Voleybolchilarni sakrovchilik qobiliyatini o‘stirishda harakatli o‘yinlardan foydalanish uslublari - Физическая культура - Дипломные работы

Voleybolchilarni sakrovchilik qobiliyatini o‘stirishda harakatli o‘yinlardan foydalanish uslublari

Загружено в:

28.09.2019

Скачано:

0

Размер:

379 KB

Voleybolchilarni sakrovchilik qobiliyatini o‘stirishda harakatli o‘yinlardan foydalanish uslublari

MUNDARIJA KIRISH ..................................................................................................................... 3 I BOB. YOSH VOLEYBOLCHILARNI TAYYORLASHDA JISMONIY QOBILIYATLARNING O’RNI ............................................................................. 6 1.1. Yosh voleybolchilarni tayyorlashda jismoniy qobiliyatlarni rivojlantirish zarurligi .................................................................................................................... 6 1.2. Z amonaviy v oleybol o’yinida sakrovchanlikni rivojlantirishning dolzarbligi ............................................................................................................... 13 1.3. Sakrovchanlik ning namoyon bo’lishida kuch va tezlik-kuch qobiliyatlarining o’rni ........................................................................................... 18 1.3.1. Kuch qobiliyatlarining rivojlanish darajasi va namoyon bo‘lishini belgilovchi omillar ........................................................................................... 18 1.3.2. Mushaklararo muvofiqlash va mushaklarning o‘zaro harakatini belgilovchi omillar ........................................................................................... 27 1. 3. 3 . Turli mushak guruhlarining kuchini rivojlantirish uchun mashqlar ...... 29 1. 3. 4 . Kuch , tezlik-kuch , reaktiv kuch q obiliyatlarini rivojlantirish usullari . 31 II BOB. YOSH VOLEYBOLCHILARDA SAKROVCHANLIK QOBILIYATINI HARAKATLI O’YINLAR VOSITASIDA RIVOJLANTIRISH USLUBIYATI ..................................................................... 38 2.1. Yosh sportchilarda jismoniy sifatlarni rivojlantirishda harakatli o’yinlardan foydalanish tajribasini savolnoma asosida o’rganish .................... 38 2.2. Yosh voleybolchilarda tezkor- sakrovchanlik sifatini harakatli o’yinlar yordamida o’stirish samaradorligi ...................................................................... 42 2 .3. Yosh voleybolchilarda tezlik-kuch sifatini harakatli o’yinlar orqali rivojlantirish samaradorligi ................................................................................. 46 2 .4. Yosh voleybolchilarda sakrovchanlik sifatini harakatli o’yinlar yordamida o’stirish samaradorligi ...................................................................... 51 XULOSALAR ........................................................................................................ 55 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI .......................................... 56

KIRISH O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimovning 2002 yil 24 oktyabrdagi «O’zbekiston bolalar sportini rivojlantirish jamg’armasini tuzish to’g’risida»gi Farmoni va uni hayotga tadbiq etish bo’yicha qabul qilingan hukumat qarori natijasida bolalar sportini so’nggi yillar mobaynida mamlakatimizda rivojlantirish va yosh iste`dodli sport zahiralarini tayyorlash borasida juda katta islohotlar joriy etildi, ko’pdan-ko’p bunyodkorlik ishlari amalga oshirildi, sport bilan muntazam shug’ullanish va amaldagi rasmiy qoidalar asosida mahalliy hamda Respublika musobaqalarini o’tkazish uchun barcha shart- sharoitlar yaratildi [4, 5]. Navbatdagi masala hozirgi kunda, hamda yaqin kelajak ichida ushbu Farmon va qaror talablari bilan belgilangan pirovard maqsadlarni amalga oshirish lozim. Ma`lumki, ushbu doiradagi asosiy strategik muammo - bu yosh, raqobatbardosh sportchilarni tayyorlashning ilmiy-uslubiy asoslarini yaratishdan iboratdir. Ammo, mazkur jarayon o’zining tashkiliy-texnologik jihatlaridan o’ta murakkab, keng qamrovli va ko’p qirrali muammolar tarkibiga mansub bo’lib, bosqichma-bosqichlik hamda izchillik tamoyillari asosida tashkil etilishi zarurligini taqozo etadi [1, 2, 3]. Mavzuning dolzarbligi. Zamonaviy sport amaliyotida jismoniy tayyorgarlik texnik va taktik mahoratni yuksak cho’qqilarga olib keluvchi yagona va hal qiluvchi poydevor bo’lib xizmat qiladi. Binobarin, raqobatbardosh sportchilarni tayyorlash uchun jismoniy sifatlarini erta yoshlikdan, to’garakka endi kelgan bolalar tomonidan tanlangan sport turining o’ziga xos xususiyatlariga mos ravishda rivojlantirish sport mashg’ulotining muhim shartlaridan biridir. Buning uchun mashqlarni to’g’ri tanlash va amaliyotga joriy etish samaradorligini pedagogik nazorat ostiga olish iste`dodli sport zahiralarini etishtirishda o’ta dolzarb masalalar sirasiga kiradi. Shuni ham ta`kidlash muhimki, har bir sport turida o’ziga xoslik mavjud bo’lib, shu xususiyatlar yosh sportchilarni tayyorlashda qaysi bir jismoniy sifatlar ustivor ekanligini belgilab beradi. V oleybolda, tezlik-kuch qobiliyatlari va sakrovchanlik sifati ustun turadi. Yosh voleybolchilarda ushbu sifatni

shakllantirishda harakatli o’yinlardan foydalanish to’liq o’rganilmagan va bugungi kun jismoniy tarbiyasining dolzarb muammolaridan biridir. Ishning maqsadi: Voleybolchilarda sakrovchanlik ni shakllantirishda harakatli o’ yinlardan samarali tarzda foydalanish uslublarini o’rganish va tahlil qilish. Ishning vazifalari.  Yosh voleybolchilarni tayyorlashda jismoniy qobiliyatlarning tutgan o’rni va ularni rivojlantirish zarurligi haqida adabiyotlarni tahlil qilish;  Yosh bolalarda sakrovchanlik ni rivojlantirishning yosh xususiyatlarini o’rganib chiqish;  Yosh sportchilarda jismoniy sifatlarni rivojlantirishda harakatli o’yinlardan foydalanish tajribasini o’rganish  Yosh voleybolchilarda sakrovchanlik sifatini harakatli o’yinlar vositasida shakllantirish uslubiyatini amaliy asoslash. Ishning yangiligi. O’zbekistonda sog’lom avlod tarbiyasida Olimpiya sport turlarining muhim bo’lagi sifatida voleybol o’yinini bolalarga o’rgatishda, ularning sakrovchanlik sifatini rivojlantirishda harakatli o’yinlardan foydalanishning ilmiy-uslubiy jihatlari ishlab chiqildi va me`yorida tahlil qilindi. Shuningdek voleybol elementlari bilan boyitilgan harakatli o’yinlar voleybol mashg’ulotlarida, voleybol darslarida sinab ko’rildi, hamda ular vositasida sakrovchanlik ni takomillashtirish yo’llari tajribalarda ko’rib chiqildi. Ishning amaliy ahamiyati. Bitiruv malakaviy ishining natijalari quyidagilarda qo’llanilishi mumkin:  Boshlang’ich sinflarda jismoniy tarbiya darslari jarayonida;  Sinfdan tashqari voleybol mashg’ulotlarini o’tkazishda;  BO’SM larda voleybol mutaxassisligining bolalar va o’smirlarida sakrovchanlik ni rivojlantirishda foydalanish mumkin. 4

I BOB. YOSH VOLEYBOLCHILARNI TAYYORLASHDA JISMONIY QOBILIYATLARNING O’RNI 1.1. Yosh voleybolchilarni tayyorlashda jismoniy qobiliyatlarni rivojlantirish zarurligi Inson bolalikdan o’z yo’nalishidagi harakat malakalarini ongsiz va ongli tarzda bajaradi. Natijada shu harakatlar ma`lum jismoniy sifatlar (kuch, tezkorlik, chaqqonlik, chidamkorlik, egiluvchanlik) tusida rivojlana boradi. Sekin-asta hayotiy zarur harakat malakalari (yurish, yugurish, sakrash, to’xtash, osilish va h.) sayqal topadi. Mutaxassislarning fikricha asosan shu jismoniy sifatlar va hayotiy zarur harakat malakalari harakatli o’yinlar yordamida yanada samaraliroq rivojlanishi isbotlab berilgan [19, 20]. Oilada, maktabgacha tarbiya muassasalarida, turli bosqichdagi ta`lim maskanlarida ushbu muammoga har doim ham rejali va ilmiy jihatdan yondashilmaydi. Jismoniy mashqlarni to’g’ri qo’llash, ularni bolalar qanday o’zlashtirayotganligini nazorat qilib borish shu bolalardagi jismoniy sifatlarni, uning qaddi-qomati, jismoniy va funktsional taraqqiyoti to’g’ri yo’nalishda tarbiyalanib borishiga imkon yaratadi. Ma`lumki, insonning jismoniy sifatlari uning tug’ilishidan boshlab shakllana boradi. Lekin, uning bolaligida shu sifatlar qanday darajada shakllanishi, oddiy yoki murakkab harakatlarni o’zlashtirib olishi nafaqat uni o’sib yashab kelayotgan muhitiga bog’liq, balki bolaning muayyan sifatini qanday vositalar yordamida rivojlantirishi bilan ham belgilanadi. Shu bilan bir qatorda harakatning turi, yo’nalishi va qanday maqsadga qaratilganligiga (kasb, ro’zgor ishi, sport, harbiy faoliyat va h.) qarab, har bir jismoniy sifatni shu harakat ijrosidaga o’rni turlicha bo’ladi. Shunday bo’lsada, turli kasb faoliyatlarida yoki sport turlarida shu jismoniy sifatlarning integral ahamiyati o’ziga xos ulushga ega bo’ladi. Ammo qanday bo’lmasin, ko’pgina tadqiqotchilarning fikricha, barcha harakat faoliyatida ayrim jismoniy sifatlarning ustivorliga darhol ko’zga tashlanadi [11]. 5

Zamonaviy sport amaliyotida yuqori natijalarga erishish sportchining uzoq muddat davomida yuqori sifatli va samarali ish qobiliyatini saqlay olish imkoniyati bilan bog’liqdir. Turli sport turlari bo’yicha o’t k aziladigan musobaqalar muddati xalqaro musobaqalar qoidalari bilan belgilanadi. Shu musobaqalar muddatida qaysi sportchi o’z ish qobiliyati sifati va samaradorligi jihatidan qanchalik uzoq vaqt saqlay olsa yoki uni oshira olish «kuchi»ga ega bo’lsa, unga muvaffaqqiyat shunchalik kulib boqishi muqarrar. Boshqacha qilib aytganda ish qobiliyatining sifat va samaradorlik darajasini ko’p yoki kam vaqt davomida saqlanishi tezlik sifatlarining turlari (sakrovchanlik, tezlik-kuch, tezkor sakrash, «texnik-taktik sakrovchanlik» va hokazo) qanchalik rivojlanganligi bilan belgilanadi [11]. Ma`lumki, ish qobiliyati haqida gap ketganda, ayniqsa so’z uning sifati va samaradorligiga tegishli bo’lsa, masalaning mohiyati va pirovard «mag’izi» boshqa jismoniy sifatlarning shakllangan yoki shakllanmaganligiga borib taqaladi. Ya`ni samarali natijaga mos umumiy va maxsus chidamkorlik, kuch, tezkorlik, chaqqonlik, egiluvchanlik sifatlarini o’zida mujassam qilgan bo’ladi. Ushbu sifatlarning o’zaro uzviy bog’liqligi va ularning yuksak darajadagi integral natijasi mahoratining muayyan taqdirini belgilab beradi. Maqsadga muvofiq rejalashtirilgan jismoniy tayyorgarlik sport mahoratini shakllantirish va musobaqa davomida yuksak sport natijaga erishishda nihoyatda muhim omillardan biridir. Lekin, sport amaliyotida har doim ham rejalashtirilgan jismoniy mashqlar muvofiq harakat sifatlarini rivojlantirishda kutilgan natijani bermaslik holatlari tez-tez uchrab turadi. Buning asosiy sabablaridan biri mashg’ulotlarda qo’llanilgan u yoki bu jismoniy mashqlarning xajmi va shiddati hamda ushbu ko’rsatkichlarni shug’ullanuvchilar organizmiga ta`sir etish darajasi (organizmni yuklamaga bo’lgan aks javobi -reaktsiyasi) ob`ektiv ravishda baholanmasligidadir. Shuning uchun ham o’quv-mashg’ulot jarayonida qo’llanilayotgan jismoniy yuklama (jismoniy mashqlar) ning shug’ullanuvchilar organizmining funktsional imkoniyatlariga muvofiqligi e`tiborga olinishi shu yuklamani maqsadga muvofiq rejalashtirish imkoniyatini yaratadi [12]. 6

Umumiy jismoniy tayyorgarlik tushunchasi bu sportchining harakat sifatlarini har tomonlama (garmonik ravishda) rivojlanganlik darajasini anglatadi. Masalaga shu tarzda yondoshish oddiy inson sog’ligini (sportchini ham) shakllantirish nuqtai nazaridan maqsadga muvofikdir. Albatta, «katta» sportda bu ham zarur. Lekin, bunday amaliyot va shunga asoslangan mashg’ulot uslubiyati malakali sportchilarni tayyorlash hamda yuksak musobaqa natijasiga erishish samarasini susaytirishi ehtimoldan holi emas. Chunki, har bir sport turining o’ziga xos va o’ziga mos xususiyatlari mavjudligi tufayli bir sport turida ko’proq kuch- tezkorlik sifati ustun tursa, ikkinchi bir sport turida chidamkorlik sifati etakchi rolni o’ynaydi yoki uchinchi bir sport turida egiluvchanlik sifati asosiy ahamiyatga ega bo’ladi. Ammo, qayd etilgan fikrdan muayyan sport turida ma`lum jismoniy sifat juda zarur, boshqasi esa muhim emas degan xulosa kelib chiqmaydi. Aksincha, har bir sifatning muayyan sport vaziyatida ozmi-ko’pmi, lekin muhim «ulushi» mavjud bo’ladi [6, 7]. So’nggi yillarda malakali sportchilarni olimlar o’rtasida kelib tayyorlashda jismoniy tayyorgarlikni o’rni, jumladai jismoniy sifatlarning bir-biriga uzviy bog’liqligi hamda ularni sport mahoratiga bo’lgan ta`siri haqidagi muammolar tobora katta qiziqish uyg’otib bormoqda [13]. Uzoq yillar davomida malakali voleybolchilar sakrovchanligi va tezkor sakrashning o’sishini kuzatib kelgan olimlar ilmiy va amaliy ahamiyatga ega qator xulosalar qilishga muvaffaq bo’ldi. Jumladan, ularning fikricha yuqori malakali voleybolchilar bir o’yin mobaynida zarba berish va to’siq qo’yish uchun 306 martadan 600 martagacha sakrar ekanlar. Ushbu malakalarni ijro etish uchun eng ko’p marta sakrash 4-partiyaga to’g’ri keladi- (142 marta). To’siq ko’yish uchun sakrash (122), zarba berish uchun sakrashdan ko’proq qaytarilar ekan- (113 marta). Kuzatuvlarga ko’ra bitta mashg’ulot davomida bajariladigan sakrash soni, bitta musobaqada sakrash sonidan kam ekanligi aniqlangan [9]. Yuqori malakali sportchilarni erishgan yutuqlari ma`lum ma`noda ularning fundamental tayyorgarligiga bog’liqdir. 7

Shunday ekan, yuqori malakali voleybolchilarni tayyorlash va ularning sport mahoratini yuksak darajaga olib chiqish dastlabki o’rgatish jarayoni samaradorligiga to’g’ridan-to’g’ri bog’liqdir. L.R. Ayrapetyants, M.A. Godik (1991) larning fikricha voleybolga ixtisoslashgan mashg’ulotlar bilan ilk bor shug’ullanishni 10-12 yoshdan boshlash maqsadga muvofiqdir. U o’zining tadqiqotlarida aynan shu yoshdaga bolalarni jismoniy va texnik tayyorgarligini jadal sur`atlar bilan o’stirish imkoniyatlarini ochib berdi [7]. Isbot qilinganki, dastlabki tayyorgarlik bosqichida yosh voleybolchilarning kelajakdagi iste`dodini aniqlashga yordam beruvchi test mashqlarini tanlay bilish va qo’llash katta ahamiyatga ega. A.A. Po’latov (199 4 ) bunday mashqlar qatoriga navbatda sakrovchanlik va chaqqonlikni baholovchi mashqlarni kiritish muhimligini ta`kidlaydi. Tayyorgarlikning keyingi bosqichlarida asosiy jismoniy sifatlarni, shu jumladan maxsus sifatlarni baholash imkoniyatini beruvchi test mashqlarini oshirish tavsiya etiladi [ 16 ]. Albatta, sakrovchanlik va tezkor sakrashni tayyorgarlikning qaysi bosqichida amalga oshirilishidan qat`iy nazar, bu masala umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarlik jarayonini qanday darajada rejalashtirilishiga bog’liq. Shuning uchun ushbu jarayonning malakali voleybolchilarni tayyorlashdagi ahamiyati, qolaversa asosiy o’yin malakalarini (zarba berish, to’siq qo’yish) ijro etish samarasi sakrovchanlik va tezkor sakrashga to’g’ridan-to’g’ri bog’liqliga xaqidagi ma`lumotlar tahlili alohida ahamiyatga egadir. Maxsus jismoniy tayyorgarlik (MJT) sport faoliyatidagi dolzarb muammolardan biridir va barcha sport turlarida yuksak sport natijalarga erishish uchun muhim ahamiyatga ega. Shuning uchun maxsus jismoniy sifatlarni (MJS) rivojlantirish sportchilarni musobaqaoldi tayyorgarligining asosiy yo’nalishlaridan biri bo’lib turibdi [ 15 ]. «Voleybolchilar mashg’ulotining muvaffaqiyati, o’yinchilar MJS larining rivojlanish darajasini aniq va to’g’ri nazorat qilinishiga bog’liqdir. Pedagog ik nazorat (PN) alohida MJS ni o’zgarish darajasi -dinamikasini (sur`atini) aniqlash 8

imkoniyatini beradi. Bu asosida MJT ni samarali boshqarishni yangi yo’llarini belgilash mumkin» . Negaki tayyorgarlik tuzilishini oqilona tashkil etishni zamonaviy yo’llaridan biri, qisqa vaqt ichida sport formasini rivojlantirishni ko’p qirrali modelini ishlab chiqishdir [ 8 ] . Voleybolchilar uchun asosiy jismoniy sifatlardan biri sakrovchanlikdir. Sakrovchanlik tezlik-kuchlilik qobiliyatlariga mansub bo’lib oyoq mushaklarining qisqa muddat ichida kuchli qisqarishi bilan ifodalanadi. Aynan shu sifatni yuksak darajada bo’lishi nisbatan past bo’yli o’yinchilarni baland bo’yli o’yinchilar bilan raqobatini va asosiy o’yin malakalarini (zarba berish va to’siq qo’yish) samarali ijro etilishini ta`minlaydi (16). Sakrovchanlikni rivojlantirish uchun eng qulay davr bu 10-12 yoshdir. Bu davrda yosh voleybolchilarda joydan turib balandga sakrash 12,5 sm gacha ortishi kuzatiladi [11]. Sakrovchanlik sifatining turlari ko’p. Masalan, ikki oyoq bilan depsinib, yugurib kelib, joydan turib vertikal sakrash, bir oyoq bilan depsinib vertikal yoki uzunlikka sakrash, ikki oyoq bilan depsinib uzunlikka sakrash va hokazo. Har bir sakrash turining o’ziga hos maqsadi va maqsadga mos ijro etish tartibi (texnikasi) bo’ladi. Voleybol, basketbol, futbol va boshqa sport o’yinlari bilan shug’ullanuvchi sportchilarning tezkor sakrovchanligi bir-biridan farq qiladi. Ta`kidlash lozimki, hatto bir sport o’yinida, masalan voleybolda – zarba yoki to’siq ko’yish, to’p kiritish yoki uzatish uchun ijro etiladigan tezkor sakrashlar mohiyati haqiqatdan bir-biriga sira o’xshamaydi. Boz ustiga yana shuni eslatish o’rinliki, faqat bir o’yin malakasi – zarba berish turiga qarab (qisqa yoki baland to’pdan zarba berish) tezkor sakrash xususiyati umuman boshqacha bo’ladi. Binobarin, sakrovchanlik va tezkor sakrash degan tushuncha ko’p qamrovli mazmun, mohiyat, xususiyat va ma`noni anglatadi. Demak, bu sifatlarni rivojlantirish" haqida gap borganda muayyan tezkor sakrash turi va uni o’ziga munosib mashqlariga alohida e`tibor berilishi o’ta muhim masaladir [11]. So’nggi o’yinlarda voleybol musobaqasi qoidalarining tubdan o’zgarishi o’yin faoliyati va o’yin malakalarining ijro etilishiga batamom yangicha tus berib 9

yuborgan. Hozirgi kunda deyarli barcha o’yin malakalari aksariyat vaziyatlarda «havoda», ya`ni sakrab ijro etiladi (zarba, to’siq ko’yish, to’p kiritish, uzatish, to’pni qabul qilish, yiqilib qabul qilish. Ushbu holatni yuzaga kelishi voleybol amaliyotida sakrovchanlik sifatiga e`tabor qaratishni nafaqat kuchaytirayapti, balki bu, sifatlarni jadal rivojlantirishga qaratilgan yanga ilmiy texnologiyalar yaratishni taqozo etmokda [8]. Shuning uchun ko’p yillik sport tayyorgarligi jarayonida malakali voleybolchilarni tayyorlash samarasi sakrovchanlik sifatini har tomonlama mukammal tarbiyalash ustivorligiga bevosita bog’liq bo’lib boryapti. Voleybolchilar tezkor li gi va tezkor sakrash ini rivojlantirish muammolarini yorituvchi ilmiy tadqiqot hamda ilmiy adabiyotlar doirasi juda keng [6, 7, 8]. Hozirgi jahon sportidaga ko’rsatkichlarning jadal ravishda yangilanib borayotganligi, yosh sportchilarni tayyorlashning yangi, yanada samarali vositalarini, uslublarini va shakllarini izlashni taqozo etadi [13]. Ko’pgina tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, voleybolchilarning sport mahoratini yuksalishi aksariyat hollarda tezlik-kuchlilik sifatlari bo’yicha belgilanadi. Ushbu sifatlarni rivojlantirish malakali voleybolchilar tayyorlashning muhim vazifalaridan biridir (11, 13). Ma`lumotlar shuni ko’rsatadiki, yosh voleybolchilarni maxsus jismoniy tayyorgarligini oshirish, ularning texnik malakalarini shakllantirish muhim ahamiyat kashf etadi. Binobarin, dastlabki tayyorgarlik bosqichidan boshlab jismoniy sifatlarni sport turi xususiyatiga moslab rivojlantirish texnik malakalarga o’rgatish jarayonini ancha engillashtiradi [6]. Yuqorida qayd etilgan ilmiy ma`lumotlar tahlili shuni isbotlamoqdaki, yuqori malakali sport zahiralarini tayyorlashda umumiy va maxsus jismoniy sifatlarni dastlabki o’rgatish bosqichidan boshlab shakllantira borish muhim ahamiyat kasb etar ekan. Ko’p yillik tayyorgarlik jarayonida jismoniy sifatlarni rivojlantira borish borgan sari tanlangan sport turi uslubiyatiga moslashtirilishi (ixtisoslashtirishi) va uning spetsifik talablariga javob berishi zarur. Ana 10

shundagina muayyan sport turida texnik-taktik mahoratni shakllantirishi va yuqori sport natijasiga erishish imkoniyagi ortib boradi. Yuqorida qayd etilgan adabiyotlar tahlilidan shu narsa ko’rinib turibdiki, zamonaviy voleybol bo’yicha o’tkazilayotgan musobaqa o’yinlarida ijro etiladigan aksariyat malakalarni (to’p kiritish, zarba berish, to’siq qo’yish, qabul qilish, uzatish) samarali bajarish uchun sakrovchanlik va sakrash chidamkorligi alohida ahamiyat kashf etadi. Ayniqsa, 4 va 5 partiya davom etadigan o’yinlarda mazkur sifatlarning ahamiyati yanada ortadi. Ko’pgina adabiyotlarda bu sifatlarni rivojlantirishga qaratilgan mashqlar majmuasi aniq taqdim etilgan [6,7,8,11,13]. Ammo bu sifatlarni turli yoshdagi voleybolchilarda rivojlantirishga qaratilgan maxsus mashqlar majmuasi adabiyotlarda aniq tavsiya sifatida taqdim etilmagan. Turli maqsad sari ijro etiladigan sakrash sifatini rivojlantirish an`anaviy mashqlar yordamida amalga oshirilishi ma`lum bo’ldi. Biroq sakrashga oid mashqlarni murakkablashtirilgan sharoitlarda qo’llash masalasiga yetarli darajada ahamiyat berilmas ekan [16]. Sakrash mashqlarini aylanma tezlanishlar ta`sirida ijro etishga zid ma`lumotlar esa adabiyotlarda deyarli mavjud emas. Binobarin, tanlab olingan mavzu dolzarb bo’lib, tadqiqot asosida amalga oshirilishini taqazo etadi. Ta`kidlash joizki, sakrovchanlik va sakrab to’p uzatish qobiliyatini shakllantirishni dastlabki o’rgatish bosqichidan boshlash, ya`ni 11-12 yoshli bolalarda shu qobliyatlarni maqsadga muvofiq shakllantirish yaxshi natija berishi, shu bolalarda sport mahoratini samarali oshirishga ham katta ta`sir ko’rsatadi. Chunki, shu yoshda sakrab ijro etiladigan malakalarni sakramagan holatda mashq qilish mo’ljallangan natijani bermaydi. Boshqacha qilib aytganda, bir malakaga o’rgatib, shu malakani boshqacha usulda bajarishga qaytadan o’rgatish juda mushkul jarayon. Shuning uchun sakrab to’p kiritish, uzatish, qabul qilish, zarba berish, tusiq qo’yish malakalarini dastlabki o’rgatish bosqichidan boshlash darkor. Shunday ekan, sakrovchanlikni rivojlantirish dastlabki tayyorgarlik bosqichidan boshlab amalga oshirilishi shu sifatlarni bir maromda progressiv rivojlantirish imkoniyatini yaratadi [11]. 11

Ma`lumki, sakrovchanlik sifatining darajasini portlovchan kuch (yoki tezlik- kuch) darajasiga bog’liq bo’ladi. Demak yosh voleybolchilarda portlovchan kuchni muhim deb bilsak, shu sifatni qachondan boshlab rivojlantirish kerak va qanday mashqlar yoki bu boradagi qanday tajribalardan foydalanish lozim degan savollarga javob topish zarur bo’ladi. 1.2. Z amonaviy v oleybol o’yinida sakrovchanlikni rivojlantirishning dolzarbligi Voleybolchilar uchun asosiy jismoniy sifatlardan biri sakrovchanlikdir. Sakrovchanlik tezlik-kuchlilik sifatlariga mansub bo’lib oyoq mushaklarining qisqa muddat ichida kuchli qisqarish bilan ifodalanadi. Aynan shu sifatni yuksak darajada bo’lishi nisbatan past bo’yli o’yinchilarni baland bo’yli o’yinchilar bilan raqobatini va asosiy o’yin malakalarini (zarba berish va to’siq qo’yish) samarali ijro etilishini ta`minlaydi [11]. Sakrovchanlikni rivojlantirish uchun eng qulay davr bu 10-11 yoshdir. Bu davrda yosh voleybolchilarda joydan turib balandga sakrash 12,5 sm gacha ortishi kuzatiladi [11] . Sakrovchanlik sifatining turlari ko’p. Masalan, ikki oyoq bilan debsinib yugurib kelib yoki joydan turib vertikal sakrash bir oyoq bilan debsinib vertikal yoki uzunlikka sakrash, ikki oyoq bilan debsinib uzunlikka sakrash va hokazo. Har bir sakrash turining o’ziga hos maqsadi va maqsadga mos ijro etish tartibi (texnikasi) bo’ladi. Voleybol, basketbol, futbol va boshqa sport o’yinlari bilan shug’ullanuvchi sportchilarning sakrovchanligi bir-biridan farq qiladi. Ta`kidlash lozimki, hatto bir sport o’yinida, masalan voleybolda - zarba yoki to’siq qo’yish, to’p kiritish yoki uzatish uchun ijro etiladigan sakrashlar mohiyati bir-biriga sira o’xshamaydi [15]. Boz ustiga yana shuni eslatish o’rinliki, faqat bir o’yin malakasi - zarba berish turiga qarab (qisqa yoki baland to’pdan zarba berish) sakrash xususiyati umuman boshqacha bo’ladi. Binobarin, sakrovchanlik yoki sakrash chidamkorligi degan tushuncha ko’p qamrovli mazmun, mohiyat, xususiyat va ma`noni anglatadi. Demak, bu sifatlarni rivojlantirish haqida gap borganda 12

muayyan sakrash turi va uni o’ziga munosib mashqlariga alohida e`tibor berilishi o’ta muhim masaladir. So’nggi yillarda voleybol musobaqasi qoidalarining tubdan o’zgarishi o’yin faoliyati va o’yin malakalarining ijro etilishiga batamom yangicha tus berib yuborgan. Hozirgi kunda deyarli barcha o’yin malakalari aksariyat vaziyatlarda « h avoda», ya`ni sakrab ijro etiladi (zarba, to’siq qo’yish, to’p kiritish, uzatish, to’pni qabul qilish, yiqilib qabul qilish). Ushbu holatni yuzaga kelishi voleybol amaliyotida sakrovchanlik va sakrash chidamkorligi sifatlariga e`tibor qaratishni nafaqat kuchaytirayapti, balki bu sifatlarni jadal rivojlantirishga qaratilgan yangi ilmiy texnologiyalar yaratishni taqazo etmoqda [8]. Shuning uchun ko’p yillik sport tayyorgarligi jarayonida malakali voleybolchilarni tayyorlash samarasi sakrovchanlik sifatini har tomonlama mukammal tarbiyalash ustivorligiga bevosita bog’liq bo’lib boryapti. Voleybolchilar sakrovchanligi va sakrash chidamkorligini rivojlantirish muammolarini yorituvchi ilmiy tadqiqotlar hamda lmiy adabiyotlar doirasi juda keng (Kao Van Txi, 1971; Kondak N.N., 1985; Ivoylov A.V., 1974, 1981, 1985; Jeleznyak Yu.D., 1978, 1988; Popichev M.I., 1990; Ayrapetyants L.R., 2003; Boyirbekov M., 2003 va boshqalar). Yuqori malakali sportchilarni erishgan yutuqlari ma`lum manoda ularning fundamental tayyorgarligiga bog’liqdir [9] . Shunday ekan, yuqori malakali voleybolchilarni tayyorlash va sport mahoratini yuksak darajaga olib chiqish dastlabki o’rgatish jarayoni samaradorligiga to’g’ridan-to’g’ri bog’liqdir. Yu.D.Jeleznyak (1991) ning fikricha voleybolga ixtisoslashgan mashg’ulotlar bilan ilk bor shug’ullanishni 10-11 yoshdan boshlash maqsadga muvofiqdir. U o’zining tadqiqotlarida aynan shu yoshda bolalarni jismoniy va texnik tayyorgarligini jadal o’ stirish im koniyatlarini ochib berdi. Isbot qilinganki dastlabki tayyorgarlik bosqichida yosh voleybolchilarning kelajakdagi istedodini aniqlashga yordam beradigan test mashqlarini tanlay bilish va qo’llash katta axamiyatga ega. E.A.Sergeev (1979) bunday mashqlar qatoriga 13

birinchi navbatda sakrovchanlik va chaqqonlikni baholovchi mashqlarni kiritish muhimligini ta`kidlaydi. Tayyorgarlikning keyingi bosqichlarida asosiy jismoniy sifatlarni, shu jumladan maxsus sifatlarni baholash imkoniyatini beruvchi test mashqlari tarkibini oshirish tavsiya etiladi. Albatta, sakrovchanlikni rivojlantirish tayyorgarlikning qaysi bosqichida amalga oshirilishidan qat`iy nazar bu masala umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarlik jarayonini qanday darajada rejalashtirilishiga bog’liq. Shuning uchun ushbu jarayonning malakali voleybolchilarni tayyorlashdagi ahamiyati, qolaversa asosiy o’yin malakalarini zarba berish, to’siq qo’yish) ijro etish samarasi sakrovchanlikka to’g’ridan-to’g’ri bog’liqligi haqidagi ma`lumotlar taxlili alohida ahamiyatga egadir [6,7,8]. Maxsus jismoniy tayyorgarlik (MJT) sport faoliyatidagi dolzarb muammolardan biridir va barcha sport turlarida yuksak sport natijalarga erishish uchun muhim axamiyatga ega. Shuning uchun maxsus jismoniy sifatlarni (MJS) rivojlantirish sportchilarni musobaqa oldi tayyorgarligining asosiy yo’nalishlaridan biri bo’lib turibdi [12]. «Voleybolchilar mashg’ulotsining muvaffaqiyati, o’yinchilar MJS larining rivojlanish darajasini aniq va to’g’ri nazorat qilinishiga bog’liqdir. Pedagogik nazorat (PN) alohida MJSni o’zgarish darajasi dinamikasini (sur`atini) aniqlash imkoniyatini beradi. Buni asosida, MJTni samarali boshqarishni yangi yo’llarini belgilash mumkin» (E.V.Fomin, 1981). Negaki «tayyorgarlik tuzilishini oqilona tashkil etishni zamonaviy yo’llaridan biri, qisqa vaqt ichida sport formasini rivojlantirishni ko’p qirrali modelini tuzishdir» (V.M.Maksimova, V.A.Nikulichev, 1983). Jismoniy tayyorgarlikni, pedagogik nazorat turlarini o’rganish: A.V.Belyaev, 1978; E.I.Bondarevskiy, 1983; M.A.Godik, 1977, 1981; V.M.Zatsiorskiy, 1982; Yu.A.Jendibin, 1982; V.V.Solovev, 1980; E.V.Fomin, 1981 va boshqalarni ishlarida tez-tez uchraydi, ma`lum ravishdagi MJTni PNning aniq belgilangan savollariga javob bera oladi. 14

Maktab yoshidagi bolalarning jismoniy tayyorgarligi hamda jismoniy tarbiya va sportga bo’lgan ehtiyojini oshirish uchun maktab jismoniy tarbiya shakli, vosita va uslubiyatini takomillashtirish zaruriyatini tug’diradi (V.Zatsiorskiy, 1989). Hozirgi jaxon sportidagi ko’rsatkichlarning jadal ravishda yangilanib borayotganligi, yosh sportchilarni tayyorlashning yangi, yanada samarali vositalarini, uslublarini va shakllarini izlashni taqazo etadi [13]. Ko’pgina tadqiqotlar (Kao Van Txi, 1971; Yu.D.Jeleznyak, 1973; A.V.Belyaev, 1975; E.V.Fomin, 1980; R.S.Nasimov, 1990 va boshqalar) shuni ko’rsatadiki, voleybolchilarning sport mahoratini yuksalishi aksariyat xollarda tezlik-kuchlilik sifati bo’yicha belgilanadi. Ushbu sifatni rivojlantirish voleybolchilarni tayyorlashning muhim vazifalaridan biridir (Yu.D.Jeleznyak, 1978; E.V.Fomin, 1979; A.V.Belyaev, 1983; M.A.Naraliev, 1987; A.T.Garipov, 1990 va boshqalar). Yuqorida qayd etilgan ma`lumotlar shuni ko’rsatadiki, yosh voleybolchilarni maxsus jismoniy tayyorgarligini oshirish, ularning texnik malakalarini shakillanishi muhim ahamiyat kashf etadi. Demak, yuqori malakali voleybolchilar tayyorlashda maxsus jismoniy sifatlar ularning asosiy o’yin malakalarini takomillashishida muxim o’rin egallar ekan. Voleybol nazariyasi va amaliyoti sohasi doirasidagi ko’pgina mutaxassislar fikricha sakrovchanlik va sakrash tayyorgarligining o’yin davomida ijro etiladigan texnik malakalar samarasini belgilab beradi. Har bir o’yinda ishtirok etuvchi jamoa o’yinchilarning o’yin mahorati, jismoniy tayyorgarligi va o’yin partiyalarining davom etishga qarab texnik malakalar hajmi va samaradorligi turlicha bo’lishi o’z- o’zidan ma`lum [6,7,8]. L.R.Ayrapetyants (2012) o’yin samarasini baholashda nafaqat ijro etilgan texnik malakalar hajmi, balki ularning turlarini ham e`tiborga olish muhimligini ta`kidlaydi. Uning tadqiqotlariga ko’ra, to’p kiritish, zarba beri, to’siq qo’yish malakalari o’tkazilgan musobaqalar mavqeiga qarab turli samaradorlik bilan ijro etilishi mumkin. 15

1 -javdval Voleybolchilar sakrash harakati xajmi (L.R.Ayrapetyants, M.A.Godik, 1991) O’yin xisobi / to’plar nisbati O’yin vaqti Sakrashlar To’siq qo’yishda xujumda To’pni qabul qilish va uzatish Σ X67: 66 2:3 135 )1, 51( 273 )1, 54( 316 )1, 44( 236 )3, 37( 218 )6,4( 25 )5,8( 50 534 584 0, 89 3, 97 68: 62 2:3 116 )8, 51( 306 )0, 51( 328 )7, 43( 258 )0, 44( 283 )4,4( 26 )8,4( 31 590 642 3, 93 0, 106 36: 51 1:3 59 )7, 48( 135 )9, 53( 149 )9, 42( 119 )7, 42( 118 )3,8( 23 )2,3(9 277 276 2, 46 0, 46 Eslatma: G’olib jamoa ko’rsatgichlari – maxrajda Mag’lub jamoa ko’rsatgichlari - suratda Ayrim tadqiqotchilar (L.R.Ayrapetyants, M.A.Godik, 1991) turli musobaqa o’yinlarida sakrab ijro etiladigan ba`zi texnik malakalar xajmini aniqlab, o’yin mavqei va davom etishga qarab sakrash harakati hajmi turlicha bo’lishini e`tirof etishgan ( 1 -jadval). Yuqorida berilgan jadvallarda shu narsa ko’zga tashlandiki, ijro etilgan malakalar, shu jumladan sakrash harakati ham o’yin mavqei va natijasiga nisbatan o’yin samarasini aniqlashda to’laqonli mezon bo’la olmaydi. Chunki, g’alabaga yoki mag’lubiyatga uchragan jamoa o’yinchilarida malakalar hajmi bir xil bo’lishi, hatto mag’lubiyatga uchragan jamoa o’yinchilarida xajm ko’p bo’lishi mumkin. Demak, o’yinda malakalar, shu jumladan sakrash harakati xajmi yuqori bo’lgani bilan uni sifati (samaradorligi) bo’lmasa o’yinning yakuniy natijasi ham ijobiy bo’lmaydi. Shunday bo’lsada, ushbu ko’rsatkichlar mezon sifatida mashg’ulot yuklamasini baholashda muhim omil bo’lib hisoblanadi [7]. Musobaqa jarayonida sakrovchanlikning tezlik-kuchlilik sifatlarining muhim ko’rsatgichlari ekanligi N.A.Belyaev (1975) tomonidan o’ziga xos ravishda talqin 16

qilingan. Muallifning fikriga ko’ra, musobaqa o’ynalgan partiyalarning soni ortishi bilan ularga sarflanadigan vaqt ham turlicha o’zgarib boradi. Masalan, 5 partiya davom etgan o’yinda 1 partiya 19 daqiqaga teng bo’lsa, 5 partiya 29 daqiqani tashkil etdi. So’nggi partiyaning davom etish vaqti uzayishi bilan zarba berish va to’siq qo’yish uchun bajarilgan sakrash harakati xajmi ortib borishi kuzatilgan. Yuqorida tahlil qilingan adabiyotlardan ko’rinib turibdiki, sakrovchanlik sifatlari voleybol o’yinida texnik-taktik malakalarni samarali ijro etishda hal qiluvchi omillardan biri ekan. Sakrovchanlik sifatlarini rivojlantirish ilmiy asosda amalga oshirilsagina rejelashtirilgan maqsad samarali hal qilinishi mumkin. Ayniqsa, yosh voleybolchilarning dastlabki tayyorgarlik bosqichida bu sifatni shakllantirish ehtiyotkorlik va muntazam nazoratni talab qiladi. Bu bosqichda sakrovchanlikni maxsus mashqlar yordamida rivojlantirish muhim ahamiyatga egadir. 1.3. Sakrovchanlik ning namoyon bo’lishida kuch va tezlik-kuch qobiliyatlarining o’rni 1.3.1. Kuch qobiliyatlarining rivojlanish darajasi va namoyon bo‘lishini belgilovchi omillar Kuch qobiliyatlari, ularning namoyon bo‘lishi organizmning ta’sirlanishi natijasida ro‘y beradi, u ruhiy, mushak, motor, vegetativ, gormonal funksiyalar sifatlari va organizmning boshqa fiziologik tizimlarining asosida yuz beradi. Bulardan kelib chiqqan xolda kuch qobiliyatlari soddalashtirilgan «mushaklar kuchi» tushunchasiga bog‘liq bo‘lmaydi, chunki bu ularning faqatgina qisqarish xususiyatlarining mexanik tavsifi bo‘lar edi xolos. Mushak kuchi har bir harakat amalining rivojlanuvchi tarkibiy kismidir. U namoyon qilinayotgan tezlik, tashqi qarshilik va ishning davomiyligiga bog‘liq holda sifat tavsifiga ega bo‘lishi mumkin. 17

Mushak kuchi insonning jismoniy imkoniyatlarini tavsiflovchi ko‘rsatkich sifatida bu mushaklar kuchlanishi oqibatida tashqi qarshilikni yengish yoki unga qarshilik ko‘rsatish qobiliyatidir. Kuch qobiliyatlari faol sport yo‘nalishida rivojlanayotgan hollarda, mashg‘ulot samarasi maksimum sarflanayotgan kuch va uning namoyon bo‘lish vaqtiga bog‘liqligini e’tiborga olish lozim. Kuch qobiliyatlarini rivojlantirishda mashg‘ulot zo‘riqishini qo‘llash texnologiyasi quyidagi turli imkoniyatlarning namoyon bo‘lishiga asoslanishi mumkin: bir martalik, qaytarma, davriy yoki nodavriy ishda; kichik yoki katta tashqi qarshilikka qarshi; mashg‘ulot mashqlarining jadal yoki sust tezligi; mushaklarning turli boshlang‘ich – bo‘shashgan yoki taranglashgan holatlaridan. Mushak kuchini belgilovchi muhim jihatlardan biri bu mushaklarning ishlash tartibidir. Harakat amallarini bajarish jarayonida mushaklar kuchini namoyon qilishi mumkin: o‘z uzunligini kamaytirganda (yengib o‘tuvchi, ya’ni miometrik tartib, masalan shtangani yotgan holda ko‘tarish); uning cho‘zilishida (yon beruvchi, ya’ni pliometrik tartib, masalan yelkada yoki ko‘krakda shtanga bilan o‘tirib turish); uzunligini o‘zgartirmasdan (ushlab turuvchi, ya’ni izometrik tartib, masalan 4-6 s davomida egilgan holda cho‘zilgan qo‘llarda gantellarni ushlab turish); uzunlikning o‘zgarishi va mushaklarning taranglashuvi (aralash, ya’ni auksotonik tartib, masalan, halqalarga tiralgan holda ko‘tarilish, tiralgan holda qo‘llarni cho‘zish («krest») va «krest»ni ushlab turish). Birinchi ikkita tartib mushaklarning dinamik, uchinchisi – statik, to‘rtinchisi – statodinamik ishiga taalluqlidir. Mushak ishlarining bu tartiblari «dinamik kuch» va «statik kuch» atamalari bilan belgilanadi. Kuchning eng yuqori kattaligi ko‘nuvchi ishlashda namoyon bo‘ladi, ayrim hollarda izometrik ko‘rsatkichlardan ikki baravar yuqori bo‘ladi. Mushaklar ishlatilishining har qaysi tartibida kuch sekin va tez namoyon bo‘lishi mumkin. Bu ularning ishlash tavsifidir. Ko‘nuvchi tartibda har xil 18

harakatlarda namoyon bo‘ladigan kuch harakat tezligiga bog‘liq va tezlik katta bo‘lgan sari kuch ham katta bo‘ladi. Izometrik sharoitlarda kuch nolga teng. Bundagi kuch pliometrik tartibidagi kuch kattaligidan ancha kamroq. Mushaklar statik va ko‘nuvchi tartiblarga nisbatan kamroq kuchni yenguvchi tartibda rivojlantiradi. Harakatlar tezligining kuchayishi bilan namoyon bo‘layotgan kuchning kattaligi kamayadi. Sust harakatlarda, ya’ni harakat tezligi nolga yaqin kelsa, izometrik sharoitlarda kuch kattaligi kuch ko‘rsatkichlaridan farq qilmaydi. Ba’zi vaqtlarda ishlashning izometrik tartibi yon beruvchi harakatlarda mushaklar uzunligini zo‘rlab uzaytirish hollari kuzatiladi. Bu masalan, amortizatsion bosqichlarda yuqori balandlikdan yerga sakraganda, hamda tushayotgan jismning kinestik quvvatini uchirish zarur bo‘lgan boshqa sakrashlarda namoyon bo‘ladi. Yon beruvchi tartib doirasida mushaklar uzunligini zo‘rlab uzaytirish hollarida ishlashning izometrik tartibida namoyon bo‘ladigan kuchdan ancha kattaroq (1,5-2) kuch namoyon bo‘lishi mumkin. Yenguvchi tartibda mushak kuchlarining namoyon qilish imkoniyatlari izometrik va ko‘nuvchi tartiblarga ko‘ra kamroqdir. Shuni yodda saqlash lozimki. mushaklar qisqarishining tezligi qancha katta bo‘lsa, kamroq namoyon bo‘ladigan va aksincha ya’ni namoyon bo‘layotgan kuch hamda mushaklarning qisqarishi kuchi o‘rtasida teskari proporsional bog‘liqlik bo‘ladi. Kuchni rivojlantirish texnologiyasida izometrik sharoitlarda namoyon bo‘ladigan maksimal kuch hamda og‘irliklar bilan o‘tkaziladigan mashqlardagi kuch va tezlik o‘rtasidagi munosabatlarning o‘ziga xos xususiyatlarini inobatga olish lozim. Quyidagi qoida mavjud – yuklatilmagan mushak, maksimal tezlik bilan qisqaradi. Agar og‘irlik yoki qarshilik kuchi asta-sekin kattalashsa, kattalashuviga mos holda (og‘irlik massasi yoki qarshilik kattaligi bo‘lishidan qatiy nazar) mushaklar kuchi o‘sadi, lekin ma’lum bir vaqtgacha. Bu holat og‘irlik yoki qarshilik kattalashganda ishlab turgan mushaklarning kuchini ko‘paytirmay qolganda keladi. 19

Misol tariqasida rezina koptok va 0,5-1 kg li temir sharni keltirishimiz mumkin. Rezina koptokni otishdagi kuch temir sharni otishdagi kuchdan kamroq bo‘ladi. Koptok og‘irligini asta-sekin og‘irlashtirib borishda jismga ta’sir qiladigan kuch koptok og‘irligiga bog‘liq bo‘lmay qoladi va bo‘g‘imlardagi izometrik kuch rivojlanishi darajasi bilan belgilanadigan payt keladi. Mushaklar ishlashining izotonik tartibi doimiy kuchlanish yoki tashqi yuklama ta’sirida mushakning qisqarishi bilan tavsiflanadi. Bu tartibda, yuklama qancha kam bo‘lsa, mushak qisqarishining tezligi ko‘proq bo‘ladi yoki aksi bo‘lishi mumkin. Bu tartib tashqi qarshilikni yengish bo‘yicha mashqlar uchun xosdir (gantellar, shtangalar, qadoqtoshlar, blok qurilmalardagi og‘irliklar). Izotonik tartibdagi mashqlarning o‘ziga xos xususiyati shundan iboratki, snaryadga qo‘yiladigan kuch kattaligi trayektoriya bo‘yicha o‘zgaradi. Tashqi og‘irlik bilan amalga oshiriladigan mashqlarni bajarishda shuni unutmaslik kerakki, yuqori tezlik bilan gantel yoki shtangada bajariladigan mashqlarda harakat boshidagi mushakning maksimal kuchayishi snaryadga tezlik beradi. Keyingi ish esa asosan snaryad harakatining paydo bo‘lgan inersiyasi fonida bajariladi. Shu munosabat bilan og‘irlashtirishning bunday turidagi teridagi mashqlar tezlik, dinamik kuchni rivojlantirish uchun kutilayotgan samarani bermaydi. Agar bu mashqlar bir maromda sekin yoki o‘rta sur’atda bajarilsa, shuningdek og‘irlik miqdori inobatga olinsa, mushak massasining maksimal kuchi va o‘sishi samarali rivojlanadi. Umuman olganda, gantellar va shtangalar bilan bajariladigan mashqlar hammaga qulay bo‘lganligi uchun ularni bajarish oson, shu jumladan umumiy jismoniy rivojlanishga juda foydali. Berilgan rejimlarga va mushak faoliyatining xususiyatiga mos ravishda insonning kuch qobiliyatlari ikki turga ajratiladi: 1. Statik va sust harakatlar sharoitlarida namoyon bo‘ladigan shaxsiy kuch qobiliyatlari. 20

2. Yenguvchi va yon beruvchi xususiyatli tez harakatlarni bajarishda yoki ko‘nuvchi ishdan yenguvchi ishga tez o‘tishda namoyon bo‘ladigan tezlik-kuch qobiliyatlari. Insonning shaxsiy kuch qobiliyatlari ma’lum bir vaqt davomida me’yorga yetgan og‘irlikni mushaklarning maksimal kuchayishi bilan ushlab turishda (ishning statik xususiyati) yoki katta og‘irlikdagi jismlarni siljitishda namoyon bo‘ladi. Oxirgi holda tezlikning deyarli axamiyati yo‘q, harakatlar esa maksimal darajaga yetadi (ishning xususiyati sport atamasologiyasi bo‘yicha sust, dinamik). Ishning bu xususiyatiga mos ravishda mushak kuchi statik va sust dinamik bo‘lishi mumkin. Tezlik-kuch qobiliyatlari kuch bilan bir qatorda harakat tezligi ham zarur bo‘lgan holatlarda namoyon bo‘ladi. Bunda, tashqi og‘irlashtirish qancha yuqori bo‘lsa, harakat kuchli tavsifga ega bo‘ladi, og‘irlik qancha kam bo‘lsa, harakat shuncha tez bo‘ladi. Tezlik-kuch qobiliyatlarining namoyon bo‘lish shakllari u yoki bu harakatdagi mushak kuchayishining tavsifiga bogliq. Bu xarakter har-xil harakatlardagi quvvat kuchayishida, uni kattaligida va davomiyligini rivojlantirish tezligida namoyon bo‘ladi. Portlovchan kuch qobiliyati Tezlik-kuch qobiliyatlarining muhim turi «portlovchan» kuchdir. «Portlovchan» kuch - kuchning yukori ko‘rsatkichlarini kam vaqt ichida namoyon etish qobiliyatlaridir. U sprinter yugurishdagi startda, otishlarda, boksda va boshqa turlarda ahamiyati katta. Ko‘rinib turibdiki, sport ustasida nafaqat kuch namoyon bo‘lishining yuqori darajasi mavjud bo‘lib, balki eng muhimi, u kuchning maksimal kattaligiga juda qisqa vaqt ichida erishadi. Portlovchan harakatning tarkibiy qismlari uchta bo‘lib, asab-mushak faoliyatining quyidagi xususiyatlari bilan belgilanadi: 21

Mushaklarning maksimal kuchi, mushaklar kuchayishining boshlanishida tashqi harakatni tez namoyish etish qobiliyati (start kuchi), qo‘zg‘alayotgan massaning tezlashuvi jarayonida ishchi harakatni o‘stirish qobiliyati – tezlashtiruvchi kuch. Aniqlanganidek, bu xususiyatlar u yoki bu darajada har bir insonga uning yoshi, jinsi, sport bilan shug‘ullanishi, harakat faoliyatining turidan qat’iy nazar taalluqlidir. «Portlovchan» kuchning rivojlanish darajasini quyidagi formula yordamida hisoblanadigan tezlik-kuch indeksi yordamida aniqlash mumkin: J=F max / t max, Bunda: J - tezlik-kuch indeksi; F max-berilgan harakatda ko‘rsatilgan kuchning maksimal ko‘rsatkichi; t max -maksimal kuchga erishish vaqti. Kuchni birdaniga namoyon etish mumkin emas. Maksimal kuchni ko‘rsatish uchun mushaklarga vaqt kerak. Aniqlanganidek, taxminan harakat boshlanishidan 0,3 soniya o‘tgandan so‘ng mushak maksimum 90% ga teng kuchni namoyon etadi. Shu bilan birga sportda 0,3 soniyadan kamroq vaqtda bajaradigan harakatlar ko‘p. Masalan, eng kuchli sprinterlarda yugurish oldidagi itarilishga 100-60 ms, uzunlikka sakrashda 150 ms «fosbyuri-flop» usulida balandlikka sakrashda 180 ms, chang‘i tramplinida 200-180 ms, nayzani otishda taxminan 150 ms. Bu hollarda inson maksimal kuchni ko‘rsatishga ulgurmaydi. Shuning uchun kuch qobiliyatlarini yetakchi omili namoyon bo‘layotgan kuchning kattaligi emas, balki uning o‘sish tezligi, ya’ni kuch gradiyentidir. Sportchilarning malakasi oshgani sari nayzani otishdagi harakatlarda, yadroni itqitishda, yugurishda, sakrashdagi itarilishlarga sarf etiladigan vaqt kamayishi bunga isbot bo‘la oladi. Shunday qilib, tezlik-kuch mashqlarida maksimal kuchning oshishi natijani yaxshilashga olib kelmasligi mumkin. Demak, kuch ko‘rsatkichlari past, lekin yuqori gradiyent ko‘rsatkichlariga ega bo‘lgan sportchilar, kattaroq kuch imkoniyatlariga ega bo‘lgan raqibini yutishi mumkin. Reaktiv kuch qobiliyati 22

Zamonaviy tadqiqotlar natijasida kuch qobiliyatlarining yana bir namoyon bo‘lishi kuzatiladi va mushaklarning qayishqoq deformatsiya energiyasini to‘plash hamda qo‘llash qobiliyati “reaktiv qobiliyat” deb nomlanadi. Bu qobiliyat mushaklarning intensiv mexanik cho‘zilishidan keyin, ya’ni ularning dinamik yuklamasi maksimal rivojlanayotgan sharoitlarda ko‘nuvchi ishdan yenguvchiga tez o‘tishdagi kuchli harakat paydo bo‘lishi bilan tavsiflanadi. Dastlabki cho‘zilish mushaklarning qayishqoq deformatsiyasini keltirib chiqaradi va ularda ma’lum kuchlanish potensialini (nometabolik energiya) to‘plashni ta’minlaydi. Aniqlanganidek, amortizatsiya bosqichida mushaklar cho‘zilishi qancha keskin bo‘lsa, mushaklar ko‘nuvchi ishlashdan yenguvchi ishlashga shuncha tez o‘tadi, ularning qisqarish kuchi va tezligi ham shuncha yuqori bo‘ladi. Mushaklarning keyingi qayishqoq energiyasini saqlab qolish uchun, yugurishda, sakrashda va boshqa harakatlarda yuqori tejamkorlik natijasini ta’minlaydi. Masalan, voleybolchilarda ko‘nuvchi ishdan yenguvchiga o‘tish vaqti sakrash darajasi bilan keskin bog‘liq. Ijtimoiy tarbiya amaliyotida insonning mutloq va nisbiy mushak kuchini ham farqlaydilar. Jismoniy mashqlarning ko‘p qismiga esa mutloq kuch emas, nisbiy kuch ko‘rsatkichlari muhimrokdir. Kuch qobiliyatlarining rivojlanishi va namoyon bo‘lishi ko‘p omillarga bog‘liq. Eng avvalo, ularga mushaklar jismoniy ko‘ndalangining kattaligi ta’sir etadi. U qancha qalin bo‘lsa, shuncha boshqa teng sharoitlarda mushaklar harakatini rivojlantirish mumkin. Mushaklarning ishchi gipertrofiyasida mushak tolalari miofibrillari soni va hajmi kupayadi, shuningdek, sarkoplazmatik oqsillar konsentratsiyasi oshadi. Bunda mushaklarning tashqi hajmi kam mikdorda kattalashishi mumkin, chunki birinchidan, zichligi kattalashadi, ikkinchidan, mashq qilinayotgan mushaklar ustidagi teri yog‘ining qatlami kamayadi. Inson kuchi mushak tolalarining tarkibiga bog‘liq. «Sust» va «tez» mushak tolalari bir-biri bilan farqlanadi. «Sust» mushak kuchayishi tez tolalarga nisbatan 23

uch barobar kamroq tezlik bilan kuchni rivojlantiradi. «Tez» mushak kuchayishi asosan, tez va kuchli qisqarishlarni amalga oshiradi. Katta og‘irlik va kam takrorlashlar soni bilan bajariladigan quvvat mashqlari «tez» mushak tolalarini safarbar qiladi. Kam og‘irlik va ko‘p sonli takrorlashlar bilan bajariladigan mashg‘ulotlar esa ham «tez», ham «sust» tolalarni faollashtiradi. Jismning turli tolalarida «sust» va «tez» tolalarning foizi bir xil emas va har xil insonlarda keskin fark qiladi. Demak, irsiy nuqtai nazardan ularning kuvvat ishiga nisbatan har xil imkoniyatlari mavjud. Mushak qisqarishlariga ularning egiluvchanlik xususiyatlari, yopishqoqligi, anatomik tuzilishi, mushak tolalarining tuzilishi va kimyoviy tarkibi ta’sir etadi. Sanab o‘tilgan omillar mushak ichidagi muvofiqlashni tavsiflaydi. Shu bilan birga kuch qobiliyatlarini namoyish etishda mushaklar ishida qarama-qarshi yo‘nalishlardagi harakatni amalga oshiradigan sinegist va antogonistlarning muvofiqlashuvi ham ta’sir etadi. Kuch qobiliyatlarining namoyon bo‘lishi mushak ishini quvvat bilan ta’minlash samaradorligiga bogliq. Bunda anaerob resintez ATF tezligi va kuchliligi, kreatinfosfat miqdori darajasi, mushak ichidagi fermentlar faolligi xamda, qondagi gemoglobin miqdori va mushak to‘qimasining imkoniyatlarida muhim rol o‘ynaydi. Kuch dastlabki badan qizdirish va MAT (markaziy asab tizimi) ning qo‘zg‘alishini optimal darajada ko‘tarish ta’sirida ko‘payadi va aksincha, me’yordan ortiq ko‘zg‘alish va charchash mushaklar maksimal kuchini kamaytirish mumkin. Kuch imkoniyatlari shug‘ullanayotganlarning yoshi va jinsi shuningdek, yashash tartibi, harakat faolligining xususiyati, tashqi muhit sharoitlariga bog‘liq. Kuch ko‘rsatkichlarining eng yuqori tabiiy o‘sishi o‘smirlarda 13-14 va 16- 18 yoshda, qiz bolalarda 10-11 va 16-17 yoshlarda kuzatiladi. Eng yuqori sur’at tana va oyoqlarni eguvchi yirik mushaklarning kuch ko‘rsatkichlari ko‘tariladi. Kuchning nisbiy ko‘rsatkichlari esa 9-11 va 16-17 yoshdagi bolalarda bir maromda ko‘tarilib boradi. O‘g‘il bolalarda kuch 24

ko‘rsatkichlari barcha yosh guruhlarida qiz bolalarga nisbatan yuqori. Kuch rivojlanishining individual sur’atlari balog‘atga yetish muddatiga bog‘liq. Bularning hammasini tayyorgarlik usuliyatida inobatga olish zarur 3.2. Kuch qobiliyatlarining rivojlanishi usuliyati. Kuch qobiliyatlarini rivojlantirish vositalari. Kuch qobiliyatlarini rivojlatirishda qarshiligi yuqori bo‘lgan mashqlardan foydalaniladi. Qarshilik mohiyatiga nisbatan ular uch guruhga ajratiladi: 1. Tashqi qarshilik bilan bog‘liq bo‘lgan mashqlar. 2. O‘z tana og‘irligini yengish bilan bog‘liq bo‘lgan mashqlar. 3. Izometrik mashqlar. Tashqi qarshilik bilan bog‘liq bo‘lgan mashqlarga quyidagilar kiradi: og‘irliklar bilan amalga oshiriladigan mashqlar (shtanga, gantel, to‘ldirilma koptoklar, qadoqtoshlar), shu jumladan trenajyorlar ham. Bu mashqlar universalligi va tanlanishi bilan qulay; qayishqoq jismlar qarshiligi bilan bajariladigan mashqlar (rezina amortizatorlari, jgutlar, espanderlar, blok qurilmalari va h.k.) tashqi muhit qarshiligini yengish mashqlari (toqqa yugurib chiqish, qumda, qorda, suvda, shamolga qarshi yugurish va h.k.) Tashqi qarshilik mashqlari kuchni rivojlantirishning eng samarali vositalaridan biridir. Ularni tanlab, yuklamani to‘g‘ri aniqlansa, barcha mushak guruhlarini va mushaklarni rivojlantirishi mumkin. Izometrik mashqlar ishlab turgan mushaklar harakat og‘irliklarining maksimal sonini birdaniga kuchaytirish imkoniyatiga ega. Ular quyidagilarga bo‘linadi: mushaklarning sust harakatidagi mashqlar (qo‘llarda, yelkalarda, belda og‘irlikni ushlab turish) ; ma’lum vaqt davomida va ma’lum holatda mushaklarning faol kuchayishidagi mashqlar (yarim bukilgan oyoqlarni to‘g‘rilash.) Nafasni to‘xtatib bajariladigan bunday mashqlar organizmni kislorod bo‘lmagan juda qiyin sharoitlarda ishlashga o‘rgatadi. Izometrik mashqlar bilan 25

o‘tkaziladigan mashg‘ulotlar kam vaqt talab etadi va ularni o‘tkazish uchun kerak bo‘lgan jihozlar juda sodda. Ular yordamida turli xil mushak guruhlariga ta’sir etish mumkin va qisqa vaqt ichida maxsus jihozlar yordamida muhim kuchlanish yaratish imkonini beradi. 1.3.2. Mushaklararo muvofiqlash va mushaklarning o‘zaro harakatini belgilovchi omillar Sportda faqat bitta mushakni ishlatib harakatlarni bajarish mumkin emas. Har qanday harakat masalasini yechish uchun ko‘p mushaklar yoki mushaklar guruhlari ishtirok etadi. Kuchning salohiyat bazasi asosan ko‘ndalang kesishgan mushak to‘qimalaridan, mushaklarning hajmidan, mushaklarning tuzilishidan va mushak ichidagi muvofiqlashlardan iborat bo‘ladi. Bu yana shuni bildiradiki, asab tizimi aniq harakat vazifalarini yechish uchun mushaklarni ishlatishga qaratiladi. Harakatdagi mushak va mushaklar guruhining bu o‘zaro faolligi mushaklararo muvofiqlash deb ataladi. U doim ma’lum bir harakat turi bilan bog‘liq bo‘lib, bir harakatdan ikkinchisiga o‘tmaydi. Antogonist mushaklar bir vaqtda ikkita qarama-qarshi yo‘nalishda faoliyat ko‘rsatadi. Sinergist mushaklar hamkorlikda ma’lum bir harakatni amalga oshiradi. Sinergist va antogonistlar o‘zaro faoliyat yuritadilar. Sakrovchanlik va kuchlilikda orqa bilan yotgan holda, qo‘l to‘g‘rilanadi va yuqori qarshilik yengiladi, shu bilan bir vaqtda impulslarda birga ishlayotgan tritseps va mushaklar birligining imkoniyatlaridagi harakatlar soni maksimal tezlashadi. Impulslar seriyasida va qisqarish boshlanganda blokirovka signali keladi, shuningdek, mushak to‘qimalari hech qanday boshqaruvsiz qisqarib boradi. Dvigatel birliklaridagi signal blokirovkalari harakatda antogonist birliklar bilan bog‘liq, shuning uchun kuch yo‘qotilmasdan, hech to‘siqlarsiz harakat bajariladi. Voleybolchining oddiy sakrashida mushaklar faolligining dastlabki portlovchanligi amalga oshadi, chunki sinergist mushak qisqaradi, antogonist mushak esa kuchsizlanadi. Bu qo‘l-oyoq harakatining tezlashuviga olib keladi. 26

Keyin tinch oraliq davr keladi. Bu davrda antagonist qisqarishi munosabati bilan qo‘l-oyoq harakati sekinlashadi. Harakat oxirida mushak-antagonistning kuchayishi bu harakatni to‘xtatishi kerak. Sinergist va antagonist ishidagi bu kelishuvchilik mushaklar cho‘zilishiga bog‘liq. Cho‘zilgan mushaklarning afzalligi shundaki, ular tinchlik holatida bir oz kuchlangan bo‘lib, (o‘z uzunligi muvofiqlashining taxminan 15%) bu dastlabki holatdan katta kuchini rivojlantirishga qodir bo‘ladi. Boshqa tomondan ular harakatlarni katta amplituda bilan amalga oshiradi. Bu esa tezlashuvning uzunroq yo‘lini va kuchning mavjud potensialini qo‘llash imkoniyatini beradi. Katta amplituda bilan harakatlarni yumshoqroq, egiluvchan va ravon amalga oshirish mumkin, chunki antogonistlar ularni kechroq tormozlashni boshlaydi. Harakatda qancha ko‘p mushaklar yoki mushaklar guruhi ishtirok etsa, harakat shuncha murakkablashadi, quvvat mashqlarini bajarish uchun mushaklararo muvofiqlash shuncha katta rol o‘ynaydi. Har xil sport turlarining mashg‘ulotlari amaliyotida murakkab texnik harakatlar alohida qismlarga (elementlarga) bo‘linadi. Bunday harakatning maqsadi quvvat mashg‘uloti orqali musobaqa faoliyatining amalga oshirishda bevosita ishtirok etgan mushak guruhlarini rivojlantirishdir. Bu mushak guruhlarini kuchaytirish maxsus mashqlar yordamida amalga oshiriladi. Mashqlari tuzilishi musobaqa mashqlar strukturasining bir qismigagina mos keladi. Murakkab bo‘lmagan maxsus mashqlar yordamida musobaqa faoliyatida ishtirok etayotgan mushaklarni qattiq kuchaytirish va shu orqali ularni samaraliroq rivojlantirish mumkin. Mushak guruhlari maxsus mashqlar yordamida yaxshi moslashadi va mustahkamlanib, shu sport turi uchun maxsus o‘qitish texnikalarini talab qiladi. Agar mushaklar yetarlicha yaxshi rivojlanmagan, uyg‘unligi buzilgan bo‘lsa, qiyinchiliklar paydo bo‘ladi. Masalan, yadro itqitish sportida maxsus mashqlar yordamida qo‘l va oyoqlarning mushak bukilish joylarida kuch ko‘paytiriladi, lekin gavda mushaklariga e’tibor berilmaydi. Bu esa mushaklar moslashuviga jiddiy buzilishiga olib keladi. 27

Agar mushaklar o‘rtasidagi moslashuv qo‘yilgan talablarni bajarmasa, mushaklarning boshlang‘ich sinergisti faoliyatsizligidan keyingi to‘satdan harakati bioelektrik kuchlarni yo‘qotadi, ya’ni kuchlarning tormozlanishi ertaroq ulansa, juda katta kuch yo‘qotishga to‘g‘ri keladi. Bulardan farq qilgan holda, mushaklar o‘rtasidagi moslashuv darajasi yuqori bo‘lishi uchun harakat silliq, bir xil me’yorda, aniq bajarilsa, kuchlar tejab kolinadi. Yana shuni aytish kerakki, mushaklar orasidagi o‘zaro harakat qoidaga ko‘ra, tekshirilgan harakatlarda yaxshilanadi. Kuchning yuqori potensial bazasini dastlabki shart-sharoitlar tashkil qiladi, lekin bunga, ya’ni harakatni butun kuchi bilan bajarishga ham ishonch yo‘q. Qachonki sportchi o‘zining potensial kuchini ma’lum maqsadlarda ishlatsa, mushaklar orasidagi moslashuv harakatga mos kelsagina tushunib yetadi. Sport bilan shug‘ullangan sportchining shug‘ullanmagan kishilardan farqi shundaki, uning nafaqat mushaklari ko‘p, balki, ular sportda yuqori natijalarni qo‘lga kiritishda o‘z potensial kuchlarini to‘g‘ri ishga soladilar, va yutuqlarga ega bo‘ladilar. 1. 3. 3 . Turli mushak guruhlarining kuchini rivojlantirish uchun mashqlar Taklif etilayotgan mashqlar katta mushak guruhlarini ishga tushiruvchi, ta’sir mashg‘ulotlari, alohida mushak va mushaklar guruxlari uchun mashg‘ulotlarni o‘z ichiga oladi. Gantellar, shtangalar, rezina va qo‘l ostidagi yasama predmetlar sport anjomi sifatida qo‘llanilishi mumkin. Bo‘yin mushaklari uchun mashq lar : boshni oldinga qilgan holda tayanib, kaftlarni bilan polga tiralib, bo‘yinni oldga-orqaga va yon tomonlarga bukish. Kurash ko‘prigida turib bo‘yinni oldga- orqaga bukish. devorga bosh bilan tayanib turgan holda bo‘yinni oldga-orqaga va yon tomonlarga bukish. Boshni erkin tutib chalqancha yotgan holda, peshonaga og‘irliklar qo‘yib bo‘yinni yon tomonlarga bukish. 28

boshni erkin tutib korin bilan yotgan holda boshga og‘irliklar qo‘yib yuqoriga va pastga ko‘tarib tushirish. Qul va yelka aylanasi uchun mashqlar: Umumiy ta’sir mashqlari . Qo‘llarni yuk bilan turli hollarda bukib- rostlash: ko‘krakdan, turib, yotib, o‘tirib va yonlama taxtada yotib. Bruslarda yotgan holda qo‘llarni bukib-to‘g‘rilash, zarur hollarda ko‘shimcha yuklar bilan. Yakkacho‘pda osilib tortilish. Arqonga oyoqlar yordamisiz ko‘tarilish. Panjalarni rivojlantirish uchun mash qlar . Tennis koptogini, qo‘l espanderini ko‘p martalab qisish. Qo‘l panjalarini bukish, to‘g‘rilash va og‘irliklar bilan tirsak bo‘g‘imida aylanma harakatlar qilish. Arqonda osilib turgan yukni aylanuvchi grifga o‘rash. O‘tirgan holatda qo‘llarda og‘irlik bilan panjalarni yuqoriga va pastga bukib to‘g‘rilash. Yotgan holda kaft bilan tayanchini panjalar tayanchiga almashtirish. Qo‘l bukuvchilarini rivojlantirish mash q lari. Turgan holatda og‘irliklarni pastdan va yuqoridan ushlab qo‘llarni bukib to‘g‘rilash. O‘tirgan yoki yotgan holatda gantellarni ko‘krakka yaqinlashtirib uzoqlashtirish. Turgan holatda gavdani oldga egib shtanga bilan qo‘llarni bukib to‘g‘rilash. Qo‘l rostlovchilarini rivojlantirish mash q lari. Ogirliklarni bosh orqasidan, tirsaklarni yuqorida tutgan holda ko‘tarib tushirish. Rezina tasmaning bir uchini oyoqlar bilan ushlab, tirsaklarni vertikal ushlagan holda, qo‘llar to‘g‘rilangungacha rezinani yuqoriga tortish. Del’tasimon mushaklarni rivojlantirish uchun mash q lar. To‘g‘rilangan qo‘llarda gantellarni ushlagan holda yelka sathigacha yuqoriga va yon tomonlarga ko‘tarish. O‘tirgan holatda, qo‘llarni bir oz bukib, ikki gantelni ko‘tarish. Ko‘krak mushaklarini rivojlantirish uchun mashg‘ulotlar. Yotgan holatda to‘g‘ri qo‘llarda gantel ushlab, ularni bir-biriga yaqinlashtirish va uzoqlashtirish. Mahkamlangan rezinaga yon bilan turgan holda, to‘g‘ri qo‘llar bilan uni ko‘krakkacha cho‘zish. Bel mushaklari uchun mashqlar. 29

Yelkalarda og‘irlik bilan egilish. Tovonlar bilan gimnastik devorga tiralgan holda og‘irlik bilan gavdani bukish. Og‘irliklarni (yadro, tosh, shtanga diski) boshdan oshirib irg‘itish. Rezina ning bir uchini oyoqlar bilan bosgan holda, boshqa uchini ushlab gavdani egish va rostlash. Qorin mushaklari uchun mashqlar. Yerda va yonlama taxtada yotgan holatda, qo‘llar bosh ortida, og‘irlik yoki va ularsiz gavdani ko‘tarish, xuddi shu amal yerda yoki yonlama taxtada yotgan holda. Oyoqlar iblan qimirlaydigan tayanchga ilingan holda gimnastik skameykada o‘tirib gavdani bukib to‘g‘rilash. Yotgan holatda oyoqlar bilan turli harakatlarni bajarish: yuqoriga-pastga, yon tomonlarga, aylana va h.k. Osilgan holatda oyoqlar bilan aylana harakatlar bajarish. Turgan holatda, oyoqlar yelka kengligida, gavda oldinga egilgan, qullar gantellar bilan ikki tomonga yozilgan - gavda burilishlarini bajarish, qo‘llarni chap va o‘ng oyoqlarning uchiga tekkizish. Gimnastik burchak holatini osilgan yoki tayangan holda saqlab turish. Oyoq mushaklari uchun mash q lar. Umumiy ta’sir mashqlari . Ko‘kraklar va yelkalarda og‘irliklar bilan o‘tirib turish. O‘tirgan holatdan og‘irlik bilan sakrab turish. Og‘irliklar bilan sakrash. sonni rostlovchi mushaklar uchun mashqlar. Bir oyoq bilan oldinga qadam tashlab, yelkalarda og‘irlik bilan o‘tirib turish, orqadagi oyoq tizzada bir oz bukilgan. Bir oyokda o‘tirib turish. Sonni bukuvchi mushaklar uchun mashqlar . Qoringa yotgan holda sherikning qarshiligini yenggan holda oyoqlarni bukish. Mahkamlangan rezinani oyoqlar bilan cho‘zish. 1. 3. 4 . Kuch , tezlik-kuch , reaktiv kuch q obiliyatlarini rivojlantirish usullari Kuch qobiliyatlarining yo‘naltirilgan rivojlanishi faqat mushaklar maksimal taranglashgandagina yuz beradi. Shuning uchun kuch tayyorgarligi usuliyatining asosiy muammosi, mashg‘ulotlar jarayonida mushaklar kuchlanishining eng 30

yuqori darajasini ta’minlashdir. Usuliy jihatdan maksimal kuchlanishlar hosil qilishning turli yo‘llari bor: o‘ta og‘ir yuklarni bir necha marta ko‘tarish, katta bo‘lmagan og‘irlikdagi yuklarni ko‘p martalab ko‘tarish; mushaklar doimiy cho‘zilgan holda tashqi qarshiliklarni yengish va h.k. Keltirilgan mushak kuchlanishlarini hosil qilishning quyidagi usullari mavjud: 1. Maksimal urinishlar usuli; 2. Chegaraviy bo‘lmagan urinishlar usuli; Izometrik urinishlar usuli; Izokinetik urinishlar usuli; Dinamik urinishlar usuli; «Jadal» usul. Ta’kidlab o‘tish kerakki, usullarning bunday nomlanishi kuch mashg‘ulotlari nazariyasi va amaliyotida keng tarqalgan. Ularning yaxshi tomoni qisqaligida. Lekin ilmiy nuqtai nazardan kuchni rivojlantirish usullarini bunday nomlash juda ham to‘g‘ri emas, chunki masalan, maksimal izotermik va izokinetik urinishlar usullari, qaytarma mashqlar sinfiga ham kiradi. Mushaklarning dinamik qisqarishi nafaqat dinamik urinishlar usuliga, balki boshqa ko‘plab usullar uchun ham xosdir. Maksimal urinishlar usuli. Mazkur usul mashg‘ulotlarni submaksimal, maksimal va o‘ta maksimal og‘irliklar bilan o‘tkazishga asoslangan. Har bir mashq bir necha marta takrorlanadi. Bir urinishda chegaraviy va o‘ta yuqori qarshilikni yenggan, ya’ni og‘irlik 100% va undan ko‘p bo‘lgan holda mashqlarni takrorlashlar soni 1-2 ko‘pi bilan 3 marta bo‘lishi mumkin. Urinishlar soni 2-3, urinishdagi qaytarishlar orasida dam olish 3-4 daq., urinishlar orasida 2 dan 5 daq. gacha. Chegaraga yaqin qarshiliklar bilan mashqlarni bajarishda (maksimaldan 90- 95% og‘irlik bilan) bir urinishdagi harakatlar qaytarilishi soni 5-6, urinishlar soni 2-5, mashqlarni qaytarish orasidagi dam olish vaqti 4-6 daq. Va urinishlar orasida 2-5 daq. Harakatlar sur’ati – erkin, tezlik – eng kamdan maksimalgacha. Amaliyotda bu usulning turli yo‘llari bor, ularning asosida og‘irliklarni oshirishning turli usullari yotadi. 31

Nazarda tutish kerakki, chegaraviy yuklamalar harakatlar texnikasini nazorat qilishni qiyinlashtiradi, jarohat olish va ko‘p shug‘ullanib yuborish xavfini kuchaytiradi ayniqsa, bolalarda va boshlovchilarda. Shuning uchun u oliy malakali sportchilarning mashg‘ulotlarida asosiy, lekin yagona bo‘lmagan usuldir. U haftasiga 2-3 marta qo‘llaniladi. Katta vaznlar, ba’zi hollarda 7-14 kunda bir marta ishlatiladi. 100% dan ortiq yuklar bilan mashqlar sheriklar yordamida yoki maxsus moslamalarni qo‘llash yo‘li bilan o‘tkaziladi. 16 yoshgacha bo‘lgan bolalarga bunday usulni qo‘llash tavsiya etilmaydi. Qaytarma maksimal urinishlar usuli maksimal dinamik kuchni mushaklar hajmini sezilarli ko‘paytirmasdan oshirish uchun asosiy hisoblanadi. Uni qo‘llash uchun sportchi oldindan tayyorgarlik ko‘rgan bo‘lishi lozim. Ushbu usul o‘smirlarning kuch darajasini baholash uchun o‘tkaziladigan nazorat sinovlari asosida yotishi mumkin. Nazorat uchun mashqlar, masalan, poldan shtangani tortish; gorizontal yotgan holda shtanga ko‘tarish; yelkada shtanga bilan o‘tirib- turish. Takroriy chegaraviy bo‘lmagan urinishlar usuli. Ma’nosi – chegaraviy bo‘lmagan tashqi qarshilikni to qattiq charchaguncha yoki «oxirigacha» takrorlash. Har bir yondashuvda mashqlar tanaffussiz bajariladi. Bir mashg‘ulotda 2-6 seriya bajariladi. Bir seriyada 2-4 yondashuv. Mashg‘ulotlar orasidagi tanaffus 2-8 daq., seriyalar orasidagi 3-5 daq. Mashg‘ulotlar davomida tashqi qarshiliklar kattaligi maksimaldan 40-80% ni tashkil qiladi. Harakatlar tezligi katta emas. Katta og‘irlik bilan qaytarishlar soni kam bo‘lganda, asosan maksimal kuch rivojlanadi yoki bir vaqtning o‘zida kuchning ko‘payishi va mushaklar hajmining ortishi yuz beradi. Va, aksincha, qaytarishlar soni ko‘p bo‘lib, og‘irlik miqdori kam bo‘lganda asosan, chidamlilik sifati ortib boradi. Bu usulni qo‘llaganda mashg‘ulot samarasiga mashqlarni takrorlashning har bir seriyasi yakunida erishiladi. So‘nggi takrorlashlarda ishlayotgan harakat birliklari miqdori maksimumgacha yetadi, ularning sinxronligi kuzatiladi, fiziologik jarayon xuddi katta qarshiliklarni yengayotganday bo‘ladi. 32

«Oxirigacha» usulining uchta asosiy yo‘li mavjud: 1. Mashqlar bir mashg‘ulotda «oxirigacha» bajariladi, yondashuvlar soni ham «oxirigacha» emas. 2. Bir necha urinishlarda mashqlar «oxirigacha» bajariladi, yondashuvlar soni «oxirigacha» emas. 3. Mashqlar har bir urinishda «oxirigacha» bajariladi, yondashuvlar soni «oxirigacha». «Oxirigacha» usulida ishlash energetik jihatdan kam unumli bo‘lsada, amaliyotda keng qo‘llaniladi. U harakatlar texnikasini yaxshiroq nazorat qilish, jarohatlardan saqlanish, mushaklar gipertrofiyasiga ko‘maklashish imkonini beradi. Va nihoyat, bu usul – boshlovchilarni tayyorlash uchun yagona bo‘lgan usul, chunki kuchning rivojlanishi qarshilik kattaligiga bog‘liq emas. Uni hal qiluvchi rolni kuch kattaligi o‘ynagan, namoyon bo‘lish tezligi esa katta ahamiyatga ega bo‘lmagan hollarda qo‘llash maqsadga muvofiq. Izotermik urinishlar usuli. Qisqa muddatli maksimal kuchlanishlarni bajarish bilan ifodalanadi. Izotermik kuchlanishlar davomiyligi odatda 5-10 s. Kuchlanish kattaligi maksimumdan 40-50% bo‘lishi mumkin va statistik kuch majmualari, turli mushak guruhlari kuchini rivojlantirishga yo‘naltirilgan 5-10 mashqdan iborat bo‘lishi kerak. Har bir mashq 3-5 marta, 30-60 s tanaffus bilan bajariladi. Navbatdagi mashqlarni bajarishdan oldin dam olish 1-3 daq. Izotermik mashqlarni mashg‘ulotga haftasiga 4 martagacha qo‘shish mumkin, ularga 10-15 daq. ajratilsa kifoya. Majmuaviy mashqlar o‘zgarmagan holda tahminan 4-6 xafta qo‘llanilishi mumkin, so‘ngra u ba’zi boshlang‘ich holatlarning o‘zgarishi hisobiga yangilanadi. Izotermik mashqlarni bajarishda tana holatini yoki bo‘g‘imlarning burchak kattaligi jiddiy ahamiyatga ega. Yelka oldi bukuvchilarining bo‘g‘imlarining katta burchagida mashg‘ulot kuch o‘sishini kam ta’minlaydi, lekin mashq qilinmayotgan bo‘g‘imlarga yaxshi ta’sir ko‘rsatadi. Izotermik kuchlanish bo‘g‘im burchagi 90° da, 120° va 150° ga nisbatan, gavdani eguvchilarning o‘sishiga katta ta’sir ko‘rsatadi. 33

Izokinetik urinishlar usuli. Bu usulning o‘ziga xosligi u qo‘llanilganda tashqi qarshilik kattaligi emas, harakatning doimiy tezligi kattaligi berilishidadir. Mashqlar maxsus trenajerlarda bajariladi, ular turli tezliklarda harakat qilishga imkon beradi. Masalan, krol yoki brass bilan suzishda qulochlab eshishning butun amplitudasi bo‘yicha. Bu mushaklarning butun harakat davomida oqilona yuklama bilan ishlashiga imkon beradi. Izokinetik usulda zamonaviy trenajerlarda bajariladigan kuch mashqlari bo‘g‘imlarning harakat tezligini 1 sekundda 0 dan 200 tagacha o‘zgartirish imkonini beradi. Shuning uchun bu usul kuch qobiliyatlarining har xil turlarini - «sust», «tez», «portlovchan» kuchini rivojlantirish uchun ishlatiladi. Usul suzish, yengil atletika, sport o‘yinlarida – oyoq va qo‘llar bilan zarbalar, koptok irg‘itish va shu kabilarda kuch tayyorgarligi jarayonida keng qo‘llaniladi.Mazkur usuldan foydalanilganda badan qizdirish mashqlari shart emas va shu bilan og‘irliklar yordamidagi mashg‘ulotlardan farqlanadi. Mashqlarni bajarish vaqtida odam o‘zining natijalarini monitor yoki boshka vosita orqali ko‘rib turadi, shu asnoda o‘zi bilan o‘zi boshqa shaxslar bilan bellashishi mumkin. Dinamik urinish usuli. Maksimal tezlik yoki sur’atda katta bo‘lmagan og‘irliklar bilan (30% gacha) mashqlar bajariladi, U tezlik-kuch qobiliyatlarini – «portlovchan» kuchini rivojlantirish uchun qo‘llanadi. Bir yondashuvda takrorlashlar soni 15-25 marta. Mashqlar 3-6 seriya bilan bajariladi, ular orasidagi tanaffus 5-8 daq. Og‘irlik vazni shunday bo‘lishi kerakki u harakat texnikasining buzilishiga sabab bo‘lmasin va harakatni bajarish vaqtida tezlikni pasaytirmasin. Masalan, voleybolchilarda zarba kuchini rivojlantirish uchun 2 kg li meditsinbol ko‘llanilganda, eng yaxshi natijalar ko‘rsatiladi. «Jadal» usul mushak guruhlarini pastga tushayotgan yukdan yoki tana og‘irligining kinetik energiyasidan foydalangan holda jadal rag‘batlantirishga asoslangan. 34

Bu usul asosan turli mushak guruhlarining «amortizatsiya» va portlovchan» kuchini rivojlantirish uchun ham qo‘llaniladi. Misol tariqasida oyoqlarning «portlovchan» kuchini rivojlantirish uchun chuqurga sakrab tushish va sakrab chiqish mashqini keltirish mumkin. Amortizatsiya va undan keyingi yerdan itarilish xuddi bir butunday bajarilishi kerak. Quyidagi usuliyat bilan o‘tkaziladigan bunday mashqning katta samaradorligi tasdiqlangan. Mashq 70-80 sm balandlikdan bir oz bukilgan tizzalar bilan «qo‘nish» va tez, katta kuch bilan yuqoriga sakrashdan iborat. Sakrashlar seriyali bajariladi 2-3 seriya, har birida 8-10 ta sakrash. Seriyalar orasida dam olish vaqti 3-5 daq. Mashg‘ulot ko‘pi bilan haftasiga ikki marta o‘tkaziladi. Qo‘shimcha og‘irlik sifatida shaxsiy vazn ishlatiladi. Amortizatsiyadan sakrashga o‘tish juda tez bo‘lishi kerak, tanaffus mashg‘ulot samarasini kamaytiradi. «Jadal» usulni qo‘llash bu hollarda maxsus tayyorgarlikni qiladi, jumladan, ko‘p hajmda shtanga bilan sakrash. Katta bo‘lmagan balandlikdan boshlash kerak va astalik bilan zarur balandlikkacha ko‘tariladi. Masalan, gimnastlar uchun chuqurlikka 50-60 sm dan sakrash, tepalikka (matlar uyumi) sakrab chiqish yoki plankadan dumalab o‘tish samaralidir. Yuguruvchilar uchun sakrash balandligi 0,75 -1, 1-1,5 m. Sakrash uchun quyidagi miqdorlar oqilona hisoblanadi: 10 martadan 4 seriya – yaxshi tayyorgarlik ko‘rgan sportchilar uchun va 2-3 seriyada 6-8 martadan – kamroq tayyorgarlik ko‘rganlar uchun. Seriyalar orasidagi dam olish 6-8 daq. davomida yengil yugurish va bo‘shashish uchun mashqlar bajariladi. Og‘irliklar bilan «jadal» usulda mashqlarni bajarishda quyidagi qoidalarga rioya qilish zarur: ularni mushaklarni qizdiruvchi maxsus mashqlardan keyin qo‘llash mumkin; «jadal» harakatlar miqdori seriyada 5-8 marta takrorlashdan ortmasligi lozim; 35

«jadal» ta’sir kattaligi yuk vazni va ishchi amplituda kattaligi bilan ifodalanadi. Har bir holda bu ko‘rsatkichlar jismoniy tayyorgarlik darajasiga bog‘liq holda aniqlanadi; tananing boshlang‘ich holati mashg‘ulotda rivojlantirilayotgan ishchi kuchlanishning holatiga mos ravishda tanlanadi. 36

II BOB. YOSH VOLEYBOLCHILARDA SAKROVCHANLIK QOBILIYATINI HARAKATLI O’YINLAR VOSITASIDA RIVOJLANTIRISH USLUBIYATI 2.1. Yosh sportchilarda jismoniy sifatlarni rivojlantirishda harakatli o’yinlardan foydalanish tajribasini savolnoma asosida o’rganish Yosh sportchilarni tayyorlash ko’p bosqichli murakkab pedagogik jarayon bo’lib, mashg’ulotlarni ilmiy asosda tashkil qilishni taqozo etadi. Mashg’ulotlarda ko’llaniladigan jismoniy va texnik-taktik mashqlar hajmi va shiddati shug’ullanuvchi bolalarning yoshi, jismoniy va funktsional imkoniyatlariga moslab rejalashtirilishi va qo’llanilishi muhim. Ushbu mashqlar hajmi, shiddati, qaytarilishi va davom etish vaqti biologik qonuniyatlarga asoslanishi lozim. Agar mashqlar yuklamasi bolaning imkoniyatidan o’ta yuqori bo’lsa, bunday yuklama shu bolaning organizmiga salbiy ta`sir etishi mumkin. Aksincha, yuklama imkoniyatdan kam bo’lsa shakllanish jarayoni sustlashishi muqarrar. Ayrim murabbiylar qisqa muddat ichida jismoniy sifatlarni rivojlantirishni jadallashtirish, tezroq malakali sportchi tayyorlash maqsadida maxsus va ixtisoslashgan mashqlarni zo’rma-zo’raki qo’llaydilar. To’g’ri, ayrim hollarda, ya`ni agar bolaning nasliy va iidividual jismoniy imkoniyatlari serzahira bo’lsa, bunday bola tez orada yaxshi sportchi bo’lib etishishi mumkin. Ammo, aksariyat hollarda bunday katta yuklamali mashg’ulotlar bolaning tez charchashi, zo’riqishi, hatto uning kasallanishiga olib kelishi mumkin. Sport amaliyotida shunday holatlar ham uchraydiki, bir-biriga o’xshash muntazam beriladigan mashqlar sport bilan endi shug’ullanishni boshlagan bolada qiziqishni so’ndiradi, unda sportga bo’lgan ixlos yo’qoladi, pirovardida u sport bilan shug’ullanmay qo’yadi. Shuning uchun yosh sportchilarni tayyorlashda, ayniqsa dastlabki o’rgatash bosqichida jismoniy sifatlarni rivojlantirish, texnik-taktik mahoratni shakllantira borish uchun harakatli o’yinlardan foydalanish juda foydali va o’ta muhimdir. 37

2 -jadval. Yosh sportchilarni tayyorlashda harakatli o’yinlardan (HO’) foydalanish darajasini aniqlash bo’yicha o’tkazilgan savolnoma natijalari, n= 30 T/r Savollar Ha Yo’q Qism an 1. O’quvchilarni sport to’garagiga tanlab olishda HO’ dan foydalanasizmi? 6 20 4 2. Mashg’ulotlar davomida jismoniy sifatlarni rivojlantirish maqsadida HO’ dan foydalanasizmi? 14 16 0 3. Sakrovchanlik sifatlarini rivojlantirishda HO’ dan foydalanasizmi? 8 7 15 4. Mashg’ulotning tayyorgarlik qismida HO’ ni qo’llaysizmi? 11 13 6 5. Mashg’ulotning asosiy qismida HO’ ni qo’llaysizmi? 3 18 9 6. Mashg’ulotning yakuniy qismida HO’ ni qo’llaysizmi? 7 21 1 7. Sport tayyorgarligini oshirishda harakatli o’yinlar foydalanasizmi? 13 9 8 Hozirgi kun sport amaliyotida yosh sportchilarni tayyorlash jarayoni qanchalik o’z tarkibiga harakatli o’yinlarni kiritganligini o’rganish uchun biz murabbiylar o’rtasida so’rovnoma o’tkazdik. Savolnoma natijalari 1 -jadvalda aks ettirilgan. Jadvaldan ko’rinib turibdiki, savolnomada ishtirok etgan 30 nafar murabbiylardan 6 tasi (20%) 1 savolga (o’quvchilarni sport to’garagiga tanlab olishda harakatli o’yinlardan foydalanasizmi?) «Ha» deb javob berishgan bo’lsa, 20 tasi (66,7%) «Yo’q» deb, 4 tasi (13,3%) esa «Qisman» deb javob berdi. Ushbu natijalar shuni ko’rsatadiki, tanlov jarayonida aksariyat murabbiylar harakatli o’yinlardan umuman foydalanmas ekanlar. Ma`lumki, har bir sport turiga 38

xos harakatli o’yinlar mavjud bo’lib, ulardan tanlov jarayonida foydalanish bolaning shu sport turiga xos harakat qobiliyatlarini aniqlashga yordam beradi. Muhimi shundaki, harakatli o’yinlar davomida muayyan harakat vazifasini hal etish ixtiyoriy ravishda mustaqil qaror qabul qilish asosida amalga oshiriladi. Shu harakatni ijro etishda bolaga berilgan erkinlik imkoniyati undagi qobiliyatlarni namoyon etilishiga qulay vaziyat tug’diradi. 2-savolga (mashg’ulotlar davomida jismoniy sifatlarni rivojlantirish maqsadida harakatli o’yinlardan foydalanasizmi?) 14 ta murabbiy (46,7%) «Ha» va 16 ta (53,3%) «Yo’q» deb javob berdilar. «Qisman» degan javob qayd etilmadi. Demak, savolnomada ishtirok etgan murabbiylarning deyarli teng yarmi «Ha» va «Yo’q» deb javob berganliklari ularning ikki toifaga mansub pedagogik yondoshuv asosida mashg’ulot o’tkazishlaridan darak beradi. Birinchilari – jismoniy sifatlarni rivojlantirish uchun harakatli o’yinlardan foydalanishsa, ikkinchilari bu imkoniyatdan foydalanmay mashg’ulotlarda faqat standart va an`anaviy jismoniy mashqlardan foydalanadi deb xulosa qilish mumkin. Binobarin, ikkinchi guruh murabbiylari harakatli o’yinlarning o’ta muhim amaliy ahamiyatiga e`tibor qilmaydilar yoki ehtimol, harakatli o’yinlarni jismoniy sifatlarni rivojlantirishda samarali vosita deb bilmaydilar. 3-savolga berilgan javoblar ham yuqorida qayd etilgan ko’rinishda, lekin kamroq foizda kuzatildi (jadvalga qarang). Bu savolga «qisman» deb javob berganlar soni ko’proq bo’lib, 50% ni tashkil etdi. 4, 5, 6-savollar tayyorlov mashg’ulotlarini o’tkazish, o’rgatish va sportchilarni murabbiylarning jarayoniga bevosita aloqador bo’lib, faoliyatida va xususan kasbiy-pedagogik mashg’ulotlar samaradorligini oshirishda muhim rol o’ynaydi. Jumladan, respondent murabbiylar «Mashg’ulotning tayyorgarlik qismida harakatli o’yinlarni qo’llaysizmi?» degan savolga 36,7% «Ha», 43,3% «Yo’q» va 20% «Qisman» deb javob berishdi. Mashg’ulotning asosiy qismida faqat 3 tagina murabbiy harakatli o’yinlardan foydalanishlarini bildirdilar. Bu savolga 60% murabbiylar «Yo’q» va 30% - «Qisman» deb fikr bildirishdi. 39

Mashg’ulotning yakuniy qismida esa harakatli o’yinlardan foydalanadigan murabbiylar soni nisbatan ko’proq bo’ldi (43,4%) 30% murabbiylar - «Yo’q» degan javobni bildirdilar. 26,7% respondentlar mashg’ulotning yakuniy qismida harakatli o’yinlardan qisman foydalanar ekanlar. So’rovnoma davomida olingan natijalar va ularning qiyosiy qismida harakatli o’yinlar tahlili shuni ko’rsatadiki, aksariyat respondent murabbiylar yosh sportchilarni tayyorlashda, ayniqsa jismoniy sifatlarni rivojlantirishda asosan standart mohiyatga ega umumiy yoki maxsus jismoniy mashqlarga ko’proq etibor qaratar ekanlar. Bu borada harakatli o’yinlarga kulay vosita sifatida ikkinchi darajali o’rin berilishi kuzatildi. So’rovnomada ishtirok etgan respondent murabbiylar bilan o’tkazilgan suhbat davomida yana bir ahamiyatli narsa ma`lum bo’ldiki, ularning ko’pchiligi juda keng ommalashgan harakatli o’yinlar, ayniqsa milliy xalq harakatli o’yinlari haqida to’liq ma`lumotga ega emas ekanlar. Ayrim murabbiylar harakatli o’yinlarni shunchaki dam olish yoki bolalarda kayfiyat o’yg’otish vositasi xolos deb o’ylashlari jiddiy tashvishga soladi. Sport mahoratining progressiv shakllanishi va yuqori sport natijalariga erishishi masalasi jismoniy tayyorgarlik jarayonini ilmiy asosda tashkil qilish zarurligiga e`tibor qaratadi. Ushbu masala nafaqat ilmiy-nazariy jihatdan, balki, amaliy nuqtai nazardan ham mutaxassis-olim va murabbiylar tomonidan qayta- qayta isbot qilinib kelinmokda. Shu bilan bir qatorda jismoniy sifatlarni dastlabki tayyorgarlik bosqichidan boshlab rivojlantirish muammolariga etarli ahamiyat berilmaydi. Kuzatuvlar shuni ko’rsatdiki, joylarda faoliyat ko’rsatayotgan BO’SM larda jismoniy sifatlarni muvofiq sport turi xususiyatiga moslashtirib shakllantirish masalalari ko’r-ko’rona amalga oshiriladi. Shu sifatlarni rivojlantirishga mo’ljallangan mashqlarni yuzaki qo’llash hollari uchrab turadi. Boz ustiga mashg’ulotlarda qo’llaniladigan aksariyat jismoniy mashqlar standart, sterotip xususiyatga egaligi ko’zga tashlanadi. Berilayotgan mashqlar shug’ullanuvchilarning jismoniy va funktsional imkoniyatlarini har doim ham nazarda tutmagan bo’ladi. Bu borada, ayniqsa kuch sifatlarini (absolyut kuch, portlovchan kuch, kuch chidamkorligi) rivojlantirishda didaktik printsiplar va 40

yuklamalarni qo’llash qonuniyatlariga amal qilinmaydi. Jumladan, kuchni rivojlantirishda og’irliklar va trenajyorlar yordamida o’tkaziladigan mashg’ulotlarda yuklamalarni qo’llash yo me`yoridan ortib ketadi yoki meyor darajasiga etmaydi. Buning asosiy sabablaridan biri yosh murabbiylar mazkur sport turiga tanlov o’tkazishda shug’ullanuvchilarning jismoniy va funktsional tayyorgarligini baholovchi me`yoriy mashqlardan yuzaki foydalanadilar yoki to’garakka umuman tanlovsiz qabul qiladilar. Ikkinchi sababi, dastlabki va keyingi mashg’ulotlar jarayonida og’irliklar bilan yoki ularsiz kuchni rivojlantirishiga qaratilgan yuklamalar shug’ullanuvchilarning jismoniy va funktsional imkoniyatlariga taqqoslanmaydi. Boshqacha qilib aytganda yuklamalar va shug’ullanuvchilar imkoniyati muntazam nazoratda bo’lmaydi. Uchinchi sababi ushbu yosh murabbiylar o’z mashg’ ul otlarida aksariyat standart va ixtisoslashtirilgan og’irlik mashqlari me`yorini orttirib yuboradilar. Og’irliklar va zarba siz kuchni rivojlantirishga qaratilgan mashqlarni nostandart, o’yin yoki estafeta tarzida qo’llash uslubiyati deyarli pedagogik faoliyatida uchramaydi, uchrasa ham nazorat ostida joriy etilmaydi. Vaholanki, psixofiziologik jihatdan ma`lumki, aynan o’yin-estafeta tarzida beriladigan kuch mashqlari bolalarning zmotsional hissini uyg’otadi, kayfiyatini ko’ t aradi, ularning motivatsion tuyg’ularini faollashtiradi [ 18,19 ]. Natijada, bunday mashg’ulotlar yuklamasi organizmda charchash va zo’riqish alomatlarini muddatidan avval vujudga kelishiga to’sqinlik qiladi. Yuklamalar ta`siri ijobiy kechadi. Demak, murabbiylar o’z faoliyatida, ayniqsa yosh sportchilar jismoniy tayyorgarligini shakllantirishda yuklamalarni yuqorida qayd etilgan printsipda qo’llashlari lozim bo’ladi. 2.2. Yosh voleybolchilarda tezkor- sakrovchanlik sifatini harakatli o’yinlar yordamida o’stirish samaradorligi Zamonaviy voleybolda maxsus sakrovchanlik sifati o’ta muhim harakat qobiliyatlari tarkibiga mansub bo’lib, o’yin davomida yuz beradigan turli vaziyatlarda hal qiluvchi ahamiyatga egadir. Har xil yo’nalishlarda to’psiz va to’p 41

bilan ijro etiladigan harakatlarning tez, aniq va maqsadga muvofiq amalga oshirilishi o’yin yoki uning ayrim lahzalari taqdirini belgilab beradi. Ma`lumki, voleybolchilar sekin harakatlanganda ijro etiladigan o’yin malakasi texnikasi, koordinatsiyasi va aniqligi yuqori bo’ladi. Aksincha, tezkorlik darajasi ortgan sari sport mahoratining bunday ko’rsatkichlari o’z samaradorligini susaytira boshlaydi [8]. Bu borada V.I. Izaak (1974) tadqiqotlari kishi e`tiborini o’ziga tortadi (2- jadval). Chunonchi, jadvaldan ko’rinib turibdiki, har xil o’yin funktsiyasini ijro etuvchi gandbolchilar raqib qarshiligi bo’lmagan holda o’z o’yin zonalaridan dar v ozaga ko’p marta to’p yo’llashlari mumkin ekan, lekin bu harakat malakalarining samaradorliga juda kam ekanligi kuzatilgan. Agar ushbu o’yin malakalari raqib qarshiligida ijro etilsa to’pni darvozaga yo’llash hajmi ham, uni samaradorligi ham yanada susayib ketar ekan. Muallifning fikriga ko’ra to’pni darvozaga aniq yo’llash texnikasi aynan gandbol o’yiniga xos sakrovchanlik asosida shakllantirilishi ustivor ahamiyatga ega bo’lib, bunday mashqlarni raqib qarshiligida shakllantira borish jismoniy va texnik tayyorgarlikning muhim shartlaridan biridir. Turli holatlardan to’pni darvozaga yo’llash malakasini yosh gandbolchilar tomonidan o’zlashtirilishi o’yin va raqib qarshiligi vaziyatlarini modellashtirish asosida amalga oshirilishi o’rgatish samaradorligini ancha oshirishi mumkin ekan. 2-jadval Gandbol mashg’ulotlarida to’pni darvozaga yo’llash malakalarining hajmi va sifati (V.I.Izaak bo’yicha, 1974) To’pni yo’naltirish sharti O’yinchilarning funktsiyalari bo’yicha joylashishi 2-chiziqning markaziy o’yinchisi 2- chiziqning qanot o’yinchisi 1- chiziqning qanot o’yinchisi 1-chiziqning markaziy o’yinchisi Raqib qarshiligisiz o’z 40 40 38 2642

joyidan 12,4 13,7 8,5 6,8 Raqib qarshiligida o’z joyidan 30 27,3 30 28,1 25 32,1 30 27,9 Raqib qarshiligisiz turli joylardan 22 18,7 22 20,4 27 24,3 34 21,6 Raqib qarshiligida turli joylardan 8 41,6 8 31,8 10 35,1 10 43,7 Izoh: mahrajda - to’pni darvozaga yo’llash foizi; nisbatda - samaradorlik foizi Malakaviy ish mavzusi yuzasidan o’tkazilgan pedagogik tajriba natijalari voleybol bilan endi shug’ullanishni boshlagan yosh bolalarda maxsus sakrovchanlik sifati nafaqat talab darajasida emasligi, balki kuzatilgan ko’rsatkichlarni sport bilan shug’ullanmaydigan bolalar ko’rsatgachlaridan ham past ekanligini namoyon etdi (3-jadval). Jumladan, tik turgan holatdan 30 m ga yugurish ko’rsatkichlari pedagogik tajribadan oldin nazorat guruhida ham, tajriba guruhida ham talabga javob bermasligi ma`lum bo’ldi. Xususan nazorat guruhida bu ko’rsatkich 5,8 s, tajriba guruhida - 5,9 s ga teng bo’ldi. 3-jadval Yosh voleybolchilardan iborat nazorat (n) va tajriba (t) guruhlarida sakrovchanlik sifatini 1 oylik pedagogik tadqiqot davomida rivojlanishi N-n=10 T -n=10 Me`yoriy mashq Tajribadan oldin Tajribadan so’ng n t n t 3 0 m ga yugurish (s) 5,8±0,6 5,9±0,9 5,4±0,7 5,0±0,8 4x6 m ga yugurish 7,0±0,9 7,1±0,7 6,7±0,4 6,2±0,6 4x6 m ga mokisimon yugurish - nazorat guruhida - 7,0 s, tajriba guruhida 7,0 s ni tashkil etadi. 43

Pedagogik tajriba muddati tugaganidan so’ng amaldagi dastur asosida shug’ullangan nazorat guruhida 30 m ga yugurish 5,8 s dan 5,4 s gacha sakrovchanlik sifati yaxshilanadi. Tajriba turuhida bu ko’rsatkich 5,9 s dan 5,0 s gacha ijobiy tomonga o’zgardi. 4x6 m ga mokisimon yugurish birinchi guruhida - 7,0 s dan 6,7 s ga yaxshilangan bo’lsa, ikkinchi, tajriba guruhida ushbu ko’rsatkich 7;1 s dan 6,2 s ga o’zgardi. Demak, pedagogik tajriba davomida qo’lllanilgan sakrovchanlikka oid estafetali -o’yin mashqlari o’ta samarali qiymatga ega ekanligi isbotlandi. Shuni ham alohida e`tirof etish joizki, tajriba guruhiga mansub bolalarda nazorat guruhiga qaraganda nafaqat mokisimon yugurish texnikasi tez sur`atlar bilan shakllana bordi, balki ularda shu mashqni ijro etish koordinatsiyasi ham progressiv yo’nalishida o’zlashtirilayotganligi kuzatildi. Yuqorida qayd etilgan pedagogik tajriba natijalari, sinab ko’rilgan estafetali- o’yin mashqlari faqatgina sakrovchanlik sifatlarini samarali rivojlantirib qolmay, shu sifatlar asosida ijro etilishi kerak bo’lgan o’yin malakalarini ham unumli sayqal topishiga imkon yaratadi. Binobarin, jismoniy va texnik tayyorgarlikning chambarchas bog’liqligi hamda bu jarayonlarga oid mashqlar majmualarini dastlabki o’rgatish bosqichidan boshlab bir-biriga birikkan holda qo’llash texnologiyasi o’zining nazariy -ilmiy va amaliy-uslubiy jihatlardan qanchalik dolzarb zkanligi oshkor bo’ldi. Umuman olganda, yana shu narsani alohida ta`kidlash joizki, dastlabki tayyorgarlik guruhlarida shug’ullanayotgan bolalarning o’quv-mashg’ulot jarayonida pedagogik nazorat ishlarini olib borilishi, ular bajarayotgan xar bir mashqlarga adolatli baho berish shu bolalarda o’ta qiziquvchanlik, faollik fazilatlarini charhlar ekan, mashg’ulotlariga ijodiy va ma`suliyat bilan yondoshishlariga asos bo’lar ekan. 44

2 .3. Yosh voleybolchilarda tezlik-kuch sifatini harakatli o’yinlar orqali rivojlantirish samaradorligi Voleybol musobaqalarida barcha turdagi kuch sifatlari (umumiy va maxsus, mutloq va nisbiy, statik va dinamik, tezkor-portlovchi, kuch chidamliligi) hal qiluvchi ahamiyatiga ega bo’lishi isbotini talab qilmaydi. Shuning uchun o’quv- mashg’ulot jarayonida kuch va kuchlanish turlarini rivojlantirishga e`tibor qaratish malakali voleybolchilar tayyorlashning muhim shartlaridan biridir. Yosh voleybolchilarda har xil turdagi kuch sifatlarini o’rganish qayd etilgan ko’rsatkichlar malakali yosh sportchilar nisbatan sezilarli darajada sayoz ekanligini ko’rsatdi (4-jadval). Jumladan, ikki guruhdagi bolalarni qo’shib hisoblaganda ham ularning ko’rsatkichlari tadqiqot boshlanmasdan avval deyarli farq qilmadi. 4-jadval Yosh voleybolchilarda tezlik-kuch sifatining darajasi (18 kishi ). Kuch turlari Kuch ko’rsatkichlari XL Gavda kuchi, kg 54,2±2,7 Turnikda tortilish 5,3±1,2 Brusyada qo’llarni bukish-yozish 4,5±1,7 Gorizontal holatdan qo’llarni bukish-yozish (30 s) 8,1±1,3 Chunonchi, qo’l-qorin-bel mushaklari kuchi tekshiriluvchi bokschilarda 54,2±2,7 kg ni tashkil etdi. Ushbu ko’rsatkichni taqqoslash maqsadida shu narsa ravshan bo’ldiki, 15-16 yoshdagi dzyudochilarda bu ko’rsatkich 142-182 kg oralig’ida bo’lishi mumkin. 11-12 yoshga to’lgan malakali voleybolchilarda bu ko’rsatkich ancha yuqori darajada qayd etilgan [6, 7]. Turnikda tortilish testi bo’yicha baholanadigan – qo’llarni bukuvchi mushaklar kuchi 5,3±1,2 martaga teng bo’ldi. Qo’llarni yozuvchi mushaklar kuchi (brusyada qo’llarni bukish-yozish) tekshiruvdan o’tgan ko’rashchilarda 4,5±1,7 martani tashkil etdi. 45

Qo’llarga tayanib gorizontal holatda qo’llarni 30 soniya davomida bukish- yozish o’rtacha 8,1±1,3 martaga teng bo’lib, tekshiruvdan o’tkazilgan voleybolchilarda kuch chidamliligini etarli darajada shakllanmagan deb baholashga asos bo’ldi. Rejalashtirilgan pedagogik tadqiqot samarasini baholash maqsadida kuzatuv va tadqiqot guruhlariga mansub voleybolchilar ko’rsatkichlari alohida statistik tahlil qilindi (5, 6-jadval). 5-jadval Nazorat (kuzatuv) guruhi tarkibiga kiruvchi voleybolchilarda tezlik- kuch sifatining darajasi (n=10) Test mashqlari Ko’rsatkichlar, X±δ Gavda kuchi, kg 53,2±2,6 Turnikda tortilish 5,2±0,8 Brusyada qo’llarni bukish-yozish 4,8±0,5 Gorizontal holatdan qo’llarni bukish-yozish 8,2±1,4 5-jadvaldan ko’rinib turibdiki, kuzatuv guruhida kuchni tavsiflovchi barcha ko’rsatkichlar tadqiqot guruhida qayd etilgan ko’rsatkichlardan xiyolgina past bo’lsada, bir-biridan keskin farq qilmagan. Buning asosiy sabablaridan biri, fikrimizcha, voleybol bilan endigina shug’ulanishni boshlagan yosh bolalar o’z tayyorgarligi nuqtai nazaridan bir-biriga u yoki bu darajada o’xshash bo’lgan. Pedagogik tajriba guruhida ushbu ko’rsatkichlar biroz ustunlikka ega ekanligi ma`lum bo’ladi. Lekin bu ustunlik tadqiqotga jalb qilingan voleybolchilarning umumiy tayyorgarligi oz bo’lsada, yuqoriroq darajada deb xulosa qilishga asos bo’la olmaydi. Ehtimol, mazkur vaziyat pedagogik tadqiqot guruhiga mansub voleybolchilarni alohida e`tibor doirasida ekanligi ularning ruhiy emotsional holatini ijobiy pog’onaga biroz ko’tarilganligidir. Ma`lumki bolalarni maqtash, rag’batlantirish, boshqalardan ustun qilib ko’rsatish yoki ularni 46

o’zgalardan dono, aqlli, kuchli ekanligiga ishontirish ruhiyatga progressiv ta`sir etib, oxir oqibat funktsional jarayonlarni faollashtiradi. 6-jadval Pedagogik tajriba guruhi tarkibiga kiruvchi voleybolchilarda tezlik- kuch sifatining darajasi (n=10) Test mashqlari Ko’rsatkichlar X±& Qo’l-qorin-bel mushaklari kuchi, kg 53,9±1,9 Qo’llarni bukuvchi mushaklar kuchi (turnikda tortilish soni) 5,4±0,7 Qo’llarni yozuvchi mushaklar kuchi (brusyada qo’llarni bukish-yozish soni) 4,9±0,7 Gorizontal holatdan ularni bukish-yozish (30 s) 8,0±1,7 6-jadvalda qayd etilgan ko’rsatkichlarga ko’ra shuni ta`kidlash e`tiborliki, qo’llarni bukuvchi mushaklar kuchi (turnikda tortilish) qo’llarni yozuvchi mushaklar kuchidan (brusyada qo’llarni bukish-yozish) sezilarli darajada kam miqdorni tashkil etdi. Demak, qo’llarni bukuvchi mushaklar nisbatan zaifroq rivojlanganligi ma`lum bo’ldi. Diqqatni jalb qiluvchi yana bir vaziyat shundan iboratki, qo’llarga tayanib gorizontal yotgan holatda qo’llarni 30 sek davomida bukish-yozish soni qo’llarni bukuvchi-yozuvchi mushaklar kuchidan ancha ustun ekanligi namoyon bo’ldi. Bu holat ko’pgina tadqiqotchi-olimlar xulosasiga zid bo’libgina qolmay, aksincha, 10- 12 va bundan katta yoshdagi bolalarda kuch sifatini katta og’irliklar bilan meyorsiz rivojlantirishga berilib ketmaslikka e`tibor qaratadi. Qizig’i va murakkabligi shundaki, kuzatilgan aksariyat maktablarda o’quvchilarning nafaqat kuch sifati, balki jismoniy sifatlari ham juda kam rivojlangan. Ayrim bolalar uyalganlaridan hatto turnikda tortilishdan bosh tortadi. Demak, sport to’garaklari yoki BO’SMlarga kelayotgan aksariyat bolalar ham 47

jismoniy jihatdan deyarli etarli rivojlanmagan bo’lishadi. Shuning uchun murabbiylar dastlabki tayyorgarlik jarayonida mashg’ulotlarni shug’ullanishga kelgan bolalarning jismoniy va funktsional imkoniyatlariga moslab rejalashtirishlari zarur bo’ladi. Yosh voleybolchilarda tezlik-kuch sifatini turli og’irliklar bilan rivojlantirish aslo ijobiy natija bermaydi. Shuning uchun dastlabki shug’ullanayotgan bolalarda tezlik-kuch sifatini noan`anaviy - nostandart mashqlar yordamida rivojlantirish juda muhimdir [16]. Nazorat va tajriba guruhlarida tadqiqot boshlanishi va yakunida qayd etilgan ko’rsatkichlar 7-jadvalda berilgan. Jadvaldan ko’rinib turibdiki, nazorat va tajriba guruhlarida kuzatilgan natijalar dinamikasi tanlangan mavzuning bosh maqsadi, tadqiqotning asosiy g’oyasi va uning oldiga qo’yilgan ilmiy faraz to’la-to’kis ijobiy hal etilganligini isbot qildi. Chunonchi, qo’l-qorin-bel mushaklari kuchi tadqiqot guruhidagi voleybolchilarda nazorat guruhidagiga nisbatan 5,8 kg ga o’sdi. Nazorat guruhidagi voleybolchilarda ushbu farq faqatgina 8,1 kg ga teng bo’ldi. Ya`ni nazorat guruhida ushbu ko’rsatkich tadqiqot boshida 53,2 kg ni tashkil etgan bo’lsa, tadqiqot yakunida 56,3 kg gacha oshdi. 7-jadval Yosh voleybolchidarda tezlik-kuch sifatining pedagogik tadqiqot davomida o’zgarishi (n = N -10; T -10) Test mashqlari Guruh Ko’rsatkichlar Tadqiqot boshida Tadqiqot ox irida Gavda kuchi, kg N 53,2±2,6 56,3±3,2 T 53,9±1,9 59,7±2,8 Turnikda tortilish N 5,2±0,8 6,3±1D T 5,4±0,7 3,8±1,7 Brusyada qo’llarni bukish-yozish N 4,8±0,§ 6,0*1,4 T 4,9±0,7 7,2±1,8 Gorizontal holatdan qo’llarni bukish- N 8,2±1,4 9,2±2,048

yozish (30 s) T 8,0±1,7 11,3±2,2 N - nazorat guruhi; T – tajriba guruhi; n – tekshiriluvchilar soni. Tadqiqot guruhida bu ko’rsatkichlar 53,9 va 59,7 kg miqdorida qayd etildi. Qo’llarni bukuvchi mushaklar kuchi taddiqot guruhida 3,4 martaga ortgan bo’lsa, nazorat. guruhida faqatgina 1,1 martaga teng bo’ldi, xolos. Qo’llarni yozuvchi mushaklar kuchi: nazorat guruhida 4,8-•6,0 marta; tadqiqot guruhida 4,9-7,2 marta miqdorda o’z ifodasini topdi. Qo’llarga tayanib gorizontal yotgan holatda qo’llarni bukish-yozish soni: 8,2-9,2; 8,0-11,3 martaga teng bo’ldi. Qayd etilgan ko’rsatkichlar dinamikasidan ko’rinib turibdiki, tajriba guruhidagi bolalarning tezlik-kuch sifatini belgilovchi barcha natijalar nazorat guruhidagi yosh voleybolchilarnikidan nihoyatda yuksak darajada o’zgarganligidan darak bermoqda. Ushbu vaziyat yana bir bor tajriba guruhi mashg’ulotlari davomida qo’llanilgan nostandart maxsus mashqlar tezlik-kuch sifatini rivojlantirishda o’ta samarali ekanligini isbotlayapti. Shu bilan bir qatorda tajriba guruhida qayd etilgan kuch sifati boshqa sport turi bilan shug’ullanuvchi shu yoshdagi bolalar kuchidan ancha kam rivojlanganligi ma`lum bo’ldi. R.A. Piloyanni (1991) fikriga ko’ra, hatto 8-9 yoshli bolalarda tezkor kuch sifatlari nisbatan o’sgan bo’lar ekan. 11-12 yoshli sport chilar mashg’ulotida tezlik-kuch va chaqqonlikni rivojlantirishga qaratilgan mashqlar hajmini bemalol ko’paytirish tavsiya etiladi. 13-14 yoshli sport chilarda esa, chidamkorlik, 14-15 yoshda egiluvchanlik va tezlik-kuchni rivojlantirishga oid mashqlar hajmini oshirish maqsadga muvofiq deb ta`kidlangan. Ma`lumki, malakali voleybolchilarni tayyorlashda bel, qorin, qo’l va oyoq mushaklariga xos tezlik-kuch sifati nihoyatda katta ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa bu borada portlovchi kuch (tezlik-kuch) hal qiluvchi xususiyatga egadir. Bizning 49

tadqiqotimizda ishtirok etgan yosh voleybolchilarda eguvchi va yozuvchi mushaklar kuchining sezilarli farq, asosida kam rivojlanganligi shu bolalarning bog’cha yoshidan boshlab tezlik-kuch mashqlari bilan juda kam shug’ullanganligidan dalolat beradi. Binobarin, olingan tadqiqot natijalari yosh voleybolchilarning o’quv- mashg’ulotlarda kuch va tezlik-kuch mashqlari hajmini orttirish chorasini ko’rish taqozo etiladi. Aytish zarurki, bunday mashqlar hajmini oshirish faqatgana standart mashqlar hisobiga bo’lmasdan, balki ko’proq nostandart maxsus mashqlarni musobaqa tariqasida qo’llash yaxshi natija beradi. Bundan tashqari, dastlab o’rgatish bosqichida yosh voleybolchilar tarkibidan tezroq iste`dodli voleybolchi tayyorlash maqsadida kuchni rivojlantirishga oid mashqlarni zo’rma-zo’raki qo’llash ko’ngilsiz oqibatlarga olib kelishi diqqat markazida bo’lishi kerak. Demak, tezlik-kuch ga oid mashqlar bolalarning jismoniy funktsional imkoniyatlariga mos bo’lishi darkor. 2 .4. Yosh voleybolchilarda sakrovchanlik sifatini harakatli o’yinlar yordamida o’stirish samaradorligi Voleybolda o’yin malakalarini (to’p kiritish, uzatish, zarba berish, to’siq qo’yish) sakrab samarali ijro etish har bir o’yin ko’rinishini yoki butun o’yin taqdirini belgilaydi. Demak, shu sifat qancha yuqori rivojlangan bo’lsa shuncha to’p kiritish imkoniyati ortadi. Shuning uchun sakrovchanlik va tezkor sakrovchanlik sifatlarini voleybolga xos xususiyatga moslashtirib rivojlantirish nafaqat sport mahoratini takomillashtirish guruhlarida katta rol o’ynaydi, balki bunday ixtisoslashtirilgan sifatlarni dastlabki o’rgatish bosqichidanoq boshlab shakllantira borish muhim ahamiyat kashf etadi [21]. Yuqorida qayd etilgan nazariy g’oyalar va uslubiy mulohazalar mazkur bitiruv malakaviy ish bo’yicha yosh voleybolchilar ishtirokida pedagogik tajriba o’tkazishga da`vat etib olib borilgan tadqiqot natijalari shuni ko’rsatdiki, yosh voleybolchi bolalardan iborat nazorat va tajriba guruhlariga sakrovchanlik sifatiga oid ko’rsatkichlar pedagogik tadqiqotdan avval deyarli bir xil darajada ekanligi kuzatildi (8-jadval). Jumladan, 50

joydan turib vertikal sakrash nazorat guruhidagi bolalarda o’rtacha 33,4±2,2 sm ni tashkil etgan bo’lsa, tajriba guruhida ushbu ko’rsatkich 32,4±2,6 sm ga teng bo’ldi. 8-jadval 10-11 yoshli voleybolchilardan iborat nazorat (n) va tajriba (t) guruhlarida sakrovchanlik sifati 1 oylik pedagogik tadqiqot, N-n=10; T-n=10 Me`yoriy mashq Tajribadan oldin Tajribadan so’ng n t n t Joydan turib vertikal sakrash (sm) 33,4 ±2,2 32,8 + 2,6 35,2 ±2,3 39,3±3,2 Joydan turib uzunlikka sakrash, (sm) 170,4±3,3 171,0±3,6 176,2 ± 3,2 181,2±2,8 Joydan turib uzunlikka sakrash sifati nazorat guruhida 170,4+3, 7 sm, tajriba guruhida 171,6±3,6 sm ga teng ekanliga kuzatildi. E`tiborga loyiq joyi shundaki, gandbol bo’yicha ishlab chiqilgan BO’SM dasturida shu yoshdagi bolalarda joydan turib uzunlikka sakrash ko’rsatkichi o’rtacha 175 sm ga teng deb meyoriy mezon qabul qilingan. Aniqrog’i 10 yoshli bolalarda - 170 sm, 12-yoshli bolalarda esa 180 sm deb belgilangan. Afsuski ushbu mualliflar tomonidan joydan turib yoki kelib vertikal sakrash sifatlari me`yor sifatida taqdim etilmagan Yosh voleybolchi bolalarda joydan turib vertikal sakrash 40-42 sm miqdorida me`yor qilib olingan. Joydan turib uzunlikka sakrash esa 180-186 sm qilib belgilangan [9]. R.S. Nasimov (1987) shu yoshdagi bolalar sakrovchanligini o’rganib, bu sifatni 39,3-46,5 sm ga teng ekanligini kuzatgan. Ko’rinib turibdiki, turli mualliflar ushbu sifatlarning rivojlanganlik darajasini turlicha baholaganlar. Basketbolda, misol uchun, vertikal sakrash darajasi 10-11 yoshli bolalarda 30 sm deb belgilangan [21]. 51

Fikrimizcha, mazkur sifatlarni shu yoshdagi bolalarda har xil darajada belgilanganiga tadqiqotchilarning tekshiruvga turlicha yondoshishi, tekshiruv shartlarini bir xilda emasligi yoki turli mintaqada yashovchi bolalarniig jismoniy tayyorgarligi turlicha bo’lganligi bilan bog’liqdir. Vaholanki, gandbol, voleybol, basketbol kabi sport o’yinlarida sakrovchanlik sifatlari birdek muhim ahamiyatga egadir. Bizning tadqiqotimizda qo’llanilgan test mashqlari har bir bolada 3 martadan qabul qilinib, eng yaxshi natija tanlab olingan edi. 1 oylik pedagogik tadqiqot natijasida tajriba guruhida olingan ko’rsatkichlar nazorat guruhidaga bolalar ko’rsatgan natijalarga nisbatan talaygina farq qildi. Chunonchi, agar nazorat guruhida tajriba boshlanishidan avval joydan turib vertikal sakrash 33,4 sm ga teng bo’lgan bo’lsa, tadqiqot muddati tugaganidan so’ng bu ko’rsatkich 35,2 sm ga ortdi (farq 1,8 sm). Joydan turib uzunlikka sakrash shu guruhda tadqiqotdan oldin 170,4 sm, tadqiqotdan so’ng 176,2 sm ga teng. bo’ldi (farq 5,8 sm). Pedagogik tadqiqot davomida sakrovchanlik va maxsus sakrovchanlik sifatlarini rivojlantirishga qaratilgan estafetali-o’yin mashqlari bilan shug’ullangan tajriba guruhidagi bolalarda o’rganilayotgan ko’rsatkichlarning o’sish darajasi o’ta samarali rivojlanganligi kuzatildi. Jumladan, pedagogik tadqiqot boshlanishidan avval tajriba guruhida joydan turib vertikal sakrash 32,8 sm ga teng bo’lsa, tadqiqot so’ngida bu ko’rsatkich 39,3 sm (farq 6,5 sm) gacha o’sdi. Joydan turib uzunlikka sakrash - 170,4 sm dan 181,2 sm ga ortgani kuzatildi. Binobarin, pedagogik tadqiqot davomida qo’llanilgan maxsus estafetali-o’yin mashqlari sakrovchanlik sifatini rivojlantirish borasida o’ta samarali ekanligini isbotlab berdi. Alohida shuni ta`kiddash lozimki, tajriba guruhida shug’ullangan bolalarda nafaqat o’rganilayotgan maxsus jismoniy sifatlar tez sur`atlar bilan rivojlanganligi namoyon bo’ldi, balki bu bolalarda faollik va qiziqish alomatlari yaqqol ko’zga tashlandi, o’yin malakalarini o’zlashtirish jarayoni ancha y engil kechayotgani kuzatildi. Bundan tashqari shu guruhdagi bolalarda mashqlarga ijodiy yondoshish alomatlari yaqqol ko’zga tashlandi. 52

Ehtimol qilish mumkinki, mazkur guruhda qo’llanilgan nostandart estafetasimon mashqlar o’yin tarzida tashkil qilingani sababli bolalarda harakat erkinligini vujudga keltirgan. Ma`lumki, o’yin tarzida qo’llaniladigan mashqlar bolalar organizmida (ho’jayra, to’qima, mushak tolalari va h.k.) o’ta charchash yoki zo’riqish alomatlari tez paydo bo’lishini orqaga suradi. Buning sababi, o’yin davomida shu bolalarning emotsional holati ko’tariladi, ular yuklama haqida o’ylamaydilar. Boshqacha qilib aytganda bunday nostandart o’yin yuklamalari bolalarni charchashdan chalg’itadi. Aynan shu holatlar shug’ullanuvchi yosh bolalarda jismoniy sifatlarni samarali rivojlanishiga turtki beradi. 53

XULOSALAR 1. Ishda ko’rib chiqilgan adabiyotlar tahlili shundan dalolat beradiki, ko’p yillik sport mashg’uloti jarayonida yuqori malakali voleybolchilarni tayyorlash ustivor jihatdan jismoniy sifatlarni rivojla n tirish sur`atiga bog’liq. Ya`ni ushbu sifatlar qanchalik shakllangan bo’lsa, shug’ullanuvchilarning yoshidan qat`iy nazar texnik-taktik mahoratining o’sish darajasi shunchalik samarali kechadi. Bu borada sakrovchanlik sifati texnik-taktik tayyorgarlik ko’rsatkichlari bilan uzviy bogliqligi hamda mazkur sifatlar sport mahoratini progressiv taraqqiy etishida muhim rol o’ynashi yana bir bor e`tirof etildi. 2. Sakrovchanlik sifatini tarbiyalashda nostandart o’yin mashqlarini qo’llash tajribasini o’rganish natijalari shuni ko’rsatdiki, murabbiy larning aksariyat qismi yosh voleybolchilarni tayyorlashda harakatli o’yinlardan deyarli foydalanmas ekanlar. 3. Nazorat guruhiga mansub bolalar bilan amaldagi BO’SM dasturi asosida o’t k azilgan 1 oylik mashg’ulotlar boshida va yakunida o’rganilgan sakrovchanlik sifati sust rivojlanganligi kuzatildi. 4. Bu muddat davomida tajriba guruhida sakrovchanlik sifatini rivojlantirish maqsadida qo’llanilgan harakatli o’yinlar qayd etilgan sifatlarni tez sur`atlar bilan rivojlanishiga olib keldi. 5. Sinab ko’rilgan sakrovchanlik sifatini rivojlantirishga qaratilgan harakatli o’yinlar an`anaviy standart mashqlardan ustun ekanligi, hamda harakatli o’yinlar o’zining emotsional mohiyati tufayli mazkur sifatni samarali rivojlantirish qiymatiga ega ekanligi ilmiy jixatdan asoslandi. 6. Yuqori malakali voleybolchilarni tayyorlash bilan bo’lgan ko’p yillik mashg’ulot jarayonida yuqorida qayd etilgan harakatli o’yin l arni muntazam qo’llash nafaqat sakrovchanlik sifatini unumli shakllantirishga imkon yaratadi, balki shu asosda texnik-taktik mahoratni qisqa muddatlarda osonroq takomillashuviga asos bo’ladi. 54

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Karimov I. A.. Yuksak ma`naviyat – y engilmas kuch. T., “Ma`naviyat” nashr., 2008 26-b . 2. Karimov I. A. «So g’ lom avlod bizning kelaja g imiz» . So g’ lom avlod dasturini tasdi q lashga ba g’ ishlangan majlisda s o’ zlagan nut q i. T. 2000 y. 3. Karimov I. A. O’zbekiston buyuk kelajak sari. T:. O’ zbekiston nashr. 199 8 y. – 60 b . 4. Barkamol avlod– O’zbekiston taraqqiyotining poydevori.T., 1998. 6-b. 5. O’zbekiston Respublika Prezidentining “Bolalar sportini rivojlantirish to’g’risida”gi Farmoni. Toshkent, 2002 yil 24 oktyabr. 6. Ayrapetyants L.R. Voleybol. Toshkent, Zar qalam, 2006. 24 - b. 7. Ayrapetyants L.R., Godik M.A. Sportivnie igri. T., 1991 . 18- b . 8. Ayrapetyants L.R., Pulatov A.A. Voleybol nazariyasi va uslubiyati. //Oliy o’quv yurtlari uchun darslik. T.: Fan va texnologiya. 2012. -208 b. 9. Ayrapetyants L.R., Pulatov A.A. Yuqori malakali voleybolchilarni tayyorlashda tanlovning o’rni. «JT, sport va ma`naviyat» to’plami, T., 1995. 11-b. 10. Vardiashvili I. R va boshq.. Talabalarning ilmiy bilish faoliyatlari. Qarshi, “Nasaf” nashriyoti, 2006. 7-b. 11. G o ncharova O.V. “Yosh sportchilarning jismoniy q obiliyatlarini rivojlantirish” . T., O’ zDJTI matbaa nashr i yoti b o’ limi , 2005 y. 57-b. 12. Jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyati . Prof. R.Salomovning umumiy tahriri ostida. 1 tom. T., “I TA Press” nashr., 2014. 78-b. 13. Kerimov F.A. Sport sohasidagi ilmiy tadqiqotlar. T., “Zarqalam” nashr., 2004 . 112-b . 14. Nasritdinov F.N., Q osimov A.Sh. O’zbek xal q milliy o’yinlari. T., 1 to’plam. 1993. – 27 b. 15. Po’latov A.A. Voleybol. JTI talabalariga mo’ljallangan dastur. Ixtisoslik kursi. T., 1993. 15-b. 55

16. Po’latov A.A. O’rgatish uslubiyatiga noan`anaviy yondoshish masalalari. O’qituvchilar va talabalar ilmiy konferentsiyasi to’plami. T., 1994. 32 - b. 17. Usmonxo’jaev T., Xo’jaev F.. 1001 o’yin. T., “Ibn Sino”nomidagi nashr., 199 0. 45 - b . 18. Usmonxo’jaev T.S., Q osimova M.U. 500 mash q va h arakatli o’yinlar. T.: O’zDJTI nashriyot bo’limi. 1999. – 60 - b. 19. Usmonxo’jaev T.S., Xo’jaev F. H arakatli o’yinlar. T.: O’qituvchi, 1992.- 80 - b. 20. Xo’jaev F., Usmonxo’jaev T. Boshlang’ich sinflarda jismoniy tarbiya darslari. T., 1996. 123-b. 21. F. Xo’jaev. Basketbol darslarida harakatli o’yinlar. T., 2001. 4-b. 22. www.voleybol.uz . 23. www.ziyonet.uz . 24. www.uzsport.uz . 25. www.yandex.ru . 56

Похожие

Taekvondochilarning umumiy jismoniy tayyorgarligini oshirish usullari

Yuqori sinflarda qо‘l tо‘pi darslarini о‘tkazish

Sprinterlik masofalariga yugurishga ixtisoslashgan yosh yengil atletikachilarni tanlash mezonlari taxlili

O`quv muassasalarida kurashchilarning chidamliligini oshirish usullari va sifatlari

Kasb - hunar kollejlarida yengil atletikachilarni tayyorlashda o‘tkaziladigan mashg‘ulotni tashkil qilish