Prezident Islom Karimov asarlari – barkamol avlod tarbiyasining nazariy asosi sifatida (Boshlang`ich sinf o`qituvchilarini tayyorlash tizimi misolida.) - Идея национальной независимости - Дипломные работы

Prezident Islom Karimov asarlari – barkamol avlod tarbiyasining nazariy asosi sifatida (Boshlang`ich sinf o`qituvchilarini tayyorlash tizimi misolida.)

Загружено в:

29.09.2019

Скачано:

0

Размер:

256.5 KB

« Prezident Islom Karimov asarlari – barkamol avlod tarbiyasining nazariy asosi sifatida» (Boshlang`ich sinf o`qituvchilarini tayyorlash tizimi misolida . )

M U N D A R I J A KIRISH .................................................................................................................. .3 I BOB. O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI PREZIDENTI ISLOM KARIMOV ASARLARI ORQALI BARKAMOL AVLODNI TARBIYALASHNING PEDAGOGIK ASOSLARI. 1.1. Prezidentimiz I.Karimovning asarlarida – barkamol avlodni tarbiyalash muammolari. ...........................................................................................................11 1.2. I.A.Karimov asarlarini o`rganishning hozirgi holati....................................20 1-bob yuzasidan xulosalar.................................................................................28 II – BOB. I.A.KARIMOV ASARLARIDA MA`NAVIY-AXLOQIY TARBIYA MUAMMOLARI VA BO`LAJAK BOSHLANG`ICH SINF O`QITUVCHILARINI TAYYORLASHDA UNDAN FOYDALANISHNING YO`LLARI VA USULLARI. 2.1. I.A.Karimov asarlarida shaxsni ma`naviy-axloqiy rivojlantirish va shakllantirish masalalari..........................................................................................29 2.2. Bo`lajak boshlang`ich sinf o`qituvchilarini tayyorlashda I.A.Karimov asarlaridan foydalanishning yo`llari va usullari......................................................38 2-bob yuzasida n xulosalar................................................... ........ ............................55 Xulosa ....................................................................................................................57 Foydalanilgan adabiyotlar.......................................................................................62 Kirish 2

Mаzuning dоlzаrbligi. Har qanday jamiyatda hamisha ta`lim-tarbiyaga ehtiyoj seziladi. Zero, ta`lim-tarbiyasiz barkamol insonni shakllantirib bo`lmaydi. Barkamol insonlarsiz esa, jamiyat ham taraqqiy etmaydi. Barkamol insonlarni shakllantirishda davlatimiz rahbari I.A.Karimov asarlaridan foydalanishning o`rni beqiyosdir. Respublikamiz mustaqillikni qo`lga kiritgandan so`ng o`tgan davrda mamlakatimiz kelajagi bulgan yosh avlodni tarbiyalab yetishtirish eng dolzarb muammolardan biri bo`lib kelmoqda. Mamlakatimizda Kadrlar tayyorlash milliy dasturining qabul qilinganligi tom ma`noda jamiyatimizni to`liq pedagoglashtirish muammosini keltirib chiqardi. Bugungi kunda har bir fuqaro tarbiyashunoslik asoslari bilan tanish bo`lishi, yosh avlodni komil inson qilib yetkazishning vazifalari, mazmuni, metodlari, qonuniyatlari, prinsiplari va vositalari bilan tanish bo`lishi shart. Barkamol avlod tarbiyasini ta`minlovchi asosiy pedagogik omil bo`lgan milliy istiqlol g`oyalarini harakatdagi kuchga aylanishi uchun butun jamiyatimiz pedagogika faniga tayanmoqda . Shu sababli endilikda pedagogikaning amaliy fan sifatidagi butun imkoniyatlari, qonuniyatlari, metodlari, tarbiyaviy ta`sir texnologiyalari yosh avlodni barkamol shaxs qilib tarbiyalashga xizmat qildirilmoqda. Zotan, Prezidentimiz Islom Karimov ham o`z asarlari, nutqlarida pedagogika jamiyat ehtiyojlariga va barkamol avlod tarbiyasiga hamohang fan ekanligini ta`kidladi. Tarbiyaviy, demak pedagogik faoliyat har bir oilaning, jamiyatning bosh maqsadi bo`lib, har bir kishining oldida butun umr bo`yi o`z ma`lumotini oshira borish vazifasi turadi. Prezidentimiz hozirgi sharoitda jamiyatni keng ko`lamda pedagoglashtirish, o`sib kelayotgan yosh avlodni barkamollik darajasiga yetkazish bo`yicha pedagogik g`oyalarni jamiyatning barcha jabhalariga kirib borishi uchun maxsus chora-tadbirlar ko`rish va sharoitlar yaratish zarurligini ta`kidladi. 3

Darhaqiqat o`sib kelayotgan yosh avlod va ularning kelajakdagi kamolotiga qarab Respublikamiz kelajagini tasavvur qilsa bo`ladi. Kelajak – yoshlarniki, shu sababli ham Prezidentimiz yoshlarning ta`lim – tarbiya olishlariga katta e`tibor bermoqdalar. Ularning ta`lim olishlari uchun sharoitlarni yaratib berish uchun barcha imkoniyatlarni ishga solmoqdalar. «Ta`lim va uni isloh etishga sarflangan mablag` zoye ketmaydi, aksincha jamiyatimizni muvaffaqiyatli va izchil isloh etish uchun qudratli, ta`sirchan omil bo`ladi». « . . . kelajak avlod haqida qayg`urish, sog`lom, barkamol naslni tarbiyalab yetishtirishga intilish bizning milliy xususiyatimizdir», - degan edi Respublikamiz Prezidenti Islom Karimov O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi IX sessiyasida so`zlagan nutqida. 1 Respublikamiz Konstitutsiyasi qabul qilingan kunning 18 yilligi munosabati bilan o`tkazilgan tantanali yig`ilishda Yurtboshimiz bunday degan edi: “Davlatimiz va jamiyatimizning bugungi kuni, ayniqsa, kelajagi uchun g`oyat muhim bo`lgan sog`lom va barkamol avlodni tarbiyalash vazifasini o`z oldimizga qo`yar ekanmiz, avvalambor, biz yashayotgan XXI asr — intellektual boylik, yuksak bilim va salohiyat talab etiladigan, aynan shu qadriyatlar ustuvor ahamiyat kasb etadigan asr, degan hayotiy haqiqatdan kelib chiqqan edik. Albatta, hozirgi kunda taraqqiyot yo`lidan izchil rivojlanib borishimizda, ezgu maqsadlarimizni ro`yobga chiqarishda hal qiluvchi rol o`ynaydigan muhim bir mezon borki, u ham bo`lsa, inson kapitali, ya`ni inson omili, zamonaviy bilim va kasb-hunarlarni egallagan, mamlakatimiz istiqboli uchun mas`uliyatni o`z zimmasiga olishga qodir bo`lgan, hayotga dadil qadamlar bilan kirib kelayotgan yoshlarimizdir. Biz qabul qilgan, o`sib kelayotgan avlodni har tomonlama barkamol etib tarbiyalash dasturida belgilangan ulkan va keng ko`lamli vazifalarni qisqa vaqt mobaynida, ya`ni bir yil davomida amalga oshirib bo`lmasligi barchamizga yaxshi ayon. Shu ma`noda, bu olijanob maqsad davlatimiz va butun jamiyatimizning 1 I.Karimov. Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. Toshkent: 1997 y. 4 - bet 4

doimiy va uzoq istiqbolga mo`ljallangan ustuvor vazifasiga aylanishi va hamisha e`tiborimiz markazida turishi lozim . O`zbekiston Respublikamizdagi mustaqil huquqiy, demokratik davlat, erkin fuqarolik jamiyati qurish yo`lidagi ulkan ishlar inson mohiyatini yangidan kashf qilishga, uni o`zligini anglashda imkoniyatlarni ro`yobga chiqarishga va ma`naviy intellektual, aqliy-amaliy rivojlanishi uchun yangi shart-sharoitlar yaratib beradi. Bu o`z navbatida insoniyat yaratgan ma`naviy-ilmiy boyliklarga, insonning o`ziga yangicha munosabat, yondashuvni yuzaga keltirdi. Buni Prezidentimiz o`zlarining "Yuksak ma`naviyat yengilmas kuch" nomli asarlarida : “ Bugungi kunda bizning qilayotgan barcha ishlarimiz farzandlarimizning baxtu saodati, ularning yorug` kelajagi uchun amalga oshirilmoqda. Lekin baxtu saodat faqat boylik, molu- mulk bilan belgilanmaydi. Odobli, bilimdon va aqlli, mehnatsevar, iymon- e`tiqodli farzand nafaqat ota-onaning, balki butun jamiyatning eng katta boyligidir”, – deb ta`kidlagan edilar . 2 Bugungi kunda jamiyatimiz oldiga yoshlarda yangicha fikrlash, yangicha tafakkur, milliy mafkuraning keng qamrovli sifatlarni shakllantirish vazifalari qo`yildi. Endi ta`lim-tarbiya, hayot jarayonining hamma sohalarini, jabhalarini qamrab olmasa, u o`zining komil inson tarbiyasida juda katta ijtimoiy mavqeini egallay olmaydi . Bugungi kunda jamiyat rivojlanishi yosh avlodni hayotga tayyorlash, ularning tarbiyasini samarali amalga oshirish ehtiyojidan kelib chiqdi. Pedagogika tarbiya haqidagi yagona fan ekan, u hayotdan oldinda borib, yoshlar tarbiyasini jamiyatning yangi talablari asosida isloh qilib, tezkor choralar ko`ra bilmog`i kerak. Aks holda, u mustaqil O`zbekiston oldidagi o`z istiqloliy vazifasini bajara olmaydi. Insonni dunyoga kelishi, faqat tug`ilishidan iborat tabiiy-biologik hodisa emas, balki tug`ilgandan keyin o`z zamonasining taraqkiyoti darajasiga 2 I.A.Karimov. "Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch”. – T .: Ma’naviyat.2008, 56-b. 5

ko`tarilishi, mavjud ijtimoiy- tarixiy tajribani egallashi, jamiyatda o`z o`rnini belgilab olishi, tarixiy jarayonning faol ishtirokchisiga aylanishi, ya`ni tarbiya olishi kerak. Bu jarayonda katta avlod o`zining yashash, kurash va mehnat tajribasini, bilim va malakalarini kichik avlodlarga bera boshlaydi, yani yangi tug`ilgan odam bolasining rivojlanishi, shakllanishi va voyaga yetishi jarayoniga rahbarlik qilingan, boshqarilgan. Bu tarbiya deb atalmish ijtimoiy hodisa orqali amalga oshirilgan. Jamiyat rivojlangani sari yetuk, barkamol shaxslarni yetishtirish ehtiyoji ham ortib borgan hamda o`zgarib, yangilanib, jamiyatga xizmat qilgan. Insoniyat jamiyatning turli bosqichlarida ta`lim-tarbiya muassasalarini yaratish, yosh avlodlarni o`qitish va tarbiyalash sohasidagi tajribalarni nazariy jihatdan anglash, umumlashtirish va hayotga tadbiq qilish jarayonida paydo bo`la boshladi. XXI asr bo`sag`asida ijtimoiy iqtisodiy munosabatlar rivojida inson aql- zakovati va ma`naviyati asosiy muvofiqlashtiruvchi, rivojlantiruvchi omil va vosita ekanligi tobora namoyon bo`lmoqda. Shuning uchun insonparvarlik bozor iqtisodiyoti asosidagi huquqiy, demokratik davlat erkin fuqarolik jamiyati qurilishining bosh tamoyili sifatida qabul qilinmoqda. O`zbekiston Respublikasining «Ta`lim to`g`risida»gi qonunida (1997 y.) ta`lim davlatimiz ijtimoiy taraqqiyoti sohasida ustuvor deb e`lon qilinishi komil insonni tarbiyalab yetishtirishda uning imkoniyatlari aniqlash va ishlab chiqishdek mas`uliyatli ulug`vor vazifalarni yukladi. Juda boy ilmiy, ma`naviy, madaniy, diniy merosimizni qayta tiklaniish ularni zamon ruhi talabi bilan uyg`unlashtirib faqat shaxsiy, milliy manfaat kasb etilib qolmasdan umumjahon ma`naviy, ijgimoiy-iqtisodiy taraqqiyotga ulkan hissa bo`lib qo`shilmoqda. Xaqiqatan, respublikamizni taraqqiyot darajasiga ko`taradigan chinakam komil insonni shakllantirish - bu uning ma`naviyatini shakllantirishdir. Tariximizga kirib kelayotgan bu buyuk marra munosabati bilan o`tgan davr mobaynida hayotimiz sifati, mamlakatimiz qiyofasi qanday o`zgarib borayotgani, qanday yutuq va natijalarga erishganimiz, ijtimoiy yo`naltirilgan bozor iqtisodiyotiga asoslangan ochiq demokratik davlat va fuqarolik jamiyatini barpo 6

etish yo`lida qanday sur`atlar bilan rivojlanib borayotganimizni baholash ehtiyoji tug`ilmoqda. Qisqacha aytganda, biz o`z oldimizga qo`ygan uzoq muddatli strategik maqsadlar, ya`ni zamonaviy rivojlangan demokratik davlatlar qatoriga kirish, iqtisodiyotimizning barqaror o`sishini ta`minlash, hayot sifatini yaxshilash va jahon hamjamiyatida munosib o`rin egallash borasidagi sa`y-harakatlarimizga bugungi kun nuqtai nazaridan xolisona baho berishimiz tabiiydir. Xozirgi yangilanayotgan jamiyatda ta`lim – tarbiyani isloh qilish davlat siyosatining ustivor yo`nalishlaridan biriga aylandi. Mustaqil respublikamizda shunday ulkan vazifa hal etilayotgan bir sharoitda ta`lim – tarbiyani jahon andozalari darajasiga ko`tarish pedagoglar oldida ham hal etilishi zarur bo`lgan muammolarni qo`ymoqda. «O`zbekiston Respublikasining «Ta`lim to`g`risida»gi Qonuni, «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» hamda Vazirlar Mahkamasining «O`zbekiston Respublikasida umumiy o`rta ta`limini tashkil etish to`g`risida» 1998 yil 13 maydagi 203 – qaroriga asosan «Umumiy o`rta ta`lim davlat ta`lim standartining tayanch o`quv rejasida «Ma`naviyat» ta`limi sohasiga «Odobnoma» / I – IV sinflar / «Vatan tuyg`usi» / V – VI sinflar/ hamda «Ma`naviyat asoslari / VII – IX sinflar/ o`quv fanlari kiritildi. Davlat ta`limi standarti ishlab chiqildi, maktablarda o`qitilayotgan darsliklarning yangi avlodlari yaratildi. Maqsad o`quvchini erkin, mustaqil fikrlaydigan, ijodkor shaxs, komil inson qilib shakllantirishdir. Prezidentimiz I.Karimovning tashabbuslari bilan ishlab chiqilgan kadrlar tayyorlashning Milliy modelida ana shu muammo – ya`ni komil inson va yetuk mutaxassis tayyorlash asosiy maqsad qilib olingan. Kadrlar tayyorlash Milliy modelining tarkibiy qismlari ham aniq ko`rsatib berilgan. Bunda shaxs – kadrlar tayyorlash tizimining bosh suyekti va obyekti, ta`lim sohasidagi xizmatlarning iste`molchisi va ularni amalga oshiruvchi sifatida ko`rsatilib, uning mohiyati milliy tariximiz va bugungi hayotimiz bilan bog`lanib ketadi. 7

Prezidentimiz I.Karimov O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining XIV sessiyasidagi «O`zbekiston XXI asrga intilmoqda» ma`ruzasida halqimiz ma`naviyatini yanada yuksaltirishni davlat siyosatining eng muhim ustivor yo`nalishlaridan biri deb ko`rsatib o`tdi. Yurtboshimiz O`zbekiston Milliy axborot agentligi muxbirining savollariga javoblarida «Hozirgi eng muhim, yeng dolzarb vazifamiz – jamiyatimiz a`zolarini, avvalambor, voyaga yetib kelayotgan yosh avlodni kamol toptirish, ularning qalbida milliy mafkura, o`z vataniga mehr – sadoqat tuyg`usini uyg`otish, o`zligini anglash, milliy va umumbashariy qadriyatlar ruhida tarbiyalashdan iboratdir», - deb alohida ta`kidladi. Bu muhim vazifalar ta`lim sohasi oldiga dolzarb muammolarni qo`ymoqda. Prezidentimiz olib borayotgan dono siyosatning tarkibida yosh avlod tarbiyasi muhim o`rin tutayotgani tarbiya sohasida muhim muammolarni keltirib chiqarmoqda. Shuning uchun bu siyosatning mohiyatini anglash, shu siyosat asosida amalga oshirilayotgan ishlar mohiyatini o`rganish maqsadida bitiruv malakaviy ishimiz mavzusini «Prezident I.Karimov asarlari – barkamol avlod tarbiyasining nazariy asosi sifatida (Boshlang`ich sinf o`qituvchilarini tayyorlash tizimi misolida)» deb oldik. Bitiruv malakaviy ishimizning maqsadi: Prezident I.Karimov asarlarini o`rganish orqali – barkamol avlodni tarbiyalashda boshlang`ich sinf o`qituvchilarini tayyorlashning yo`llari va usullarini ishlab chiqish. Bitiruv malakaviy ishimizning predmeti: Prezidentimiz I.Karimov asarlarida ko`rsatilgan g`oyalar asosida barkamol avlodni tarbiyalash jarayoni. Bitiruv malakaviy ishimiznin obyekti: Prezidentimiz I.Karimov asarlari asosida barkamol avlod tarbiyasida shakllanishi lozim bo`lgan sifatlar, ko`nikma va malakalar. Bitiruv malakaviy ishning vazifalari: 1. Prezident asarlarini o`rganib undagi barkamol avlodni tarbiyalash haqidagi g`oyalarni tahlil qilish. 2. Prezident asarlari asosida barkamol avlodni tarbiyalash tarbiyalashning hozirgi holatini o`rganish. 8

3. Prezident asarlari asosidagi g`oyalarni barkamol avlodni tarbiyasiga tadbiq etilish jarayonini o`rganish va tavsiyalar tayyorlash. 4. Prezident I.Karimovning barkamol avlodni tarbiyasi oldiga qo`yayotgan vazifalarni boshlang`ich ta`lim jarayonida amalga oshirish yo`llari va usullarini ishlab chiqish va tavsiya etish . Bitiruv malakaviy ishining ilmiy farazi. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimov asarlaridan barkamol avlodni tarbiyalash ishlarida samarali foydalanilsa, kelgusida axloqan barkamol, o`z xatti – harakatlari uchun ma`naviy mas`ul, milliy va umuminsoniy qadriyatlarni anglaydigan, o`z shaxsiy fikrini og`zaki va yozma tarzda qiynalmay ravon ifoda qila biladigan, barkamol o`quvchilarni tayyorlashda boshlang`ich sinfdayoq zamin yaratish mumkin. Bitiruv malakaviy ishning ilmiy yangiligi : 1. Prezident asarlarini o`rganib undagi barkamol avlodni tarbiyalash haqidagi g`oyalar tahlil qilindi. 2. Prezident asarlari asosida barkamol avlodni tarbiyalash tarbiyalashning hozirgi holatini o`rganildi. 3. Prezident asarlari asosidagi g`oyalarni barkamol avlodni tarbiyasiga tadbiq etilish jarayonini o`rganildi va tavsiyalar tayyorlandi. 4. Prezident I.Karimovning barkamol avlodni tarbiyasi oldiga qo`yayotgan vazifalarni boshlang`ich ta`lim jarayonida amalga oshirish yo`llari va usullarini ishlab chiqildi va tavsiya etildi. Bitiruv malakaviy ish natijalarining nazariy ahamiyati : O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimov asarlaridan foydalanish asosida barkamol avlodni tarbiyalash ishlarida davlat ta`limi tizimida asosiy bug`in hisoblangan uzluksiz ta`limda ta`lim oluvchilarning ilmiy bilimlar olishini, mehnat ta`limi, boshlang`ich kasb ko`nikmalari, ishbilarmonlik asoslarini egallashlari, shuningdek o`z ijodiy qobiliyatlari va ma`naviy fazilatlarini rivojlantirishning yo`llari va usullari ishlab chiqildi. Bitiruv malakaviy ish natijalarining amaliy ahamiyati :9

Prezident I.Karimov asarlarini o`rganish orqali – barkamol avlodni tarbiyalashda boshlang`ich sinf o`qituvchilarini tayyorlash bo`yicha tavsiyalar ishlab chiqildi. Bitiruv malakaviy ish natijalari va uni amalga oshirishga oid tavsiyalardan barkamol avlodni tarbiyalashda boshlang`ich sinf o`qituvchilarini tayyorlash ishlarini amalga oshirishda foydalanish mumkin. Bitiruv malakaviy ishimizning metodologik asosi: O`zbekiston Respublikasining “Ta`lim to`g`risigagi” qonuni, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”da o`z ifodasini topgan barkamol shaxsni shakllantirishga oid qarashlar, Respublika Prezidenti I.A.Karimovning barkamol shaxs va uning ma`naviy – axloqiy qiyofasida aks etuvchi sifatlar haqidagi nazariy yondashuvlari, shuningdek falsafa, psixologiya va pedagogika fanlarining ilg`or tajribalaridan iborat. Bitiruv malakaviy ishining tadqiqot metodlari. Islom Karimov asarlari, milliy g`oya, milliy mafkura asosida yaratilgan adabiyotlarni o`rganishda, anketa, kuzatish, suhbat intervyu, eksperiment – tadqiqot ishlari metodlaridan foydalanildi. Bitiruv malakaviy ishning hajmi : kirish, 2 bob, 4 paragraf, xulosa, adabiyotlar ro`yxatidan iborat 62 bet qo`lyozma va ilovalardan tashkil topgan. I BOB. O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI PREZIDENTI ISLOM KARIMOV ASARLARI ORQALI BARKAMOL AVLODNI TARBIYALASHNING PEDAGOGIK ASOSLARI. 10

1.1. Prezidentimiz I.Karimovning asarlarida – barkamol avlodni tarbiyalash muammolari . Mustaqillikning kelajakdagi istiqboli, islohotlarning taqdiri ko`p jihatdan mamlakatimizning ertangi kuni va taraqqiyotini o`z zimmasiga olishga qodir bo`lgan sog`lom va uyg`un kamol topgan avlodni tarbiyalash bilan bog`liq. Endigina o`sib va unib kelayotgan yigit va qizlarimizni har tomonlama kamol topgan shaxslar etib shakllantirmasdan turib O`zbekistonning kelajagini tasavvur qilib bo`lmaydi. Kishi o`z hayotida barkamollikka qanchalik intilsa, , shunchalik takomillashib boradi. Bizning xalqimiz bola tarbiyasida boy tajribaga ega. Ta`lim – tarbiya axloq, urf – odatlarga oid dastlabki fikrlar qadimgi bitiklarda va boshqa yozma manbalarda o`z ifodasini topgan. Bulardan tashqari o`zbek xalqi o`rtasida keng tarqalgan pandnomalarda, o`gitlarda, xalq pedagogikasida, falsafiy risolalarda va allomalar merosida barkamol shaxsni tarbiyalash masalalariga keng o`rin berilgan. Barkamol avlodni tarbiyalash orzusiga o`z tariximizdan juda ko`p dalillar keltirishimiz mumkin. Al – Forobiyning «Fozil odamlar shahri» asaridagi g`oyalarga ko`ra jamiyatimizning har bir fuqarosi – mansabi, tutgan o`rni ya`ni kim bo`lishidan qat`iy nazar FOZIL kishi. Fozil inson o`z davlatining barcha qonun – qoidalarini yaxshi biladi, unga amal qiladi, fikrlaydi, o`z kasbining ustasi, lozim bo`lganida Vatani uchun jon fido qiladi. Fozillar shahri aholisi bir – biriga hurmatda bo`ladi. Ota – ona farzand ustozu – shogird o`rtasida sharqona nazokat, mehr va ehtirom bo`ladi. Avvalo bunday fikr yuritishning o`zi bolalarning ma`naviy darajasi naqadar yuksak bo`lganligi va albatta bunday fikr aytish, bu borada ko`p asrlik meroslarni o`rganish natijasida vujudga kelishini ta`kidlash joiz. Demak, bizning barkamol avlod tarbiyalash haqidagi niyatimiz uchun ma`naviy asos bor. Millatimiz urf – odatlaridagi, qonidagi ma`rifat tushunchasi, ilm va bilimga intilish xislati bir necha ming yillar davomida shakllangan, sayqal topgan. Ta`lim islohotlarini o`rganish jarayonida qiziq holat ko`z oldimizga namoyon bo`ladi. Ma`lumki, O`zbekistonning 130 yillik asorati tarixi ikki hil 11

mustamlaka davriga to`g`ri keladi. Birinchisi chor Rossiyasi, boshqasi qizil imperiya davri. Bu ikki xil mustamlakachilik siyosatining ham yemirilishi davrlari bor. Ayni shu davrlarda milliy ozodlik harakati namoyondalari yurtning boshidagi millat fidoyilari ta`lim islohoti borasida fikrlaganlar, islohotni amalga oshirish, taraqqiyot yo`llarini qidirganlar. Prezidentimiz Islom Karimov “Yuksak ma`naviyat-yengilmas kuch” asarida alohida ta`kidlaganlaridek: “Ta`lim-tarbiya tizimidagi islohotlar boshlangan dastlabki yillarda men jahon tajribasi va hayotda o`zini ko`p bor oqlagan haqiqatdan kelib chiqib, agar bu maqsadlarimizni muvaffaqiyatli ravishda amalga oshira olsak, tez orada hayotimizda ijobiy ma`nodagi “portlash effekti”ga, ya`ni, yangi ta`lim modelining kuchli samarasiga erishamiz, degan fikrni bildirgan edim. 3 Ma`lumki, ta`lim-tarbiya jarayoni katta avlod tomonidan o`z bilim va tajribalarini o`sib kеlayotgan avlodga o`rgatishdan iborat bo`lib, bu jarayonda asosan inson xayoti uchun zarur axborotlarni avloddan avlodga uzatish amalga oshiriladi. O`zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnti I.A.Karimov ta`kidlaganidеk: «Bugungi kunda oldimizga qo`ygan buyuk maqsadlarimiz, ezgu niyatlarimizga erishishimiz, jamiyatimizning yangilanishi, hayotimizning taraqqiyoti va istiqboli amalga oshirayotgan islohotlarimiz, rеjalarimizning samarasi taqdiri – bularning barchasi, avvalambor, zamon talablariga javob bеradigan yuqori malakali, ongli mutaxassis kadrlar tayyorlash muammosi bilan chambarchas bog`liqligini barchamiz anglab еtmoqdamiz» . 4 Prezidentimiz I.A.Karimov 2009 yilning asosiy yakunlari va 2010 yilda O`zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning eng muhim ustuvor yo`nalishlariga baғishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi “Asosiy vazifamiz – Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirish” nomli ma`ruzasida ta`kidlaganidek: 3 И.Каримов. Юксак маънавият-енгилмас куч . Тошкент: 2008 й. 63 - бет 4 Каримов И.А. Баркамол авлод - Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. – Т.: Шарқ, 1998. Б. 4-19 12

“Biz farzandlarimizning nafaqat jismoniy va ma`naviy soғlom o`sishi, balki ularning eng zamonaviy intellektual bilimlarga ega bo`lgan, uyғun rivojlangan insonlar bo`lib, XXI asr talablariga to`liq javob beradigan barkamol avlod bo`lib voyaga yetishi uchun zarur barcha imkoniyat va sharoitlarni yaratishni o`z oldimizga maqsad qilib qo`yganmiz”. 5 Yosh avlodning xar tomonlama еtuk, bilimli, yuksak ma`naviyatli, barkamol, vatanparvar shaxslar bulib еtishishini ta`minlash yulida amalga oshirilayotgan ulkan bunyodkorlik ishlarining eng asosiy bugini sifatida pеdagog xodimlarning yukori ilmiy, mеtodik bilimlarga xamda amaliy ishlash bo`yicha yuksak maxoratga ega bulishlarini ta`minlash yuzasidan zarur chora-tadbirlarni amalga oshi rish xisoblanadi. Bu masalaga davlatimiz mustaqilligining dastlabki yillaridan boshlab jiddiy e`tibor bеrib kеlinmokda. Buni yurtboshimiz I.A.Karimovning kuyidagi fikrlarida yakkol ifoda etilgan: «Maktab, ta`lim-tarbiya masalasi davlat va jamiyat nazoratida bo`lishi Asosiy qonunimizda bеlgilab quyilgan. SHu bilan birga, bu kеng jamoatchilik, butun xalqimizning ishtiroki va qo`llab-quvvatlashini talab qiladigan umumiy masaladir» . 6 Xozirda uzluksiz ta`lim tizimida ta`lim-tarbiya samaradorligini oshirish jiddiy vazifa b o lib turibdi. Buning uchun xar bir o`kituvchi o`z fanini o`qitishning eng samarali zamonaviy pеdagogik tеxnologiyalarini puxta bilishi va bu soxadagi yangiliklarni uzluksiz o`rganib borish orqali o`z kasbiy maxoratini muntazam oshirib borishi talab qilinadi. Ta`lim-tarbiya jarayoni sifati va samaradorligini oshirish kеlgusi taraqqiyotimizning asosi ekanligi ma`lum. Bu xakda Prеzidеntimizning kuyidagi suzlari ibratlidir; 5 I.Karimov. Asosiy vazifamiz – Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz faovonligini yanada yuksaltirish. –T.: O‘zbekiston. 2010 y., 74-75 betlar. 6 I.A.Karimov. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. — T.: «Ma’naviyat», 2008. 61-bet. 13

«Shuni unutmasligimiz kеrakki, kеlajagimiz poydеvori bilim dargoxlarida yaratiladi, boshqacha aytganda, xalkimizning ertangi kuni qanday bo`lishi farzandlarimizning bugun qanday ta`lim va tarbiya olishiga bog`liq. Yuqoridagilarga e`tibor beradigan bo`lsak, bunda birinchi bor kadrlar tayyorlashning tizimini tubdan yangilash masalasi ko`tarilgan. Demak I.Karimov bu muammoni yechish yo`llarini o`n yil avval o`ylagan. Yuqorida keltirilgan nutqdan bir yil o`tgach, /1990 y./ esa I.Karimov milliy kadrlar tayyorlashni tizimini yaryatishni rejalashtirganligini payqash qiyin emas. Qolaversa, unda 1997 yil O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi IX sessiyasida qabul qilingan «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi»ning ilk chizmalarini ko`rish mumkin. Mustaqillik – bu millat orzusi, o`z rivojlanish yo`lini o`zi tanlash huquqi. Mustaqillik – bu o`ziga beklik. Mustaqillik – bu orzular ro`yobi. O`zbekiston o`z orzularini ro`yobga chiqarish uchun imkoniyatga ega bo`ldi, harakat boshlandi. Biroq, barkamol avlod orzusi bo`yicha davlatning qonun darajasidagi maxsus dasturi hali beri ishlanmasligi mumkin edi. Sobiq ittifoqdan ajralgan boshqa mamlakatlar kabi faqat bugun haqida o`ylash, bugunning muammolariga o`ralashib qolish holati ham bo`lishi mumkin edi. Baxtimizga davlatni rivojlangan davlatlar qatoriga olib chiqish uchun o`z yo`liga ega bo`lgan rahbar – Islom Karimov O`zbekiston Prezidantligiga saylandi. Uning Kadrlar tayyorlash Milliy Dasturi borasida avvaldan o`z rejalari – orzulari bor edi. «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi» haqida hukumat darajasidagi bu fikrni O`zbekiston Prezidenti Islom Karimov Vazirlar Maxkamasining «O`zbekistonning 1996 yildagi ijtimoiy – iqtisodiy taraqqiyoti yakunlari hamda 1997 yildagi iqtisodiy islohotlarning ustuvor yo`nalishlari» ga bag`ishlangan majlisdagi nutqida bayon etdi: «1997 yilda biz yaxshi, zamonaviy talablarga javob beradigan kadrlar tayyorlash masalasiga alohida e`tibor berishimiz kerak. Zotan, XX asr so`nggida, yangi yuz yillik va yangi ming yillikning dastlabki paytlarida yashayotgan bir vaqtimizda hayot, kelajak bizdan komillikni, inson sifatidagi yetuklikni, odam sifatidagi barkamollikni talab etmoqda. 14

Yangi yuz yillik taraqqiyoti bugun insoniyat tarixida yangi davr, yangi era boshlangan bir paytda sivilizatsiyaning muhim omili sifatida aql – idrok, boy tafakkur, teran fikr, ma`naviy – ahloqiy poklik va ruhiy pokizalik katta ahamiyat kasb etayotganligi hammamizga ayon. Zotan, Prezident Islom Karimov “XXI asr ma`rifat asri bo`lishi kerak”, - deb bashorat qilganida ayni shu ehtiyojni nazarda tutgan edi. Yana u “XXI asr – O`zbekiston asri bo`ladi!”, - deb xitob qilgan edi. Ta`lim tizimini tubdan qayta ko`rib chiqish vaqti yetdi, professional bilimlarni egallash imkoniyalarini kengaytirish, ma`mur – menenjerlarni tayyorlashni yo`lga qo`yish, yangi sharoitlarda, yangi zamonaviy texnologiyalarda ishlashga qobil ishchi va mutaxassislarni tayyorlashni yo`lga qo`yish lozim. Biz bugun shunga tayyormizmi? Buning uchun zarur kuch va resurslarimiz bormi? Mana shu minbardan turib, qat`iy aytamanki, ha O`zbekiston ana shunday kuch – quvvat va resurslarga ega». Savol tug`ilishi mumkin. 1996 yilgacha ta`limda islohotlar bo`ladimi? Nega to`rt yil kutildi? Avvalo jamiyatning har bir sohasi kabi ta`limda ham islohotlar amalga oshirildi. Mustaqillikka erishganimizning birinchi yilida «Ta`lim to`g`risida»gi birinchi Qonun qabul qilindi. Mazkur Qonun avvalo, O`zbekiston ta`limida ilgari erishilgan muvaffaqiyatlarni saqlab qolishga xizmat qildi. Bu Qonun o`sha davr uchun juda zarur edi. Axir jamiyat qonunsiz yashasa, vujudga keladigan bo`shliqni bir tasavvur qiling. Ayniqsa ta`lim sohasida bunday hol juda salbiy oqibatlarga olib kelishi tajribalarda ko`p sinalgan. Mazkur qonunning yana bir xususiyati shunda ediki, u eski tuzum sarqitlarini ko`rsatib berishga xizmat qildi. Demak, to`plangan ijobiy jihatlarni saqlab qolgan, illatlarni anglab olishimizga xizmat qilgan, aniqrog`i eski tizimdan yangisiga o`tishga ko`prik vazifasini o`tgan qonunning ahamiyati ulkandir. Shu bilan birga 1992 yilda qabul qilingan «Ta`lim to`g`risida»gi Qonun yaratgan imkoniyatlar sabab ta`lim tizimiga qator yangiliklar kirib keldi. Ularning asosiylarini qisqacha izohlab o`tsak arziydi. Oliy va o`rta maxsus o`quv yurtlarining adolat mezoni hisoblangan test tizimi joriy etildi. Buning oqibatida eski tuzumdan sarqit bo`lib qolayotgan tanish, bilishchilik, poraxo`rlikka, qisqasi, 15

adolatsizlikka barham berildi. Testga nisbatan, aniqrog`i davlat olib borayotgan siyosatga nisbatan halqning ishonchi ortdi. Bu ishning boshida ham davlatimizning rahbari bosh bo`lib turdi. 1993 yilda oliy ta`lim tizimidagi islohotlarga keng e`tibor berildi. Bu masala O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasida alohida yig`inda tahlil etildi. Majlisni boshqargan O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimov kadrlar saviyasi haqida, oliy o`quv yurtlarining ahvoli va ularning ishlab chiqarish korxonalari bilan munosabatlari haqida fikr bildirarkan, test tizimining afzalliklari haqida shunday degandi: «O`g`il – qizlarimizni o`qishga qabul qilishda test usulining qo`llanishi ijobiy qadam bo`ldi. Bu qing`ir ishlar payini qirqadi, mish – mishlarga chek qo`yadi, iste`dodli yoshlarni tanlab olish imkonini beradi. Binobarin bu ishni yanada takomillashtirib borish kerak. Darhaqiqat, test tizimi juda ko`p bo`lmag`ur gaplarga chek qo`ydi. Vaqt o`tgani sayin test tizimi takomillashib bormoqda va eng asosiysi unga ishonch ortmoqda. «Kelajagi buyuk davlat eng birinchi navbatda bo`lajak fuqarolarning madaniyati, ma`lumoti va madaniyati haqida g`amxo`rlik qilmog`i zarur». – degan edi Islom Karimov. Test ta`lim tizimidagi bir yangilik bo`lsa, iqtidorli va iste`dodli farzandlarimiz uchun yangi turdagi o`quv muassasalarining tashkil etilishi ham o`ziga xos yangilik bo`ldi. Bu Islom Karimovning 1990 yildagi orzularidan biri – «eng iste`dodli bolalar uchun maktablar ochish» g`oyasini amalga oshishi edi. «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi» kun tartibiga qo`yilgunga qadar yurtimizda 300 dan ziyod yangi turdagi litseylar ishga tushdi. Ota – onalar «bolam litseyda o`qiydi», deb g`ururlanadigan bo`lishdi. Chunki litseylarni tugatganlarning ko`pchiligi oliy o`quv yurtlariga kirish uchun test imtixonlaridan yuqori ball to`plab talabalik baxtiga musharraf bo`lishdi. Ayrim litsey bitiruvchilarining barchasi, aksariyat litseylarning 85 dan 98 foizgacha bitiruvchilari oliy o`quv yurtlarining talabalari bo`lishdi. 16

Iqtidorli bolalarimiz bu ta`lim dargohlarida xorijiy, xususan, ingliz tilini ham puxta o`rgana boshladilar. Bu ularning xalqaro olimpiadalarda qatnashish imkoniyatini yaratdi. Qarangki, birinchi yildayoq yigitlarimizdan bir nechasi ushbu musobaqa g`oliblari bo`lishdi. Ayni shu kungacha 35 nafar litsey o`quvchilari turli fan olimpiadalarida oltin, kumush va bronza medallarini qo`lga kiritib, O`zbekiston degan nomni bir qancha rivojlangan davlatlar orasida tilga olinishiga erishdilar. Bu yurt farzandlarining salohiyati yuqori ekanligidan darak beradi. «O`zbekiston – ulkan imkoniyatlar mamlakati» deyilganda, uning intellektual salohiyati ham tushuniladi. Mustaqillikka erishilgan kundan boshlab, maktablarga o`qituvchi – murabbiylarga, ularni moddiy va ma`naviy rag`batlantirish, yordam berish masalalariga sobiq ittifoq tarkibidagi boshqa davlatlarga nisbatan e`tibor kuchaytirildi. Biz yurtimizda 1 oktabr sanasini O`qituvchilar va murabbiylar kuni sifatida umumxalq bayrami deb e`lon qilganimizning chuqur ma`nosi bor, albatta. Bu bayram avvalo o`zining bilim va tajribasi, iste`dod va mahorati, insoniy fazilatlarini, ko`z nuri va qalb qo`ri, butun borlig`ini ayamasdan, ma`rifat yo`lida beminnat xizmat qiladigan ustoz va murabbiylarimizga nisbatan xalqimizning azaliy hurmat-ehtiromining yaqqol namunasidir. Ta`limga e`tibor deyilganda, o`qituvchi ham, o`quvchi ham, o`quv rejasi ham, dastur, dasturlar qatoridagi maktab binolari ham tushuniladi. Mustaqillikning ilk yillaridayoq bu muddatda Prezidentning da`vati bilan yangi maktablar qurilishi boshqa davlatlardagidek to`xtab qolmadi. Bunday maktablar har bir tumanda bittadan emas, ko`plab qurildi. 1994 yil 79296 o`rinli 209 ta, 1995 yil 54732 ta o`rinli 134 ta, 1996 yil 63622 o`rinli 198 ta, 1997 yil 63911 o`rinli 192 ta, 1998 yilda ham shuncha maktab qurib foydalanishga topshirildi. Bu natijalarni sobiq ittifoqning xohlagan davlati bilan solishtirishimiz mumkin. 17

Bolalarimizning dunyoning rivojlangan davlatlarida o`qitishni asr boshida yashagan jadidlar kabi 90 chi yillarda mustaqillikka erishishga intilgan yurt ziyolilari ham xohlashardi. Chunki mustaqillikdagi qaram davlatdan xom – ashyo bazasi sifatida foydalanilgach, uning ishlab chiqarishi orqada qolganligi kunday ayon edi. Qolaversa o`z qobig`imizga o`ralib qolgandan ko`ra xorij tajribalaridan habardor bo`lish, ulardan foydalanish davlatga faqat foyda keltirdi. Biroq bu g`oya ham O`zbekiston mustaqillikka erishgachgina amalga oshdi. Ma`lum markaz tizimining tashkiliy masalalarini muhokama qilib o`tirmasdan, mustaqilligimizning ilk kunlari yurtboshimiz Islom Karimov tashabbusi bilan AQSH ning Arkanzas shtatidagi universitetlarda o`qish uchun 10 nafar iqtidorli talabamizga 100000 AQSH dollari miqdorida mablag` ajratildi. Ularning 8 nafari bakalavr darajasini olishdi. 4 nafari esa o`qishni davom ettirishdi, magistirlik diplomiga erishishdi. Bu kabi ibratli ishlar natijasi Prezidentimiz o`ylagan maxsus markaz ham tashkil etildi. U «O`zbekiston Respublikasi Prezidentining «Umid» iqtidorli yoshlarning chet elda ta`lim olishlarini qo`llab – quvvatlash jamg`armasi» deb nomlanadi. Shu kungacha 674 nafar Vatanni sevguvchi, bilimdon, zukko yoshlarimiz Prezident grantlariga sazovor bo`lishdi. Ular AQSH, Germaniya, Yaponiya, Buyuk Britaniya, Fransiya va Italiyaning eng nomdor universitetlarida taqsil olmoqdalar. Ularning ayrimlari muddatdan avval magistrlik va bakalavrlik ilmiy darajasini olib qaytishdi ham. Yurtboshimiz ta`kidlaganlaridek, «Umid» jamg`armasi orqali Yevropa, Osiyo va AQShning nufuzli universitetlarida o`qiyotgan talabalarimizdan 15 nafari magistrlik va bakalavrlik ilmiy darajasiga muddatdan oldin sazovor bo`ldi. O`zbek millatining, o`zbek farzandlarining qobiliyati, zehn – zakovat, tirishqoqlik borasida hech bir millat yoki halqdan qolishadigan joyi yo`q. Faqat mavjud intellektual imkoniyatlarimizni to`liq ishga solishimiz ulardan mukammal tarzda foydalana bilishimiz zarur. Ota – bobolarimiz soyasiga mahliyo bo`lib yuradigan davrlar endi o`tdi. Bugun jahon bizdan o`z so`zimizni aytishimizni, o`z tafakkurimizni namoyon etishimizni talab qilmoqda. 18

Prezidentimiz I.Karimov: “Barchamiz bir haqiqatni anglab yetishimiz lozim – O`zbekiston bugun xalqaro hamjamiyatning va global moliyaviy-iqtisodiy bozorning ajralmas tarkibiy qismi hisoblanadi” degan edi. 7 Boshqa xalqlar, boshqa millatlar bizlarga yotsirab bepisand qaramasligi kerak. Biz ana shu yuksak munosabat va hurmatga loyiq bo`lishimiz darkor. IX – XV asrlarda ma`rifatli dunyo buxoriylar, farg`oniylar, xorazmiylar, beruniylar, ibn sinolar, ulug`beklarni qanchalik izzat – ikrom qilgan bo`lsa, XXI asrda biz halqimiz, millatimizga nisbatan ana shunday ehtiromni qaytadan qo`lga kiritishimiz lozim. O`sha davrda ulug` ajdodlarimiz asos solgan va olamga dong taratgan ilmiy maktablarni zamonaviy shaklda qaytadan tiklashimiz lozim. Takror aytamanki, bunga ta`lim – tarbiya tizimini tubdan isloh qilish bilangina erishish mumkin. Yoshlarni jahon fani va bilimlari xazinasidan baxramand qilishga katta e`tibor berilmoqda. Respublika o`quv yurtlarining chet ellardagi o`quv markazlari bilan aloqalari ancha mustahkamlandi. Chet ellik o`qituvchilar va mutaxassislarni horijiy tilda mashg`ulot olib borish uchun taklif qilish, shuningdek chet el o`quv va ilmiy markazlarida xodimlarning malaka oshirishi va talabalarning o`qishi kengayib bormoqda. Ayni vaqtda jahonning 40 dan ortiq mamlakatidan kelgan 1250 dan ziyod xorijiy fuqaro O`zbekistonda ta`lim olmoqda. Ta`lim sohasida O`zbekiston AKSELS, AYREKS, Amerika Kollejlari Konsorsiumi, SARE, Tinchlik Korpusi /AQSH/, DAAD, Konrad Adenauyer Fondi /Germaniya/, Britaniya Kengashi, Saud Al-Bantin Fondi /Misr/, TEMPUS /TASIS/ Yevropa Ittifoqi/ kabi xalqaro tashkilotlari va boshqa nohukumat tashkilotlari bilan xamkorlikni faol rivojlantirmoqda. O`zbekiston – Amerika va O`zbekiston – Koreya universitetlarini tashkil etish ustida ish olib borilmoqda. Kanada tomoni bilan birgalikda Halqaro menejment va biznes oliy magistrlik maktabini tashkil etishga tayyorgarlik 7 Karimov I.A. Jahon moliyaviy inqirozi, O‘zbekistonda sharoitida un bartaraf etishning yo‘llari va choralari.–T.: O‘zbekiston, 2009. - 54 b. 19

ko`rilmoqda. Toshkentda Amerikaning «Vesminstr» universiteti filiali ochilishi esa O`zbekistonda oliy ta`lim sohasida katta voqea bo`ldi. 1.2 I.A.Karimov asarlarini o`rganishning hozirgi holati. Mustaqillikning taqdiri, xalqimiz, Vatanimiz kelajagi respublikamizda istiqomat qilayotgan kishilarning, o`sib kelayotgan yosh avlodning tarixiy mas`uliyatini qanchalik chuqur his qila bilishi, otashin vatanparvarligi, mehnatsevarligi, bilimdonligi, ma`naviy kamoloti, axloqan pok va jismonan barkamolligiga ko`p jihatdan bog`liq. Buyuk davlat bo`lish uchun buyuk, oqilu dono, madaniyatli, ma`rifatli millat va inson bo`lishi kerak. “Oldimizga mustaqil buyuk davlat qurishdek murakkab va sharafli vazifa turgan bir paytda bu ma`naviy qadriyatlarning ahamiyati ming karra ortadi. Nega deganda, har qanday ulug` maqsadlarga yetishish, yangi jamiyat, farovon turmush qurish, inson zotiga munosib go`zal hayot barpo etish, avvalo shu jamiyat a`zolari bo`lgan komil odamlarga, kelajak barkamol avlodga bog`liqdir”. Darhaqiqat, kishilik jamiyati tarixining biron – bir bosqichida insonning taqdiriga befarq qaragan, uning dardiga dardkashlik, qayg`usiga hamdardlik qilmagan, baxt istiqboli va insoniy kamoloti uchun jon kuydirmagan va biron tarixchi, na bironta faylasuf yoki huquqshunos olim va bironta diniy alloma bo`lgan emas. Oliy majlisning IX sessiyasi O`zbekiston Respublikasi tarixida yangi davrni boshlab berdi. Unda Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi va «Ta`lim to`g`risida»gi Qonunning qabul qilinishi O`zbekiston maktablarida tub islohotlar o`tkazish, ta`lim – tarbiyani yanada takomillashtirish, uni dunyo standartlari darajasiga ko`tarish vazifasini qo`ydi. «Kadrlar tayyorlar Milliy dasturi» g`oyasi o`z – o`zidan paydo bo`lmaganligi yuqoridagi tahlillarimizdan ma`lum bo`ladi. Bu haqda O`zbekiston Prezidenti Islom Karimov 1989 yildayoq o`ylaganligi, biroq mustabid tuzum bunga yo`l qo`ymaganligi bugun hammaga ayon. 20

1997 yilga kelib O`zbekiston jahonga o`z nomini tanitdi. Iqtisodiy jihatdan rivojlandi; mahsulot ishlab chiqarish oshdi, hamkorlikdagi korxonalar kuchaydi. Ularda mashinalar, elektron asboblar va boshqa dunyo standartlariga mos mahsulotlar ishlab chiqarila boshlandi. Davlat g`alla mustaqilligiga erishdi. Neft mahsulotlarini ishlab chiqarib bu yo`nalishda ham mustaqillikka erishish bilan birga o`z mahsulotini ekport qila boshladi. O`zbekiston dunyoning katta bozoriga shahdam odim tashladi. Shu bilan birga O`zbekistonning rivojlangan mamlakatlar qatoridan o`rin olishida bugun va kelajak uchun zarur bo`lgan zamonaviy kadrlarga ehtiyoj sezila bordi. Eskicha usulda tayyorlangan kadrlar bilan yangicha ishlab bo`lmasligi ham ayonlashdi. Buni yurtboshimiz «Tafakkur» jurnalining bosh muharriri bilan bo`lgan suhbatida yana bir bor ta`kidladi: «Men ko`p yillar davlat rejalashtirish idoralarida ishlaganman. Xizmat taqozosiga ko`ra fan va ta`lim masalalari bilan ham shug`ullanganman. Shu sababli sovet ta`lim tizimining barcha jihatlarini yaxshi bilaman, deb ayta olaman. Bizga meros bo`lib qolgan ta`lim – tarbiya tizimining ma`lum bir qatorda uning eng nomaqbul tomoni shundan iborat ediki, o`quv jarayonida o`quvchi va talabalarni mustaqil va erkin fikrlashga yo`l qo`ymaslik, har qaysi o`quv yurtini bitiruvchilarning bilimiga qarab emas, avvalo, ularning sobiq sovet tuzumiga va soxta g`oyalariga sadoqatini hisobga olib baholash va hayotga yo`llash tamoyili asosiy o`rnini egallar edi. Ko`p joylarda sifat o`rniga son ketidan quvish ustunlik qilardi. Ko`pchilik haqiqiy bilim yoki malaka orttirish maqsadida emas, amal ilinjida texnikum yoki institutlarga kirar edi. Bu tuzumdan bizga qolgan meroslar ichidagi shunga o`xshagan salbiy asoratlarni afsuski, hozir ham sezib turibmiz. Bu tizim Vataniga, xalqiga, millatiga fidokor, mustaqil fikrlaydigan, biron bir masalani ongli ravishda, mas`uliyat bilan hal qiladigan, izlanuvchi, yangilikka intiluvchi kadrlarni emas, asosan sayoz saviyali kadrlarni, mute kishilarni ming – minglab yetishtirgan edi. Jamiyatimizni yangilash, islohotlarni hayotga tadbiq etish, bozor iqtisodiyoti asoslarini barpo qilishga o`tar ekanmiz, ana shunday ongli, qotib qolgan, azmu shijoatdan yiroq el yurt manfaati uchun kuyub yonmaydigan 21

kadrlar muttasil ravishda ishning beliga tepib turishini his qildik, ochig`ini aytsam, hozir ham sezayapmiz». 8 Shuning uchun ham mustaqillikning dastlabki yillaridanoq butun mamlakat miqyosida ta`lim – tarbiya, ilm – fan, kasb – hunar o`rgatish sohalarini isloh qilishga nihoyatda katta zarurat sezila boshladi. Busiz jamiyatimizning biron – bir sohasida o`zgartirish kiritib bo`lmas edi. Islohotlarning taqdiri va samarasi birinchi navbatda kadrlarning saviyasiga, ularning zamon va taraqqiyot talablariga nechog`lik mosligiga bog`liq. Yurtimizning ertangi hayoti va taqdiri avvalambor shu muammolarni uzil – kesil yechish bilan chambarchas bog`langanligini har qaysi fikrlovchi odam anglashi qiyin emas. «Kadrlar tayyorlash Milliy Dasturi» - orzumizga erishishning qonun bilan himoyalangan hujjatidir. Hamma gap ushbu Qonunning bekamu-ko`st bajarilishida! Butun halqni shu ishga safarbar qila bilishda! Safarbarlikning zamirida esa har bir fuqaroning mazkur ishlarning mohiyati va mazmuniga tushunishi, belgilangan vazifalarning bajarilishiga ishonch hosil qilishi, o`zining munosib hissasini qo`shish istagi turadi. Xalqni bu ishga chorlash uchun maqsad aniq va ravshan tushuntirilmog`i lozim. Maqsadni tushuntirish uchun esa yaqinlashib kelayotgan XXI asr ehtiyoji hamda avvalgi tizimning bu ehtiyojlarga javob bera olish darajasi, kamchiliklari ochib berilmog`i kerak bo`ladi. Yangi asr bo`sag`asida biz sifat jihatidan tamomila yangi xalqlar jamiyatiga, chuqur integratsiyalashgan iqtisodiy makonga, yagona kommunikatsiya va axborot tizimiga kirish uchun shaxdam qadamlarni bosmoqdamiz. O`sha jamiyatda yashab ketish anchagina tayyorgarlikni, bilimni talab qilishini ham bugun anglab yetdik. Bosgan qadamlarimiz qat`iyatli va ishonchli bo`lishi uchun esa bizga zamonaviy, bozor iqtisodi sharoitida ishlay oladigan raqobatbardosh kadrlar zarur. Mustaqillik yillari mazkur yo`nalishda talaygina ishlar amalga oshirilganligi haqida batafsil to`xtalgan edik. Ammo, ta`lim sohasida, kadrlar tayyorlashda amalga oshirilayotgan bu islohotlar bizlarni qanoatlantira olmadi. 8 I.Karimov. Barkamol avlod orzusi. Toshkent, 1999 y. 40 – 41 b. 22

Oliy Majlisning IX sessiyasida O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimov «Barkamol avlod – O`zbekiston taraqqiyotining poydevori» nutqida ta`lim tizimida erishilgan muvaffaqiyatni obyektiv tahlil qilib, kadrlar tayyorlashda «revolyutsion» islohotga ehtiyoj borligini isbotlab berdi. Prezidentimiz I.A.Karimov aytganlaridek: « Fukarolar endi ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni ishtirokchisi, bajaruvchisi emas, balki bunyodkor va tashkilotchisidir. Bunday yangicha yondashish albatta pedagogika fanini keyingi rivojlanishiga katta ta`sir kursatadi. Endi pedagogika fani faqat ta`lim-tarbiya jarayonini nazariy, metodik-amaliy ta`minlovchi emas, komil insonni shakllanishi, rivojlanishini ta`minlochi keng soxalarni o`z ichiga ola boshladi. Endilikda pedagogika fani uz oldiga yangicha fikrlash, yangicha tafakkur, milliy mafkuraning keng qamrovli sifatlarini shakllantirish vazifalarini qo`ydi. Shuning uchun xam yangi ta`lim konsepsiyasi qabul qilindi va unda keyingi rivojlantirishlarning barcha yunalishlari qayta ko`rib chiqildi. Ko`p yillar davomida pedagogika siyosatga xizmat kilib kelgan va unda ma`lum chegaralanishlarga amal qilishga majbur bulgan bo`lsa, endilikda u siyosatdan holi bo`lgan holda erkin fan sifatida o`z rivojlanishini davom ettirish imkoniyatiga ega buldi. Uzbek pedagogikasi o`z milliy xususiyatlarini rivojlantirish imkoniyatiga ega buldi.» Muhtaram Prezidentimiz Islom Karimovning Respublika Oliy Majlisi IX sessiyasida so`zlagan «Barkamol avlod – O`zbekiston taraqqiyotining poydevori» nutqida boshqa ta`lim turlari qatori umumiy o`rta ta`lim maktablari faoliyati ham jiddiy tanqid ostiga olingan edi. Eski ta`lim tizimidagi yuqorida ta`kidlangan qator kamchiliklar va muammolarni tugatish istagi «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi»ning yaratilishiga sabab bo`ldi. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov tomonidan taklif etilgan uzluksiz ta`limning tamomila yangi tizimi yuqorida aytilgan kamchiliklarni bartaraf etib, O`zbekiston fuqarolarining XXI asr avlodini shakllantirishga sharoit yaratadi. 23

Uzluksiz ta`lim tizimining eski tizimdan ustunligi, ilmiy asoslanganligi va kadrlar tayyorlashdagi mavjud bo`lgan muammolarni yecha olishini yaxshi tasavvur qilish uchun keltirilgan chizmaga murojaat qilaylik. O`zbekiston Respublikasida Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi qabul qilingunga qadar mavjud va shakllanayotgan uzluksiz ta`lim tizimining qiyosi. А ) . Islohotgacha mavjud ta`lim tizimi: Maktabgacha ta`lim (7 yoshgacha) Tayanch ta`lim (1-9 sinf) Umumiy o`rta ta`lim (10- 11 sinf) Boshlang`ich va o`rta kasb-xunar ta`limi Oliy ta`lim Oliy o`quv yurtidan keyingi ta`lim Kadrlar malakasini oshirish, qayta tayyorlash В). Hozirgi shakllanayotgan uzluksiz ta`lim tizimi . Maktabgacha ta`lim (6-7 yoshgacha) Umumiy o`rta ta`lim (1-9 sinflar) Uch yillik o`rta maxsus, kasb-hunar ta`limi Oliy ta`lim Oliy ta`limdan keyingi ta`lim Malaka oshirish va kadrlarni qayta tayyorlash Ta`lim dasturlarining o`zaro uyg`unlashuvi - Umumta`lim dasturlari - Kasb – hunar ta`limi dasturlari Islohotgacha ta`lim tizimida, chizmada ko`rsatilgandek, umumta`lim dasturlarining ikki joyida, ya`ni tayanch /1-9 sinflari/ ta`lim dasturlari o`rtasida «uzilish»lar mavjudligi ko`zga yaqqol tashlanadi. Bu uzilishlar natijasida ta`lim dasturlarining uzviyligi buzilgan. Natijada bolalarimizning kasb-hunarsiz ko`chada 24 uzilish uzilish

qolib ketishi hollari yuz berdi. O`quv fanlari dasturlarining bir – biriga nomutanosibligi zamon talablariga javob bermasligi, ularda qaytarish va takrorlashlar ko`pligi ham uning ilmiy asoslanmaganidan dalolat beradi. Shakllanayotgan uzluksiz ta`lim tizimining eng ko`zga ko`ringan yutuqlaridan biri ham aynan shu «uzilish»larni yo`qotishdan iborat bo`ldi. Xo`sh, bunga qanday erishildi? Avvalambor, ilmiy asoslanmagan II yillik umumiy o`rta ta`lim tizimi 9 yillik o`quv tizimiga keltirildi. Unla o`quv fanlarining soni kamay tirilib samara beradigan darajaga yetkazildi, o`quv dasturlaridagi ko`pgina takrorlashlar olib tashlandi. Mazmun jihatidan o`quv fani o`zlashtirishni qiyinlashtirgan ba`zi boblar, qismlar ta`lim dasturlarining yuqori bosqichlariga o`tkazildi. - uzluksiz ta`limni oliy ta`lim muassasalarida davom ettirishga asos bo`ladigan umumta`lim dasturlari - fan predmetlari bo`yicha chuqurlashtirilgan Malaka oshirish va kadrlarni qayta tayyorlash kasbiy ta’lim muassasalari Oliy o‘quv yurtlaridan keyingi ta’limning kasbiy ta’lim dasturlari Oliy ta’limning kasbiy ta’lim dasturlari Akademik litsey Kasb – hunar kolleji 12 3 9 - sinf 25 M YE H N A T B O Z O R I 1 2

akademik litseylarning ta`lim dasturi - Kasb-hunar kollejlarining yo`nalishlari bo`yicha chuqurlashtirilgan kasb-hunar ta`lim dasturlari Shu bilan birga umumta`lim dasturlari keyingi ta`lim turlari maxsus, kasb – hunar va oliy ta`lim tizimi dasturlari bilan o`zaro uyg`unlashib uzluksiz ta`lim tizimini tashkil etdi. Shuni ta`kidlab o`tish joizki, akademik litsey va kasb – hunar kollejlarini tamomlagan bitiruvchilar oliy o`quv muassasalariga kirishda bir xil imkoniyatlarga ega bo`ldilar. Bu jihat ikkinchi chizmada 1 raqami bilan belgilangan bo`lib, litsey va kollejlar uchun bir xil bo`lgan umumta`lim dasturini o`zlashtirgan talabalar akademik litseylarda /2/ o`quv fanlari bo`yicha chuqurlashtirilgan ta`lim dasturlari va kasb –hunar kollejlarida /3/ yo`nalishlar bo`yicha chuqurlashtirilgan kasb – hunar dasturlari asosida bilim oladilar. O`z navbatida keyingi bosqich – oliy o`quv yurtlarida o`qishni davom ettirishini xohlamagan yoshlarimiz o`z egallagan kasbkorlari bo`yicha mehnat bozorida faoliyat ko`rsatishlari mumkin bo`ladi. Chizmalarida ko`rinib turibdiki, kiritilayotgan yangi ta`lim tizimining har tomonlama o`ylab tuzilganligi, ilmiy asoslanganligi bois afzalliklari bir talay. Bu o`zgarishlarning hammasiga mustaqilligimiz sabab bo`lganligini unutmasligimiz lozim. Darvoqe, aynan shu me`zonlarning yuqorida keltirilgan chizmalarimizda o`z o`rnini topganligini ko`rishimiz mumkin. Masalan, yoshlarimiz o`quv jarayonida o`z huquqlarini anglagan holda qobiliyatlari, qiziqishlari va xohishlariga qarab tanlash huquqiga egadirlar. Chunonchi, litsey yoki kollejda o`qish ular tarkibidagi ma`lum yo`nalishni tanlash o`quvchilarning o`ziga havola, bu ularning tanlash huquqini, demak ularning erkinlik huquqlarini ta`minlashdir. Milliy dasturda shaxsning erkinligi, mustaqil fikrlash qobiliyatini shakllantirishga birlamchi e`tibor berilgan. Erkinlik ta`minlangan jamiyatda fikr rivojlanadi, fikr rivojlanishi esa jamiyat kuchli bo`lishining garovidir. Erkinlik bir 26

necha imkoniyatlardan tanlab olishni o`z ichiga oladi. Yangi ta`lim tizimida yoshlarimizga xuddi shunday imkoniyatlar yaratilgan, ularning, erkinlik huquqlari ta`minlangan. Davlatimiz rahbari tomonidan taklif etilgan kadrlar tayyorlashning tubdan yangi, noyob jahon tajribasida mavjud bo`lmagan ushbu tizimi haqiqatdan Islom Karimov ilmiy tafakkuri natijasida, ilmiy mardligidir. Bu Prezidentimizning ta`lim tizimini tubdan isloh qilishdagi kiritgan yangiliklari «Nou – Xau»dir. Mustaqillik yangicha yashashni, yangicha fikrlashni, hayotda har bir fuqarodan o`ziga yarasha munosib o`rin egallashni yangi mafkura asosida yangicha ma`naviyatni talab etibgina qolmay, jadal o`zgarib borayotgan iqtisodiy va ijtimoiy sharoitga yangicha o`ylashga va harakat qilishga majbur etmoqda. «Milliy dastur»ning birinchi /1997-2001 yillar/ bosqichi davrida maktablarning moddiy bazasining mustahkamlashga e`tibor qaratilgan. Viloyatning qishloq joylarida bir qancha maktablarning moddiy ahvoli nochor, zamonaviy o`quv uskunalari yetishmaydi. Dasturning birinchi bosqichida amalga oshirishi rejalashtirilgan masalalar viloyatimiz ta`lim – tarbiya tizimiga ham taalluqlidir. «Ta`lim to`g`risida»gi Qonun va «Milliy dastur» talablarini amalga oshiradigan, hayotga joriy etilgan kuch o`qituvchilar jamoasidir. Hozirgi kunda viloyatimiz halq ta`limi tizimida matematika, fizika, jismoniy tarbiya, himiya, mehnat ta`limi fanlari bo`yicha o`qituvchiga ehtiyoj katta. Bu fanlar sohasida o`qituvchi kadrlarga bo`lgan ehtiyoj kelajakda yil sayin ortib boradi. O`qituvchi savodli, malakali bo`lsa, islohot sohasida ko`zlagan maqsadiga erishiladi. Shu ma`noda 1997-2001 yillar orasida mavjud o`qituvchilar attestatsiyadan o`tkazildi, toifaga qarab maosh to`lanishi yo`lga qo`yildi. Viloyat halq ta`limi tizimida «Ta`lim to`g`risida»gi Qonun va Milliy dasturni amalga oshirish uchun zarur bo`lgan barcha ishlar tashkil etilmoqda. Jumladan 2 ta akademik litsey va ko`plab kollejlar tashkil etildi. Akademik litsey va kollejlarni 27

tashkil etildi. Akademik litsey va kollejlarda hozirgi zamon texnologiyasi asosida ta`lim-tarbiya ishlarini amalga oshirishga e`tibor qaratilmoqda. Viloyatda boshlang`ich sinf o`qituvchilari qayta tayyorlash ishiga etibor qaratildi. Viloyat halq ta`limi xodimlari malaka oshirish instituti va Qarshi davlat universiteti huzurida qayta tayyorlash kurslari tashkil etilgan bo`lib, unda malakali professor o`qituvchilar rahbarligida maxsus ma`lumotga ega bo`lmagan boshlang`ich sinf o`qituvchilari qayta tayyorgarlikdan o`tkazilmoqda. Shuningdek, boshlang`ich sinf o`qituvchilarining malakasini oshirish, ularni yangi pedagogik texnologiyalar asosida o`qitishga o`rgatish sohasida ham turli kurslar tashkil etilmoqda. 1.3 . I - bob yuzasidan xulosalar Bugun biz tarixiy bir davrda – xalqimiz o`z oldiga ezgu va ulug` maqsadlar quyib, tinch – osoyishta hayot kechirayotgan, avvalambor o`z kuch va imkoniyatlarga tayanib, demokratik davlat va fuqarolik jamiyatini qurish yo`lida ulkan natijalarni qo`lga kiritayotgan bir zamonda yashamoqdamiz. Xulosa qilib aytganda, bunday sharoitda O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov tomonidan taklif etilgan uzluksiz ta`limning tamomila yangi tizimida barkamol avlodni tarbiyalashda quyidagilarga e`tibor qaratish lozim: 1) milliy qadriyatlarimizga tayangan holda, taraqqiy etgan davlatlari tajribasini hisobga olgan holda erkin va o`z mustaqil fikriga ega bo`lgan shaxsni tarbiyalash; 2) yangi sharoitlarda, yangi zamonaviy texnologiyalarda ishlashga qobil ishchi va mutaxassislarni tayyorlashni yo`lga qo`yish lozim; 3) iqtidorli yoshlarni ta`lim dargohlarida yaratish; 4) yoshlarni jahon fani va bilimlari xazinasidan baxramand qilishga katta e`tibor berish lozim. 28

II – BOB. I.A.KARIMOVASARLARIDA MA`NAVIY-AXLOQIY TARBIYA MUAMMOLARI VA BO`LAJAK BOSHLANG`ICH SINF O`QITUVCHILARINI TAYYORLASHDA UNDAN FOYDALANISHNING YO`LLARI VA USULLARI. 2.1. I.A.Karimov asarlarida ma`naviy-axloqiy rivojlatirish va shaklantirish masalalari. Jamiyatda kelayotgan ijtimoiy islohatlarning samaradorligi uning fuqorolariga ega bo`lgan ma`naviyatga bog`liq. Shu bois mustaqillikning, dastlabki yillarida O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov jamiyat rivojlanishining ma`naviy-axloqiy negizlarini aniq belgilab berdi 1 . Bular: - umuminsoniy qadriyatlarga s od iq lik - xalqimizning ma`naviy merosini mustahkamlash va rivojlantirish, insonning o`z imkoniyatlarini erkin namayon qilish. - vatanparvarlik. Zero, jamiyat rivojlanishi faqat uning iqtisodiy taraqqiyotigina emas, balki ma`naviy yuksalishini ham taqozo etadi. Har qanday mafkura kabi O`zbekiston Respublikasi milliy istiqlol mafkurasining asosiy g`oyalaridan biri ham jamiyatda ma`naviy-axloqiy qarashlarning ustuvorligiga erishish sanaladi. Ijtimoiy tarbiyaning boshqa turlari kabi ma`naviy-axloqiy tarbiya asosini ham ilg`or milliy, ma`naviy-axloqiy qadriyatlar, xalq pedagogikasi g`oyalari tashkil etadi. Ma`naviyat shaxs, xalq, davlat va jamiyatning kuch-qudrati, tarraqqiyoti, imkoyatlari va istiqbollarini belgilab beruvchi ichki ijodiy, ruhiy omildir. Ma`naviyat (arabcha, ma`naviyat-ma`nolar majmui) mohiyatiga ko`ra ijtimoiy taraqqiyotda ijobiy, axloqiy, dunyoqarashlari tushuncha va g`oyalar majmui hisoblanadi. 1 Karimov I.A. O ’ zbekistonning o ’ z isti q lol va tar aqq iyot y o ’ li. Toshkent, O’zbekiston. 1992 y. 63-bet.29

Ma`naviyat sohasida ijobiy yechimini ta`minlash zarur bo`lgan asosiy vazifani ko`rsatar ekan: O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov quyidagilarni ta`kidlaydi: “Bu sohadagi asosiy vazifalarimiz-milliy qadriyatlarimizni tiklash, o`zligimizni anglash, milliy g`oya va mafkurani shakllantirish, muqaddas dinimizning ma`naviy hayotimizdagi o`rnini va hurmatini tiklash kabi mustaqillik yillarida boshlangan ezgu ishlarimizni izchillik bilan davom ettirish, ularni yangi bosqichga ko`tarish va ta`sirchanligini kuchaytirishdir... Bu sohadagi ishlarimizning pirovard maqsadi- iymon-e`tiqodi butun, irodasi baquvvat, erkin fuqoro ma`naviyatini shakllantirishdir. Ya`ni mustaqil dunyoqarashga ega, ajdodlarimizning bebaho merosi va zamonaviy tafakkuriga tayanib yashaydigan barkamol shaxs-komil, insonni tarbiyalashdan iborat” 1 . Demak, ma`naviyatli inson bilimli, ma`lum kasb-hunar sohibi, o`z vatanining sodiq fuqorosidir. O`z davlati qonunlarini biladigan va ularga amal qiladigan, yurt bilan g`ururlana oladigan inson. O`z Vatani boyliklarini saqlaydigan, uni yanada boyitadigan, go`zalliklaridan bahramand bo`ladigan shaxs. U har qanday zararli illatlarga qarshi kurashadigan, milliy va umuminsoniy qadriyatlarini avaylab asraydigan insondir. Axloq esa shaxsning xatti-harakatlari, yurishi—turishi, turmush tarzi, hayot kechirish tamoyillari, qoidalari, ijtimoiy munosabatlar mazmunini ifodalaydi. Axloq ijtimoiy hodisa sifatida jamiyat ma`naviy –ruhiy hayotida o`ziga xos o`rin tutadi. Axloq (lotincha-xulq-atvor ma`nosini bildiradi) ijtimoiy ong shakllaridan biri bo`lib, ijtimoiy munosabatlar hamda shaxs hatti harakatini tartibga soladigan qonun qoidalar majmuidir. Axloq ma`naviyatning tarkibiy qismi sifatida shaxs kamolotining yuqori bosqichi sanaladi. Zero, axloq, axloqiy me`yorlarsiz, shaxsning ruhiy va jismonan tetikligining mezoni bo`lgan ma`naviy kamolotga yetishib bo`lmaydi. Shuning 1 Karimov I.A. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot pirovard maqsadimiz. Toshkent, O’ zbekiston, 2000 y. 19-20-betlar. 30

uchun ham ma`naviy axloqiy tarbiyada uzviylik, aloqadorlik, dialektik xarakterga ega bo`lib, shaxsni ma`naviy axloqiy shakllantirishda muhim sanaladi. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov o`zining “Yuksak ma`naviyat –yengilmas kuch” asarida shunday deb yozadi: “Ma`naviyatni bevosita shakllantirishga ta`sir qiladigan yana bir muhim hayotiy omil bu ta`lim-tarbiya tizimi bilan chambarchas bog`liqdir. Ma`lumki ota-bobolarimiz qadimdan bebaho boylik bo`lmish ilmu-ma`rifat, ta`lim va tarbiyani inson kamoloti va millat ravnaqining eng asosiy sharti va garovi deb bilgan. Shuni unutmasligimiz kerakki, kelajagimiz poydevori bilim dargohlarida yaratiladi, boshqacha aytganda xalqimizning ertangi kuni qanday bo`lishi farzandlarimizning bugun qanday ta`lim va tarbiya olishlariga bog`liq. Buning uchun har qaysi ota-ona, ustoz va murabbiy har bir bola timsolida avvalo shaxsni ko`rishi zarur. Ana shu oddiy talabdan kelib chiqqan holda, farzandlarimizni mustaqil va keng fikrlash qobiliyatiga ega bo`lgan, ongli yashaydigan komil insonlar etib vogaya yetkazish-ta`lim, tarbiya sohasining asosiy maqsadi va vazifasi bo`lishi lozim” deb qabul qilishimiz lozim. Bu esa ta`lim va tarbiya ishini uyg`un holda olib borishni talab etadi. Ta`limni tarbiyadan tarbiyani esa tarbiyadan ajratib bo`lmaydi – bu sharqona qarash, sharqona hayot falsafasi. Bu haqda fikr yuritganda Abdulla Avloniyning “Tarbiya biz uchun yo hayot, yo mamot –yo halokat yo saodat masalasidir” degan chuqur ma`noli so`zlari eslayman. Buyuk ma`rifatparvar bobomizning bu so`zlari, asrimizning boshida millatimiz uchun qanchalar muhim va dolzarb bo`lgan bo`lsa, hozirgi vaqtda ham biz uchun shunchalik, balki undan ham ko`ra muhim va dolzarb ahamiyat kasb etadi. Darhaqiqat, istiqlol davrida barpo etilgan barcha shart-sharoitlarga ega bo`lgan akademik litsey va kasb-hunar kollejlari, oliy o`quv yurtlarida tahsil olayotgan zamonaviy kasb-hunar va ilm ma`rifat sirlarini o`rganayotgan, 31

hozirdanoq ikki, uch tilda gaplasha oladigan ming-minglab o`quvchilar, katta hayotga kirib kelayotgan, o`z istedodi va salohiyatini yorqin namoyon etayotgan yosh kadrlarimiz misolida ana shunday orzu intilishlarimiz bugunning o`zida o`z xosilini berayotganining guvohi bo`lmoqdamiz. Eng muhimi shundaki, “Portlash effektining haqiqiy mohiyati va ahamiyati” vaqt o`tishi bilan, biz tarbiyalayotgan sog`lom va barkamol avlodning safimizga tobora ildam kirib borishi bilan yanada yaqqolroq seziladi. Endilikda oldimizda turgan eng muhim vazifa – ana shu yuksak tushunchalar bilan birga milliy g`oyamizning uzviy tarkibiy qismlarini tashkil qilayotgan komil inson, ijtimoiy hamkorlik, millatlararo totuvlik, dinlararo bag`ri kenglik kabi tamoyillarining ma`no-mohiyatini bugungi kunda mamlakatimizda olib borilayotgan ma`naviy-ma`rifiy, ta`lim-tarbiya ishlarining markaziga qoyish, ularni yangi bosqichga ko`tarish, yosh avlodimizni har tomonlama mustaqil fikrlaydigan yetuk dunyoqarashli tarbiyalashdan iborat. Yana bir dolzarb vazifa o`sib kelayotgan avlodga, uning ma`naviy tarbiyasiga nihoyatda katta javobgarlik hissi bilan yondashish masalasi. Nega deganda, yoshlar xalq ma`naviyatining munosib egalaridir. Shuning uchun har bir o`g`il-qizimiz dastlabki qadamlaridan boshlab ma`naviy boyliklarimizdan baxramand bo`lishi kerak. Istidodli yoshlarimizning, yig`it-qizlarimizning o`z qiziqqan sohalarida yetuk insonlar bo`lib yetishishi uchun tegishli shart-sharoitlar hali yaratilgani yo`q. Agarki biz o`zimizning ma`naviy burchimizni oqlashni istasak, ularga otalarcha g`amxo`rlik qilishimiz kerak. Ana shu maqsadda biz ularning mamlakatimiz va chet ellardagi nufuzli ilmiy markazlarda ta`lim olish uchun mablag`lar ajratdik. Bu ishlar uchun hech narsani shu jumladan, valyutani ham ayamaymiz, - deb yozadi O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov. Keyingi paytda san`atda oshkoralikni pesh qilib, televizor, kino ekranlarida, matbuot vositalarida bo`lmag`ur loyihalarni aks ettirish bemanilik va hayosizlikni, ba`zan esa xatto axloqiy buzuqlikni ta`qib ettirishlar ko`payib qoldi. 32

Barchamiz-qayerda, qanday lavozimda ishlamaylik, jamiyatimizning insoniylik va axloqiy aqidalarini poymol qiladigan ana shunday tajavuzkorlik ko`rinishlariga qat`iy ravishda qarshi turishimiz lozim. Bunday munosabat jamoatchiligimiz, xalqimizga ham maqul bo`ladi deb ishonaman. Barchamizga ma`lumki inson o`zligini anglagani, nasl-nasabini chuqurroq bilgani sari yuragida Vatanga muhabbat tuyg`usi ildiz otib, ulg`aya boradi. Bu ildiz qancha teran bo`lsa, tug`ilib o`sgan yurtga muhabbat ham shu qadar yuksak bo`ladi. Albatta, jahon keng, dunyoda mamlakatlar ko`p, lekin bu olamda betakror ona yurtimiz, O`zbekistonimiz yakkayu yagona bu go`zal yurt, bu muqaddas zamin faqat bizga atalgan. Mana shu ulug` tuyg`u har birimizning dilimizga jo bo`lishi, hayotimiz mazmuniga aylanishini istardim. Tarix haqiqati shuni ko`rsatadiki, tomirida milliy g`urur vatan ishqi jo`sh urgan odamgina buyuk ishlarga qodir bo`ladi. Biz shunday ma`naviy muhit yaratishimiz kerakki, yurtimizning har bir burchagida, barcha shahar va qishloqlarimiz qiyofasida vatandan faxrlanish hissi ko`zimizni, qalbimizni yashnatib tursin deb yozadi Prezidentimiz. I.A.Karimov. Ayni paytda hayot haqiqati shuni ko`rsatadiki, har qanday taraqqiyot mahsulidan ikki xil maqsadda –ezgulik va yovuzlik yo`lida foydalanish mumkin. Agarki bashariyat tarixini, uning tafakkur rivojini tadrijiy ravishda ko`zdan kechiradigan bo`lsak, hayotda insonni kamolotga, yuksak marralarga chorlaydigan ezgu g`oya va ta`limotlar bilan yovuz va zarurligi g`oyalar o`rtasida azaldan kurash mavjud bo`lib, kelgani va bu kurash bugun ham davom etayotgangani ko`ramiz. Bugunki kunda zamonaviy axborot tig`iz, shu qadar tezkorki, endi ilgarigidek, ha bu voqea bizdan juda olisda yuz beribdi, uning bizga aloqasi yo`q, deb beparvo qarab bo`lmaydi. Ana shunday kayfiyatga berilgan xalq yoki millat taraqqiyotidan yuz yillar orqada qolib ketishi hech gap emas. Ta`bir joiz bo`lsa aytish, mumkinki, bugungi zamonda mafkura poligonlari yadro poligonlaridan ham ko`proq kuchga ega. Bu masalaning kishini doimo ogoh bo`lishga undovchi tomoni shundaki, agar harbiy, iqtisodiy, siyosiy tazyiq bo`lsa, 33

buni sezish, ko`rish, oldini olish mumkin, ammo mafkuraviy tazyiqni, uning ta`siri va oqibatlarini tezda ilg`ab yetish nihoyatda qiyin. Mana shunday vaziyatda odam o`z mustaqil fikriga zamonlar sinovidan o`tgan hayotiy milliy qadriyatlarga, sog`lom negizda shakllangan dunyoqarash va mustahkam irodaga ega bo`lmasa, har turli ma`naviy tahdidlarga ularning goh oshkora, goh pinhona ko`rinishdagi ta`siriga bardosh berish amrimahol. Bunda kundalik hayotda yaqqol kuzatish mumkin va ularning qanday og`ir oqibatlarga olib kelishini uzoq tushuntirib o`tirishning hojati yo`q, deb o`ylayman. O`tgan yillar davomida dunyoda va mintaqamizda ro`y bergan, biz bevosita o`z boshimizdan kechirgan voqealar mafkuraviy jarayonlarning rivoji bu xulosaning to`g`ri ekanini qayta-qayta isbotlamoqda. Bugungi kunda yoshlarimiz nafaqat o`quv dargohlarida, balki radio- televidiniya, matbuot, internet kabi vositalar orqali ham rang-barang axborot va ma`lumotlarni olmoqda. Jahon axborot maydoni tobora kengayib borayotgan shunday bir sharoitda bolalarimizning ongini faqat o`rab-chirmab, uni o`qima buni ko`rma, deb bir tomonlama tarbiya berish, ularning atrofini temir devor bilan o`rab olish, hech shubhasiz, zamonning talabiga ham bizning ezgu maqsad muddaolarimizga ham to`g`ri kelmaydi. Nega deganda, biz yurtimizda ochiq va erkin demokratik jamiyat qurish vazifasini o`z oldimizga qat`iy maqsad qilib qo`yganmiz va bu yo`lda hech qachon qaytmaymiz. Muxtasar qilib aytganda, yoshlarimizning ma`naviy olamida bo`shliq vujudga kelmasligi uchun ularning qalbi va ongida sog`lom hayot tarzi, milliy va umummilliy qadriyatlarga hurmat-ehtirom tuyg`usini bolalik paytidan boshlab shaklantirishimiz zarur. Tabiiyki, “Ommaviy madaniyat” degan niqob individualizm egatsentizm g`oyalarini tarqatish kerak bo`lsa, shuning hisobidan boylik orttirish, boshqa xalqlarning necha yillik anana va qadriyatlari turmush tarzning ma`naviy negizlariga bepisandlik ularning qo`parishga qaratilgan hatarli taqdirlar odamni tashvishga solmay qo`ymaydi. 34

Hozirgi vaqtda axloqimizni madaniyatini bilish va aksincha asl ma`naviy qadriyatlarni mensimasdan eskilik sarqiti deb qarash bilan bog`liq holatlar bugungi taraqqiyoti inson hayotini oila muqaddasligi va yoshlar tarbiyasiga katta xavf solmoqda va ko`pchilik bugun jahonda bamisoli balo-qazodek tarqalib borayotgan bunday hurujlarga qarshi kurashish naqadar muhim ekanini anglab olmoqda. Bu haqda fikr yuritganda bizning ulug` ajdodlarimiz o`z davrida komil inson haqida butun bir axloqiy mezonlar majmui zamonaviy tilda aytganda, sharqona axloq kodeksini ishlab chiqqanlarini eslash o`rinli, deb belaman. Ota bobolarimizning ongu tafakkuri asrlar, ming yillar davomida shakllanib, sayqal topgan or-nomus, uyat va andisha, sharmu hayo ibo va iffat kabi yuksak axloqiy tuyg`u va tushunchalar bu kodeksning asosi ma`no-mazmunini tashkil etadi, desak, o`ylaymizki xato qilmagan bo`lamiz. Shu nuqtai nazardan qaraganda, uyat-o`limdan qattiq, degan gaplar xalqimiz tilida bunday iboralar el-yurtimizga mansub ezgu va go`zal axloqiy qadriyatlarning asl mazmunini ifoda etadi. Darhaqiqat, uyat va nomusini yo`qotgan odam, Ahmad Yassaviy bobomiz aytganlaridek, xuddiki hayvon jinsiga aylanib qoladi. Oldiga qo`yganni yemak-hayvonning ishi. Og`ziga kelganni demak-nodonning ishi degan chuqur ma`noli so`zlari ham bu fikrni tasdiqlab beradi. O`z-o`zidan ravshanki bugungi zamon voqelikka ochiq ko`z bilan real va hushyor qarashni, jahonda va yon atrofimizda mavjud bo`lgan, tobora kuchayib borayotgan ma`naviy tahdid va xabarlarni to`g`ri baholab, ulardan tegishli xulosa va saboqlar chiqarib yashashni talab etmoqda. Shu bois yurtdoshlarimiz, ayniqsa, yosh avlod ongida murakkab va tahlikali hayot haqida, uning shavqatsiz o`yinlari to`g`risida biryoqlama va soxta tasavvur bo`lmasligi kerak, deb ko`rsatadilar O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov. Shuningdek I.A.Karimov o`zining “Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O`zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo`llari va choralari” nomli asarida shunday deb yozadilar: “Bir so`z bilan aytganda mamlakatimizda global 35

inqirozning oqibatlarini, bugungi va ertangi kutiladigan ta`sirini hisobga olgan holda, qat`iy har tomonlama o`ylangan keng ko`lamli loyihalar bugun amalga oshirilmoqda. Albatta, mamlakatimizda bunday chora-tadbirlar tatbiq qilinishi bilan bir qatorda bu jiddiy sinovni yengish, hech shubhasiz ko`p jihatdan hammamizdan avvalo mas`uliyatimizni teran his qilishni, barcha imkoniyat va resurslarimizni, ishga solishni talab qiladi”. Darhaqiqat jamiyat taraqqiyotida rivoji ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda biz yoshlarni ma`naviy-axloqiy tarbiyasida bor imkoniyatlarimizdan foydalanishimiz kerak. Chunki ma`naviy-axloqiy tarbiya mohiyatiga ko`ra inson ongining jamiyat bilan aloqadorligi jamiyat oldida mas`uliyatli ekanligi, o`z xulq-atvorini jamiyat taraqqiyoti darajasiga bog`liqligini tushunishi, jamiyat tomonidan tan olingan axloqiy me`yor, ideal hamda talablarni bajarishda ma`sulyati his etishi, ma`naviy axloqiy e`tiqodlarning tizimliligi, mustahkam ma`naviy –axloqiy his-tuyg`u va xislatlarni shakllantirish, o`quvchilar tomonidan ma`naviy-axloqiy xulq-atvor jamiyat a`zolariga bo`lgan hurmat e`tiborni namayon etuvchi mezonlardan ekanligining anglab yetish, ma`naviy-axloqiy odatlarning shakllanishi va boshqalardan iborat. Ma`naviy-axloqiy tarbiya mazmunida milliy va umuminsoniy qadriyatlarni tiklash masalasining kun tartibiga qo`yish zarurligining yuzaga kelganligi munosabati bilan tub o`zgarishlar yuz berdi. Eng muhim qadriyatlar inson omili hisoblanadi. Hayot insonga bir marta beriladi. Shuning uchun ham milliy va umuminsoniy qadriyatlarda uni mazmuni, o`zgalar va o`zining hayoti ma`nosini anglagan holda o`tkazish kerakligi haqida ko`plab rivoyatlar, hikmat va pand-nasixatlar mavjud. Bundan tashqari ta`lim muassasasida o`quvchilarga qadriyat sifatida munosabatta bo`lish ham dolzarb ahamiyatga ega bo`lib bormoqda. Zero ta`lim tomoyillarida eng muhim, asosiy tamoyillardan biri ta`limni insonparvartirish va 36

demokratlashtirish bo`lib, uning asosiy mohiyati o`quvchi shaxsiga insoniy munosabatta bo`lishini talab etadi. Ma`naviy-axloqiy tarbiyada yana bir eng qimmatli qadriyat erkinlikdir. Ta`limni demokmratlashtirish bilan birga shaxs erki va hquqni hurmat qilish rivojlanadi. Bu esa o`z navbatida o`quvchi shaxsida ma`suliyatni his etish, ongli intizomga rioya etish ko`nikmalarini tarbiyalaydi. Shuningdek vatanparvarlik, xalqlar o`rtasida do`stlik va hamkorlik, ma`suliyatni his etish burch, or-nomus, vijdoniylik, tartiblilik, adolatlilik va boshqa hislatlar tarbiyasi katta ahamiyatga ega. Bugungi kunda jismoniy tarbiya mehnat tarbiyasi yanada muhim ahamiyat kasb etmoqda. Sog`lom turmush tarizini tarkib toptirish, ayniqsa, zarurligini kundalik hayot tarzi yanada yaqqol namayon etmoqda. Tekinxo`rlik, narkomaniya, tamaki mahsulotlari va spirtli ichimliklarni iste`mol qilish, faxsh, johillik kabi salbiy illatlar ham hayotda uchrab turadi. Bu illatlar insoning axloqiy qiyofasinigina emas, balki o`zini ham yemirib boradi. Inson ham ma`naviy, ham jismonan halok bo`ladi. Shu bois insonning ma`naviy- axloqiy tarbiyasi ijtimoiy tarbiyaning muhim masalalaridan biridir. Ma`naviy-axloqiy tarbiyani tashkil etishda o`quvchilar xatti xarakatlarida ko`zga tashlanadigan salbiy odatlar jamoa joylarda qattiq gapirish, qo`pol so`zlarni ishlatish, hissiyotga berilish, o`ylamay gapirish, dalillar bilan tasdiqlanmagan voqea-hodisalar haqida fikr yuritish, boshqalarning suhbatini buzish, qo`lini silkitib gapirish kabilarning bartaraf etib borishga alohida e`tibor qaratish lozim. Bu borada Prezidentimiz I.A. Karimovning quyidagi so`zlarini keltirib o`tish joizdir: «Yana bir dolzarb vazifa – o`sib kelayotgan avlodga uning ma`naviy tarbiyasiga nohoyatda katta javobgarlik hissi bilan yondashish masalasi. Nega deganda, yoshlar xalq ma`naviyatining munosib egalaridir. Shuning uchun har bir o`g`il-qizimiz dastlabki qadamlaridan boshlab ma`naviy boyliklarimizdan bahramand bo`lishliri kerak». 9 9 Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch.–T.: Ma’naviyat, 2008. 80- b .37

2.2. Bo`lajak boshlang`ich sinf o`qituvchilarini tayyorlashda I.A.Karimov asarlaridan foydalanishning yo`llari va usullari Ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar davrida jamiyat hayotiga yangiliklarning kirib kelishi, inson mehnatining ham takomillashishi, qulaylikka ega bo`lishini ta`minlab beradi. Shuningdek yangillikka bo`lgan ehtiyoj ta`lim sohasida ham bir qator o`zgarishlar bo`lishini taqozo etmoqda. Jamiyat taraqqiyotini ta`minlovchi barkamol insonlarni shakllantirishning uchun ijtimoiy taraqqiyot sharoitida maktab oldida o`qituvchilik kasbiga nisbatan talab ortib bormoqda. Prezidentimiz Islom Karimov O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 18 yilligiga bag`ishlangan tantanali marosimdagi ma`ruzasida “Davlatimiz va jamiyatimizning bugungi kuni, ayniqsa, kelajagi uchun g`oyat muhim bo`lgan sog`lom va barkamol avlodni tarbiyalash vazifasini o`z oldimizga qo`yar ekanmiz, avvalambor, biz yashayotgan XXI asr — intellektual boylik, yuksak bilim va salohiyat talab etiladigan, aynan shu qadriyatlar ustuvor ahamiyat kasb etadigan asr, degan hayotiy haqiqatdan kelib chiqqan edik. Albatta, hozirgi kunda taraqqiyot yo`lidan izchil rivojlanib borishimizda, ezgu maqsadlarimizni ro`yobga chiqarishda hal qiluvchi rol o`ynaydigan muhim bir mezon borki, u ham bo`lsa, inson kapitali, ya`ni inson omili, zamonaviy bilim va kasb-hunarlarni egallagan, mamlakatimiz istiqboli uchun mas`uliyatni o`z zimmasiga olishga qodir bo`lgan, hayotga dadil qadamlar bilan kirib kelayotgan yoshlarimizdir. Biz qabul qilgan, o`sib kelayotgan avlodni har tomonlama barkamol etib tarbiyalash dasturida belgilangan ulkan va keng ko`lamli vazifalarni qisqa vaqt mobaynida, ya`ni bir yil davomida amalga oshirib bo`lmasligi barchamizga yaxshi 38

ayon. Shu ma`noda, bu olijanob maqsad davlatimiz va butun jamiyatimizning doimiy va uzoq istiqbolga mo`ljallangan ustuvor vazifasiga aylanishi va hamisha e`tiborimiz markazida turishi lozим ”. Bunga javob berish uchun o`qituvchi quyidagi shaxsiy sifatlarga ega bo`lishi kerak: O`qituvchining muhim fazilati – o`quvchilar bilan tez til topisha olishi, ko`pchilikka aralasha bilishi, yuksak madaniyatga ega bo`lishidir. U ijtimoiy faol fuqaro sifatida yetuk bo`lmog`i zarur. O`qituvchi o`z ishida ijod qilishga intilishi, qolipga tushgan shakllardan voz kechishi, yangiliklarni kashf eta olishi, suhbatlarda yangi fikr aytishi, ishga ijodiy yondoshishi, shijoat ko`rsata olishi muhimdir. O`qituvchining odobi, madaniyati yuksak bo`lgan taqdirdagina u odamlarga nisbatan mehribon, sahovatli bo`la oladi, ularni har doim hurmat qila oladi. Buning uchun u ochiq ko`ngil, qat`iy bo`lishi, o`zini tuta bilishi, bardoshli bo`lishi, qiyinchiliklar oldida esankirab qolmasligi, muomalada qo`pollik qilishdan saqlanishi o`ziga va bolalariga nisbatan talabchan bo`lishi, o`z shaxsiga nisbatan tanqidiy nuqtai nazardan qaray olishi kerak. Pedagoglarning muvaffaqiyatli ishlashlari, o`quvchilarga ta`lim berishlari uchun ta`lim jarayoniga yangiliklarni tadbiq etishni bilishlari shart. Mana shunga ko`ra innovatsiya – yangilik atamasi ko`pchilikning e`tiborini tortdi. Endi esa innovatsiyani ta`lim-tarbiya ishida to`liq va aniq qo`llash uchun uning mazmun, mohiyatini tushunib yetish lozim. Bu bir qadar vaqt talaba qiladi . Maktab o`quvchilari o`zlarini shaxs sifatida namoyon etishga intiladilar. Buning uchun xilma-xil faoliyat turlarini egallashga kirishadilar. Ta`lim jarayonida o`qituvchilar ham o`quvchining barcha imkoniyatlarini ro`yobga chiqarishga harakat qilishlari muhim ahamiyatga ega . Innovatsiya orqali o`qitish jarayoni o`qituvchi va o`quvchining o`zaro munosabatlari optimallashtiradi. Bunda har ikkala shaxs ham faol ishtirokchiga 39

aylanishi ko`zda tutiladi. Ta`lim jarayonining samaradorligi esa ushbu o`zaro munosabatlarning qanday bo`lishiga bog`liq, albatta . Ta`lim jarayoni innovatsiya orqali yuksak saviyada tashkil etilsa bo`lajak mutaxassislarda intellektual faollik namoyon bo`ladi. Intellektual faolllik esa bo`lajak mutaxassisning har tomonlama tayyorgarlik ko`rishiga, bo`lajak faoliyatning ustasi bo`lib yetishishiga yordam beradi. Intellekt (latincha intellectus – ya`ni aql, idrok, zehn) degan ma`noni anglatadi. Bu degani kishining bitta bilish faoliyati, tor ma`noda tafakkuri, fikr yuritish jarayonini shakllantirish demakdir. Zamonaviy pedagogikaning vazifasi o`quvchilar inttellektual faolligini oshirishda ta`lim jarayoniga yangiliklarni qo`llashni talab etmoqda. Chunki bugungi kunda ta`lim jarayonida yangiliklarni joriy etish yaxshi samara bermoqda. Uzluksiz ta`limning asosiy poydevorlaridan biri bu boshlang`ich ta`lim hisoblanadi. Shunday ekan hozirgi tub islohotlar amalga oshirilayotgan davrda zamonaviy boshlang`ich ta`limning o`zi nimadan iborat bo`lishi kerak? Uning tarbiyasi qanday bo`lishi kerak? Shu masalalarga javob topishimiz zarur. Hammaga ayonki, ta`lim darslikdan boshlanadi. Maktab sohasida «Ta`lim to`g`risida»gi Qonun asosan 1996-97 o`quv yilidan boshlab maktablarni birinchi sinflarida o`qish yangi alifboda olib borildi. Yangi imloda o`qitish uchun zarur dastur qo`llanma va darsliklar yaratildi. T.G`afforova va boshqalar tomonidan yaratilgan darsliklar bir qancha qulayliklarga ega ekanligi uchun ham 7 yil davomida o`qitildi va muvaffaqiyat qozondi. Respublika Xalq Ta`limi Vazirligi tomonidan uyushtirilgan «Darsliklar tanlovi»ga 1-sinflarda R.Safarova boshchiligidagi guruh tomonidan tayyorlangan «Alifbe» darsligi, T.G`afforova boshchiligidagi guruh tomonidan tayyorlangan «Ona tili», «O`qish kitobi» darsliklari g`olib bo`ldi. T.G`afforova guruhi tomonidan tayyorlangan darsliklar o`zining zamonaviyligi, pedagogik texnologiyalarga asoslanganligi bilan ajralib turadi. Bu darsliklar o`quvchilarning fikrlash qobiliyatini o`stiradi, o`qish motivini shakllantiradi. 40

II, III, IV, V sinflar uchun ham «Darsliklar tanlovida» g`olib bo`lgan darsliklar chop etildi. O`quvchilarga zamonaviy bilimlar berish, ko`nikma va malakalar bilan qurollantirishda saralar ichida tanlangan eng yaxshi darsliklar yaxshi xizmat qiladi. Jamiyatning har bir faol fuqarosi XXI asr bo`sag`asida turar ekan, o`tgan yillarni baholashga va kelajak hayotning turli qirralarini belgilab olishga urinishlari tabiiydir. Ta`lim sohasidagilar ham bundan mustasno emas. Ilmiy – texnikaviy taraqqiyot nafaqat ishlab chiqarishning ko`p sonli tarmoqlariga, balki, madaniy sohasiga, ijtimoiy – gumanitar bilimlar doirasiga ham yangi texnologiyalarni joriy etishni taqozo etmoqda. Shu boisda keyingi 10 yilliklarda pedagog olimlar diqqatini jalb qilgan dolzarb masalalardan biri pedagogik texnologiya hisoblanadi. Bu muammoga qiziqish orttirganligini quyidagicha izohlash mumkin: - Ba`zi olimlarning pedagogikadagi «Zamonaviy yo`nalish» deb an`anaviy yondoshishlari va o`z imkoniyatlari doirasida muammoga ilk bor qo`l urishlari; - boshqa guruh tarafdorlari ta`limning bugungi ahvolga qayg`uradilar va uni inqirozdan qutqaruvchi kuch texnologiyalashtirish deb qaraydilar; - uchunchi guruh olimlar texnologiyalashtirishni obyektiv jarayon deb uni ta`limni evolyutsion bosqichga ko`tarish shartlaridan biri ekanligini e`tirof etadilar. Biz ham keyingi fikrga qo`shilgan holda pedagogik texnologiyaga taraqqiyot yo`lidan boradigan davlatlarning ta`lim sohasidagi siyosatining bosh vazifasi sifatida qarab kelganligini ta`kidlaymiz. Bunday yondoshishi YUNESKO tomonidan ham ma`qullandi. 1991 yilda uning direktori Rene Mais Fransiyaning sobiq bosh vaziri Edgaro Foraga murojaat etib, ta`lim sohasida tuzilgan halqaro komissiyaga rahbarlik qilishni va jahonda ro`y berayotgan o`zgarishlar asnosida ta`limning maqsadini, rivojlantirish yo`nalishlarini aniqlash vazifalarini yukladi. Shunday qilib 1972 yilning kech kuzida Buyuk Britaniya va Fransiya kitob do`konlaridan «Mavjudlik uchun o`qish. Tarbiya dunyosi bugun va ertaga» nomli kitob paydo bo`ldi va unda «zamonaviy texnologiya ta`limni yangilashda harakatlantiruvchi kuch» ekanligi qayd etildi. 41

Muhimi shundaki, Prezidentimiz I.Karimov tomonidan ta`limning Milliy modeli yaratildi va uni ro`yobga chiqarish bosqichlari hamma jihatdan ilmiy asoslab berildi. Uning ikkinchi va uchinchi bosqichida «O`quv tarbiyaviy jarayonini ilg`or pedagogik texnologiyalar bilan ta`minlash» jiddiy vazifalardan biri ekanligi ko`rsatildi. Xo`sh, pedagogik texnologiya nima? Uning ilmiy asosida qanday nazariyalar yotadi? Amaliyotga tadbiq etish shartlari nimalardan iborat? Dastlab «texnologiya» tushunchasiga aniqlik kiritaylik. Bu so`z fanga 1872 yilda kirib keldi va yunoncha «texnos» - hunar, san`at va /meros/ logos – fan so`zlaridan tashkil topib «hunar fani» ma`nosini anglatadi. Biroq, bu ifoda zamonaviy texnologik jarayon – bu mehnat qurollari bilan mehnat vositalariga ta`sir etish natijasida mahsulot yaratish sohasidagi mehnat jarayoni hisoblanadi. Demak, bu ta`rifni tadqiqotimiz mavzusiga ko`chirish mumkin, unda: Pedagogik texnologiya – bu o`qituvchi tomonidan o`qitish vositalari yordamida o`quvchilarga ta`sir ko`rsatish va bu faoliyat mahsuli sifatida ularda oldindan belgilab olingan shaxs sifatlarini shakllantirish jarayoni deb ta`riflasak xato bo`lmaydi. Qator yillar davomida pedagogik texnologiya nazariyasi va amaliyoti bir – biriga bog`liq bo`lmagan holda o`rganib kelindi va u turli faoliyat doirasida edi. Bugungi kunda mutaxassislarning ilmiy salohiyatini birlashtirishga mamlakatimizda ham, imkoniyatlar mavjud. Nazariya va amaliyot birligining ta`minlashi zamonaviy pedagogik texnologiyaning asl mohiyatini aniqlashga yo`l ochadi. Bizning fikrimizcha yangi pedagogik texnologiyani pedagogika fanining alohida tarmog`i sifatida yoki faqat ta`lim amaliyotini maqbullashtirishga yo`naltirilgan tizim deb qarash mumkin emas. Pedagogik texnologiya bu sohadagi nazariy va amaliy izlanishlarni birlashtirish doirasidagi faoliyat yo`nalishlarini aniqlaydi. Bu yerda izlanishning mohiyati – pedagogik tizimni tashkil etuvchi elementlarni o`rganish asosida yangilashdan iborat. Sababi, har qanday o`quv tarbiyaviy jarayonni tashkil etish u yoki bu pedogogik tizimni aks ettiradi. Demak, 42

pedagogik texnologiya – amaliyotda joriy etish mumkin bo`lgan ma`lum pedagogik tizimning loyihasidir. Hozirgi kunda fan va texnika rivojlanib, bizning mustaqil yurtimizda ham juda ko`plab samarali ishlar olib borilmoqda. Mana 4 yildirki bizning davlatimizda hali horijliklar tajribasi asosida oliy o`quv yurtlariga, o`rta maxsus o`quv yurtlariga hattoki litsey maktablariga qabul qilish test usulida olib borilmoqda. Bunday test sinovlaridan muvaffaqiyatli o`tish uchun yoshlarimiz maktabdanoq ko`nikma hosil qilgan bo`lishlari kerak. Shuning uchun ham boshlang`ich sinfdan boshlaboq o`quvchilar bilimini reyting usulida baholash usuliga o`tildi. Reyting usuli o`quvchini harakatga, ma`suliyatni sezishga o`rgatadi. Men chorak tugaguncha ball yig`ilish kerak, - deb izlanishda, harakatda bo`ladi. Reyting usuli juda samarali usul, chunki bu usulni yaxshi bilgan o`quvchi istagan o`quv yurtiga kirishda to`siqqa uchramaydi. Boshlang`ich ta`limning negizida, asosan, savodxonlik yotadi va shu bilan birga bolalar ravon o`qishi, mustaqil fikrlay olishi, to`rt amal ichida hisoblashi, tevarak – atrofini kuzatib o`rganishi, chiroyli yozuv ko`nikmasini, chiroyli millat urf-odatini o`rganishi lozimdir. Mustaqillikka erishganimizdan buyon boshlang`ich ta`limga alohida e`tibor berilmoqda. O`qituvchi va o`quvchi munosabatidagi majburiy itoatkorlik o`rnini ongli intizom egallab borayapti. Hozirgi kunda o`qituvchining bosh vazifasi o`quvchilarni erkin fikrlashga o`rgatishdan iborat. Buning uchun oldingi usul: «Mening aytganim – aytgan, deganim – degan» usulidan voz kechishga to`g`ri keladi. Demokratik jamiyatda bolalar, umuman har bir inson erkin fikrlaydigan etib tarbiyalanadi. Agar bolalar erkin fikrlashni o`rganmasa, berilgan ta`lim samarasi past bo`lishi muqarrar. Boshlang`ich sinflarda darslarda xar hil o`yinlardan foydalanish o`quvchini darsga qiziqtirishning asosiy omillaridan biridir. Rejali asosda emas, darslarni noananaviy usulda olib borish ijobiy samara bermoqda. 43

Oliy o`quv yurtlarida bo`lajak boshlang`ich sinf o`qituvchilarini tayyorlashga asosiy e`tibor qaratilmoqda. Ularni darslarni tashkil etishda puxta tuzilgan dars ishlanmalari yaratishga o`rgatilmoqda. Quyida ona tilidan ishlangan dars ishlanmasini keltiramiz. Dars mavzusi: Qaratqich va tushum kelishigidagi otlarning turlanishi. Takrorlash. 310 – 311 mashq Darsning maqsadi: a)Ta`limiy maqsad: Otlarning tushum va qaratqich kelishiklariga turlanishi haqida chuqur bilim berish. b)Tarbiyaviy maqsad: O`quvchilarga milliy qadriyatlarimiz haqida tushuncha berib, ularga shu orqali to`g`rilik, poklik, jasurlik xislatlarini singdirish. v)Rivojlantirish maqsadi: Buyuk alloma Ahmad al-Farg`oniy hayotiy, ilmiy merosi bilan tanishtirish orqali milliy merosning yangi qirralarini ochib berish. Dars turi: Noananaviy o`yin turi. Jihozi: Ahmad al-Farg`oniy va Alisher Navoiyning rangli suratlari, jadvallar, testlar, boshqotirmalar. Sinf xonasi aloqa bo`limi ko`rinishida jihozlangan. O`quvchilar partalari 6 bo`limga bo`lingan. Har bir stol ustiga bo`limning nomi yozilgan: 1 – bo`lim, 2 – bo`lim, 3 – bo`lim, 4 – bo`lim, 5 – bo`lim, 6 – bo`lim, «06 aloqa xizmati», «07 aloqa xizmati» taxtaga ko`rsatgichlar, 2 tadan telefon moslamalari qo`yilgan. «06 aloqa xizmati» uchun moslangan teletayp, «07 aloqa xizmati» uchun alohida telefon qo`yilgan. Sinf o`qituvchisi, ya`ni bosh muxandis uchun boshqaruv apparati qo`yilgan. Bosh muxandis so`zi: O`yin darsining borishi: Diqqat! Ovoz kuchaytirgichni yoqdik. Diqqat, diqqat! Bugungi «Otlarning turlanishi» mavzusidagi darsimizning shahar aloqa bo`limidan olib boramiz. Bizning tashkilotimiz 6 ta bo`limdan iborat. Har bir bo`lim alohida aloqa 44

moslamalariga ega. Men bosh muhandis sifatida sizlar bilan umumiy boshqaruv uskunasi orqali aloqada bo`laman. Bugungi mehnat kuningiz maroqli, unumli o`tishini tilayman. Bosh muhandis 07 aloqa xizmatiga telefon orqali shoshilinchnoma jo`natishni topshiradi. 07 aloqachisi quyidagi mazmunda Farg`ona shahri bilan ulanib shoshilinchnoma jo`natadi. Viloyat xalq ta`limi bo`limiga! Viloyat boshlang`ich sinflar anjumani qatnashchilari, Qo`qon shahriga sog`- salomat yetib keldilar. Anjuman o`z ishini muvaffaqiyatli boshladi. 07 aloqachisi bosh muhandisga qo`ng`iroq qilib, topshiriq bajarilganini aytadi. Bosh muhandis: Bizning tarmog`imiz viloyatdagi eng ko`hna tarmoqlardan biri. Bu yerga ishlash uchun Milliy dasturimizda aytilganidek, malakali, xushxat mutaxassislar zarur. Ish kunimizni boshlashdan oldin sinov o`tkazmoqchiman. Chiroyli yozuv daqiqasi. Bu yorug` olamda Vatan bittadir, Bittadir dunyoda ona degan nom. Ushbu she`r matnini mutaxassislar o`zlari aytadilar va yozuv taxtasi hamda daftarlariga bajaradilar, uni ko`chirish paytida quyidagi she`r parchasini yod aytadilar: Chiroyli yoz, yozsang xat, Chunki bu ham zo`r san`at. Bosh muhandis: Bizning olamdagi yagona Vatanimiz O`zbekiston. Aytinglarchi, O`zbekistonda qaysi til davlat tili sanaladi? - O`zbekistonla o`zbek tili davlat tili sanaladi. Bosh muhandis: Ovoz kuchaytirgichlarga diqqat qiling. Muhandislik, aloqachilik kuchli xotirani talab qiladigan kasb. Xotira sinovi daqiqasini o`tkazamiz. Ko`chma taxtadagi she`r parchasini yodlang va daftaringizga yozing. Yod oling. 45

Qonunda qo`riqlangan qo`rg`onim ona tilim, Mangulik yo`llariga sarbonim ona tilim. Bosh muhandis: 1 – bo`lim bilan telefon orqali aloqaga chiqadi: 1 – bo`lim muhandisi: - Allo eshitaman. Bosh muhandis: - Ot so`z turkumiga noan`anviy ta`rif tayyorlang va jadval tuzing. 1 – bo`lim muhandisi: Xo`p bo`ladi. Bosh muhandis xuddi shunday 2 – bo`limga ham qo`ng`iroq qiladi va sifat so`z turkumiga ta`rif bering, so`zlar ichdan sifatlarni tanlab oling va jadval tuzing deb, topshirish beradi. Shu tariqa 3 – bo`lim fel, 4 – bo`lim son, 5 – bo`lim muhandisi olmosh so`z turkumiga ta`rif berishga, jadval tuzishga tayyorlanadi. Yozuv taxtasi yonidagi javoblar: 1 – bo`lim aloqachisi: Ot so`z turkumiga ta`rif beradi va doska yonida turgan 15 ta so`zdan otlarni tanlab olib jadval tuzadi. Otning ta`rifi: Shaxs – narsa nomiman Deyishadi meni ot So`roqlarim Kim? Nima? Men bilan ko`ngillar shod. Kitob, daftar, qalaman, O`zim sirli olamman. Daftar, o`quvchi, chizg`ich. 2 – bo`lim aloqachisi: Sifat ta`rifi. Shaxs – narsa belgisiman, Katta-yu, kichik, ko`rkam. Men bormanki, doim buyuk, Keng, bepoyon, obod o`lkam Qanday? Qanaqa? So`rog`im Latofatga makon joyim. 46

Achchiq, baland, qizil. 3 – bo`lim aloqachisi: Sonning ta`rifi. Sonning asl nomini Narsa son-sanog`ini Gohida tartibini, Anglataman barini, Yigirmata, beshta, uchinchi. 4 – bo`lim aloqachisi: Olmosh ta`rifi. Men olmoshman, men olmosh Sen, u, shu menga yondosh. Ot, sifat, son o`rniga Meni qo`llang sinfdosh. biz, sen, ular. Bosh muhandis: Bildingiz birin-ketin, barchangizga ofarin. Baho: 10 ball. Xonada telefon jiringlaydi. 06 aloqa xizmati aloqaga chiqib, topshiriqni yozib oladi. Va bosh muhandisga mazmunini yetkazadi. Topshiriq mazmuni: Sizlardan zudlik bilan «otlarning tushum va qaratqich kelishiklarida turlanish» mavzusini mustahkamlash talab etiladi. Bosh muhandis: Diqqat! Ushbu shoshilinchnoma talabini qondirish ustida ishlaymiz. Hozirgina ot so`z turkumiga ta`rif berdik. Endi mana bu jadvalni kuzating, savollarga javob bering: - Turlanish nima? - Qaratqich kelishigining qoidasini ayting. - Tushum kelishigining qoidasini ayting. - Ikkisining o`xshash va farqli tomonlarini taqqoslang. Ko`chma yozuv taxtasidagi gaplarni o`qing, tahlil qiling. 1. Bu gulshanning bog`iga tinchlik kuyi yangraydi. 2. Yassaviy ezgulikni, poklikni kuylaydi. 47

Tahlil bahosi: 5 ball. Yozuv taxtasi yoniga bahor fasli, gullar, beg`ubor osmonga uchayotgan qaldirg`ochlar tasvirlangan ko`rgazma qo`yiladi va quyidagi gaplar aytiladi. Bosh muhandis: Rasmni kuzating. O`lkamizda bahor fasli kezmoqda. Bu faslda maysalar ko`karadi. Qushlar uchib keladi, dala va bog`larda ishlar qiziydi. Qani, mening fikrimni kim davom ettiradi. Javob: beg`ubor, musaffo osmonimizga qaldirg`ochlar parvoz etmoqda deb, ipga tizilgan qaldirg`ochlar harakatga keltiriladi. Qaldirg`ochlar o`ngdan chapga harakatlanib, bulutlar tomon go`yoki uchadi. Bulutlarga tekkach, bulut ostidan sirg`alib tushadi. Uning ichidagi hayvon, qushcha, baliqlar shablonlar yozilgan tarqatmalar olib tarqatiladi. 1 – topshiriq. Gapni o`qing, tushum kelishigidagi otni o`zi bog`langan so`zlar bilan birga ayting. Ilmni mehnatsiz egallab bo`lmas. 2 – topshiriq. Qaratqich kelishigidagi otni o`zi bog`langan so`z bilan birgalikda aniqlang. So`rog`ini ayting. Bolalikda yig` ilmning mag`zini, Qarilik chog`ida xarj qilgil oni. Xulosa: Qaratqich va tushum kelishigidagi otlarning so`roqlari, gapdagi vazifasi, qaysi so`zlarga bog`lanib kelishi haqidagi fikrlar eshitiladi. Javo б : 10 ball. Bosh muhandis: Nima uchun ushbu savollarni chiroyli hayvon, qush, baliqlar tasvirlangan tarqatmalarga yozdim? Javob: Bular tabiatning timsollari, Baliqqa suv, qushga havo, hayvonlarga o`rmon, tog`lar kerak. Odamga esa Vatan kerak. Shunday ekan, tabiatni himoya qilmoqlik Vatanni himoya qilmoq demakdir. Javob: 5 ball. Bosh muhandis : « Aloqa tarmog ` idan foydalanuvchilar kitobi » ni / darslik / ochdik . Undagi 310 – mashqni shartiga ko ` ra bajaramiz .48

Nuqtalar o ` rniga tushum va qaratqich kelishigining qo ` shimchalaridan mosini qo ` ying . Doskaga buyuk mutafakkir bobomiz Alisher Navoiyning rasmi ochiladi . 310 – mashq . Bobokalon shoirimiz . Biz Alisher Navoiyni yaxshi bilamiz , Navoiy bizning buyuk shoirimizdir , olamga yaxshilik urug ` ini sochgan mehribon bobomizdir . U bundan 5 asr burun yashagan . Alisher Navoiy o ` z bilimini odamlarga yaxshilik qilishga sarfladi . Navoiy juda ko ` p kitob yozgan . Izohli yozuv . 1 – ustun . Qartqich kelishigidagi otlar . Navoiyning asarlari . 2 – ustun . Tushum kelishigidagi otlar . Navoiyni bilamiz. Urug`ini sochgan bilimini sarfladi. nomini mashxur qilgan. 06 aloqa xizmatining telefoni jiringlaydi va aloqachi 3 ta shoshilinchnoma qabul qilib oladi, ularni bajarish uchun bo`limlarga tarqatadi. Tayyor bo`lguncha bobomiz Navoiy hikmatlarini yod aytish bo`yicha bo`limlar orasida «Donolar bahsi» o`tkaziladi. Donolar bahsi. 1. Tilga ixtiyorsiz – elga e`tiborsiz. 2. Til bilgan el biladi. 3. Oz-oz o`rganib dono bo`lur, Qatra-qatra yig`ilib daryo bo`lur. Va hokazo. Bahoga yakun yasaladi. G`olib bo`lim aniqlanadi. Javob: 5 ball. Shoshilinchnomalar ustida ishlash. 49

310 – mashqdan bitta gapni tanlab gap bo`laklari yuzasidan yozma tahlil qiling. Navoiy o`z bilimini odamlarga yashilik qilishga safladi. 310 – mashqdan bitta gapni tanlab olib so`z turkumlari bo`yicha tahlil qiling. /og`zaki/ 1. 310 – mashqdagi yaxshilik so`zini fonetik tahlil qiling. /og`zaki/ Yaxshilik so`zida 7 ta harf, 8 ta tovush, 3 ta unli, 4 ta undosh bor. Javoblar bahosi: 10 ball. Dam olish daqiqasi. Bobomiz Alisher Navoiy haqida qo`shiq ijro etish. Ulug` bobomizdir, hazrat Navoiy, G`azallarin kuylash burch bizga oliy. Ustoz bizga qoldirgan ko`plab she`r, g`azal Ustozning g`azallari misoli asal. Qo`shiq tugashi bilan qo`ng`iroq jiringlaydi va 06 xizmati yangi topshiriqlar yozilgan shoshilinchnomalarni qabul qilib bo`limlarga tarqatadi. Shoshilinchnoma 1 – bo`limga. Mazmuni: Ahmad al-Farg`oniy haqida kichik matn tayyorlang. Uni tahlil qilish uchun 6 – bo`limga uzating. Shoshilinchnoma 2 – bo`limga. Ahmad al-Farg`oniy haqida kichik sahna ko`rinishi tayyorlang. Shoshilinchnoma 5 – bo`limga. O`ylab toping, biling sirin Kataklarda ne yashirin Boshqotirmani yeching. Shoshilinchnoma 6 – bo`limga. 1 – va 2 – bo`limlardan matnlarni qabul qilib oling. 2. Matnlardagi tushum va qaratqich kelishigidagi otlarni ajratib o`qib bering. 07 aloqa tarmog`i orqali testlar javoblarini qabul qilib olish haqida so`zlashuv bo`lib o`tadi. Xonaga «Davlat testlari» deb nomlangan muhrlangan quti olib kirib ochiladi. Testlar tarqatiladi. Yozuv taxtasiga quyidagi yozuv bitiladi: 50

Test boshlanadi – soat 10.40 da. Test tugaydi – soat 10.45 da. Har bir testda 10 ta savol, 3 tadan javob bor. Kitobcha ortiga kalitcha yashirilgan. Testlar yechilgach, kalitcha olinib muhandislar tomonidan tekshiriladi. To`g`ri javob uchun: 10 ball. Har bir noto`g`ri javob uchun 1 ball kamayadi. Testlar ishiga yakun yasaladi. «06 aloqa hizmati» tomonidan «Dam olish daqiqasi»dan so`ng tarqatilgan shoshilinchnomalar javoblari tinglanadi. 5 – bo`lim javobi. Boshqotirmani yechganini ko`rsatadi. Hosil bo`lgan allomaning ismi: Ahmad al-Farg`oniy. 2 – bo`lim Ahmad al-Farg`oniyning bolalik yillari haqida «Alloma bola» deb nomlangan kichik sahna ko`rinishi namoyish qiladilar. 1 – bo`lim. Tuzgan matnlarni o`qib beradilar. Ahmad al – Farg`oniy samo ilmini o`rganish bilan bir qatorda shu sohada o`tkir olimlar yo`l qo`ygan kamchiliklarni tuzatdi. Yunon samoshunoslari eplay olmagan Yer kurrasi bilan boshqa sayyoralar orasidagi masofani aniqladi. Ptalomeyning «Al-Majastiy» asariga ilovalar yozdi. U birinchi arab astranomi deb astronomi deb nom olgan, 1022 yulduzni o`lchab tasvirlagan. 2 – bo`lim matni. Ahmad al-Farg`oniy izlanishlar natijasida 841 yilki Quyosh tutilishini oldindan bildi. Alloma 861 yilda Al-Mutavakkilning buyrug`i bilan Nil daryosi suv sathini o`lchaydigan asbob yaratdi. Astronom, geograf, faylasuf Ahmad al-Farg`oniy Yer dumalog`ini shunday dalillar bilan isbotladiki, bu dalillar bugungi kunda ham o`z qiymatini saqlab qolgan. 6 – bo`lim Matndagi tushum kelishigidagi otlar: 51

ilmini, kamchiliklarni, masofani, quyosh tutilishini, yulduzni, dumaloqligini, qiymatini. Qaratqich kelishigidagi otlar: Ptalomiyning, Al – Mutavakkilning To`g`ri javob uchun: 10 ball. Reyting doska bilan ishlash. Baholash. Vazifa: 309 – mashq. Yakuniy so`z: Aziz o`quvchilar. Bugun shahar aloqa tarmog`idan olib borilgan noan`anaviy darsimizda Sharqning ikki allomasi Ahmad al-Farg`oniy hamda Alisher Navoiylar haqida so`zlab, ruhlarini shod etdik. Sizlarga tilagim shuki, shu buyuk daholar ruhi sizlarni qo`llasin, oralaringizdan yurtim deb, Vatanim deb yonib yashaydigan farzandlar yetilib chiqib, O`zbekistonimizning dovrug`ini olamga yoyaversinlar. Bunday ishlanmalar asosida tashkil qilingan darslar o`quvchilar o`zlashtirishlarida kutiladigan natijani beradi. Bunday dars ishlanmalarini tayyorlash malakasi oliy o`quv brtlarida bo`lajak boshlang`ich sinf o`qituvchilarini tayyorlash jarayonida amalga oshirilishi lozim. Chunki Prezidentimiz Islom Karimov ta`kidalaganlaridek: “bolaning dunyoqarashi, didi, salohiyati shakllanadigan boshlang`ich sinflarga eng yetuk, tajribali murabbiylar birkitib qo`yilishini oddiy mantiqning o`zi talab etadi”. 10 «Boshlang`ich ta`limga past nazar bilan qarashining isboti shuki, sobiq SSSRda butun boshli pedagogika texnikumlari va bilim yurtlari tizimi tashkil etilib, ular asosan 1 – 4 sinf o`quvchilarini o`qitadigan muallimlar tayyorlar edi. 11 Prezidentimiz nutqida ko`rsatilgan bu kamchiliklarni tugatish uchun oliy o`quv yurtlari qoshida pedagogika texnikumini bitirgan o`rta maxsus ma`lumotli o`qituvchilarni qisqartirilgan dasturi asosida o`qitadigan maxsus sirtqi fakultetlar ochildi. Bu fakultetlarda oliy ma`lumotli boshlang`ich sinf o`qituvchilari tayyorlanmoqda. 10 I.Karimov. Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. T. 1997 y. 7 – bet. 11 I.Karimov. Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. T. 1997 y. 7 – bet.52

O`qituvchi mahorati faqat mehnatdagina sayqal topadi, ilm esa unga qanot bo`ladi. Men o`qituvchi mahorati xaqida gap ketganda ana shunday mahorat sohibi Dehqonobod tumani Mamadali Boyto`rayev nomli 7-o`rta maktab boshlang`ich sinf o`qituvisi Qarshiyev Tilov faoliyatini misol keltirgim keladi. U boshlang`ich ta`lim ustasi. U.H.Olimjon nomidagi Qarshi Davlat pedagogika oliygohini tugatgan. Qarshiyev Tilov aka o`zining kasb mahoratini muttasil takomillashtirish borasida izlanadi. Ta`lim berish uslubida yangi yechimlar, tarbiyada samarali vositalar topishga tinimsiz intilib yashaydi. Tinib – tinchimas boshlang`ich ta`lim ustasi Tilov Qarshiyev murg`ak qalblarning mohir muhandisi sifatida istiqbolga ochiq yuz bilan borayotir. Maktab o`quvchilar jamoasi, qolaversa, tuman xalq ta`limi bo`limi Kengashlarida uning halol mehnati natijalariga munosib baho berilmoqda. U har bir dars mavzusini hayot bilan boshlashga, bolalarda nazariy bilimlarni amalda qo`llash ko`nikmalarini mustahkamlashga yetarli e`tibor beradi. Doimo izlanadi, boshqa hamkasblari va yuqori sinf o`quvchilariga ta`lim beradigan o`qituvchilari bilan bevosita hamkorlikda ish olib boradi. Shu sababdan ham u kishi o`qitgan o`quvchilar tumanda o`tkazilgan «Kichik olimpiada»da faxrli o`rinlarni egallagan. Tilov akaning o`qitgan o`quvchilari turli – tuman kasb egalari bo`lib ishlayapti va hozirgi kunda ham o`zlarining ilk ustozlaridan tez – tez xabar olib, maslahatlar olishadi. Azimov Baxtiyorni Dehqonobod tumanidagi boshlang`ich sinf o`qituvchilari, umuman pedagoglar hurmat bilan tilga oladilar. Chunki u sal kam chorak asrdan buyon yoshlarga ta`lim – tarbiya beradi. Uning yosh avlodni o`qitishi va tarbiyalashdagi ko`plab ish tajribalari maktab, tuman va viloyat o`qituvchilari orasida ommalashtirilgan. U bir necha bor tuman va viloyat pedagogik o`qishlarida o`z dasturlari bilan ishtirok etgan. Quyida uning 1 soatli dars ishlanmasidan namuna keltirmoqchiman. Mavzu: Fe`l so`z turkumi yuzasidan takrorlash. 53

Darsning maqsadi: O`quvchilarning fe`l so`z turkumi bo`yicha olgan bilimlarini mustahkamlash, og`zaki nutqini o`stirish, chiroyli yozuv qobiliyatlarini shakllantirish, boshqa fanlarga bog`lash, siyosiy bilimlarni o`stirish. Darsning jihozi: 1. O`tgan mavzu asosida chizilgan rasmlar. 2. Yangi mavzuga oid rasmlar. 3. Tarqatma materiallar. 4. Texnika vositasi. 5. Bilmasvoy, G`unchaoy, Buratino rasmi. Dars usuli: Savol – javob, ko`rsatmalilik. Darsning borishi: O`quvchilar bilan salomlashib darsga tayyorgarligini ko`raman. 1. Sinf navbatchisining ma`lumoti. 2. Sinf qo`shig`i aytiladi. - Biz qayerda yashaymiz? - O`zbekistonda. - O`zbekiston qanday davlat? - Mustaqil. - O`zbekistonda qanday xalqlar yashaydi? - O`zbeklar, tojiklar, ruslar, gruzinlar, va ko`pgina boshqa xalqlar. - O`zbekistonda davlat tili qaysi til hisoblanadi? - o`zbek tili. - O`zbek tili haqida she`rlar bilasizmi. O`quvchilar she`rlar aytishadi. Uy ishi ko`chma doskada yozilgan bo`ladi, bolalar o`zlarining javoblarini solishtiradilar. Yangi mavzu: 1. «Kimning xati chiroyli?» musobaqasini o`tkazaman. Dars mehmonlarining tashrifi. «G`unchaoy» o`zi bilan savollar olib kelgan. Savollar: 1. Fe`l deb nimaga aytiladi? 2. Fe`l necha turga bo`linadi? 3. Fe`lda nechta zamon bor? 54

Bolalar bu savollarga javob berishadi. «Bilmasvoy» o`zi javob topa olmagan savollarni olib keladi. Savol – javob. 1. Tuslanish nima? 2. Tuslovchi qo`shimchalarni ayting. 3. Qo`shma fe`llarga misol ayting. Yangi mavzuni mustahkamlash. 1. «Buratino»ning musobaqalari. Kim birinchi tuslaydi? /keldi, bordi, yozdi fe`llarini tuslang./ yozma bajariladi. 2. Saylanma diktant. Topshiriq: Qo`shma fe`llarni yozing 3. Test savollari. Qaysi qatorda sof fe`llar yozilgan? а ) yozdi, bordi, ketdi. b) boshladi, ishladi, tikladi. v) bormoqchi, ishlamoqchi, kelmoqchi. 2. Kelasi zamon fe`llari yozilgan qatorni toping. 3. Yasama fe`llar qaysi qatorda yozil ган ? O`quvchilarni rag`batlantirish. Darsda aktiv ishtirok etgan o`quvchilarning ballarini e`lon qilish. Uyga vazifa: Qo`shma fe`llar ishtirokida gaplar tuzib kelish. Xulosa qilib aytganda o`qituvchi mahorati pedagogik jarayonning samarasini ta`minlovchi muhim shartidir. O`z ustida tinimsiz ishlash, izlanish esa pedagogik mahorat shakllanishining asosiy yo`li. Bu yo`ldan og`ishmay borayotgan o`qituvchilar, albatta, samaradorlikka erishadilar. 2.3. II - Bob yuzasidan xulosalar . Oliy o`quv yurtlarining eng muhim vazifalaridan biri bo`lajak o`qituvchini tayyorlashda, avvalambor, uning kasbiy tayyorgarligini hisobga olish va o`quvchilarini pedagoglik kasbiga tayyorlash sohasida maktablar, litseylar, kasb- 55

hunar kollejlari bilan mustahkam aloqa bog`lashlari zarur. Chunki kasbiy mahoratning shakllanishida motivlarning o`rni katta. Motivlar esa oliy o`quv yurtiga kelgunga qadar shakllanishi muhim ahamiyatga ega. Oliy o`quv yurtida bo`lajak mutaxassis tayyorlashda quyidagilarga e`tibor qaratish zarur: 1. Ma`naviy axloqiy tarbiya axloqsizlikka qarshi kurashdagi “kompaniya” ga aylangan, maqsadga muvofiq uzluksiz, tizimli va izchil amalga oshirilishi zarur. 2. O`quvchilarda ma`naviy-axloqiy xislatlar va fazilatlarni tarbiyalash faol hayotiy vaziyatlar, axloqiy me`yorlar buzilgan holatlarda tarbiyalanuvchilarning o`z nuqtai nazarini ifodalashlari bilan amalga oshirish. 3. Ma`naviy axloqiy tarbiya doir ishlarni tarbiyalanuvchilarning tajribasi, tajriba qoidalarini qabul qilishlari va bunga tayyorgarliklari, yaxshi va yomon hatti-harakatlarning mohiyatini tushunishlarini hisobga olgan holda amalga oshirish. 4. Tarbiyalanuvchilarda yuksak ma`naviy –axloqiy sifatlar-insoniylik, insonga hurmat, mehr-sahovat, xushmuomalalik, ijtimoiy munosabatlarni tashkil etishda muomala madaniyati va axloq qoidalariga rioya qilish kabi holatlarni tarkib toptirish. 56

X U L O S A Pedagog o`z ishining ustasi bo`lishi uchun, avvalo, o`z-o`zini anglashi muhim ahamiyatga ega. O`zining kasbiy-pedagogik tayyorgarligi, pedagogik holatini anglashi, uni tanqidiy tahlil etishi pedagogning kasbiy, umummadaniy va ilmiy-pedagogik bilimlar sari intilishiga turtki bo`ladi. O`z kasbi bo`yicha mustaqil bilim olish ko`p jihatdan o`qituvchida o`z-o`zini anglashning o`sishiga, olgan bilimlarini amaliyotda mohirona qo`llashiga, pedagogik vaziyatlarga oqilona moslashish va xilma-xil pedagogik texnologiyalardan foydalana olishiga yordam beradi. Oliy o`quv yurtlarida tahsil ko`rayotgan bo`lajak o`qituvchilarning hozirgi zamon talablari asosida puxta kasbiy tayyorgarlikka ega, o`z kasbining mohir ustasi bo`lib yetishishlariga asosiy e`tiborni qaratmoq bugungi kunning muhim vazifasidir. O`qituvchi qanchalik ma`lumotli, mahorat egasi bo`lsa, u kelajak avlodni ham shunchalik bilimdon, har tomonlama barkamol inson qilib tarbiyalay oladi. Shu bilan birga, hammamiz yana bir haqiqatni anglab yetmoqdamiz. Faqatgina chinakam ma`rifatli odam inson qadrini, millat qadriyatlarini bir so`z bilan aytganda, o`zligini anglab, erkin va ozod jamiyatda yashash mustaqil 57

davlatimizning jahon hamjamiyatida o`ziga munosib obro`li o`rin egallash uchun fidoiylik bilan kurashish mumkin. Prezidentimiz «Barkamol avlod – O`zbekiston taraqqiyotining poydevori» ma`ruzasida boshlang`ich sinf o`qituvchilar faoliyatini tahlil qilib, boshlang`ich sinflarda o`quvchilarga oliy ma`lumotli, yuqori malakali, tajribali o`qituvchilar dars berish maqsadiga muvofiqligini uqtirdi. Viloyatimizdagi ikkita pedagogika bilim yurti uzoq yillar mobaynida boshlang`ich sinf o`qituvchilari tayyorlab beradigan baza bo`lib keldi. Natijada boshlang`ich sinf o`qituvchilarining 40 foizi o`rta – maxsus ma`lumotli o`qituvchilar tashkil etadi. «Milliy dastur»ni amalga oshirishni birinchi bosqichida maktablar oliy ma`lumotli boshlang`ich sinf o`qituvchilari bilan ta`minlashga erishiladi. Mavjud boshlang`ich sinf o`qituvchilari esa qayta tayyorgarlikdan o`tmoqlari lozim. Bu sohada samarali ishlar takish etilmoqdа. Ta`limning yangi modeli jamiyatda mustaqil fikrlovchi erkin shaxsning shakllanishiga olib keladi. O`zining qadr – qimmatini anglaydigan, irodasi baquvvat, iymoni butun, hayotda aniq maqsadga ega bo`lgan insonlarni tarbiyalash imkoniga ega bo`lamiz. Ana shundan keyin ongli turmush kechirish jamiyat hayotining bosh me`zoniga aylanadi. Shunda odam olomon bo`lib, har lahzada serkaga extiyoj sezib emas, aksincha o`z aqli, o`z tafakkuri, o`z mohiyati, o`z mas`uliyati bilan ongli tarzda, ozod va hur fikrli inson bo`lib yashaydi. Bunday insonni tarbiyalash, shakllantirish masalalari Prezidentimiz I.Karimovning turli chiqishlari, nutqlari va farmonlarida izchil ravishda ko`rsatilmoqda. Ta`lim jarayonlari bu ko`rsatmalarni og`ishmay amalga oshira borsalar bizning Vatanimiz «Buyuk davlat» bo`la oladi. Buning uchun: 1. Ta`lim sohasidagi islohotlarni Prezidentimiz ko`rsatmasi asosida muntazam ravishda amalga oshirib borish lozim. 2. Boshlang`ich maktabning oliy ma`lumotli o`qituvchilarini tayyorlashni yanada takomillashtirish va uni kadrlarga bo`lgan ehtiyojni hisobga olgan holda tashkil etish lozim. 3. O`qituvchi mahorati va mas`uliyatini oshirish zarur. 58

4. Ta`lim jarayoniga pedagogik texnologiyalarni joriy etish lozim. 5 . Bo`lajak pedagoglarni tayyorlash tizimini takomillashtirish zarur. Bu tizim maktab – akademik litsey yoki pedagogika kolleji – oliy o`quv yurti shaklida bo`lib, ular faoliyati o`rtasida kasbga tayyorlash sohasida tizimli izchillikka alohida e`tibor qaratilsa maqsadga muvofiq bo`ladi. 6. Bo`lajak o`qituvchilarni ta`lim jarayoniga texnologik yondashuvga o`rgatishda oliy o`quv yurtlarida ta`lim jarayonini ilg`or pedagogik texnologiyalar asosida tashkil etilishiga e`tibor qaratish zarur. Buning uchun, avvalo, oliy o`quv yurti o`qituvchilarini tayyorlash va qayta tayyorlashni tashkil etish muhimdir. 7. Pedagogika turkumidagi fanlarni o`qitishning mazmunini bo`lajak o`qituvchilarni ta`lim jarayonini ilg`or pedagogik texnologiya asosida tayyorlashga qaratilishi zarur. Pedagogika fanlari mazmunini qayta ko`rib chiqish va uni zamonaviylashtirish hozirgi kun zaruriyati. 8. Bo`lajak o`qituvchilarni nazariy jihatdan tayyorlashni amaliy tayyorgarlik bilan mustahkam aloqada yo`lga qo`yish zarur. Chunki amaliyot ularni pedagogik faoliyatga qanchalik tayyorligini ko`rsatuvchi mezondir. Shuning uchun ham bo`lajak o`qituvchilarni 1-kursdan boshlab amaliy tayyorlashga e`tibor qaratish, uzluksiz amaliyotni tashkil etish, amaliy tayyorgarlikka ko`proq vaqt ajratish yaxshi samara beradi. 59

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. I.A.Karimov. O`zbekistonning o`z istiqlol va taraqqiyot yo`li. Toshkent, 1992 y. 2. Karimov I.A. Uzbekiston kelajagi buyuk davlat.-T.: Uzbekiston, 1992. 3. Karimov I.A. O`zbekistonning o`z istiqlol va taraqqiyot yuli.-T.: O`zbekiston, 1992. 4. Karimov I.A. Uzbekiston milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura (nutqlar, maqolalar, suxbatlar). T., “Uzbekiston”, 1993. 5. Karimov I.A. Istiqlol va ma`naviyat.-T.: O`zbekiston, 1994. 6. Karimov I.A. Iqtisodiy islohot: mas`uliyatli bosqich. Toshkent. «O`zbekiston» 1994 y. 7. Karimov I.A. O`zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yulida.- T.: O`zbekiston, 1995. 8. I.A.Karimov. O`zbekistonning siyosiy – ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari. Toshkent. «O`zbekiston» 1995 y. 9. I.A.Karimov. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. Toshkent. «O`qituvchi» 1995 y. 10. I.A.Karimov. Yuksak malakali mutaxassislar taraqqiyot omili. Toshkent. «O`zbekiston» 1995 y. 60

11. I.A.Karimov.Xalqimizning yo`li mustaqillik, ozodlik va tub islohotlar yo`lidir. Toshkent. 1996 y. 12. Karimov I . A . Bunyodkorlik yulida . 4-tom. T. “Uzbekiston”, 1996 . 13. I.A.Karimov. Barkamol avlod – O`zbekiston taraqqiyotining poydevori Toshkent. «O`zbekiston» 1997 y. 14. I.A.Karimov. O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida. Xavfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. Toshkent «O`zbekiston» 1997. 15. Karimov I.A. Tafakkur jurnali bosh muxarriri bergan savollarga javob.- T.: Tafakkur, 1998.- 2-son. 16. Karimov I.A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. 2-tom, T, “Uzbekiston”, 1999 . 1 7 . Karimov I.A. Yangicha fikrlash va ishlash davr talabi. 5-tom. T. “Uzbekiston”, 1997 . 18.Karimov I.A. Uz kelajagimizni uz kulimiz bilan qurmoqdamiz. T., “Uzbekiston”, 1999. 19. Karimov I.A. Xushyorlikka da`vat. T., “Uzbekiston”, 1999. 20. Karimov I.A. “Barkamol avlod orzusi”. T. “Sharq”. 1999 yil. 21. Karimov I.A. O`zbekiston XXI asrga intilmoqda. T. 1999 yil. 20.Karimov I.A. Istiqlol mafkurasi. T., “Uzbekiston”, 2000. 22. Karimov I.A. Milliy istiqlol mafrurasi – xalq e`tiqodi va va buyuk kelajakka ishonchdir. Prezident I.A.Karimovning “Fidokor” gazetasi muxbiri savollariga javoblari. T. “O`zbekiston”. 2000 yil. 29 – 30 bet. 23. Karimov I.A.Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch. T. “Ma`naviyat”. 2008 y 24. Karimov I.A.Jahon moliyaviy – iqtisodiy inqirozi, O`zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo`llari va choralari. T. 2009 yil. 25. Karimov I.A. Vatanimizning bosqichma – bosqich va barqaror rivojlanishini ta`minlash - bizning oliy maqsadimiz. T.17. – T.: O`zbekiston, 2009. – 280 b. 26. Karimov I.A. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi. O`zbekiston 61

Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatning qo`sham Majlisidagi ma`ruzasi. “Xalq so`zi” gazetasi, 2010 yil, 13 noyabr, N220. 27. I.Karimov. Asosiy vazifamiz – vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanyada yuksaltirishdir. Toshken, “O`zbekiston”, 2010 y.74-75 betlar. 28. Karimov I.A. Jahon inqirozining oqibatlarini yengish, mamlakatimizni modernizatsiya qilish va taraqqiy topgan davlatlar darajasiga ko`tarilish sari. T.18.– Toshkent: O`zbekiston, 2010. –280b. 29. Karimov I.A. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi / O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining 2010 yil 12 noyabr kuni bo`lib o`tgan qo`shma yig`ilishidagi ma`ruza // Xalq so`zi, 2010 yil 13 noyabr. 30. Karimov I.A. Mamlakatimizni modernizatsiya qilish yo`lini izchil davom ettirish – taraqqiyotimizning muhim omilidir // Xalq so`zi. 2010 yil 8 dekabr. 31. I.Karimov. O`zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. Toshken, “O`zbekiston”, 2011. 62

Похожие

Milliy istiqlol g`oyasi asosida boshlang`ich sinf o`quvchilarida vatanga e`tiqodni tarbiyalash

Yoshlarda milliy davlatchilik tafakkurini va vatanparvarlik tuyg`ularini shakllantirish masalalari

Milliy g`oyaning ma`naviy ildizlari

Дунёда ғоявий ҳамда информацион ҳуружлар

Demokratik jamiyat taraqqiyotida ma`naviy-iqtisodiy omillar uyg`unligi