyorlagan? Yechish x - birinchi ishchi ishlagan vaqti, 43

)5 ( x – ikkinchi ishchini ishlagan vaqti, x 120 - birinchi ishchi tayyorlagan detallar soni, 5 120 x - ikkinchi ishchi tayyorlagan detallar soni, yuqoridagilarga asoslanib quyidagi tenglamani tuzishimiz mumkin. 2 5 120 120    x x 2 120 5 120    x x , 10 2 600 120 120 2 x x x x     12/ 0 600 10 2     x x 0 300 5 2    x x x 2,1 = 300 4 25 2 5   = 2 5  2 35 20 1 x 15 2   x Bulardan I ishchi 20 soat ikkinchisi esa 15 soat ishlaganligi kelib chiqadi. 6 20 120  ta I ishchining 1 soatda tayyorlagan detallar soni. 15 120 = 8 ta II ishchining 1 soatda tayyorlagan detallar soni. Masalani yechib bo‘lgandan keyin o‘qituvchi masala mohiyatini quyidagi tartibda tushintirishi mumkin. Agar biror kishi topshirilgan ishni ortig‘i bilan bajarsa, uning mehnat unumi ortib, unga to‘lanadigan haq ham ortib boradi. Bu esa o‘quvchilarni halol mehnatga muhabbat ruhida tarbiyalaydi. 2-masala . Oldingi bahosi 25 so‘m bo‘lgan buyum ketma-ket ikki marta bir xil foizga arzonlashgach, u 20 so‘m 25 tiyinga tushib qoldi. Har bir arzonlashishda baho necha foiz pasaygan? Yechish . Baho har safar x % ga pasaygan bo‘lsin. Ravshanki, 0 100  x bo‘ladi. Bu birinchi arzonlashishdan keyin buyum bahosi oldingi bahosining 100 x qismiga kamayganini bildiradi. Demak, birinchi arzonlashishdan keyin buyum 25 100 1       x y so‘m turadi. Ikkinchi arzonlashishdan keyin esa, buyum 25 100 1 25 100 1 100 1 100 1 2                         x x x y x z so‘m turadi. 44

lekin, ikkita arzonlashishdan keyin buyum 20 so‘m 25 tiyin turadi, ya’ni 4 81 z so‘m. Demak, 25 100 1 4 81 2        x tenglamaga ega bo‘lamiz. Tenglamani 10 1 x 190 2 x ildizlarni topamiz. Bu yerda 190 2 x chet ildiz bo‘ladi. Chunki 0 100  x va masala shartini faqat 10 qanoatlantiradi. Demak, baho har safar 10% ga kamaygan bo‘ladi. Javob: Baho har safar 10% ga kamaygan. 2-masala . Uchta eritmada spirtning (masala bo‘yicha) foiz miqdorlari geometrik progressiyani tashkil qiladi. Agar birinchi, ikkinchi va uchunchi eritmalarni 2:3:4 massa nisbatida aralashtirilsa, u holda 32% spirtli eritma hosil bo‘ladi. Agar ularni 3:2:1 massa nisbatida aralashtirilsa, u holda 22% spirtli eritma olinadi. Har bir eritmada necha foiz spirt bor? Yechish. Birinchi eritma %x ikkinchisida y % uchinchisida z % spirt bo‘lsin. Masala shartiga ko‘ra x , y , z sonlar geometrik progressiya tashkil qiladi, shuning uchun xz y 2 bo‘ladi, Birinchi eritmaning 1 grammida 100 x g spirt, ikkinchi eritmaning 1grammida 100 y g va uchunchi eritmaning 1 grammida 100 z g spirt bor. Agar biz birinchi eritmadan 2 g, ikkinchi eritmadan 3 g va uchunchi eritmadan 4 g olsak, 9 g aralashma olinadi. Bu aralashmada          100 4 100 3 100 2 z y x g spirt bor. Masala shartiga ko‘ra olingan aralashmaning 32% i spirtdan iborat, 100 32 9 g spirt bor. Bu shartlardan    100 4 3 2 y y x 100 32 9 tenglama hosil bo‘ladi. Huddi shuningdek, 100 22 6 100 4 2 3     z y x tenglama ham hosil bo‘ladi. Yuqoridagilar asosida:         xz y z y x y z x2 132 2 3 288 4 3 2 45

tenglamalar sistemasini hosil qilamiz va uni yechamiz. Birinchi ikkita tenglamani y va z bo‘yicha yechib va olingan qiymatlarni uchinchi tenglamaga qo‘yib, 0 768 76 2    x x tenglamani hosil qilamiz. Hosil bo‘lgan tenglamani yechib uning, 64 1 x 12 2 x ildizlarini topamiz. Lekin 64 1 x ildiz masala shartini qanoatlantirmaydi, chunki unga mos x y 2 48   qiymat manfiy bo‘yicha bo‘ladi. Demak, faqat 12x qoladi. U holda bu qiymat bo‘yicha 24 y va 48 z ekanligi oson topiladi. Javob: Birinchi eritmada 12%, ikkinchi eritmada 24%, uchunchi eritmada 48% spirt bor. 3- masala . Ikki A va B shaharlar orasidagi masofani yo‘lovchi poyezdi yuk poyezdiga qaraganda 4 soat tez bosib o‘tadi. Agar poyezdlarning har biri ikkinchisining butun yo‘lni o‘tishga ketgan vaqt mobaynida yursalar, yo‘lovchi poyezdda yuk poyezdidan 280 km o‘zi ketadi. Agar poyezdlarning har biri tezligini 10 km/soat ga oshirsa, u holda yo‘lovchi poyezdi AB masofani yuk poyezdiga qaraganda 2 soat 24 minut tezroq bosib o‘tgan bo‘lar edi. A va B shaharlar orasidagi masofani toping. 1-chizma Yechish : yo‘lovchi poyezdining tezligini V 1 km/soat, yuk poyezdining tezligini V 2 km/soat, A va B shaharlar orasidagi masofani S bilan belgilaylik. AB masofani yo‘lovchi poyezdi 1V S soatda, yuk poyezdi 2V S soatda bosib o‘tadi ( 1-chizma). Butun masofani yo‘lovchi poyezdi yuk poyezdidan 4 soat tez bosib o‘tishidan 46Yuk poyezd 2V SYo‘lovchi poyezd 2V S A B

4 2 1   V S V S (1) tenglamaga ega bo‘lamiz. Agar poyezdlarning har biri ikkinchisi AB masofani o‘tguncha yursa, yo‘lovchi poyezdi 2V S V 1 km , yuk poyezdi esa 1V S V 2 km yo‘l bosgan bo‘lar edi (2- chizma). Bunda yo‘lovchi poyezdi yuk poyezdidan 280 km ilgarilab ketgani uchun 2-chizma 280 2 1 1 2   V V S V V S (2) tenglamaga ega bo‘lamiz. Agar poyezdlarning har birining tezligining 10 km/soatga oshirilsa, u holda yo‘lovchi poyezdi AB masofani 10 1 V S soatda, yuk poyezdi 10 2 V S soat mobaynida bosib o‘tar edi (3-chizma). Bu sharaoitda AB masofani yo‘lovchi poyezdi yuk poyezdidan 2 soat 24 minut tez bosib o‘tganligi uchun 60 242 10 2 1    V S V S (3) tenglamaga ega bo‘lamiz. 3- chizma. 47Yuk poyezd 2V SYo‘lovchi poyezd 2V S Yuk poyezd 10 2 V SYo‘lovchi poyezd 10 1 V SA B A B

Olingan tenglamalarni quyidagi sistema ko‘rinishida yozamiz:             .512 ) () 10 )( 10 ( 280 ) ( 4 ) ( 2 1 2 1 22 21 2 1 2 1 2 1 V V V V S V V V V S V V V V S (4) Bu uch noma’lumli uchta tenglamalar sistemasidan S ni topishimiz kerak. Ko‘rinib turibdiki, matnli masala uchun hosil qilingan matematik model uch noma’lumli uchta tenglamalar sistemasidan iborat bo‘lgan standart ko‘rinishdagi sistemaga keltiriladi. Demak, berilgan matnli masalani yechish uchun tenglamalar sistemasi yechilishi kerak ekan. Buning uchun talabalar tenglamalar sistemalarini yechish usullari sistemalarning teng kuchliligi, tenglamalar sistemalarining yechilishi, tenglamalar sistemasini ayniy almashtirishni va shu kabi bir qancha qoidalarini, teoremalarni, xossalarini eslaydilar va sistemani yechish uchun tadbiq etadilar, ratsional yechish yo‘llarini izlaydilar. Bu esa talabalardagi kasbiy malaka va ko‘nikmalarni rivojlantirishga olib keladi. Talabalar (4) sistemani tahlil qilib, undan S ni osongina yo‘qotib, ikki noma’lumli ikkita tenglamalar sistemasiga kelish mumkin ekanligini ko‘radilar, ya’ni: ikkinchi tenglamani birinchi tenglamaga hadma-had bo‘lib, V 1 + V 2 =70 tenglamani; uchunchi tenglamani birinchi tenglamaga hadma-had bo‘lib 5 3 ) 10 )( 10 ( 2 1 2 1    V V V V tenglamani olish orqali       53 )10 )(10 ( 70 2 1 212 1 V V VVV V (5) sistemaga kelinadi. (5) sistemada tegishli ayniy almashtirishlarni va o‘rniga qo‘yishlarni bajargandan so‘ng      120070 2 1 2 1 V V V V sistemaga kelinadi. Bu sistemani yechishni qisqacha tahlil qilingandan so‘ng 40 1 V , 30 2 V yoki 30 1 V 40 2 V ekanligi topiladi. Shu yerda masalaga bir nazar tashlasak, u holda yo‘lovchi poyezdi yuk poyezdiga qaraganda katta tezlikka ega ekanligi yodimizga tushadi va sistema yechimlaridan masala 48

shartini qanoatlantiruvchi40 1 V , va 30 2 V ekanligi ravshan bo‘ladi. U holda V 1 va V 2 larni bilgan holda S=480 km ni topamiz. Javob: 480 km . Ushbu masalada yo‘lovchi poyezdining tezligini V 2 km/soat bilan, yuk poyezdining tezligini V 1 km/soat bilan belgilash orqali masalaning ikkinchi yechish usuli mavjud ekanligini talabalar ongli ravishda tushinib yetishlari va bu usul uchun hosil bo‘ladigan matematik model ham uch noma’lumli uchta tenglamalar sistemasidan iborat bo‘lishini sezishlari lozim. 4-masala . Jamoa xo‘jaligidagi mavjud bo‘lgan bir xil ish unumdorligiga ega bo‘lgan kombaynlar birgalikda ishlab, hosilni bir sutkada yig‘ishi mumkin. Lekin reja bo‘yicha birinchi soatda bitta, ikkinchi soatda ikkita, uchunchi soatda uchta kombayn ishlagan va hokazo. Hamda faqat hosil yig‘ini tugashiga bir necha soat qolgandagina barcha kombaynlar birga ishlagan. Agar beshta kombayndan tashqari barcha kombaynlar yig‘im-terim boshidan ishlaganida edi, reja bo‘yicha ish vaqti 6 soatga qisqargan bo‘lar edi. Jamoa xo‘jaligida nechta kombayn bo‘lgan? Yechish . Jamoa xo‘jaligida n ta kombayn bo‘lsin, ularning har biri bir soatda hosilning x 1 qismini yig‘ishtira olsin. U holda barcha kombaynlar birgalikda bir sutka ishlab barcha hosilni yig‘ishi mumkin. Shuning uchun 1 24  x n (1) tenglamani hosil qilamiz. Amalda esa birinchi soatda bitta kombayn ishlab hosilning x 1 qismini yig‘ishtirgan, ikkinchi soatda ikkita kombayn ishlab hosilning x 2 qismini yig‘ishtirgan va hakoza. n -soatda n ta kombayn hosilning x n qismini yig‘ishtirgan. Keyinchalik bir necha soat davomida (faraz, qilaylik, m soat) 49

barcha kombaynlar ishlab, shu m soatda hosilning qolgan x mn qismini yig‘ishtirgan. Shuning uchun 1 ... 2 1      x nm x n x x (2) tenglamani hosil qilamiz. Kombaynlar hammasi bo‘lib ( n+m) soat ish vaqtida barcha hosilni yig‘ishtirgan. Agar ( n-5) ta kombayn ishlaganda edi, u holda ular hosilni ( n+m-6) soatda yig‘ishtirgan bo‘lar edi. Shuning uchun 1 )6 )(5 (     x m n n (3) tenglamani hosil qilamiz. Demak, biz quyidagi uch noma’lumli uchta tenglamalar sistemasiga ega bo‘ldik:              x m n n xnm xn x x x n )6 )(5 ( 1 ... 2 124 (4) (4) tenglamalar sistemasini berilgan matnli masalaning matematik modelini ifodalaydi. Bu sistemani yechish uchun, uning ikkinchi tenglamasiga arifmetik progressiya hadlari yig‘indisini topish formulasini qo‘llab uni            x m n n x nm n n x n )6 )(5 ( 2 )1 (24 (5) Ko‘rinishiga keltiramiz. Bu sistemadan x ni yo‘qotib va n  0 ekanligini e’tiborga olib ushbu           n m n n n m 24 )6 )(5 ( 24 2 1 (6) sistemani hosil qilamiz. (6) sistemadan m ni yo‘qotish natijasida n 2 - 18n-175=0 ko‘rinishdagi n ga nisbatan kvadrat tenglamaga kelamiz. Bu tenglamani yechib n 1 =25 va n 2 =-7 ildizlarini topamiz. Jamoa xo‘jaligidagi kombaynlar soni n bo‘lgani uchun n musbat butun son bo‘lishi kerak. Shunga ko‘ra masala shartini faqat n=25 qanoatlantiradi. 50

Quyida keltirilgan masalalarning yechilishi jarayonida shu narsa ma’lum bo‘ladiki, har qanday nostandart masalani yechish jarayoni quyidagi ikki asosiy operatsiyaning ketma-ket qo‘llanilishi orqali amalga oshiriladi: 1. Nostandart masalani unga ekvivalent bo ‘ lgan , lekin standart ko ‘ rinishga ega bo ‘ lgan masalaga ega bo ‘ lgan masalaga almashtirish ( bunda zarur bo ‘ lgan masalaga almashtirishlar bajarish yoki masala mazmunini saqlagan holda matnning bayonini o ‘ zgartirish ); 2. Nostandart masalani bir nechta standart masalalarga bo‘laklab o‘rganish. Masalaning murakkabligiga qarab bu operatsiyalarning birini yoki ikkilasini bir vaqtda tadbiq etish mumkin. Umuman matnli masalalarni yechish jarayoni o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, ularni quyidagilardan iborat deb bilamiz: 1. Berilgan masalani tahlil qilish orqali uning standart yoki nostandart turga mansub ekanligini aniqlash. 2. Masalaning yechish yo‘lini izlash umumiy qoidalar (formulalar, ayniyatlar) yoki umumiy holatlar ( ta’riflar, teoremalar) asosida yechish rejasini (rejalarini) tuzish. 51

X ULOSA Algebradan qanchalik nazariy bilim berishga e’tibor berilsa, algebraik masalalar yechishga ham shuncha e’tibor berish hatto ko‘proq diqqatni qaratish ahamiyatlidir. Chunki masalalar yechish bilan mustaqil fikrlash, mashq qilish ko‘nikma va malakasi shakllantirish bilan birga nazariy bilim ham olinadi. O‘quvchilarning zeriktirmaslik masala yechishdan bezdirmaslik maqsadida turli mazmunli qiziqarli masalalar yechtirish bilan ularda motiv hosil qilishga erishiladi. Algebraik masalalar yechtirishda darslikda mashqlar bilan chegaralanib qolmasdan boshqa adabiyotlardan foydalanib, mavzuga oid masalalar tanlab yechish maqsadga muvofiqdir. Faqatgina tayyorlarni yechib qolmasdan, o‘quvchilarning o‘zlari mavzuga bog‘liq hayotiy masalalar tuzib yechishlari yanada maqsadga muvofiqdir. Masalalar yechishda ham zamonaviy pedagogik texnologiyani qo‘llash kerak va bo‘lg‘usi yosh matematik o‘qituvchilarga o‘rgatish zarur. Algebra fanini tushunib yangi ongli o‘zlashtirishga erishish maqsadida sinuslar orasi masalalar yechish tuzilgan original masalalar bo‘yicha musobaqalar o‘tkazib turish, shu yo‘l bilan matematika faniga qiziqishini oshirish mumkin, ular orasidan iqtidorli o‘quvchilarni tanlab olish imkoniyati paydo bo‘ladi. Shu kabi tadbirlarni o‘tkazishni bilish uchun oliy o‘quv yurtida 52

o‘rgatilgan bo‘lishi kerak. Ularda ko‘nikma va malaka hosil qildirilgan bo‘lgandagina amalga oshirish foydali koeffitsiyenti katta bo‘ladi. Xulosaning yakunida shuni aytish kerakki, har bir bo‘lg‘usi matematik masala yechish san’atini egallagan bo‘lishi shart. 53

Похожие

Talabalar malakaviy amaliyotini tashkil qilish, nazorat etish va baholash metodikasi

Prezident islom karimov asarlari – barkamol avlod tarbiyasining nazariy asosi sifatida

Boshlang`ich sinflarda induksiya, deduksiya va analogiya usullaridan foydalanish yo`llari

Boshlang’ich sinf o’quvchilarini didaktik o‘yinlar orqali mantiqiy fikrlashga o‘rgatish metodikasi

O’quvchi yoshlarni kasb-hunarga yo’naltirish tizimi mavzusini o’qitish texnologiyasi (8-sinf