- Главная страница
- Дипломные работы
- Химия
- 1-metilxinazolin-2,4-dionni fecl3.6h2o katalizatori ishtirokida aromatik kislota xlorangidridlari bilan atsillash
1-metilxinazolin-2,4-dionni fecl3.6h2o katalizatori ishtirokida aromatik kislota xlorangidridlari bilan atsillash
![I-BOB. ADABIYOTLAR SHARHI 1-Bob. Organik birikmalarning elektrofil almashinish reaksiyalari Elektrofil almashinish reaksiyalari aromatik birikmalar uchun keng o’rganilgan. Elektrofil almashinish reaksiyalari deganda musbat zaryadlangan ion yoki dipolning elektron zichligi katta bo’lgan holatga hujumi tushiniladi. Aromatik birikma yadrosidagi elektron zichlikning kattaligi tufayli musbat zaryadlangan ion yoki dipolning musbat qismi tortiladi. Ma’lumki bunga avval π-, keyin esa σ- komplekslar hosil bo’lishi orqali boradigan elektrofil almashinish reaksiyalari sodir bo’ladi [1,2].+ X Y + X + -Y - Y - H X Y - X H Y + + π-kompleks σ-kompleks Aromatik brikmalarni galogenlash, sulfolash, alkillash, atsillash, xlormetillash reaksiyalari elektrofil almashinish mexanizmi bo’yicha boradi, bu reaksiyalar chet el olimlari, shu jumladan O’zbekiston olimlari I.P.Sukervanik, A.R.Abdurasulova, Q.M.Ahmedov, X.Yo’ldoshev va boshqalar tomonidan atroflicha o’rganilgan bo’lib, adabiyotlarda keng yoritilgan [3-7]. Shu sababli aromatik birikmalarning galogenlash, sulfolash, nitrolash, alkillash, xlormetillash reaksiyalariga to’xtalib o’tirmadik. Biz quyida geterohalqali birikmalarning elektrofil agentlar bilan olib boriladigan reaksiyalari, substratlarning faolligi va elektofil almashinish reaksiyalari ishlatiladigan katalizatorlarning kam miqdori to’g’risidagi ma’lumotlar va boshqa hususiyatlarini keltirib o’tamiz. Shuningdek geterohalqali birikmalarni katalizatorning kam miqdori ishtirokida atsillash reaksiyalariga katta axamiyat berdik, chunki ushbu bitiruv malakaviy ishi katalizatorlarning oz miqdori ishtirokidagi reaksiyalariga bag’ishlangan. Ushbu reaksiyalarning borishi va yo’nalishini aniqlash, hosil bo’ladigan mahsulotlar tuzulishiga geteroatomlarni bevosita ta’sirini o’rganish alohida qiziqish uyg’otadi. 5](/data/documents/ff68238c-34f2-43cf-bb57-439a84177278/page-5.png)
![1.1. Aromatik va geterohalqali birikmalarni Fridel-Krafts bo’yicha atsillash reaksiyalari. Aromatik va geterohalqali birikmalarni Fridel-Krafts bo’yicha atsillash turli organik moddalarni sintez qilishning asosiy usullaridan biri hisoblanadi. Ko’p hollarda ushbu sintezlar aromatik halqa tutuvchi birikmalarni hilma-hil karbon kislatalar xlorangidridlari bilan Luis kislatalari ishtirokida atsillash yordamida amalga oshiriladi [8,9]. Shuni ta’kidlab o’tish joizki, yuqorida qayd qilingan sintezlarning muvaffaqiyatli amalga oshirilishi substratning, atsillovchi agentlarning hamda katalizatorlarning faolligiga bog’liq. Karbon kislatalar xlorangidridlarining reaksion qobilyati ularning Luis kislatalari bilan donor-akseptor ta’sirlanish qobilyatiga sezilarli bog’liqligi yaqqol ko’zga tashlanadi. Ko’pgina adabiyotlardagi ma’lumotlar [8-12] kislorod atomi bo’yicha kompleks hosil bo’lishidan dalolat berganligi tufayli, bu tasirlanish karbonil guruhi kislorodining asosligiga, ya’ni hosil bo’ladigan kompleksning yoki RCO + ionning aromatik halqa bilan elektrofil almashinish reaksiyalariga kirishish qobilyati bilan aniqlanadi. Atsillash jarayonini uch bosqichda tasavvur qilish mumkin [10-13]. R C O C l A l C l 3 R C O + A l C l 4 - + R C O + A l C l 4 - A r H A r + H C O R A l C l 4 - A r + H C O R A l C l 4 - A r C O R A l C l 3 H C l+ + Bunday reaksiyalar Ch.Tomasning monografiyasida [10] va N.N.Lebedevning sharhida [12] atroflicha yoritilgan. Shuning uchun, biz bu bo’limda asosiy e’tiborni adabiyotlarda nisbatan kam yoritilgan geterohalqali birikmalarni Luis kislotalarining ekvimolyar va ortiqcha miqdori ishtirokida 6](/data/documents/ff68238c-34f2-43cf-bb57-439a84177278/page-6.png)
![atsillash reaksiyalariga qaratdik. Ya.M. Goldfarb tiofenning (I) karbon kislotalar xlorangidridlari bilan reaksiyalarini SnCl 4 ning ekvimolyar miqdori ishtirokida o’rganib, qator 1-asetiltiofenlarni (II a-g) yuqori unum bilan olgan [14].S RCOCl SnCl 4 C 6 H 6 S COR II a g I + Reaksiya benzol eritmasida, xona haroratida olib borilgan. Ta’kidlab o’tish joizki, ushbu sharoitda erituvchi bilan atsillovchi agentlar reaksiyaga kirishmagan [14]. Agentlar tiofen halqasining 2- va 5-holatlari band bo’lsa, atsillash reaksiyasi uning 3-holatiga ketadi. Masalan, Shirinli V.Z va boshqa mualliflar tomonidan 2,5-dimetil tiofenni (III) xlorasetilxlorid bilan reaksiyasi AlCl 3 va piridin ishtirokida o’rganilib, 3-xloratsetil-2,5-dimetiltiofen (IV) yuqori unum bilan olishgan [15]. S C H 3H 3 C I I I C l C H 2 C O C l A l C l 3 S C H 3H 3 C C O C H 2 C l I V+ Geterohalqali birikmalarni atsillash bo’yicha izlanishlarni davom ettirib Ya.L.Goldfarb va L.M. Smargonskiy [16] tiofenning kislorodli analogi bo’lgan furanni (V) karbon kislotalar xlorangidridlari bilan SnCl 4 ishtirokida benzol eritmasida atsillab, nisbatan past unum bilan (18-31%) tegishli 2-atsilfuranlarni (VI a-g) sintez qilishgan. O O C O R R C O C l S n C l 4 C 6 H 6 V V I ( a g )+ R = C H 3 , C 2 H 5 , C 3 H 7 , C 6 H 5 7](/data/documents/ff68238c-34f2-43cf-bb57-439a84177278/page-7.png)
![Ushbu mualliflar tomonidan aniqlanishicha, reaksion aralashmani suv bilan parchalash paytida zich ko’mirsimon massa hosil bo’lib, reaksiya mahsulotlarining unumi keskin kamayib ketishiga olib keladi. Bu massa furanning kislota xlorangidridlari bilan atsillash mahsulotlarini SnCl 4 bilan kompleksi hisoblanadi. Komponentlarni qo’shish paytida atsillash mahsulotlari hosil bo’lishi bilan bir qatorda furanning parchalanish va unga SnCl 4 ni birikishi oraliq mahsulotlarini hosil qiladi. Bu reaksiyalar erituvchida yaxshiroq boradi. Undan tashqari xlorangidridlar o’rniga tegishli angidridlar qo’llanilsa, 2- atsilfuranlarning VI(a-g) unumi sezilarli ravishda ortadi.[16]. O O C O RS n C l 4 C 6 H 6 V V I ( a g )+ ( R C O ) 2 O Qayd qilingan natijalar T. Reyxshteynning izlanishlarida o’z ifodasini topdi. U furanni (V) va 2-metilfuranni (VII) SnCl 4 , ZnCl 2 va AlCl 3 lar ishtirokida atsetillash reaksiyalari natijasida 2-asetifuran (VI a) va 2-metil-5- atsetilfuranlarni (VIII) tegishli tarzda 10 % va 23% unum bilan olgan[17]. O R C H3 C O C l OR C RO V , V I I V , V I a R = H ; V I I , V I I I R = C H 3 V I a , V I I+ Furan molekulasidagi 2-va 5-holatlar band bo’lsa, atsillovchi agent uning 3-holatiga kiradi. X.Gilman va M.Gallavoy 2,5-dimetilfuranni (IX) turli katalizatorlar ishtirokida benzoillab, 2,5-dimetil-3-benzoilfuranni (X) ajratib olishgan[18]. 8](/data/documents/ff68238c-34f2-43cf-bb57-439a84177278/page-8.png)
![O C H 3H 3 C C 6 H 5 C O C l k a t . O C H 3H 3 C C C 6 H 5O + I X k a t . = A l C l 3 , Z n C l 2 , S n C l 4 X Adabiyotlarda bir yoki ikki aromatik halqa bilan kondensirlangan geterohalqali birikmalarni atsillash bo’yicha ma’lumotlar juda oz keltirilgan. Masalan, kumaranni (XI) karbon kislota xlorangidridlari bilan AlCl 3 ishtirokidagi reaksiyalari o’rganilib, 5-atsil hosilalari (XII) yuqori unum bilan olingan[19]. O R C O C l A l C l 3 C OR O X I R = C H 3 , C 2 H 5 , C 3 H 7 X I I+ Geterohalqaning kamayishi natijasida reaksiya natijasida yo’nalishi o’zgaradi, ya’ni xromanni (XIII) AlCl 3 ishtirokida atsillash natijasida 6-atsilhosilalar (XIV) olingan [20]. O R C O C l A l C l 3 O CO OR X I I I R = C H 3 , C 2 H 5 X I V+ Indollar Fridel-Krafts bo’yicha atsillash reaksiyalariga turlicha kirishadi. Indolni (XV) atsetillash natijasida 2-atsetil (XVI) va 3-atsetilindollar (XVII) aralashmasi hosil bo’ladi [21]. 9](/data/documents/ff68238c-34f2-43cf-bb57-439a84177278/page-9.png)
![N H C H 3 C O C l N C H N C H C H 3O C H 3O + + X V X V I X V I I Benzol halqasi bilan kondensirlangan ikki geteroatom tutuvchi besh a’zoli geterohalqali birikmalardan sanalgan benzoksazolin-2-onlarni benzol halqasini atsillash reaksiyalari juda kam o’rganilgan. Ch.Lespagnol va hodimlarining [22] ma’lum qilishicha, benzoksazolin- 2-onlar (XIX) karbon kislotalar xlorangidridlari bilan AlCl 3 ishtirokida reaksiyaga kirishmaydi. Shuning uchun ular 6-atsilbenzoksazolin-2-onlarning (XX) sintezini benzoksazolin-2-onlarni karbon kislotalar bilan polifosfor kislotasi (PFK) ishtirokidagi reaksiyasi natijasida amalga oshirishgan. N O O R R ' C O O H P F K C N O O R R ' O X I I a b X X R = H , C H 3 ; R ' = C H 3 , C H 2 C l , C 2 H 5 , C 6 H 5 , S+ Biroq keyinroq N.V.Sabishaya va hammualliflar [23] 3-metil- benzoksazolin-2-onni (XIXB) 4 marta ko’p olingan atsetillorid bilan AlCl 3 ishtirokida atsillab, 6-atsetil-3-metilbenzoksazolin-2-on (XX) sintezini amalga oshirgan va Ch.Lespagnolning benzoksazolin-2-onlar Fridel-Krafts bo’yicha atsillanmaydi [22] degan fikrini noto’g’ri ekanini isbotlashgan.N O O CH3 CH3COCl C N O O CH3 H3C O XIX b XX + 10](/data/documents/ff68238c-34f2-43cf-bb57-439a84177278/page-10.png)
![Keyinchalik N.A.Aliyev, N.S.Muhammedovlar boshqa benzoksazolin-2- onlar ham alifatik karbon kislotalari va perftor benzoy kislota xlorangidridlari bilan AlCl 3 ishtirokida reaksiyaga kirishib, tegishli 6-atsilbenzoksazolin-2- onlarni (XX) yuqori unum bilan hosil qilish mumkinligini ko’rsatishgan [24]. N O O R R ' C O C l A l C l 3 C N O O R R ' O X I X a , b X X R = H , C H 3 ; R ' = C H 3 , C H 2 C l , C 3 H 7 , C 4 H 9 , C 6 F 5+ Benzoksazolin-2-onlarning navbatdagi vakili bo’lgan benzimidozolin-2- onni (XXI-a) asetilxlorid va n-butiroilxlorid bilan AlCl 3 ishtirokidagi ta’siri natijasida 5-asetil va 5-butiroilbenzimidazolin-2-onlar (XXIIa-b) yuqori unum bilan olingan [25]. Klark va Pessolono tomonidan yuqorida qayd qilingan usulda benzimidazolin-2-onni (XXIa) boshqa alifatik karbon kislotalarning xlorangidridlari bilan reaksiyalari o’rganilib ,tegishli 6-atsilbenzimidazolin-2- onlar (XXII b-a) olingan [26]. N N H O R C O C l A l C l 3 C S 2 C N N H OR O H H + X X I a X X I I a e- R = C H 3 ( a ) , H C 4 H 8 ( v ) , i z o C 4 H 9 ( g ) , H C 7 H 1 5 ( d ) , H C 1 3 H 2 7 ( e )- Farmokalogik faol moddalar topish maqsadida Yu.A.Rozin va hamma aliflari [27] tomonidan benzimidazolin-2-onni aromatik va geterohalqali kislotalar xlorangidridlari bilan AlCl 3 va ham katalizatorlar ishtirokidagi reaksiyalari o’rganilib, tegishli 5-aroilbenzimidazolin-2-onlar (XXIII a-j) sintez qilingan. 11](/data/documents/ff68238c-34f2-43cf-bb57-439a84177278/page-11.png)
![N N O H H A r C O C l A l C l 3 CO N N O H H A r X X I a X X I I I a j-+ A r = C 6 H 5 ( a ) , 3 - N O 2 C 6 H 4 ( b ) , 4 - N O 2 C 6 H 4 ( v ) , 3 - H 2 N C 6 H 4 ( g ) , 4 - H 2 N C 6 H 4 ( d ) , 4 - ( C H 3 ) 2 , N C 6 H 4 ( e ) , N ( j ) . XXIII a-v moddalar 2 mol AlCl 3 ishtirokida nitrobenzolga 70-100 0 C da tegishli ravishda 47,73 va 80% unum bilan olingan bo’lsa, (XXIII e) modda uchun 7 mol AlCl 3 sarflangan.(XXIII j) modda AlCl 3 , NaCl, KCl, NaF aralashmasi ishtirokida 110-120 0 C da 49% unum bilan, (XXIII g,d) moddalari esa tegishli nitrohosilalarni (XXIII b,v) qaytarish usuli bilan olingan. L.F.Efrost va hodimlari benzimidazolin -2-onlarni (XXIV a-v) ftal angidridlari bilan AlCl 3 ishtirokida atsillashgan [28].Atsillash reaksiyalari dastlabki moddalarni 1:1:3:3 nisbatda 90 0 C da tetraxlorid etanda 3,5 soat mobaynida qizdirish bilan olib borilib yaxshi unum bilan (57-64%) tegishli 5- va 6- (2-karboksibenzoil) benzimidazolin-2-onlar (XV a-b) olingan [28]. R ' N N O R R C C OO O C O O H C OC O O H CO R N N O R N N R R R X X I V a v X X V a b X X V V+R = R ' = H ( a ) ; R = C H 3 , R ' = H ( b ) ; R = H , R ' = C H 3 ( v ) Ch.Sh.Qodirov va hodimlari tomonidan ushbu reaksiya boshqa benzimidazolin-2-onlarga (XXVII a-g) ham tadbiq etilgan va reaksiya natijasida tegishli 5-(2’-karboksibenzoil)-(XXVII a), 5-alkil-6-(2’-karboksibenzoil)- (XXVII BV) va 4-(2’-karboksibenzoil) benzimidazolin-2-onlar (XXVII g) hosil 12](/data/documents/ff68238c-34f2-43cf-bb57-439a84177278/page-12.png)
![bo’lishi aniqlangan. Reaksiya mahsulotlarining eng yuqori unumi dastlabki moddalarning 1:1:4 nisbatida va reaksion aralashmani tetraxloretilenda 95-100 0 C da 3-soat mobaynida qizdirish yo’li bilan olingan [29]. R R ' N N O H H + C C O O O R C OCO C O O H C O O H C O O HH 3 C H 3 C C O N H N H O N H N O H N H N H OX X V I I a X X V I I B V X X V I I gR = R ' = H A l C l 3 R ' = H R = C H 3 R = R ' = C H 3 Fridel-Krafts bo’yicha atsillash reaksiyalariga ikki aromatik halqa bilan kondersirlangan 5-azoli geterohalqali birikmalar ham kirishadi. Masalan, A.Burger va hodimlari tomonidan [30] dibenzotiofenni (XVIII) AlCl 3 ishtirokida nitrobenzolga asetillash natijasida 3-asetildibenzotiofen (XIX) olingan.S XXVIII CH 3 COCl AlCl 3 C 6 H 2 NO 2 S C CH 3 O XXIX + 13](/data/documents/ff68238c-34f2-43cf-bb57-439a84177278/page-13.png)
![Xuddi shu mualliflar tomonidan dibenzotiofenni CS 2 eritmasida atsillash natijasida diatsilmahsulotlar-3,6-diatsilbenzotiofenlar (XXX) sintez qilingan [30]. S A l C l 3 C S 2 C S C RO + X X I X X X XR C O C l 2 R O Dibenzotiofenning kislorodli analogi dibenzofuranni (XXXI) turli kislotalar xlorangidridlari bilan AlCl 3 ishtirokida atsillab, 3-atsildibenzofuranlar (XXXII) olingan. Reagentlar nisbatini va reaksiya sharoitini o’zgartirib,3,6- diatsildibenzofuranlarni (XXXIII) sintezini amalgam oshirgan [31]. O R C O C l C O CO CO O RO R RA l C l 3 X X X I X X X I I X X X I I I+ Dibenzotiofen va dibenzofuranning azotli analogi-karbazol Fridel-Krafts bo’yicha atsillash reaksiyalariga o’zining kislorodli va oltingugurtli analoglari singari kirishadi. Masalan,karbazol (XXXIV) va 9-alkilkarbazollar (XXXV) atsillash reaksiyalarining shart-sharoitiga qarab, 3-atsil-(XXXVI) va 3,6- diatsilkarbarbazollarning XXXVII sintezini amalga oshirish mumkin [32]. 14](/data/documents/ff68238c-34f2-43cf-bb57-439a84177278/page-14.png)
![N H R ' C O C l N C R CR ' N C R R 'O X X X V I RO O X X X V I IA l C l 3 + Yuqorida qayd qilinganlar asosida shuni ta’kidlash mumkinki, azot tutuchi geterohalqali birikmalar kislorod va oltingugurt tutuvchi geterohalqali birikmalarga nisbatan Fridel-Krafts bo’yicha atsillash reaksiyalariga nisbatan qiyin kirishadi. 1.2. Xinazolon-4 larning sintez usullari Xinazolin (XXXVIII) va uning oksidlangan formasi - xinazolon-4 (XXXIX) h aqida to’xtalib o’tamiz: N N3 1 4 5 6 7 2 8 N H NO 4 3 1 5 6 7 2 8 XXXVIII XXXIX Bu moddalarning tuzilishidagi farq shundan iboratki, xinazolon-4 molekulasining 4-xolatida karbonil (C=O) guruhining borligidadir. Birinchi bo’lib xinazolin 1895 yilda xinazolin-2-karbon kislotasini dekarboksillash yordamida olingan [33] 15](/data/documents/ff68238c-34f2-43cf-bb57-439a84177278/page-15.png)
![N N COOH -CO2 CaO N N IXinazolin asos tabiatiga ega bo’lgan (pK a =3,5) modda bo’lib, noorganik kislotalar bilan tuzlar hosil qiladi. Xinazolon-4 esa xinazolinga nisbatan ancha kuchsiz asos hisoblanadi. Bular ham kislotalar xam ishqorlar bilan reaktsiyaga kirishadi va tuzlar hosil qiladi. Xinazolon-4 (II) sintezining umumiy usuli birinchi marta antranil kislotasi (L) bilan formamid (LI) aralashmasi 120°Cda 2 soat qizdirilganda ikki molekula suv chiqib ketishi xisobiga hosil bo’ladi [34]: Aromatik xalqada almashingan xinazolon-4 larni sintez qilish uchun antranil kislotasining ham har xil hosilalaridan foydalaniladi. Bunda reaktsiyalarni 180-200°C haroratda va uzoqroq vaqt olib borishga to’g’ri keladi. Tajribalar natijasida aniqlanganki, formamidlarning molekulyar massasi oshishi bilan reaktsiyaning ketishi qiyinlashadi. Hatto reaktsiya maxsulotining unumi deyarli o’zgarmaydi. Bunday reaktsiyalarda amidning (LI) o’rniga tioamidlar ishlatilganda xinazolon-4 larning unumi ancha yuqori bo’ladi. Masalan, antranil kislotasining (L) benzotioamid (LII) bilan reaktsiyasi natijasida 75- 98% unum bilan 2- fenil- xinazolon-4 (LIII) hosil bo’ladi [35]: 16L COOH NH 2 O + H –C –NH 2 120 0 C 2soat XXXIX N NHO LI](/data/documents/ff68238c-34f2-43cf-bb57-439a84177278/page-16.png)
![2,3- Di almashgan xinazolon- 4 larni (LV) N-atsetil-antranil kislotasi (LIV) va har xil aminlarning fosfor (III) xlorid yoki polifosfor kislotasi ishtirokida olishning umumiy usuli taklif qilingan [36-38]: 3-Almashgan xinazolon-4 (LVII) larni sintez qilish uchun antranil kislotasinin metil efir (LVI) bilan dimetilformamidning dimetilatsetali o’zaro ta’sirlashtiriladi. Reaktsiya aminlar ishtirokida ketadi [39]: Antranilamid ( LVII I) kislotalarning xlorangidridlari bilan kondensatsiyalanishi natijasida tegishli xinazolon- 4lar hosil bo’ladi [40,41]: 17L COOH NH 2 S 135-160 0 C 2soat LIII N NHO LII+ C NH 2 C 6 H 5+ H 2 S + H 2 O LIV COOH NHCOR + R ’ -NH 2x Y PCl 3 LV N NO x Y R ’ R R=H, CH 3, C 2 H 5 ; R ’ =aril X=Y=H, Cl, NO 2 LVI COCH 3 NH 2 LVII N NO COOCH 3 (CH 3 O) 2 CHN(CH 3 ) 2 N=CH-N(CH 3 ) 2 R](/data/documents/ff68238c-34f2-43cf-bb57-439a84177278/page-17.png)
![Benzoksazin-3,1-onlarning (XL) birlamchi aminlar bilan reaktsiyalari o’tkazilganda tegishli 2,3-dialmashgan xinazolon- 4 lar (XL) hosil bo’ladi [42] N O R H 2 N - R ' N NO R ' + Bu reaktsiya uchun kerakli benzoksazin-3,1-onlar antranilamid kislotali va kislota xlorangidridlarini sirka angidridda qizdirish bilan olinadi. 1.3. Xinazolinlarni elektrofil almashinish reaksiyalari. Xinozolin nomi 1887-yilda halqali sistema [XLI] ni nomlash uchun taklif etildi [43] N N [ X L I ] 1 2 345 6 7 8 Xinozalin sistemasini nomerlash [XLI] formuladagidek qabul qilingan. O’sha vaqtda xinozalinning xinnolin [XLII ] va xinoksolin [XLIII] izomerlari ma’lum edi. 18LVIII COONH 2 NHR + R I COCl LIX N NO R I R=H, alkil, aril; R I =aril](/data/documents/ff68238c-34f2-43cf-bb57-439a84177278/page-18.png)
![N N [ X L I I ] N N [ X L I I I ] Xinozolin qatorining birinchi vakili 2-siano-3,4-digidroxinozolon-4 1869-yilda sintez qilingan [44]. Xinazolin-2-karbon kislotani [XLIV] dekarboksillab xinozolin olingan[44]. N N C O O H C a O C O 2 N N [ X L I V ] [ X L I ] Keyinchalik esa 3,4-digidroxinazolinni [XLV] yumshoq sharoitda ishqoriy muhitda qizil qon tuzi eritmasi bilan oksidlab olingan[44]. N H N K 3 [ F e ( C N ) 6 ] N N [ X L V ] [ X L I ] Xinazolin pKa 3,5 pirimidin (pKa 1,31) va 4-metilxinozalin (pKa 2,52) ga nisbatan kuchliroq, 2-metilxinazolin (pKa 4,52) va 2,4- dimetilxinozalinga nisbatan kuchsiz asos xossasiga ega. Xinazolin mineral kislotalar bilan tuzlar hosil qiladi. Xinazolin hosilalarini, shu jumladan xinazolon-4 [XLVI] va xinazolin- 2,4-dion [XLVII]larni atsillash reaksiyalari juda kam o’rganilgan. N H NO [ X L V I ] N N H H OO [ X L V I I ] Faqatgina xinazolin hosilalaridan uch halqali xinazalonlarni atsillash reaksiyalari o’rganilgan va ularda reaksiya yo’nalishi bir necha omillarga: metilen guruhlar soniga, aromatik halqadagi o’rinbosar tabiatiga , xinazolon va 19](/data/documents/ff68238c-34f2-43cf-bb57-439a84177278/page-19.png)
![atsillovchi agent mol nisbatlariga bog’liqligi ko’rsatilgan. 1,2,3,9- tetragidropirrolo [2,1-v] xinazolon-9 [XLVIII] ni benzoilxlorid bilan trietilamin ishtirokida reagentlarning mol nisbati 1:1:1,3 bo’lganda faqat N- benzoilxinazolin [XLIX ] hosil bo’lgan. Reagentlarning mol miqdori 1:2:1,3 bo’lganda 3-( α -gidroksibenziliden)- 1,2,3,9-tetragidropirrol [2,1-v ] xinazolon-9 [LI] (30%) aralashmasi hosil bo’lgan. Benzoilxlorid va tetraetilaminni miqdorini oshirish atsillash mahsuloti unumini oshiradi.(masalan: reagentlarning mol nisbati 1:10:10 bo’lganda unum 43% ga oshgan) trietilaminni miqdorini kamayishi mahsuloti unumini pasayishiga olib keladi [44].N N O C6H5COCl Et3N N N O XLVIII XLIX N N O C C6H5 HO N N O C OCOC6H5 H5C6 + L LI 1,2,3,9-tetragidropirrolo [2,1-v] xinozalon-9 o-p-metoksi-, p-nitrobenzoy kislata xlorangidridlari bilan ta’sirlashib (reagentlarning mol nisbati xinazolon-xlorangidrid-TEA 1:4:2) 3-(2-azoiloksiariliden)-1,2,3,9- tetragidro-pirrolo [2,1-v] xinozalon-9 hosilalari olingan [44]. 1,2,3,9-tetragidropirrolo [2,1-v] xinozalon-9 ni xlorsirka kislotani etil benzilefiri bilan atsillash natijasida 3,3-dietoksi(butoksi) karbonil-1,2,3,9- tetragidropirrolo [2,1-v] xinozalon-9 [LII] va 3-( α -etoksi-etoksi karbonil)- 1,2,3,9-tetragidropirrolo [2,1-v] xinozalon-9 [LIII] [45]. 20](/data/documents/ff68238c-34f2-43cf-bb57-439a84177278/page-20.png)
![N NO C O O C 2 H 5C 2 H 5 O O C L I I N NO C O C O O C 2 H 5O C 2 H 5 L I I I Qizdirish 150 O C da davom ettirilsa birinchi maxsulot, agar reaksiya 8- 10 soat davomida olib borilsa ikkinchi mahsulot hosil bo’ladi. Xinazolon -4 [XLVI]ni nitrolash natijasida faqat 6-nitro-xinazolon-4 [LIV] hosil bo’lgan [37]. Xinazolon-4 ni nisbatan qattiq sharoitda nitrolash natijasida 6,8 –dinitro-3,4-dinitroxinazolin-4 [LV] hosil bo’lgan. O 2 N N N HO N N HO O 2 N N O 2 N N HO L I V X L V I L V Xinazolinni nitrolash natijasida ham nitroguruh 6-holatga boradi [47] , 2,4-dimetilxinazolinni [LVI] nitrolashda esa bir vaqtning o’zida 4-holatdagi metil guruh ajralib chiqib, 4-holat oksidlanadi va 2-metil -6-nitroxinazolin-4 [LVII] olingan [48].N N CH3 CH3 O2N N NH CH3 O LVI LVII . 2-(piridil-2)-3-fenil-3,4-digidroxinazolon-4 [LVIII] ni nisbatan yumshoq sharoitda (0-30 o C) nitrolash o’rganilgan. Bunda bir vaqtning o’zida benzol xalqasining 3-holati va xinazolon halqasi nitrolanib 2-(piridil-2)-3-(m- nitrofenil)-6-nitro-3,4-digidro-xinazolon -4 [LIX] hosil bo’lgan. Nisbatan qattiq sharoitda (80 o C) bu maxsulotdan tashqari (unimi 12%) 3 ta nitroguruh tutgan 21](/data/documents/ff68238c-34f2-43cf-bb57-439a84177278/page-21.png)
![mahsulot olingan, lekin olingan moddadagi nitroguruhlarning joylashgan holatini aniqlay olmaganlar [40]. N NO N N NO N O 2 N L V I I I L I X 2-etil-3-metil-3,4-digidraxinazolin-4[LX] nitrolashda nitroguruh 6-holatga boradi va tegishli 6-nitro-2-etil-3-metil xinazolin-4 [LXI] olingan [44]. N NO C 2 H 5C H 3 O 2 N N NO C 2 H 5C H 3 L X L X I Agar 6- holatda turli o’rinbosar bo’lsa, asosan elektronodonor guruh bo’lganda elektrofil almashinish 5-chi uglerodga boradi. Masalan: 2-etil-3- metil-6-metoksixinazolon-4 [LXII] nitrolanganda 5-nitro-2-etil-3-metil-6- metoksixinazolon-4 [LXIII] hosil bo’lgan. O N NO C 2 H 5C H 3 N NO C 2 H 5C H 3 L X I I IH 3 C O N O 2 H 3 C L X I I 1,2,3,5-tetrogidroimidazo [2,1-v] xinazolon-5 [LXIV] nitrolanganda 7- nitro-1,2,3,5-tetrogidroimidazo [2,1-v] xinazolon-5 [LXV] olingan [50]. N NO N H O 2 N N NO N H 22](/data/documents/ff68238c-34f2-43cf-bb57-439a84177278/page-22.png)
![Xinazolon-4 [XLVI] ni oleum va xlorsulfon kislata bilan sulfolash va sulfoxlorlash reaksiyasi o’tkazilganda 6-holatdagi vodorod almashinadi va tegishli 6-sulfoksi- va –xlorsulfo almashingan maxsulotlar olingan [46]. 23](/data/documents/ff68238c-34f2-43cf-bb57-439a84177278/page-23.png)
![N N O O CH3 H + COCl R FeCl 3 H 2 O 6 C O R N N O O CH 3 H I IIa-v IIIa-v IIa R=H, b R =Br, v R=NO 2 ; III a R=H, b R =Br, v R=NO 2 ; 1 -jadval 1- M еtil-6-a r о il х inaz о lin-2,4-di о nlarning (III a- v ) ayrim fizik-kimyoviy tavsiflari Birikma Bruttо Fоrmula T. s .,* 0 C Qayta kristallash uchun erituvchi Mass-sp е ktr, [M + ] m/z, % IQ spеktr, ν, sm -1 Unumi, % (2-C=O), (4-C=O), (6-C=О) IIIa С 16 H 12 N 2 O 3 301-303 (этанол) 2 80 (32) 17 0 5, 1700, 16 65 62 IIIb С 16 H 11 BrN 2 O 3 296-297 (этанол) 3 61 (38) 1710, 1695, 167 0 74 IIIv С 16 H 11 N 3 O 5 309-311 (этанол) 3 25 (45) 171 5 , 1695, 1675 82 Sintеz q ilingan 1-mеtil-6-a r о il х inaz о lin-2,4-di о nlarning ( III a-v ) t u zilishi I Q -spеktrоskоpiya, mass-spеktrоmеtriya usullari va elеmеnt analiz bilan tasdi ql andi. Ularning IQ-spеktrlarida 6-хоlat karbоnil guruхining valеnt tеbranishlariga (1670-1675 sm -1 ) va 1,2,4-uch almashgan bеnzоl halqasi CH fragmеntining nоtеkis dеfоrmatsiоn tеbranishlariga (805-825 va 870-885 sm -1 ) хоs yutilish chiziqlarini kuzatish mumkin. Mоddalarning mass-spеktrlarida taklif etilgan tuzilishni tasdiqlоvchi mоlеkulyar iоnlar va fragmеntlarning bоrligi aniqlandi. 1-mеtil-6-arоilхinazоlin-2,4-diоnlarning ( IIIa-v ) tuzilishini HyperChem prоgrammasi yordamida qilingan kvant-kimyoviy hisоblashlar 27](/data/documents/ff68238c-34f2-43cf-bb57-439a84177278/page-27.png)
![14. Гольдфард Я.М. Алкелирование тиофеа хлорангидридами кислот в присутствии хлорного o лова // Журн. русск. Физ-ким. Об щ ества. 19 7 0. Т. 62. с. 1083-1086. 15. Ширинян В.З., Костериа Н.В., Калотаев А.В., Беленкий Л.И., Краюшкин М.М. Ацилирование 2,5-деметилтиофеа по Фриделю-Крафтсу в присутствии пиридиа // хим. гетероцикла. соедин. 2000. № 2. С. 261- 262. 16. Гольдфард Я.М., Сморгонский Л.М. О синтезе кетонов фуранового реда // Журн. об щ . химии. 19 7 7. Т. 7 №16. С.1523-1526 17. Reichatein I. Ketonsyntesen in der Furanreire // Kelv. Chim. Acta. 1990.V. 13. P. 356-360. 18. Gilman H., Galloway N. O. Super-aromatik properties of furan. // The Fridel-Crafts reaktion // J. Am. Chem. Soc. 1993.V.55.P 4197-4205. 19. Chatelus G. Cagniant P. New derivatives of coumaran // Compt. Reud. 1997.V.224 P1777-1779. 20. Chatelus G. Contribution a l’etude chemigul d’heterocycles oxudenes // Ann. Chim. 1999 (12) 11. P.505-510. 21. Borsche Sh., Groth H. Indoketones // Ann, 1991.V. 549. P. 238-246. 22. Bonte J.P., Lesiuer D., Lespagnol Ch., Cazin J.C., Cazin M. Acye-6- benzozazolinones // Eur. J. Med. Chem . 1994. V . 9. № 5 P .491-496. 23. Ca вицкая Н.В., Гортинская Т. В., Нориова Г. В., Федерова И. Н., Полежаева А. Н., Мамкавский М. В., Жуниа Н. М., Власова П.В. Синтези фармокологическое изучение 5 Н-пиридазино [3,46] 1,4-безоксазинов (3,4- диазофен-оксазинов). Синтез и фармокологическое изучение производных 7-ацетил-7-алкокси-и 7-хлор-или 8-хлор-3,4-диазофеноксезинов // Хим. фарм. журн. 1997. №1. С.60-67. 24. Михамедов Н.С., Гилясов К., Алиев И. А., Қадыров Ч. Ш. Получение 6-ацилбензоксазолин-2-онов и некоторые синтезы а их основа. –М: 1984. 9с. –Ден. в Винити 26.12.84. № 8334-84. 37](/data/documents/ff68238c-34f2-43cf-bb57-439a84177278/page-37.png)
![37. Shanker Ch.R., A.D. Rao, E.J.Reddy, V.M. Reddy. Synthesis and Biological Activities of Certain Derivatives of 3 —Aryl —4—(3H)— Quinazolines. Part I. // Ibid. 1983. Vol.60. №l.P.61-63. 38. Кожевников Ю.В. Синтез и биологическая активность хиазолонових соединений: автореферат дис. кан.фарм.аук. M .1977. 39. Arques A . Molina P . The one — step synthesis of 3 — substituted 4(3 H )- quinazolines // Ann . Quim . C . - Org . Eioquim . 1982. Vol .78. №2. P. 156-158. 40. N.İ.Chernobrovin, Yu.V. Kojevnikov, V.S.Zalesov, İ.İ.Gradel// İsledovanie v ryadu 4(ZN) — xinazolona XII. Sintez i biologicheskaya aktivnost perxloratov 1 — benzil [4 — nitrobenzil] — 2 — metil — 3 — alkil(aril) — 4(ZN) — xinazoloniya/ Xim-farm.jurn. 1984. №7. S.830-833. 41. Кожевников Ю.В. Синтез и свойства 2-изопропил-3- арилхиазолонов-4 // Химия гетероцикл. соедин. 1982. №7. С . 1000 — 1002. 42. Bogert M.T., Seil H.A. Researches on quinazolines, on 2,3 — dialkyl — 4 — quinazolones and the products obtained by alkylating 2 — alkyl-4- quinazolones// Ibid. 1997. Vol.29. P.517. 43. Weddige A. Bei е trage Zur Kenutniss des o-Amidobenzomides :1 uber Asetyl-o-Amidobenzomid uad einige Derivate desselben // J.Prokt.Chem. 1987.Bd 36. S 141-154. 44. Шахидаятов Х.М. Хиазолоны-4 и их биологическая активность.Ташкент: фан. 1988. 138 с . 45. Denu A.D. Guy E.L.M. Kinnear K.J. New Reactions of Desoxyvasicione // J. Heterocycl Chem. 1983. Vol . 20. N 3. P . 779-780. 46. Магидсон О. Ю. Головчинская Е.С. Алкиламинопроизводные 6- нитро-и 6-хлорхинозолинов // журн. Общ . Химии 1988 т . с . 1797-1809. 39](/data/documents/ff68238c-34f2-43cf-bb57-439a84177278/page-39.png)
![47. Synthesis of B2-substituted Quinazolines and antimalorids from them A contribution to the chemistry of quinazoline / R.C.Elderfield, T.A. Williamson W.J. Gensler, C.B.Kremer// J.Org. Chem. 1987.Vol.12.N3.P. 405-421 48. Tomisek A.J.,Christensen B. E. Quinazolines VI. Syntheses of Certain 2-methyl-4-substituted Quinazolines //.Y.Amer.Chem.soc. 1988. Vol.70.P.2423. 49. Hisano T., Shoji K., Ishikawa M . studies on organosulfur compounds XV.substituent effects on 2-(2-pyridye) -3-substituted – phenyl -4 (3H)- quinazolinone cyclization // J.Pharm. Soc.Jap.1986.Vol. 96. N7.P. 886-890 50. Wagner G., Bunk E., Synthese Kupplungs fahiger 2,3- Dihydroimidazo[1,2-c]-, 5-oxo-2,3,5,6-tetrahydroimidazo [2,1b] chinazoline mit Jsothiocyanatstruktur // Phermazie. 1989. Bd .34 . N 4 . S . 209-213. 51. www . ziyonet . uz 52. www . ximik . ru 40](/data/documents/ff68238c-34f2-43cf-bb57-439a84177278/page-40.png)
![1-Mеtilxinazolin-2,4-dionning HyperChem programmasi bo’yicha kvant - kimyoviy hisoblash natijalari HyperChem log start -- Mon Jun 03 16:29:28 2013. Geometry optimization, SemiEmpirical, molecule = (untitled). AM1 PolakRibiere optimizer Convergence limit = 0.0100000 Iteration limit = 50 Accelerate convergence = YES Optimization algorithm = Polak-Ribiere Criterion of RMS gradient = 0.0100 kcal/(A mol) Maximum cycles = 315 RHF Calculation: Singlet state calculation Number of electrons = 66 Number of Double Occupied Levels = 33 Charge on the System = 0 Total Orbitals = 60 Starting AM1 calculation with 60 orbitals E=0.0000 kcal/mol Grad=0.000 Conv=NO(0 cycles 0 points) [Iter=7 Diff=0.00688] E=-2292.1512 kcal/mol Grad=47.259 Conv=NO(0 cycles 1 points) [Iter=1 Diff=59.47530] E=-2292.1512 kcal/mol Grad=47.259 Conv=NO(0 cycles 1 points) [Iter=2 Diff=11.92049] E=-2292.1512 kcal/mol Grad=47.259 Conv=NO(0 cycles 1 points) [Iter=3 Diff=4.27918] E=-2292.1512 kcal/mol Grad=47.259 Conv=NO(0 cycles 1 points) [Iter=4 Diff=3.15577] E=-2292.1512 kcal/mol Grad=47.259 Conv=NO(0 cycles 1 points) [Iter=5 Diff=0.51784] E=-2292.1512 kcal/mol Grad=47.259 Conv=NO(0 cycles 1 points) [Iter=6 Diff=0.07683] E=-2334.1879 kcal/mol Grad=0.031 Conv=NO(40 cycles 91 points) [Iter=1 Diff=0.00000] E=-2334.1880 kcal/mol Grad=0.014 Conv=NO(41 cycles 92 points) [Iter=1 Diff=0.00003] E=-2334.1880 kcal/mol Grad=0.009 Conv=YES(43 cycles 96 points) [Iter=1 Diff=0.00000] ENERGIES AND GRADIENT Total Energy = -53426.4791668 (kcal/mol) Total Energy = -85.140503491 (a.u.) Binding Energy = -2334.1879588 (kcal/mol) Isolated Atomic Energy = -51092.2912080 (kcal/mol) Electronic Energy = -272672.0949695 (kcal/mol) 42](/data/documents/ff68238c-34f2-43cf-bb57-439a84177278/page-42.png)
![Ilova 2 1-Mеtil-6-benzoilxinazolin-2,4-dionning HyperChem programmasi bo’yicha kvant -kimyoviy hisoblash natijalari HyperChem log start -- Fri Jun 14 14:15:27 2013. Geometry optimization, SemiEmpirical, molecule = (untitled). AM1 PolakRibiere optimizer Convergence limit = 0.0100000 Iteration limit = 50 Accelerate convergence = YES Optimization algorithm = Polak-Ribiere Criterion of RMS gradient = 0.0100 kcal/(A mol) Maximum cycles = 495 RHF Calculation: Singlet state calculation Number of electrons = 104 Number of Double Occupied Levels = 52 Charge on the System = 0 Total Orbitals = 96 Starting AM1 calculation with 96 orbitals E=-3662.1175 kcal/mol Grad=0.000 Conv=NO(0 cycles 0 points) [Iter=1 Diff=19858.83083] E=-3662.1175 kcal/mol Grad=0.000 Conv=NO(0 cycles 0 points) [Iter=2 Diff=206.80205] E=-3662.1175 kcal/mol Grad=0.000 Conv=NO(0 cycles 0 points) [Iter=3 Diff=26.07845] E=-3662.1175 kcal/mol Grad=0.000 Conv=NO(0 cycles 0 points) [Iter=4 Diff=2.55008] E=-3662.1175 kcal/mol Grad=0.000 Conv=NO(0 cycles 0 points) [Iter=5 Diff=0.52953] E=-3662.1175 kcal/mol Grad=0.000 Conv=NO(0 cycles 0 points) [Iter=6 Diff=0.19020] ENERGIES AND GRADIENT Total Energy = -82726.9766665 (kcal/mol) Total Energy = -131.833812662 (a.u.) Binding Energy = -3790.9263025 (kcal/mol) Isolated Atomic Energy = -78936.0503640 (kcal/mol) Electronic Energy = -517955.1096837 (kcal/mol) Core-Core Interaction = 435228.1330172 (kcal/mol) Heat of Formation = -26.7853025 (kcal/mol) Gradient = 0.0095868 (kcal/mol/Ang) 45](/data/documents/ff68238c-34f2-43cf-bb57-439a84177278/page-45.png)
![Ilova 3 1-Mеtil-6-(4`- brom benzoil ) xinazolin-2,4-dionning HyperChem programmasi bo’yicha kvant-kimyoviy hisoblash natijalari HyperChem log start -- Fri Jun 14 15:14:27 2013. Geometry optimization, SemiEmpirical, molecule = (untitled). AM1 PolakRibiere optimizer Convergence limit = 0.0100000 Iteration limit = 50 Accelerate convergence = YES Optimization algorithm = Polak-Ribiere Criterion of RMS gradient = 0.0100 kcal/(A mol) Maximum cycles = 495 RHF Calculation: Singlet state calculation Number of electrons = 110 Number of Double Occupied Levels = 55 Charge on the System = 0 Total Orbitals = 99 Starting AM1 calculation with 99 orbitals E=-3633.1286 kcal/mol Grad=0.000 Conv=NO(0 cycles 0 points) [Iter=1 Diff=19873.20159] E=-3633.1286 kcal/mol Grad=0.000 Conv=NO(0 cycles 0 points) [Iter=2 Diff=258.42675] E=-3633.1286 kcal/mol Grad=0.000 Conv=NO(0 cycles 0 points) [Iter=3 Diff=37.48148] E=-3633.1286 kcal/mol Grad=0.000 Conv=NO(0 cycles 0 points) [Iter=4 Diff=4.69396] E=-3633.1286 kcal/mol Grad=0.000 Conv=NO(0 cycles 0 points) [Iter=5 Diff=0.66060] E=-3633.1286 kcal/mol Grad=0.000 Conv=NO(0 cycles 0 points) [Iter=6 Diff=0.25331] ENERGIES AND GRADIENT Total Energy = -90558.1097588 (kcal/mol) Total Energy = -144.313516075 (a.u.) Binding Energy = -3760.1493968 (kcal/mol) Isolated Atomic Energy = -86797.9603620 (kcal/mol) Electronic Energy = -557037.6788822 (kcal/mol) Core-Core Interaction = 466479.5691234 (kcal/mol) Heat of Formation = -21.3703968 (kcal/mol) Gradient = 0.0081594 (kcal/mol/Ang) 49](/data/documents/ff68238c-34f2-43cf-bb57-439a84177278/page-49.png)
![Ilova 4 1-Mеtil-6-(4`- nitro benzoil ) xinazolin-2,4-dionning HyperChem programmasi bo’yicha kvant-kimyoviy hisoblash natijalari HyperChem log start -- Fri Jun 14 15:32:49 2013. Geometry optimization, SemiEmpirical, molecule = (untitled). AM1 PolakRibiere optimizer Convergence limit = 0.0100000 Iteration limit = 50 Accelerate convergence = YES Optimization algorithm = Polak-Ribiere Criterion of RMS gradient = 0.0100 kcal/(A mol) Maximum cycles = 525 RHF Calculation: Singlet state calculation Number of electrons = 120 Number of Double Occupied Levels = 60 Charge on the System = 0 Total Orbitals = 107 Starting AM1 calculation with 107 orbitals E=-3711.7457 kcal/mol Grad=0.000 Conv=NO(0 cycles 0 points) [Iter=1 Diff=20858.43327] E=-3711.7457 kcal/mol Grad=0.000 Conv=NO(0 cycles 0 points) [Iter=2 Diff=12713.16061] E=-3711.7457 kcal/mol Grad=0.000 Conv=NO(0 cycles 0 points) [Iter=3 Diff=51529.77713] E=-3711.7457 kcal/mol Grad=0.000 Conv=NO(0 cycles 0 points) [Iter=4 Diff=7388.88905] E=-3711.7457 kcal/mol Grad=0.000 Conv=NO(0 cycles 0 points) [Iter=5 Diff=7312.72351] E=-3711.7457 kcal/mol Grad=0.000 Conv=NO(0 cycles 0 points) [Iter=6 Diff=6571.81999] ENERGIES AND GRADIENT Total Energy = -101885.6191178 (kcal/mol) Total Energy = -162.365049045 (a.u.) Binding Energy = -3965.4768218 (kcal/mol) Isolated Atomic Energy = -97920.1422960 (kcal/mol) Electronic Energy = -639089.5549953 (kcal/mol) Core-Core Interaction = 537203.9358776 (kcal/mol) Heat of Formation = -21.3198218 (kcal/mol) Gradient = 0.0097902 (kcal/mol/Ang) 53](/data/documents/ff68238c-34f2-43cf-bb57-439a84177278/page-53.png)
