logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Физическая культура
  4. Jismoniy tarbiya murabbiysi va sport murabbiyi faoliyatining psixologik xarakteristikasi

Jismoniy tarbiya murabbiysi va sport murabbiyi faoliyatining psixologik xarakteristikasi

Загружено в:

28.09.2019

Скачано:

0

Размер:

530.5 KB
Скачать
О‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA О‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI JISMONIY TARBIYA VA JISMONIY MADANIYAT FAKULTETI JISMONIY TARBIYA NAZARIYASI KAFEDRASI MО‘MINAZAROV IRISQUL QО‘CHQOROVIChning “5141900 - Jismoniy tarbiya va jismoniy madaniyat” ta’lim yо‘nalishi buyicha bakalavr darajasini olish uchun yozilgan “ Jismoniy tarbiya murabbiysi va sport murabbiyi faoliyatining psixologik xarakteristikasi ” mavzusidagi Ilmiy rahbar:______ k.о‘q. F. Egamberdiyev «Ximoyaga tavsiya etildi» Jismoniy madaniyat fakulteti dekani: __________________F.Qaxxorov «___» _____________ _____201 4 yil 1 MUNDARIJA KIRISH …………………………………………………………………………. .. 3 I - BOB SPORTDA MURABBIYLIK FAOLIYATINING PSIXOLOGIK TADQIQ ETILISHI . I .1. Sport faoliyati va uning turlari xarakteristikasi …………………...…………...7 I .2. Murabbiy faoliyatining psixologik xarakteristikasi ………………………......11 I .3. Zamonaviy murabbiy va uning psixologik qiyofasi komponentlari ……….…16 II - OB . JISMONIY TARBIYA MURABBIYSI FAOLIYATINING PSIXOLOGIK XARAKTERISTIKASINI EMPIRIK TADQIQ ETISH . II .1. Jismoniy tarbiya murabbiysi faoliyatini tadqiq etishning metodik apparati……………………………………………………………………………28 II .2. Sport murabbiyi –murabbiylar natijalarining umunazorat tahlili……………………………………………………………………………....41 II.3 Jismoniy tarbiya murabbiysi va sport murabbiyi faoliyatining psixologik profili komponentlari tahlili………………………………....................................45 XULOSA……………………………………………………………………………………..…52 TAVSIYALAR………………………..………………………..………,,,………………...…...53 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RО‘YXATI………………………………………...54 ILOVA LAR 2 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Kelajagi buyuk davlatimiz istiqboli bozor iqtisodiyoti qonunlariga asoslangan yuqori malakali, yuksak ma’naviyatli, raqobatbardosh mutaxassislar tayyorlash, barkamol avlodni shakllantirish muammosi bilan uzviy bog‘liq. Oliy Majlisning 2-chaqiriq IX-sessiyasida qabul qilingan “Ta’lim t о ‘g‘risida” gi Qonun, Kadrlar tayyorlash milliy dasturi va Vazirlar Mahkamasi tomonidan ta’lim t о ‘g‘risida qabul qilingan qarorlar ana shu maqsadlarga qaratilgan. О ‘zbekiston mustaqillikni q о ‘lga kiritgach, mamlakatimizda ma’naviy jihatdan barkamol shaxslarni shakllantirish, ta’lim-tarbiya tizimini yuksaltirishdek ustuvor vazifalarni amalga oshirishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Yurtboshimiz I.A.Karimov о ‘zining “Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch” asarida ta’kidlaganidek: “Buning uchun har qaysi ota-ona, ustoz va murabbiy har bir bola timsolida, avvalo, shaxsni k о ‘rishi zarur. Ana shu oddiy talabdan kelib chiqqan holda, farzandlarimizni mustaqil, keng fikrlash qobiliyatiga ega b о ‘lgan, ongli yashaydigan komil insonlar etib voyaga yetkazish – ta’lim-tarbiya sohasining asosiy maqsadi va vazifasi b о ‘lishi lozim, deb qabul qilishimiz zarur. Bu esa ta’lim va tarbiya ishini uyg‘un holda olib borishni talab etadi” 1 . Ushbu fikrdan k о ‘rinib turibdiki, respublikamizda amalga oshirilayotgan tub islohotlarning yaratuvchisi sifatida shakllanayotgan yosh avlodni voyaga yetkazish, ularning zamon talablari darajasida bilim olishi, shaxs sifatida kamol topishi, kasb-hunar sirlarini о ‘rganishi asosiy masalalardan biri sifatida ta’lim jarayonida namoyon b о ‘lmoqda. Zero, ta’lim samaradorligini amalga oshirishda, yuqori malakali kadrlarni tayyorlash, talabalarni kasbiy shakllantirish har bir pedagog oldida turgan dolzarb masalalardan biridir. Shuningdek, bu holat jismoniy tarbiya о‘qichuvchisi va murabbiylari faoliyatini ham chetlab о‘tmaydi. Sportda murabbiylik yoki Murabbiylik ijtimoiy jihatdan muhim sanalab, bunda nafaqat davlat taraqqiyoti balki yoshlarni ruhan va jismonan barkamol qilib tarbiyalash, sport orqali dunyoga tanilish, ilm-fan ravnaqi, jamiyatda sog‘lom turmush tarzini shakllantirish kabi masalalar mujassamdir. Shunday ekan, bugungi 1 Каримов И.А. «Юксак маънавият енгилмас куч» ТОШКЕНТ «Маънавият» 2008 3 kun jismoniy tarbiya Murabbiysi yoki murabbiyi nafaqat sport faoliyati haqida shuningdek, zamonaviy pedagogik texnologiyalarni о‘zlashtirgan, kasbiy pedagogik mahoratga ega, ta’lim –tarbiya nazariyasining psixologik asoslarini mukammal egallagan, milliy istiqlol mafkurasi aosida kasbiy qurollangan, sport faoliyatining dolzarb masalalarini angalagan, sog‘lom turmush tarzi va qadriyatlarimizga mos hayot tarzini tushungan, zamonaviy axborot texnologiyalarini о‘zlashtirgan bо‘lishi shart sanaladi. Ayniqsa, hozirgi kunda sportda murabbiylik faoliyatining psixologik xarakteristikasini tadqiq etish о‘ta muhim masalalar sifatida kо‘rilmoqda. Murabbiylik faoliyatining psixologik tahlili sport faoliyatidagi bir qator kamchiliklarni shuningdek, sportda murabbiylik, sport va sog‘lom turmush tarzi, sportda pedagogik mahorat, jismoniy tarbiya va sog‘lomlashtirish mashqlari, zamonaviy trener va uning psixologik qiyofasi, salomatlik psixologiyasi, sport faoliyatining psixologik xarakteristikasi, jismoniy madaniyat, komil insonni tarbiyalash masalasi, ta’lim va tarbiya muammolari, sportda texnik va psixologik tayyorgarlik, pedagogik faoliyatning psixo-pedagogik masalalari, tarbiyaga ta’sir etuvchi salbiy omillar kabi muammolarni bartaraf etishni taqozo etmoqda. Bu esa, о‘z-о‘zidan ularni bartaraf etishning yangi psixologik usullarini ishlab chiqishga zamin yaratmoqda. Shu nuqta’i-nazardan olib qaralganda, bu holat biz e’tibor qaratgan ushbu muammoning о‘rganilish jihatdan dolzarbliligini belgilaydi. Ishining maqsadi. Jismoniy tarbiya Murabbiysi va sport murabbiyi faoliyatining psixologik xarakteristikasini о‘rganishdan iborat Ishining predmeti. Pedagogik faoliyatda jismoniy tarbiya Murabbiysi va murabbiyi faoliyatining psixologik xarakteristikasini dalillash jarayoni. Ishining obyekti . Qarshi olimpiya zaxiralari kolleji murabbiy va trenerlari . Jami 45nafar. Ishining vazifalari: 1. Tanlangan muammoga doir ilmiy adabiyotlardan ma’lumotlar yig‘ish, jurnallarni tahlil etish va nazariy ma’lumotlarni umumlashtirish; 2. Epirik tadqiqot olib borish uchun metodikalar tanlash; 4 3. Murabbiy va murabbiylar faoliyati psixologik profilini ishlab chiqish; 4. Jismoniy tarbiya Murabbiysi va sport murabbiyi faoliyatini psixologik xarakteristikasi bо‘yicha bо‘yicha empirik tadqiqot olib borish; 5 . Olingan test natijalari bо‘yicha miqdor va sifat tahlilini amalga oshirish; 6. Ilmiy ish xulosasiga kо‘ra tavsiyalar ishlab chiqish; 7. Sport murabbiyi va jismoniy tarbiya Murabbiysi faoliyatini tadqiq etish testlari tizimini ishlab chiqish. Ishining ilmiy farazi: 1.Sport faoliyati sharoitida murabbiy va Murabbiyning psixologik profili mashg‘ulotlar samaradorligini oshirish omili ekanligi ilgari surildi; 2.Trener va sportchi munosabatlari hamkorlikdagi faoliyat shuningdek, sportda shaxslararo identifikatsiya mexanizmi ekanligi faraz etildi; 3. Trener va Murabbiy faoliyatini psixologik xarakteristikasi sifatida ularning psixologik qiyofasi komponentlari mazmuni tashkil etishi ehtimol qilindi. 4.Murabbiy va Murabbiy faoliyatining tashkil etilishi ularning individual – psixologik xususiyatlari bilan bog‘liqligi faraz etildi. Ishining metodlari: Biz ilmiy tadqiqot ishimizni empirik jihatdan о‘rganish uchun ayrim psixologik testlarga murojaat etdik va amaliy tadqiqot uchun jismoniy tarbiya Murabbiysi va sport murabbiyi shaxsini tadqiq etuvchi test va shaxs sо‘rovnomasini tanlab oldik.Ular qо‘yidagilar: 1.G.Ayzenkning “Shaxs tiplarini” aniqlash testi 2. P.Ilinning “Sabr-bardoshlilikni baholash” sо‘rovnomasi Ishining nazariy - metodologik asoslari. Tadqiqotning nazariy- ilmiy asosi etib, sobiq sovet olimlaridan L. S. Vigotskiy, S. L. Rubinshteyn, A. N. Leontyev, A. R. Luriya, A. V. Zaporojets, P. Y. Galperin P.K.Anoxin, N.A.Bernshteyn, E.A.Asratyanlar, shuningdek, xorij olimlaridan 3. Freyd, U.B. Kennon, U. Djems, G. Langelarning faoliyat nazariyasi, faoliyat va uning psixologik mexanizmlari, pedagogik faoliyat va uning psixologik jihatlari tо‘g‘risidagi izlanishlari hamda, 5 sportchi psixologiyasi va jismoniy tabiya nazariyasiga oid rus olimlari Y.M.Bludov, V.A. Plaxtiyenko, YE.N Gogunov, YE.P.Ilin, P.A. Rudik, V.K. Safonov tadqiqotlari, konsepsiyalari, mamlakatimiz olimlaridan E.G‘.G‘oziyev, M.M.Mamatov, Z.Gapparov, A.I.Rasulovlarning sportda psixodiagnostika, sportda psixologiyasini о‘qitish, sport psixologiyasining, trenerlik psixologiyasiga doir nazariy va amaliy tadqiqotlari nazariy asos qilib olindi. Ishining ilmiy yangiligi : 1. Jismoniy tarbiya Murabbiysi va sport murabbiyi faoliyatining psixologik xarakteristikasi ochib berildi; 2. Jismoniy tarbiya Murabbiysining pedagogik faoliyati va uning kasbiy xusiyatlari mazmuni tahlil etildi; 3. Sport murabbiyi faoliyati umumpsixologik tahlil etildi; 3. Jismoniy tarbiya va sport psixologiyasi, trenerlik kursiga doir о‘quv-uslubiy majmua yaratishda shuningdek, trenerlik, murabbiylik ishlariga doir tavsiyalar ishlab chiqish mumkinligi ehtimoli; 4. Jismoniy tarbiya Murabbiysi va sport murabbiyi faoliyati profili mavzu doirasida tahlil etildi. Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi. Bitiruv malakaviy ishi Kirish, II-bob, 6 ta paragraf, xulosa, tavsiya va, foydalanilgan adabiyotlar rо‘yxati va ayrim ilovalardan iborat. 6 I - BOB. SPORTDA MURABBIYLIK FAOLIYATINING PSIXOLOGIK TADQIQ ETILISHI I.1. Sport faoliyati va uning turlari xarakteristikasi Jismoniy tarbiya va sport psixologisi psixologik fanning sohasi sifatida jismoniy tarbiya va sportning maxsus sharoitlarida faoliyat yurituvchi shaxs psixologiyasining, psixik sifatlarining shakllanishi, rivojlanishi va namoyo bо‘lishi qonuniyatlarini о‘rganadi. Sport turlarining psixologik xarakteristikasi muammosi tobora dolzarb bshlib bormoqda, chunki inson psixikasining zahirasi – sport yutuqlarini oshirish va yuqori malakali sportchilar tayyorlash muddatlarining davomiyligini kamaytirish imkonini beradi. Sport faoliyatini psixologik ta’minlash nazariyasi va amaliyoti psixikani rivojlantirishning, psixologik testlar qо‘llashning istiqbolli modellarini taklif etadi. Afsuski bugungi kunga kelib sport turlari klassifikatsiyasining umumqabul qilingan variantlari yо‘q. Vatanimizda va chet ellarda ishlab chiqilgan variantlar mavjud sport turlarining yarmini ham о‘z ichiga qamrab olmagan, musobaqa amplualari va mashqlarigacha esa hali navbat kelmagan ham. Sport psixologiyasida sport turlari psixologik xarakteristikasining muammosini hal qilishda bir ma’nodagi yondashuv shakllanmagan. Qо‘llanilayotgan yondashuvlardan ikkitasini ajratish mumkin: empirik va nazariy. Empirik yondashuv Amerika va G‘arbiy Yevropa sport psixologiyasida keng qabul qilingan. U u yoki bu sport turlari vakillariga xos bо‘lgan turg‘un shaxslilik xususiyatlarini ajratishni taqozo etadi. Bunday xarakteristikalarga motivatsiya, aktivatsiya, agressiya, bezovtalanish, muloqotmandlik, emotsional turg‘unlik, intellekt, antitsipatsiya va boshqalarni kiritish mumkin. Bu xarakteristikalarga qurilgan ma’lum shaxs profili tadqiqotchilar fikricha, (A.S.Puni, 2002, A.L.Popov,2000) maxsus bо‘lmagan guruh profilidan farqlanishi kerak, xarakteristikalarning о‘zi esa mazkur sport turlari bilan shuhullanish uchun rivojlanish tendensiyasiga ega bо‘lishi kerak. 7 Mutaxassislarga shuningdek, turli sport vakillarining psixik tafovutlari ham ma’lum. Sport turlarining psixologik xarakteristikasini tuzishga nazariy yondashuv esa odatda 2 yoki undan ortiq omillarni о‘rnatishdan iborat, bu omillar sport turlarini mashg‘ulotlar davrida psixik qiyinchiliklarni yengish zarurati darajasiga qarab ajratish, taqqoslash imkonini beradi. Shunday klassifikatsiyalardan biri T.T.Djamgarov tomonidan taqdim etilgan. Bunda qarama-qarshilik xarakteri( bevosita yoki bavosita), raqib bilan kontakt xarakteri (qattiq jismoniy, jismoniy, shartli jismoniy, jismoniy kontaktning mavjud emasligi), shuningdek, partnerlar bilan va raqiblar bilan о‘zaro ta’sir (birgalikda о‘zaro ta’sir, individual harakatlar, birgalikdagig‘sinregik harakatlar) hisobga olinadi. Sport turlari uchun maxsus shaxslilik xususiyatlarini aniqlash bilan A.L.Popov ham shug‘ullangan. U faoliyatning psixologik nazariyasi asosiy tushunchalarini о‘z ishiga kiritadi. Faoliyat tuzilmasiga mos ravishda u sport turlari psixologik xarakteristikasida uchta omilni ajratib kо‘rsatadi: A) Sportchi faoliyati asosida yotgan motivlar omili; B) konret musobaqa mashqlarida maxsus harakatlarni aniqlovchi maqsadlar omili, bunda asosiy maqsad sport natijasiga erishish hisoblanadi.; V) Psixikaga q о ‘yiladigan talablarning k о ‘p sonli guruhini tashkil etuvchi shart-sharoitlar omili. Sport psixologiyasida basketbolchilar, futbolchilar, xokkeychilar, yengil atletikachilar psixologik xususiyatlari birg‘biridan tafovutlanishi keng yoritilgan. Jumladan A.G.Abalyan, R.K.Malinauskas tadqiqotlarida ham turli sport sohalari vakillarining psixofiziologik xususiyatlari aniqlangan. A.G.Abalyan futbolchilar va kurashchilarning sensomotor reaksiyalari, xotira k о ‘lami bir-biridan tafovutlanishini k о ‘rsatib о ‘tgan. R.K.Malinauskas ishlarida yengil atletikachilar va basketbolchilar xarakter xususiyatlari о ‘rganilgan. Shu narsa aniqlanganki, basketbolchilar yengil atletikachilarga nisbatan muloqatmandroq ekanlar, basketbolchilar quvnoqroq, emotsional holatlarini aniqroq ifodalaydigan, diqqatlari yaxshi, yengil atletikachilarga nisbatan ancha hamjihat ekanlar, lekin shu bilan 8 birga ular nevrotik jihatdan tez charchab qolishlari, q о ‘zg‘aluvchanliklari, noturg‘unliklari aniqlangan. Ma’lum b о ‘lishicha, basketbolchilar intellektual jihatdan ham yengil atletikachilardan ustun ekanlar, ularda о ‘qishga qobiliyat kuchli ekan. Shunday qilib, tadqiqotlar shuni kqrsatadiki, turli sport sohalari vakillarining psixologik xususiyatlari birg‘biridan farqlanar ekan. Lekin bu boradagi tadqiqotlar ba’zi bir olilar tomonidan inkor etilgan holatlar ham mavjud. Bu muammo hali о ‘z yechimini kutmoqda. Inson shaxsining faolligi uning extiyojlari bilan belgilanadi. Extiyojlar xayvonlarda Ham bor. Ammo Hayvonlarda faQat biologik, tug‘ma extiyojlar b О ‘ladi ovQatlanish, saQlanish, nasl Qoldirish etiyojlari bor, xolos. Odamda esa biologik etiyojlardan tashqari yana yuksak eHtiyojlar - bilish extiyojarlari, ma’naviy, estetik mexnat extiyojarlari va boshqa shu kabi extiyojlar bor. Bu extiyojlar tu g‘ ma emas ular tarixan taraQQiy etgan. Bu extiyojlar odamning faolligini belgilaydi. QiziQish - kishining О ‘z Hayotidan dunyoda ma’lum bir narsani eng muHim, eng Qimmatli Hisoblab, shu narsaga erishmoQ uchun intilishdir. Dunyoqarash - odamning tabiat va jamiyatidagi Hodisalarga Qarashli tasavvurlari va tushunchalari tizimidir. Dunyoqarash shaxsning ma’lum ijtimoiy tuzumda, konkret faoliyati jarayonida vujudga keladi. Qobiliyat kishining muayyan faoliyatiga b О ‘lgan layoqatidir. Har bir odamning Qobiliyati taraQQiyot maxsulotidir. Kishining Qobiliyati uning tu g‘ ma layohati asosida, muHitga bog‘liQ ravishda olayotgan ta’lim tarbiyasiga Qarab, shuningdek kishining О ‘z ustida ishlashi bilan bog‘liQ Holda, О ‘sib, kamol topib boradi. Temperament va xarakter shaxsning ijtimoiy munosabatlarda yaqQol k О ‘rinadigan xususiyatidir. Temperament, psixologik jiHatidan olganda, kishining Hissiyotining k О ‘zg‘allishtirishida va kishidagi umumiy Harakatchanlikda k О ‘rinadigan individual xususiyatdir. Xarakter deganda shaxsda muHim va tarbiya ta’siri ostida tarkib topgan va uning irodaviy faolligida, tevarak -atrofidagi olamga (boshqa kishilarga, mexnatga, buyumlarga) О ‘z- О ‘ziga b О ‘lgan munosabatlarida namoyon b О ‘ladigan individual xususiyatlarini tushiniladi. Sport shaxs faoliyatining eng 9 muHimlaridan biridir. Sportda shaxs jismoniy jixatdan kamolatga yetadi. Jismoniy rivojlanish esa shaxsda psixik sifatlarning О ‘sishiga z о ‘r ta’sir k О ‘rsatadi. Shaxs tabiyat mavjudoti b О ‘lib, u psixologik xususiyatlarga egadir. Bu xususiyatlar shaxsning konkret faoliyati jarayonida kamolotga yetadi. Sport Ham shaxsning konkret, eng muxim faoliyatidan biridir. Demak sport shaxsni kamolotga yetkazish vositalaridan biri. Sport faoliyati jarayonida omil: mashq Qilish sharoiti, jismoniy mashqning О ‘ziga xos ta’siri, sport jamoaning О ‘ziga xos ta’siri, sport kolletivning ta’siri (trenerning tarbiyaviy ta’siri va sportchining О ‘z- О ‘zini tarbiyalashdan iboratdir. Sportchi shaxsi xislatlarini О ‘z- О ‘zini tarbiyalashdan iboratdir. Sportchi shaxsi xislatlarini shaklanish va rivojlanishidagi eng muHim omillar trenerning ta’sir etishi va sportchining О ‘z- О ‘zini tarbiyalash b О ‘lib Hisoblanadi. Sport va jismoniy mashqlar idrok, diQQat, taffakur va barcha boshqa psixik jarayonlarni takomillashtiradi va rivojlantiradi. Mashg‘ulotning vazifasi va tashkil Qilishi. Mashg‘ulotning vazifasi Quyidagicha: Talabalar sportchini irodaviy tayyorlashning asosiy masalalarini О ‘zlashtiradi. Talabalar sportchining Harakatlarini bajarish paytida irodaviy z о ‘r berish Qobiliyatini aniQlash metodikasi bilan tanishtirish. Bu mashg‘ulotga Hamma talabalar sportchining irodaviy tayyorgarligi b О ‘yicha darslik va ma’ruza materiallarini ishlab keladilar va 3-ta talaba О ‘z sport turida uchraydigan Qiyinchiliklar b О ‘yicha axborot tayyorlaydi. Mashg‘ulotga 10 ta sonlarni bir-biriga q о ‘shish uchun tuzilgan maxsus raQamli jadval va 10 ta sekundomer talab Qilinadi. Bu mashg ‘ ulotga 2 soat ajratiladi. Mashg ‘ ulot rejasi: 1.Sportchining irodaviy tayyorgarligi masalasi b о ‘yicha s о ‘raladi. 2. Konkret sport turidagi Qiyinchiliklar xarakteristikasi b О ‘yicha 3 ta talabaning axborotini tinglash va muhokama qilish. 3. Tajribalarni О ‘tkazish. 4. Olingan natijalarni ishlash. 10 5. Yakunlash va keyingi mashg‘ulotga vazifa berish. Mashg‘ulotning О ‘tkazilishi: Talabalarga Quyidagi savollar beriladi: 1.Sportchini irodaviy tayyorlashning vazifalari. 2. Obyektiv Qiyinchiliklar va ularning turli sport turlaridagi xususiyatlari. 3. Sportchidagi subyektiv Qiyinchiliklar. 4. Sport mashqlarini bajarishda irodaviy z о ‘r berishning О ‘ziga Hos xususiyatlari. Talaba konkret О ‘z sport turlaridagi Qiyinchiliklar xarakteristikasi b О ‘yicha axborot berayotganlarida Quyidagi masalalarni yoritadilar. Kiyinchiliklarning psixologik xususiyatlari Quyidagilar bilan bog‘lanadi: a) jismoniy tayyorgarlik; b) texnik tayyorgarlik; v) taktik tayyorgarlik; g) musobaQaning shart va sharoitlari; d) emotsional Holat I .2. Murabbiy faoliyatining psixologik xarakteristikasi Ma’lumki, Murabbiylik yoki murabbiylik–inson jamiyati tarixi boshlangandan e’tiboran davom etib, shu bilan birga xamma vakt jamiyat va jamoatchilik tomonidan e’tiborga loyik e’zozlab kelingan kasbdir. "Murabbiy – deydi Al Forobiy, - akl-farosatga, chiroyli nutqqa ega bо‘lishi va о‘quvchilarga aytmokchi bulgan fikrlarini tula va anik ifodalay olishni bilmogi zarur". U о‘z fikrini davom ettirib: "Murabbiy va raxbarning vazifasi dono davlat raxbari vazifasiga uxshaydi, shu sababli Murabbiy eshitgan va kurganlarining barchasini eslab kolishi, akl-farosatga, chiroylik nutkga ega bulishi, Murabbiylarga aytmokchi bulgan fikrlarini tula va anik ifodalab berishni bilmogi lozim. Shu bilan birga о‘z or-nomusini kadrlashi, adolatli bulmogi lozim. Ana shundagina u insoniylikning yuksak darajasiga ega buladi va baxt chukkisiga erishadi", deb ta’kidlaydi. Abu Ali ibn Sinoning fikricha "…Murabbiy matonatli, sof vijdonli, rostguy va bolani tarbiyalash metodlarini, axlok koidalarini yaxshi biladigan odam bulmogi lozim. Murabbiy о‘quvchining butun ichki va tashki dunyosini urganib, uning akl katlamlariga kirolmogi lozim. Nosiriddin Tusiy о‘zining "Murabbiylarni tarbiyalash tugrisida" degan aasarida shunday deydi: "…Murabbiy munozaralarni olib borishni, rad etib 11 bulmaydigan darajadagi isbot kilishni bilishi, о‘z fikrlarining tugriligiga ishonishi, nutki esa mutlako toza, jumlalari mantikiy ifodalanadigan bulishi lozim… Murabbiy nutki xech kachon va xech kayerda zaxarxandali, kupol yoki kattik bulishi mumkin emas. Dars paytida Murabbiyning о‘zini tuta olmasligi ishni bо‘zishi mumkin…" Yusuf Xoji Kashkariy "…Men a’zolar kasalligini davolashdan oldin odamlarning ruxiyatini davolashni zarur deb topdim. Bunga men Murabbiylik yuli bilan erishaman, bunga mening ishonchim komil. Chunki a’zolar kasalligi bilan yuzlarcha, minglarcha odamlar xalok bulsalar, nodonlik, bilimsizlik tufayli un ming va yuz minglarcha odamlar xalok buladilar…". Ulu g‘ shoirimiz Alisher Navoiy xam Murabbiy mehnatini xolisona baholab: "Agar shogird podsholikka erishsa xam, unga (muallimga) kulluk q ilsa arziydi", "Xak yulida kim senga bir xarf yrgatmish ranj ila" – kabi satrlar bitgan. Xozirgi zamon ilm-fan tarakkiyotini buyuk allomalari yaratgan bir necha kimmatli asarlarisiz tasavvur kilib bulmaydi. Bu nodir asarlar bir necha asrlar ilgari yaratilgan bulsada о ‘z kimmatini yukotgan emas. Murabbiyning urni va uning vazifalari usib kelayotgan yosh avlodni tarbiyalash ishiga jamiyat va jamoatchilik tomonidan e’tibor karalishining nakadar muhim axamiyatga egaligi bilan aniklanadi. Mamlakatimizda kadrlar tayyorlash milliy dast о ‘rini xayotga tatbi q etish jarayonida Murabbiy ning yosh avlodga ta’lim va tarbiya berishda jamiyat oldidagi javobgarligi yanada ortib boraveradi. Zamonaviy maktab Murabbiy si kator vazifalarni bajaradi. Murabbiy – sinfdagi ukuv jarayoni tashkilotchisidir. Murabbiy о ‘quvchilar uchun dars payti, kushimcha darslarda va shu bilan birga darsdan tashkari xollarda xam kerakli maslaxatlar berishda bilimlar manbaidan biridir. Kupchilik Murabbiylar sinf raxbari vazifasini bajarib, tarbiya jarayoni tashkilotchilari b о ‘lib xisoblanadilar. 12 Zamonaviy Murabbiy ijtimoiy psixolog bulmasligi mumkin emas. Shuning uchun xam u kuvchilar urtasidagi о ‘zaro munosabatlarni y о‘ lga sola olishi, bolalar jamoasida ijtimoiy-psixologik mexanizmlardan foydalanishni bilishi zarurdir. Ma’lumki pedagogik faoliyat – kishi mexnatining eng murakkab soxalaridan biridir. Jamiyat tomonidan qо‘ yiladigan talablaridan eng muhimi Murabbiyning shaxsi va uning kasbi bilan boglik xislatlariga karatilgan. Murabbiyning eng umxim shaxsiy xislatlari kuyidagilardir: - Murabbiyning о ‘z Vataniga sodikligi, bolalarni sevishi, ularni insonparvarlik ruxida tarbiyalash istagi, о ‘z yurti, ona tili, о ‘z xal q ining tarixi va uning madaniyatini sevishi, davlatning musta q illi gi g‘ oyasida yashashidan iboratdir; - ijtimoiy javobgarlikni yuksak darajada h is etishi; - olijanobligi, akl-farosatli, ma’naviy pok – ma’naviyat va ma’rifat buyicha yuksak maksadlarga mos kelishi, bunday xislatlarni jamiyat xoxishi buyicha bolalarga singdirib borishi; - о ‘zini kulga ola bilishi, sabr-tokatli, bardam, matonatliligidir. Jamiyatning Murabbiy lik kasbiga kuyadigan asosiy talablari k о‘ yidagichadir: - shaxsni ma’naviy va ma’rifiy tomondan tarbiyalashning, milliy uygonish makurasining xamda umuminsoniy boyliklarning moxiyatini bilishi, bolalarni mustakillik goyalariga sodiklik ruxida tarbiyalashni bilishi, о ‘z Vatani,tabiatga va oilasiga bulgan muxabbati; - keng bilim saviyasiga ega bulishi, turli bilimlardan xabardor bulishi; - yosh pedagogik-psixologiya, ijtimoiy psixologiya va pedagogika, yosh fiziologiyasi xamda maktab gigiyenasidan chukur bilimlarga ega bulishi; - о ‘zi dars beradigan fan buyicha musta h kam bilimga ega b о ‘lib, о‘ z kasbi, soxasida jaxon fanida erishilgan yangi yutuk va kamchiliklardan xabardor bulishi; - ta’lim va tarbiya metodikasini egallashi; 13 - о ‘z ishiga ijodiy yondoshishi; - bolalarni bilishi, uning ichki dunyosini tushuna olishi; - pedagogik texnikani (mantik, nutk, ta’limning ifodali vositalari) va pedagogik taktga ega bulishi; - Murabbiyning о ‘z bilim va pedagogik maxoratini doimiy ravishda oshirib borishi. H ar bir Murabbiy ana shu talablarga eng yukori darajada mos keladigan bulishiga intilishi kerak. Murabbiyga jamiyat tomonidan kuyiladigan talablar, turli xildagi ijtimoiy kutishlar, pedagogning individualligi, uning, shu tarika talablarga javob berishga subyektiv tayyorligi muayyan Murabbiy ning pedagogik faoliyatga nakadar tayyorligidan dalolat beradi . Murabbiy professiogrammasi muayyan fan tomonidan ukituuvchiga kuyiladigan maxsus talablarni о ‘z ichiga kamrab olishi lozim. Bulajak Murabbiy u yoki bu xildagi fan tomonidan kanday talablar kuyilishini bilishi va shu asnoda ukuv-tarbiya jarayonini tashkil kilish uchun pedagogik oliy ukuv yurtlarida muayyan mutaxassislik buyicha Murabbiy professiogrammasi ishlab chikilishi zarurdir. Professiogramma psixologik nuktai nazardan ishlab chikarish faoliyati xarakteristikasining (anik birorta kasb buyicha) kelgusi amaliy ishlar uchun zarur bulgan mazmundagi barcha tomonlarini о ‘z ichiga olishi kerakligi ustida boradi. Professiogrammada muhim xislatlarning borgan sari birmuncha ortib borishini xisobga olgan xolda Murabbiy ning kuyidagi xislatlari kursatib borilishi lozim: 1) Murabbiyning shaxsiy xislatlari; 2) Kasbiga xos bilimi; 3) О‘z kasbiga xos xislatlari; 4) Shaxsiy-pedagogik uddaburonligi; 5) Tashkilotchilik malakalari; 6) Kommunikativ malakalari; 7) Gnostik malakalari; 14 8) Ijodiy xislatlari. Professiogrammani kasbga xos ravishda ukitishni tashkil kilishda ta’limning samaradorligi va uning muvaffaqqiyatli kanday bilim va kunikmalarga, ayniksa, shaxsning kanday qobiliyat va shaxsiy xislatlarga boglik ekanligini albatta kursatish zarurdir. Qobiliyat – bu kishining biror faoliyatga yarokliligi va shu faoliyatni muvaffaqqiyatli amalga oshirishdir. Pedagogik qobiliyat – bu qobiliyat turlaridan biri bо‘lib, kishining pedagogik faoliyatga yarokliligini va shu faoliyat bilan muvaffaqqiyatli shugullana olishini aniklab beradi. О‘zo q yillar olib borilgan tadqiqotlar pedagogik qobiliyatlar murakkab va kupkirrali psixologik bilimlardan iboratliligini kursatib berdi. Ana shu tadqiqot ma’lumotlaridan foydalanib, pedagogik qobiliyatlar tо‘zilishida muhim о‘rin egallaydigan kator komponentlarni ajratib kursatish mumkin: 1) Didaktik qobiliyatlar – bu bolalarga ukuv materialini anik va ravshan tushuntirib, oson kilib yetkazib berish, bolalarda fanga kizikish о‘ ygotib, ularda mustakil faol fikrlashni о‘yg‘ota oladigan qobiliyatlardir. 2) Akademik qobiliyatlar – matematika, fizika, biologiya, ona tili, adabiyot, tarix va boshka shu kabi fanlar soxasiga xos qobiliyatlardir. 3) Perseptiv qobiliyatlar; 4) Nutk qobiliyati; 5) Tashkilotchilik qobiliyati; 6) Avtoritar qobiliyati; 7) Kommunikativlik qobiliyati; 8) Pedagogik xayol; 9) Dikkatni taksimlay olish qobiliyati. Muhim Davlat vazifasini – kadrlar tayyorlash Milliy 15 Dastо‘rini amalga oshirayotgan zamonaviy maktab Murabbiy sining xislatlari, uning ijodiy faoliyati kirib kelayotgan XX I asrda shakllanib, asosan amaliy ishda, pedagogik tajribalarni egallash jarayonida о‘ sib-rivojlana boradi. Shu bilan birga Murabbiy doimiy ravishda о‘z malakasini oshirib, о‘z ishining muvaffaqqiyatini yukori darajada ta’minlashga yordam beradigan shaxsiy xislatlarini tarbiyalab borishi zarur. 1.3. Zamonaviy murabbiy va uning psixologik qiyofasi komponentlari Avvalo zamonaviy sport tо‘rtta asosiy jihatga e’tiborimizni qaratish maqsadga muvofiq: Intelekt; Harakatlar faolligi; Emotsional xatti-harakatlar(Masobaqa oldi ruhiy xolat); Sport faoliyatining motivatsiyasi,. Sport faoliyati ba’zi bir odamlar о‘ylaganidek, faqat jismoniy hatti-harakatdan iborat bо‘lib qolmasdan unda, intellektual faollik muhim о‘rinda turadi . Chunki, musobaqalarda teng imkoniyatlarga ega raqiblar uchrashganda, sportchining taktik tayyorgarligi g‘alabani ta’minlaydi. Taktika – bu sportchining о‘z raqibini barcha imkoniyatlarini hisobga olgan holda unga qarshi kurashish yо‘l-yо‘riqlarini tanlashi va qо‘llashidir. Taktik tayyorgarlik sportchining intelletual jihatdan rivojlanganligiga bog‘liq bо‘ladi. Teplov “Psixologiya polkovodsa” kitobidasarkardada aql va iroda kuchi bir xil bо‘lishi kerak deydi. Irodaviy sifatlar aqldan ustun bо‘lsa, sarkarda jang vaqtida vaziyatni adekvat baholay olmasdan, qanchalik botir bо‘lmasin, taktikadagi kamchiligi tufayli yengilishi mumkin. Taktik xatti-xarakatlar esa, sportchidan percheptiv, intellektual, psixomotor qobilyatlari va mahorati namoyon bо‘lishini taqozo etadi. Sport faoliyatida sportchining harakat faolligi ham muhum ahamiyat kasb etadi. Bu esa sportchi tanasining vaziyat taqozo etgan xolatga adekvat jismoniy 16 sifatlarini namoyon etish qobilyatida kо‘rinadi. 2008 yili Yelena Isenbayeva Pekinda oxirgi urinishda jahon rekordini о‘rnatdi. U sakrashidan avval ancha ruhiy tayyorlandi. Harakat faolligining samaradorligi ruhiy jarayonlarning rivojlanganligi va xolati, xatti-xarakatlarning algoritmizatsiyasiyasiga, ya’ni barcha xarakatlar uyg‘unligiga va sportchi shaxsining sifatlariga bog‘liq bо‘ladi. Sport faoliyatida yana muxim komponent – Emotsional xatti-harakatlar hisoblanadi. U qо‘yilgan maqsadga erishish uchun yо‘naltirilgan ongli akt sifatida namoyon bо‘ladi. Bu xil xarakat faolligining muvaffaqiyatli chiqish qonunyati ixtiyoriy xarakatlar mavjudligi bilan belgilanadi. Sportchining musobaqalashish oldi faoliyati uning kuchlanishi, emotsional qо‘zg‘alishi , stress va musobaqa oldi hayajonlanishi kabi ruhiy xususiyatlarini о‘rganish yetakchi о‘rinda turadi. Ruhiy kuchlanish asosida sportchi faoliyatidagi ikki xolat, ya’ni emotsional irodaviy regulyatsiyalarning о‘zaro ta’siri yotadi. Agar, emotsiya – kechinmalarni tug‘dirsa, ikkinchisi irodaviy zо‘r berishlikni vujudga keltiradi. Musobaqa oldidan vujudga keladigan sportchi kechinmalari, unga ijobiy ta’sir etib, irodaviy zо‘r berishni kamaytirishga olib keladi. Shuning bilan birga, har bir irodaviy kuchlanish asosida emotsional kechinmalar yotadi. Bu ikki tushunchalar о‘zaro bog‘langan bо‘ladi. Musobaqa oldidagi emotsional kuchlanish maqsadga muvofiq ravishda irodaviy zо‘r berilik bilan tartibga solinadi. Emotsiya, energiya kuch – quvvat quyilishini ( vibros energii) vujudga keltirsa, iroda esa ularni tejamli sarflashga olib keladi. Odatda musobaqa yaqinlashishi bilan zо‘riqish kuchayadi. Emotsional jihatdan beqaror sportchilar bunday xolatga bir havfta, xatto undan ham avvalroq tushadilar. Emotsional barqaror sportchilar esa, odatda musobaqa kuni zо‘riqishni boshdan kechiradilar. Eng qulay fursat esa, kuchlanishning optimal darajasi start vaqtiga tо‘g‘ri kelishi hisoblanadi. Bu xolat, odatda jangovor tayyorgarlik deyiladi. Shunda sportchi о‘zining zahira imkoniyatlarini ishga solib, tayyorgarligini maksimal darajada namoyon etidi. 17 Faoliyatda optimal kuchlanish darajasini uzoq muddat saqlab turish amaliy jihatdan mumkin emas. Bunday vaqtda ruhiy zо‘riqish kuchayib, tanglikka о‘tib, sportchi start oldi lexoratka (talvasa) xolatiga tushib qoladi. Uning nerv tizimi uyg‘unlashgan kuchlanishni qiyinchilik bilan ushlab turadi. Ayrim sportchilar sport natijalariga zarar yetkazmay, bunday xolatda uzoq tura olishi mumkin. Hatto, bunday xolatda ayrim sportchilar yuqori natijalarga erishganligi ma’lum. Lekin, start oldi talvasa, aksariyat xolatlarda sport kо‘rsatkichlarining pasayishiga olib keladi. Start oldi xolatning eng og‘iri – bu start oldi apatiya (loqaydlik, ruhsizlik) hisoblanadi. Odatda apatiya maksimal ruhiy kuchlanishdan harakatsiz, loqaydlik xolatiga о‘tish bо‘lib, musobaqa oldi vaziyatda о‘ta kuchli zо‘riqish oqibati hisoblanadi. Start oldi apatiya – faoliyat motivtsiyasi, irodaviy faollik va ma’suliyat xissining pasayishi, sо‘nishidir. Bunday iaytda sportchi о‘zining haqiqiy tayyorlik darajasini nimalarga qodir ekanligini namoyon eta olmaydi. I.M.Sechenev ixtiyoriy xarakatlarning uchta psixologik qonunyatlarini aniqlagan: 1. Qо‘l, oyoq, tananing oddiy xarakatlari va inson tomonidan о‘zlashtirilgan murakkab xarakatlar puxta egallab olingandan keyingina, iroda tasarrufiga о‘tadi, ya’ni iroda bilan boshqariladi. 2. Harakatlar qancha yaxshi о‘zlashtirilgan bо‘lsa ular shunchalik yengil iroda tasarrufiga о‘tadi. Yoki aksincha. 3. Irodani ishlatish xarakatlarining boshlanishi va oxirida, shuningdek, xarakatlarni kuchaytirish yoki sekinlatish uchun zarur bо‘ladi Harakatlar boshlangandan keyin, iroda ishtiroksiz davom etishi mumkin. Chunki о‘zlashtirilgan xatti-harakatlar avtomatik xolda bajarila boshlaydi. Sport faoliyati bilish faolligisiz amalga oshmaydi. Bilishning ham uch yо‘nalishi farqlanadi: 1) О‘zini sport faoliyatining subyekti sifatida anglashi; 2) Sport faoliyatining xissiy jabhalarini bilishi; 18 3) Sport faoliyatining qonunyat va mexanizmlari, sport qonunlarini bilishi. Sport faoliyatini psixologik jihatdan ta’minlashda, insonni sport bilan shug‘ullanishga undovchi motivatsiya muhim rol’ о‘ynaydi. Sport о‘yin faoliyatiga juda yaqin turadi. О‘yinning motivi о‘yinning xususiyatida mavjud. Sport bilan shug‘ullanishga bо‘lgan ehtiyoj esa, sport faoliyatidan qoniqish va unda muvaffaqiyatlarga erishishni ta’minlaydi. Professor A.S. Puni sport bilan shug‘illanishning be’vosita va bilvosita motivlarini ajratib kо‘rsatgan. 1) Sport faoliyatining be’vosita motivlari; а) Mushaklar xarakati va faolligidan tug‘ilayotgan qoniqish xissiga bо‘lgan extiyoj; b) О‘zining gо‘zalligi, kuchi, tezligi, epchilligi, chaqqonligi va chidamliligidan roxatlanishga bо‘lgan ehtiyoj; c) О‘zining qiyin, xatto ekstremal’ (xavfli) xolatlarda namoyon etish istagi; d) Rekord natijalarga erishish, о‘zining sport maxoratini kо‘rsatish va halabalarga erishish xoxishi; e) О‘zini namoyon etish, kо‘rsatish, tasdiqlash, jamoatchilik e’tirofini qozonish, shuxratga erishish extiyoji. 2) Sport faoliyatining bilvosita motivlari: a) Sog‘lom va kuchli bilish istagi; b) Sport faoliyati orqali, о‘zini amaliy xayotga tayyorlash xoxishi; c) Burch xissi, Vatan oldidagi burch; d) Sport faoliyatining ijtimoiy ahamiyatini anglash orqali, sport bilan shug‘ullanish ehtiyoji. Sport faoliyati motivlari namoyon bо‘lish denamikasiga ega. Sport bilan uzoq muddatli shug‘ullanishi natijasida sportchida motivlar ham о‘zgarib boradi. Motivlarning о‘zgarishi ham qо‘yidagi bosqichlarda sodir bо‘ladi: 1. Sport bilan shug‘ullanishning dastlabki bosqichida; 2. Tanlangan sport turida ixtisoslashishishning boshlanishida; 3. Sport maxoratining о‘sish bosqichida. 19 Sport faoliyatining motivlari yorqin ijtimoiy yо‘nalganlik xarakteriga ega. Sport trenirovkalarining maqsadi – yuqori sport kursatkichlariga tayyorlashga yо‘naltirilgan. Yuksak natijaga erishish esa sportchining imkoniyatlari va (unga erishishga) tayyorgarligiga bog‘liq. Sport imkoniyatlari – sportchining jismoniy, texnik va taktik qobilyati shuningdek, maxsus bilimlar va tajribalarni о‘zlashtirgan bо‘lishi bilan belgilanadi. Yuksak natijaga tayyorligi esa, sportchining sport faoliyatiga, mashqlantirish va musobaqalarga qо‘yiladigan talablarga munosabati bilan ifodalanadi. Sportchilarni mashqlantirish jarayonida tayyorlash turlari Trener sportchining tabiiy kuch va imkoniyatlarini yaxshi bilishi va uni rivojlantirishga harakat qilishi lozim. - –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– ––––––––––––––––––––––––––––––––– Sport faoliyatida beshta asosiy jismoniy sifat - ildamlik (tezkorlik), kuch- quvvat, chidamlilik, chapdastlik, abjirlik(epchillik) kо‘rib chiqiladi. Bu sifatlarning har biri о‘z psixologik tavsifiga ega. Ildamlik (bistrota) – bu insonning muayyan qisqa vaqt oralig‘ida harakat amallarini (dvigatel’niye deystviya) bajarish qobilyatidir. Psixologiya nuqtai МАШҚЛАНТИРИШ ЖАРАЁНИ Жисмоний тайёргарлик Жисмоний қобилятлар ва сифати Тарбия Харакатларни оптимал техника билан бажариш Муайян вазиятларда техникани қўллаш Маълум шаро- итларда техника- ни қўллай олиш қобиляти Техникани қўллашда қобилятни намоён этишПсихологик тайёргарликТактик тайёргарликТехник тайёргарлик 20 nazaridan ildamlik bu – sportchi tomonidan xarakatlarning vaqt nishonalarini boshqara olishi va uning ongida harakatlar davomiyligi, surati va ritmini aks etishidir Ildamlik – tezkorlik yengil atletikaning sprinter turlari va sakrashlarda, kо‘pgina sport о‘yinlarida muhim hisoblanadi. Ildamlikning asosida uchta omil mavjud: 1. Nerv jarayonlarining qо‘zg‘aluvchanligi, ya’ni qо‘zg‘alish va tormozlanishlarning tezkorlik bilan almashishi va unga mos ravishda nerv – muskul apparatlarining tartibga solishi bilan xarakatlarning yuqori chastotasiga erishish mumkin. Shuningdek, idrok jarayonining davomiyligi – ya’ni xabarlarni uzatish va unga javob xarakatlarining boshlanishi ham xarakatlantiruvchi reaksiyalar tezligini belgilaydi. 2. Irodaning kuchlanishi, ya’ni imkon qadar maksimal tezlikka erishish, asosan, о‘z ustida ongli ravishda zо‘r berishga bog‘liq bо‘ladi. 3. Muvofiqlashtiruvchi markaziy nerv omili xarakatlar chastotasiga va ayrim xarakatlar tezligiga ta’sir etadi. Kuch – bu mushaklar faoliyati bilan bog‘lik bо‘lib, kuchlanishi asosida harakatlarni amalga oshirish qobiliyatidir. Kuch chidamlilik va tezkorlik bilan uzviy bog‘langan bо‘ladi. Sportda tezlik kuchi (skorostnaya sila) va kuchli chidamlilik (kuchli!!) (silovaya vinostlivost) kuchni harakterlovchi belgilar hisoblanadi. Tezlik kuchi – bu asab-mushak tizimining mushaklarni yuqori tezlikda qisqartirish bilan qarshilikni yengib о‘tish qobiliyatidir. Og‘ir atletika, kurash, akrobatika, sport gimnastikasi kabi sport turlarida tezlik kuchi muhim rol о‘ynaydi. Jismoniy chidamlilik esa, tananing uzoq muddatli jismoniy harakatlardan tug‘ilgan charchoqlarga qarshilik qilish qobiliyatidir. Bu marafon yugurishlar, suzish, velopoygalarda muhim rol о‘ynaydi. Ixtiyoriy maksimal chidamlilik, odatda, mushak tolalari soni va ularning yо‘g‘onligi bilan bog‘liq bо‘lgan mushaklarning maksimal kuchidan past 21 bо‘lishligi aniqlangan. Bu parametrlar orasidagi tafovut esa, chidamlilik tanqisligi (defitsit vinostlivost) deyiladi. Markaziy nerv tizimi tomonidan mushaklar apparatini boshqarish nechog‘lik mukammal bо‘lsa. Bu tanqislik shunchalik kam bо‘ladi. Bu narsalar esa muntazam mashqlantirish jarayonida shakllanadi. Sportchilar mashqlanish jarayonida u yoki bu qiyinchilikni yengib о‘tishni ongli va ixtiyoriy ravishda kо‘p takrorlasa, musobaqa jarayonidagi qо‘rsatkichlar yaxshilanadi. Mushak imkoniyatlarining maksimal 75% ong nazorati ostida ramoyon bо‘lishi mumkin. Chidamlilik – bu insonning uzoq vaqt mobaynida muayyan faoliyat natijasini pasaytirmay ishlay olish qobilyatidir. Sport soxasida chidamlilik sportchining muо‘aklar faoliyati natijasida vujudga kelgan charchashga qarshilik kо‘rsata olishidir. Har bir sport turi sportchidan u yoki bu kо‘rinishdagi chidamlilikni talab qiladi. Masalan, shtangachilarda jismoniy (silovaya vinoslivost), boksyorlarda va sprinterlar tezkorlik (skorostnaya), sakrovchilarda zarbli sakrash (tol’chok) va hokazo. Chidamlilik doimo “charchash”, “toliqish” tushunchalari bilan bog‘liq bо‘ladi. Charchash – bu toliqish belgilarini subyektiv his qilish. Bu xolat esa, tananing toliqishi bilan yoki ishning monotonligi bilan vujudga kelishi mumkin. Bu ruhiy toliqish. Chidamlilikni о‘stirish uchun, sportchida toliqish vujudga kelishiga nisbatan salbiy emas ijobiy munosabatni shakllantirish va uni yengib о‘tishning psixologik usullarini о‘rgatish tavsiya etiladi. Bu yerda toliqish bilan charchashni bir – biridan farqlash zarurdir. Toliqish kо‘proq nerv sistemasi bilan bog‘liq bо‘lsa, charchash musak tizimlarining faoliyatiga bog‘liq bо‘ladi. Iroda kuchisiz chidamlilikning vujudga kelishi yoki takomillashishi mumkin emas. Sportchi uchun muhim bо‘lgan irodaviy sifatlarni adekvat (aynan, mos) 22 mashqlantirishlar bilan rivojlantiriladi. Buning uchun bir qancha usullardan foydalaniladi. Ular:  uzoq muddat tinimsiz ishlash;  intervalli ishlash;  musobaqalashish kabilar. Bu usullar sport turi va sportchining indevidual xususiyatlariga qarab tanlab olinadi. Chapdastlik – bu insonning yangi xarakatlarni tez о‘zlashtirish va vaziyat taqozosiga kо‘ra, harakat faoliyatini moslashtira olish qobiliyatidir (futbolchi fintni abjirlik bilan bajarishi). Insonning jismoniy sifatlari ichida abjirlik muhim о‘rin tutadi. U harakatlantiruvchi kо‘nikmalar bilan bevosita bog‘liq bо‘lgani uchun, kompleks xarakterga ega. Bu kompleks: 1-dan, murakkab harakatlantiruvchi koordinatsiyalarni о‘zlashtirish qobiliyati; 2-dan, sport natijalariga erishish va ularni takomillashtirish; 3-dan, о‘zlashtirilgan malakalarni maqsadga, muvofiq qо‘llash vaziyatga mos ravishda о‘z harakatlarini tez va samarali qayta qura olishda kо‘rinadi. Chapdastlikni rivojlantirish avvalo, insonning jismoniy qobilyatlariga bog‘liq bо‘ladi. Shuningdek, analizatorlar faoliyati ham chapdastlikni rivojlantirish shartlaridan xisoblanadi. Barcha analizatorlardan kelayotgan ma’lumotlar yig‘indisi, harakatlar jarayonini chuqur bilib olishga, ularni tez о‘zlashtirib olish va vaziyatga moslashtirish imkonini beradi. Abjirlik - bо‘g‘inlar harakatchanligi bо‘lib, tana tuzulmalarining taranglik bilan chо‘ziluvchanligidir. Bular tana a’zolarining harakat amplitudasi chegaralarini belgilaydi. Tana a’zolari \arakatchanligining yetarli darajada bо‘lmasligi: 1-dan, muayyan harakatlar kо‘nikmasining vujudga kelmasligiga; 2- dan, xarakatchanlik malakalarini о‘zlashtirish va rivojlantirishning pasayishiga; 3- dan, shikastlanishlarning vujudga kelishi; 4-dan, kuch, tezkorlik, chidamlilik va chapdastliklarning rivojlanishini sekinlashiga; 5-dan, harakatlar ampletudasining cheklanishiga va nihoyat, 6-dan, harakatlarni boshqarish sifatining pasayishiga olib keladi. 23 Bо‘g‘inlarning chо‘ziluvchanligini doimiy mashqlantirish bilan о‘stirish mumkin. Lekin abjirlikka mushaklar kuchining muayyan darajada rivojlantirmasdan erish bо‘lmaydi. Gimnastikachilar uchun muhim sifat. Har bir talaba doimo mashq qilib elastiklikni о‘stirib borish kerak. Mos turib, tizzalarni egmay turib, kaftni yerga tekkizish. Barcha sport turlarida sportchilar texnik tayyorligining asosi xisoblangan ya’ni, harakatlar malakasini xosil qilish muhim о‘rinda turadi. Harakatlar malakasi – bu mashqlantirish jarayonida о‘zlashtirilgan, ongli avtomatlashgan harakterga keltirilgan harakatlanuvchi ish harakatlardir (dvigatelniye deystviya). Harakat malakalariga ega bо‘lish natijasida sportchi о‘z harakat usullarini boshqarish, makon va vaqt parametrida (oralig‘ida) muayyan darajada о‘zgartira olish imkoniyatiga ega bо‘ladi. Harakatlar malakasini shakllantirishda psixologik xususiyatlariga qо‘yidagilar kiradi. 1. Xatti-harakatlar yaxlitligi. Harakat malakasi harakatlanuvchi ish usullar unsuridan tashkil topadi. Lekin malakani ularni oddiy yig‘indisi emas balki, muayyan maqsadga yо‘naltirilgan, uni amalga oshiruvchi yaxlit xatti-harakatlar majmuasi tashkil etadi. Masalan, boksyor malakalari, qо‘l, oyoq harakatlari, gavdani boshqarish, masofani xis qilish kabi komponentlaridan tashkil topgan. Sportdagi harakat malakasini boshqa faoliyatdagi malakalardan farqi, harakatlar ongli-avtomatlashgan bо‘ladi. 2. Xatti-harakatlar mukammalligi. Harakatlanuvchi ish-usullarining barcha elementlarini bajarishda yuqori darajadagi mahorat talab etiladi. Bular: harakatlar aniqligi, malakalarning barqarorligi va elastikligidir. 3. harakatlar avtomatlashganligi. Harakat malakalarining ong funksiyalarini unutmagan holda, avtomatik darajaga yetkazish kerak. Futbolchi bir fintni ishlatishda vaziyatga qarab, ayrim elementlarga о‘zgartirishlar kiritadi... Krishtyano Ronaldu... Osoz.dvyaje. 4. harakatlarning anglanganligi. Sportchining xatti-harakatlari har doim anglangan bо‘lishi kerak. Malakalar shakllanishi va ularni faoliyatda qо‘llash 24 anglangan jarayondir. Zero sportchi о‘z faoliyati maqsadi, vazifalari, yо‘l- yо‘riqlari va natijasini bilganligi uchun harakatlar doimo anglangan holda bajariladi. Ixtisoslashgan idroklar sport faoliyatiing kankret shart-sharoitlarida vujudga kelib, sportchida chuqur ixtisoslashgan sezgirlikni keltirib chiqaradi. Bu xil idrokning о‘ziga xosligi asosan sportchi ixtisoslashayotgan sport turining xususiyatlari bilan belgilanadi. Sport psixologiyasida barcha ixtisoslashgan idroklarga xos bо‘lgan belgilar ajratib kо‘rsatiladi. Bular: 1. Bir yoki turkum analizatorlarining farqlovchilik funksiyalariga ixtisoslanishi; 2. Faoliyat obyekti bilan kо‘p marta kontaktga kirishish hisobiga ixtisoslashgan sezgirlikning rivojlanishi; 3. Sportchi xarakatlanayotgan iuxitning xususiyatlari yoki harakatlar qaratilgan predmetning xususiyatlari bilan idrokning bog‘lanishi (shartlanishi); 4. Doimo mashqlanishni talab qiladigan о‘zgaruvchanlik. Ixtisoslashgan idrok kо‘p qirrali jarayon bо‘lib, uning kо‘p tomonlari xali yetarlicha о‘rganilmagan. “Suvni xis qilish”. Suv qarshiligini о‘ta nozik va murakkab idrok etish bо‘lib, bu suzuvchilargagina xos. Bu xissiy aks ettirish ikki analizatorlar: xarakatlantiruvchi va teri tuyish apparatlarining о‘zaro aloqasi asosida bо‘ladi. Bunda xarakat yо‘nalishini, ampletudasini, suv xaroratini, bosim va suvning tepganini tozik sezish va xis qilishlar sodir bо‘ladi. Suzuvchilar, sinxron suzuvchilar, suv tо‘pi... “Tо‘pni xis qilish”. Koptok bilan bog‘liq barcha sport о‘yinlarida vujudga keladi va takomillashadi. Har bir sport turi о‘ziga xos xususiyatiga ega bо‘ladi. Masalan; futbolchi maydonni, о‘yinchilar, raqibni joylashish о‘rnini xis qilish. “Plankani xis qilish”. Bu balandlikka va langar chо‘p bilan sakravchi sportchilarga xos bо‘lgan idrok hisoblanadi. Ular xarakatlantiruvchi va kо‘ruv analizatorlari faoliyatiga asoslanib, fazoda tana harakatlari va xolatini sezish, plankadan sakrab о‘tishdan sal avval, tirgak va plankani kо‘z bilan idrok eta olishga asoslanadi. Plankani xis qilish esa, sportchiga harakatlarni payqab, planka 25 ustidan о‘tayotganda va yerga tushayotganda о‘z tanasini boshqara olish imkoniyatini beradi. Reaksiya – bu muayyan (signalag) qо‘zg‘ovchiga nisbatan anglangan javob xatti – harakatlaridir. Barcha reaksiyalar bir xil tuzulmaga (struktura) ega: signallar qо‘zg‘ovchini qabul qilib olish; qо‘zg‘ovchini anglash va javob harakatlari. Refleks bilan reaksiya bir-biriga vujudga kelish jihatida о‘xshab ketadi. Lekin refleks – (organizmning) tananing tashqi qо‘zg‘ovchilar javob harakatlari bо‘lsa, reaksiyada anglanganlik xolati bо‘ladi. Darvozabonning 11-metr jarima tо‘pi yо‘nalishiga tashlanishi. Bular teaksiyalar. Qisqa masofaga yuguruvchi sportchining start buyrug‘ini kutish turish xolati reaksiyani yorqin ifodalaydi. “Diqqat” komandasidagi keyin, sportchining butun diqqati keyingi qо‘zg‘ovchiga yо‘naltirilgan bо‘ladi. Tо‘pponcha tovushi bilan sportchining harakatga о‘tish davri, reaksiyaning latent (ichki) davri. Start kolonkasidan siltanish va kolonkadan uzulish javob harakatlaridir. Reaksiya juda tezlikda sodir bо‘lib, sekundning yuzdan bir ulushlariga teng bо‘ladi(nervning tezligi 210 m/s). Shu vaqt oralig‘ida periferiya va bosh miyadagi nervlar signalni qabul qilish, uni anglash va efferent nervlar orqali mushaklarni harakatlanishi uchun impul’slari yuborishga ulguradi. Sport psixologiyasida oddiy va murakkab reaksiyalar tafovutlanadi. Oddiy reaksiyalar – bir signalga av unga nisbatan avvaldan ma’lum bо‘lgan, javob harakatlaridan iborat bо‘ladi. Masalan, yuguruvchi starti. Fal’ start xolatlari ham bо‘lib turadi. Sportchi buо‘ruq bо‘lmasdan yugurib ketadi. Hatto sharning yorishi ham uni harakatga keltiradi. Murakkab reaksiyalar da ikki va undan ortiq signallarga bir yoki bir necha javob harakatlari beriladi. Bu reaksiya, deyarli barcha raqobatlashuvchi sport turlarida mavjud. Masalan, bokschi raqib zarbalaridan himoyalanishi, raqibni chalg‘ituvchi harakatlar qilishi, yoxud unga qarama qarshi zarbani о‘zi ham 26 yuborishi bu murakkab reaksiya hisoblanadi. Lekin bu harakatlar avvaldan belgilab qо‘yilmagani uchun, bir qancha variantlardan biri tanlab olinadi. Demak , murakkab reaksiyalar tanlovchanlik xususiyati bо‘ladi . Albatta murakkab reaksiyalar ham tezkorlik bilan amalga oshadi. Lekin oddiy reaksiyalarga qaraganda latent (ichki, yashirin) davr informatsiyalarning kо‘pligi va ularni qayta ishlanib qarorlar qabul qilinishi, muayyan vaqtlar bilan belgilanadi. Shuning uchun bunda reaksiyalar oddiy reaksiyalarga qaraganda avqtni qо‘roq talab qiladi. Reaksiya – ildamlik sifatining jismoniy kо‘rinishi hisoblanadi. Albatta, sportdp reaksiya muhim rol о‘ynaydi. Maxsus mashqlar bilan reaksiya tezligini takomillashtirish mumkin. Ayniqsa, qisqa masofaga yuguruvchilar, sprinterlarga zarur... (sport kolenkasiga tayanib). ZAMONAVIY MURABBIY FAOLIYATINING STRUKTURASI (tizimi) Техник кўникма ва малакаларининг шакллантириши, махсус билимлар даражасининг ортириши Тактик кўникма ва малакалар шакллантириши, психологик тайёрланиш даражаси ўстириши Шахснинг шаклланиши Психологик тайёргарликка мавжуд тактик кўникма ва малакаларнинг мослигини текшириш Шахснинг шаклланишиМУРАББИЙ ФАОЛИЯТИ Маш қлантириш фаолияти Тананинг морфо-физиологик ўзгариши Тана холатини текшириш Техник кўникма, малакалар ва махсус билимлар мувофиқлигини текширишМусобақалашиш мотивация 27 II-BOB. JISMONIY TARBIYA MURABBIYSI FAOLIYATINING PSIXOLOGIK XARAKTERISTIKASINI EMPIRIK TADQIQ ETISH 2.1. Jismoniy tarbiya murabbiysi faoliyatini tadqiq etishning metodik apparati Biz о‘z tadqiqot ishimizni amaliy jihatdan tahlil qilish maqsadida sport murabbiyi va jismoniy tarbiya Murabbiysi faoliyatini psixolog tahlilini amalga oshirish uchun dastlabki metodik aparatni ishlab chiqdik. Tadqiqot metodi sifatida Ayzenk Va Ilinlarning shaxs sifatlarini aniqlash testlarini tanlab oldik. Ushbu testlarning mazmuni haqida ayrim ma’lumotlarni berib о‘tishni lozim topdik. №1 Ayzenk testi tavsifi Yо‘riqnoma: test savollariga javob berishda birinchi paydo bо‘lgan fikrni qayd eting, ortiqcha fikr mulohaza yuritmang. Testda tо‘g‘ri yoki notо‘g‘ri javob mavjud emas. Test savolnomasidagi vaziyatlar hayotingizda qanchalik darajada uchrashiga e’tibor bering. Imkoni qadar savollarga ochiq javob berishga harakat qiling. Savollarga javoblar variantini mos kelishi yoki kelmasligiga qarab , Ha va Yо‘q tarzda javob berish mumkin. Savollar matni 1.Siz tez-tez о‘zingizga kuch g‘ayrat bag‘ishlovchi ta’sirotlarga moyillik sezasizmi? 2.Siz tez-tez Sizni tushunadigan va qо‘llab-quvvatlaydigan dо‘st kerakligini his qilasizmi? 3.Siz о‘zingizni beg‘am odam deb hisoblaysizmi? 4.Sizda oldingizga qо‘ygan maqsadlardan voz kechish qiyinmi? 5.Siz biron-bir faoliyatni amalga oshirishdan oldin atroflicha о‘ylab sо‘ng harakat qilasizmi? 6.Sizda foydali bо‘lish-bо‘lmasligidan qat’i nazar va’dangizga turasizmi? 28 7.Sizda kayfiyatning kо‘tarilishi va tushishi tez-tez yuz beradimi? 8.Sizda tez gapirish va tez harakatlanish bо‘ladimi? 9.Hech qanday jiddiy sabab bо‘lmasa ham о‘zingizni baxtsiz odamman deb his qilganmisiz? 10.Siz bahs munozaralarda о‘zingizning kо‘p narsaga qodirligingizga ishonasizmi? 11.Siz yoqimtoy qarama-qarshi jinsdagi shaxs bilan tanishishni xohlasangiz, tortinasizmi? 12.Sizda о‘zingizni bir joyga qо‘ya olmaydigan hollar ham bо‘ladimi? 13. Siz odatda sharoitga qarab ish tutasizmi? 14.Siz biror ishni bajarib bо‘lgach yoki biror gapni gapirib bо‘lgandan sо‘ng, bu ishni qilmasam bо‘lar edi, gapirmasam bо‘lar edi deb afsuslanasizmi? 15.Sizda odamlar bilan uchrashishdan kо‘ra, kitob о‘qish afzalmi? 16.Sizni xafa qilish osonmi? 17.Davralarda bо‘lishni yoqtirasizmi? 18.Sizda boshqalardan yashiradigan sirlaringiz bо‘ladimi? 19.Sizda ba’zan g‘ayratingiz jо‘shib qadamingizdan о‘t chaqnaydi, ba’zan esa hafsalangiz pir bо‘lib loqaydlashishingiz tо‘g‘rimi? 20.Siz dо‘stlaringiz davrasini eng yaxshilari bilan cheklanishga intilasizmi? 21. Kо‘p orzо‘ qilasizmi? 22.Sizga baqirib gapirishganda, siz ham shunday javob qaytarasiz? 23.Sizni nimadandir aybdorlik hissi bezovta qiladimi? 24.Siz odatlaringizni yaxshi va ma’qul deya olasizmi? 25.Siz hislaringizga erk berib, dо‘stlar davrasida о‘zingizni xotirjam tutasizmi? 26.Sizda haddan ortiq asabiylashish bо‘ladimi? 27.Sizni quvnoq va harakatchan odam hisoblashadimi? 28.Siz biror ishni bajarib bо‘lgach, uni bundan ham yaxshiroq bajarishi mumkinligi tо‘g‘risida о‘ylaysizmi? 29.Sizda notanish kishilar davrasida bо‘lish noqulaymi? 29 30.Siz g‘iybat qilasizmi? 31.Boshingizga har xil xayollar kelib, uyqu bermaydigan hollar ham bо‘ladimi? 32.Siz biror narsani bilishni istasangiz, boshqalaradn sо‘rab surishtirishga nisbatan kitobdan bilib olishni afzal hisoblaysizmi? 33.Sizda kuchli yurak bezovtalanish bо‘ladimi? 34.Sizga diqqat-e’tiborni talab qiladigan ish yoqadimi? 35.Sizda titrash holati b о ‘ladimi? 36.Siz doimo haqiqatni gapirasizmi? 37.Sizda bir-birini kamsitadiganlar davrasida b о ‘lish noqulaymi? 38.Siz serjahlmisiz? 39.Sizga tez harakatlanishni talab qiladigan ish yoqadimi? 40.Siz hammasi yaxshilik bilan tugagan, ammo yomon oqibatlarga olib kelishi mumkin b о ‘lgan hodisalardan bezovtalanasizmi? 41.Siz odatda shoshmasdan sekin yurasizmi? 42.Siz ishga yoki biror kishi bilan uchrashuvga kech qolganmisiz? 43.Bema’ni tushlar k о ‘rasizmi? 44.Siz suhbatlashishni yoqtirganligingiz uchun paytni boy bermasdan, yangi suhbatdosh bilan tanishishga intilishingiz t о ‘g‘rimi? 45.Sizni biron-bir og‘riq bezovta qiladimi? 46.Siz uzoq vaqt d о ‘stlar davrasida b о ‘lmasangiz, о ‘zingiz noxush his qilasizmi? 47.Siz о ‘zingizni asabiy odam deb hisoblaysizmi? 48.Sizni tanishlaringiz orasida aynan s izga yoqmaydiganlari ham bormi? 49.Siz о ‘zingizni о ‘ziga ishongan odam deb hisoblaysizmi? 50.Sizni ishingiz yoki kamchiligingiz tanqid qilinsa , xafa b о ‘lasizmi? 51.Sizda k о ‘pchilik ishtirok etadigan tadbirlardan qoniqish qiyinmi? 52.Sizni boshqalardan nimam bilandir yomonman , degan tuyg‘u bezovta qiladimi? 53.Sizning-cha zerikarli davrani jonlantirish osonmi? 30 54.Sizda о ‘zingiz tushunmagan narsalar haqida gapirgan vaqtingiz b о ‘ladimi? 55.Siz sog‘lig‘ingizdan bezovtalanasizmi? 56.Siz boshqalar ustidan hazillashishni yoqtirasizmi? 57.Siz uyqusizlikka duchormisiz? № 2.YE.P.Ilinning “ sabr-bardoshlikni” baholash sо‘rovnomasi tavsifi Yо‘riqnoma: Bu metodika bilan ishlash uchun (natijalarni qayd qilish uchun) sizga toza qog‘oz varag‘i va qalam (ruchka) kerak bо‘ladi. Qog‘oz varag‘iga 1 dan 18 gacha savollar nomerini qо‘yib chiqing. О‘zingizga mos tasdiqlarni belgilang. Agar rozi bо‘lsangiz, unda javoblar varag‘idagi savol raqamiga mos joyiga «+» belgisini qо‘ying, agar rozi bо‘lmasangiz «-» belgisini qо‘ying. Sо‘rovnoma matni 1.Agar men ogir ishni bajarayotganimda charchasam, darrov uni tuxtataman. 2.Menda zerikarli hikoyani oxirigacha о‘qishga sabr toqat yetishmaydi. 3.Men uzundan-uzoq navbatda turishni yoqtirmayman va tez-tez undan oxirigacha turmasdan ketib qolaman. 4.Men tish og‘rig‘i singari uzoq dardli holatlarga chidamliman. 5.Odatda men uzoq vaqt ochlikni о‘tkaza olaman. 6.Men parhez orqali davolanishga chiday olmayman. 7.Jismoniy tarbiya darsida charchaganimda, unda mashqlarni bajarishni tо‘xtataman. 8.Men zerikarli ishni oxiriga yetkazmasdan tezda tashlayman. 9.Odatda menga о‘zimni ishlashga majbur qilish qiyin 10.Men charchashimga qaramasdan ishni yarmida tashlab ketmayman. 11.Menga vazifani bajarish uchun о‘zimni kuchaytirishga yо‘naltiradigan jismoniy ish yoqadi. 12.Men ishonch bilan ayta olamanki, men sabr-bardoshliman. 13.Charchashimga q aramasdan, men barcha kuchim bilan yug u rishda yuqori tempn i tutib turishga harakat qilaman. 31 14.Kachon bekatda uzok va q t transport kutganimda men shoshilmayotgan b о ‘lsamda bezovtalanaman. 15.Men ogri qq a chidamsizman. 16.Men о‘ zimni irodasi ojiz deb h isoblashni xo h lamayman shuning uchun har safar ogir jismoniy ishni oxirigacha yetkazishga harakat qilaman. 17.Men “Maydonga tushgan manglayini qashimas” tamoyiliga amal qilaman. 18. Aql bilan ish kо‘rish lozim. Sport taraqqiyotining bugungi bosqichida biz shunday xususiyatlarni kо‘ramizki, ular sportchini tayyorlash jarayoniga jiddiy ta’sir kо‘rsatadilar va trener bilan sportchi oldiga yangidan-yangi murakkab vazifa va topshiriqlarni qо‘yadilar bu vazifa va topshiriqlarni esa, о‘z navbatida, mashq jarayonini tashkil qilshning eng munosib shakl va usullarini izlab topishga majbur etadi: -bugungi sportchilar erishgan yuksak kо‘rsatkichlar darajasini yanada yuksaltirish uchun, olamni eng yuqori malakali sportchilar tayyorlash uslubini, shuningdek, sportchini tayyorlashda uzoq yillardan beri qо‘llanilib kelayotgan bugungi tashkiliy-metodik usulni xam batamom takomillashtirish talab qilinadi. -eng yirik sport musobaqalarida erishilgan yutuqlarning natijalari tobora oshib borayotgani sababli, musobaqa kurashlari nihoyatda keskinlashib ketdi. Bu hol sportchilarning texnik va amaliy mahoratini samaradorligi, barqarorligi va ustuvorligiga, ularning ustma-ust bо‘lib turadigan ma’suliyatli startlar sharoitda axloqiy irodaviy va ruhiy tayyorgarlikka bо‘lgan talabni benihoya oshiradi. -yuksak malakali sportchilar maxsus jismoniy tayyorgarlikning shu qadar yuksak chо‘qqisiga chiqqanlarki, endi undan yuqoriroqqa kо‘tarilish eng og‘ir va eng murakkab vazifa bо‘lib qoldi, shunga kо‘ra, maxsus jismoniy tayyorgarlik samaradorligini oshirish zahiralarini qidirish va shu bilan birga umuman, mashq jarayoni tizimida yangicha usul va uslublar zarur bо‘lib qoldi. -mashq yuklamalarni hajmi va shu qadar kattalashib, og‘irlashib ketdiki, uni yillik sikl doirasida, hamda uning har bir bosqichi ichiga oqilona singdirish masalasi kо‘ndalang qilib qо‘yildi. Shu bilan birga, mashg‘ulot samaradorligini oshrishning birdan bir usuli deb e’tirof etilgan munosabatda bо‘lish zarurati 32 tug‘ildi. Shunga kо‘ra birinchidan, turlicha imtiyozli yо‘nalishlarda bо‘lgan yuklamalar о‘rtasidagi eng kо‘p foyda beradigan nisbatini, ikkinchidan, mashqlarni tashkil qilishning yangi usullarini qidirish zarurati vujudga keldi, zero bunday mashqlar sportchida energiya zahirasining sarflanishi va qayta tiklanishi о‘rtasidagi aniq munosabatga suyangan holda, uning organizm faoliyatidagi moslanish imkoniyatlarini tо‘la amalga oshirish uchun eng maqbul sharoitni kо‘zda tutadi. -mashqning metodik masalalarini hal qilishda fanning vazifasi oshdi yuqori malakali sportchilarni tayyorlab yetkazish, sportchi organizmidagi hayotni ta’minlovchi funksional uslublarga tо‘la qonli ta’sir kо‘rsatish va bunday uslublarni о‘ta yuksak faoliyat darajasiga kо‘tarish bilan bevosita bog‘liqdirki, endilikda sportchini zamonaviy usulda tayyorlab yetkazishning о‘ta murakkab muammolarni ilmiy-metodik ma’lumotlarsiz, faqat sog‘lom aql va hissiyotga suyangan holda hal qilib bо‘lmaydi. Sportchini tayyorlab yetkazish usullari ilmiy-metodik asoslar majmui, shuningdek, sportchilarni muayyan mutaxasislar bо‘yicha tayyorlashni izchillik bilan amalga oshiruvchi tashkilotlar (muassasalar) xamjihatligi samarasidir. 1. Bu majmua ichida eng katta yuklama sportchining zimmasiga tushadi, chunki aynan shu sportchi bir qator harakatlar (ilm olish, rivojlanish, tarbiya, mashg‘ulot, musobaqa, oragnizmini qayta tiklash) ta’siriga tо‘qnash kelishi kerak. Vaholanki, sportchi о‘ziga mustaqil shaxs sifatida murabbiysiz, moddiy-texnik va xо‘jalik ta’minoti, ilmiy metodik ta’minot, guruhlarisiz musobaqaga tayyorlana olmaydi. Bugungi sportchining har taraflama (ham jismoniy, ham aqlan, ham ahloqan) rivojlanishi, shuningdek, jismoniy, texnik taktik, aqliy, funksional jihatdan tayyorlangan bо‘lishini talab qiladi. 2. Sportchini tayyorlab yetkazish uslublarini kо‘zdan kechirish uchun biz bu faoliyatni tashkiliy jihatiga murojaat qilaylik. G‘oyaviy-tarbiyaviy ish va ahloqiy-irodaviy hislatlarining tarbiyalash birinchi о‘ringa qо‘yilgan, zero ushbu faoliyatlar yaxshi yо‘lga qо‘yilgan taqdirdagina, о‘zini, trenerni, komanda a’zolarini, raqibini va boshqalarni amaliy hurmat qilishi 33 mumkin. Murabbiy bilan sportchi yuqorida kо‘rsatilganidek ezgu vazifalarni rivojlantirish bilan bir paytda, sport qonunini buzuvchilarga qarshi, ichkilikbozlik, bezorilik, faxsh va о‘zga ahloqsizlarga qarshi hamma joylarda ham muntazam ravishda kurash olib borishlari kerak. Sportchilar orasida bosar-tusarini bilmay qolgan, og‘zi katta, mutakabbirlar, chempionlik shaxsiga sig‘inishni talab qiluvchilar kо‘p uchrab turadi. Sportchilar tarbiyasining tо‘g‘ri yо‘lga qо‘yilmaganligi, modalar ketidan quvish, sportchilarimiz sha’niga (ayniqsa, chet ellarda) dog‘ tushirish kabi salbiy qilmishlar mavjud. Musobaqalar va о‘quv yig‘inlarini rejalashtirishni ham albatta tashkiliy ish deb hisoblash kerak. Bu har qanday sport ishida eng mas’uliyatli jarayondir. Musobaqalarni shunday rejalashtirish kerakki, ular sport mashg‘ulotlari о‘tkaziladigan muddatlarga albatta mos tushishi, о‘z amaliyotiga qarab tadrijiy ravishda о‘tkazilsin, shuningdek, eng yirik musobaqalarning qanday sharoitda (iqlim, joyning dengiz sathidan qancha balandligi, vaqt mintaqasi va boshqa) о‘tkazilishi ham hisobga olinishi kerak. Musobaqalarni yillik sikl rejasiga tо‘g‘ri taqsimlash, sport natijalarining о‘sishini jadallashtiradi, musobaqa sharoitiga moslanishiga imkon tug‘diradi. Yillik siklda yuqori tasnifli sportchilarni rasmiy musobaqa va startlarga chiqish va mashg‘ulot kunlarida erishilgan hajmi. Sport turlari Musobaqa kunlarini Startlar soni Sport turlari Musobaqa kunlarini soni Startlar soni Gimnastika 25-30 210-250 Futbol 70-85 70-85 Suvga sakrash 25-35 275-360 Stol tennisi 75-80 380-420 Qilichbozlik 30-40 415-480 Suv polosi 60-65 60-65 О‘quv yig‘inlarini tashkil qilish va о‘tkazish uslubi ham musobaqalar darajasi (rangi)ga bog‘liq: bunday yig‘inlarda bajariladigan har bitta ish nihoyatda puxta о‘ylanishi kerak. Masalan: sportchilarni yig‘in о‘tkaziladigan joyga olib borish; 34 mashg‘ulot kunlarning puxta rejalashtirilgan tartibi, dam olish; ovqatlanish tartibi, mashq о‘tkaziladigan joylar va hokazo ishlar. Bulardan tashqari, tarbiyaviy ishlar, tibbiy hizmat, ilmiy-metodik ta’minot amalga oshiriladi. Yig‘inlar turlicha yо‘nalishda bо‘lishi mumkin: о‘quv-mashq yig‘ini, kuch yig‘ish yig‘ini, nazorat- tayyorgarlik yig‘ini, musobaqa yig‘ini va hokazo. Shuni ham aytib о‘tish joizki, yig‘in bо‘ladigan joylarda sportchi uchun yaxshi sharoit yaratish lozim. О‘quv-yig‘inlarini uyushtiruvchilar boshqa tashkilotlar bilan yaxshi aloqa о‘rnatgan bо‘lishlari zarur. Sport haqida ma’lumotlar yig‘ish va ularni tahlil qilish yо‘li bilan, nafaqat sportning bugungi mavqeini, shuningdek, kelajagini ham kо‘z oldimizga keltirishimiz mumkin. Bu о‘rinda turli xil muvoffiqlashtirish xizmatlari mujassamlanadi (murabbiy, sportchi, shifokor, psixolog, metodist va boshqalar ular yangi texnik harakatlarni tuzilishi, amaliy murakkab mashg‘ulotlarga funksional tayyorgarlik, psixologik tayyorgarlik kabi masalalarni birgalikda hal qiladilar, ya’ni sportchilar 2005 yilning modelini tuzadilar. Terma komandalarni bunday mutaxassislar bilan ta’minlash uchun hamma yerda muntazam ravishda yangi kadrlar tayyorlash va eski kadrlarni qayta tayyorlash ishlarini olib borish kerak. Hozirgi kunda terma komandalar uchun oliy toifadagi trenerlarning malakasini oshiruvchi bir yillik kurslar ochilmoqda. Sport hakamlaridan nainki, hakamlik mahorati, balki shuningdek jismoniy, funksional tayyorgarlik ham talab qilinmoqda. Murabbiylar uchun ilmiy va metodik konferensiyalar о‘tkaziladi, oliy darajadagi mutaxassislarni taklif qilish yо‘li bilan murabbiylar tajriba almashadilar va vaqti - vaqti bilan qayta attestatsiya qilinib turiladi. О‘quv yig‘inlari va musobaqalar paytida sportchilarning bо‘sh vaqti va dam olishini tо‘g‘ri tashkil qilish va samarali о‘tkazish zarur. Terma komandalarda g‘oyaviy-siyosiy tarbiya ishlari, komanda a’zolarining yoshiga qarab turlicha olib boriladi. Sportchilarning g‘oyaviy-siyosiy tarbiyasi tarkibiga nazariy seminarlar, siyosiy axborotlar, muhim ahamiyatli sanalarga bag‘ishlangan kechalar va shu 35 singari tadbirlar kiradi. Inqilob ishtirokchilari, fuqarolar urushi va mehnat qaxramonlari, sport faxriylari bilan bо‘ladigan uchrashuvlarni nihoyatda puxta о‘ylab uyushtirish kerak bо‘ladi. Yig‘in mavsumida mehnat tarbiyasiga e’tiborni qaratish lozim (xona, sport zalida, sport maydonchasida navbatchilik qilish, baza xududini ozoda saqlash, kelgan qurilish materiallarini mashina va vagonlardan tushirish, zallarni, sport anjomlarni ta’mirlash, oshxonada, yotoqxonada navbatchilik qilish va boshqalar). Moddiy-texnik ta’minoti Baza qurilishi Sport formasi bilan ta’minlash Mashg‘ulot uchun joy tayyorlash Anjom-uskunalarni takomillashtirish, trenajerlar yaratish Apparatlar bilan ta’minlash О‘quv yig‘inlari va musobaqalar о‘tadigan joylarda xо‘jalik ishlari. Sportchini tayyorlash tizimida moddiy-texnika ta’minoti muhim ahamiyatga ega. Sport bazalarini yaratish va ularni tо‘ldirish, mashg‘ulot joylaridan hamma vaqt ham omilkorlik bilan tо‘g‘ri foydalanish, sport anjomlarini sotib olish axborot beruvchi, tahlil qiluvchi maxsus apparatlar bilan ta’minlanishi kerak. Sport anjomlarini ishlab chiqarish va ular bilan sport ahlini ta’minlash masalalari yaxshi yо‘lga qо‘yilmagan, sport ashyo -anjomlari (ham standart, ham nostandart anjomlar, ham bolalar uchun mо‘ljallanganlari)ning sifati past, trenajyor uskunalari yetishmaydi. Sport formalari, anjomlari, uskunalari о‘zgarmoqda, sport natijalarining bо‘lg‘usi qiyofasi ham о‘zgarmoqda. Tibbiy ta’minot Jismoniy mashq yuklamasiga chidamlilik xolatini operativ va chuqur nazorat qilish Kasallikni oldini olish (profilaktik) tadbirlar Davolash tadbirlari Tiklanish 36 Hozirgi shifokorlar sportchining mashg‘ulotga chidamlilik holati haqida faqat о‘z amaliy kо‘rsatkichlari bilan chegaralanib sportchining umumiy mashg‘ulotga qay darajada chidamli ekanligi xaqida gapirmaydi. Muntazam ravishda shifokor kо‘rigidan о‘tib turish (bu vazifani davolash fizkultura dispanserlari bajaradi), davolash pedagogik kuzatuvlar, о‘z salomatligini о‘zi nazorat qilish va oliy darajadagi sportchilarni tayyorlash jarayonida qо‘llaniladigan boshqa majmuali nazorat shakllari (masalan bosqichma bosqich va joriy majmuali tekshiruvlar) eng muhim ahamiyatga egadir. Bu ishlarinng hammasi har bir sportchi uchun berilgan yuklamaga qanchalik chiday olishini aniqlashda, yuklamalarni meyorga solishda va ularning og‘ir yengilligini, shuningdek, mashq qilayotgan shaxsning yoshini va jismoniy xususiyatlarini hisobga olgan holda mashq jarayonini rejalashtirishda katta yordam kо‘rsatadi. Shifokorlar profilaktika ishlari bilan shug‘ullanmay-dilar, rejalashtirish sifatining pastligi uchun javob bermay-dilar, ularning shaxsiy tayyorgarlik rejalari nomigagina tuzilgan о‘quv mashq yuklamalari ustidan nazorat qilish saviyasi past. Sportchining salomatligi, funksional holati, uning psixologik jihatdan musobaqalarga shayligi va shu kabi boshqa jihatlari haqida amaliy ma’lumot yо‘q. Tibbiy nazoratning vazifasi-sportchilarni har yili dispanser kо‘rigidan о‘tkazish, funksional tayyorgarlik sinovlarni ishga solish, nazoratni musobaqaga tayyorgarlik oldidan о‘tkazib, keyin kamida 3-4 oyda bir martadan joriy kuzatuv о‘tkazilib turilishi joiz. Sportchining ish qobiliyati samarali tiklash va oshirishga qaratilgan tadbirlar quyidagilardan iborat: a) organizmning qattiq charchashi va о‘ta zо‘riqishini bartaraf qiluvchi maxsus gigiyenik tadbirlar (bu tadbirlar, kuch-quvvatni tiklovchi pedagogik vositalar deb ham yuritiladi). b) psixologik tadbirlar. Sportchi ruhiy holatini tartibga solishning psixo- profilaktik va psixo-terapevtik usullari autagen (mustaqil mashq, ruhiy holatni 37 tartibga soluvchi (psixore-gulyatsiya) mashq, gipnoz bilan uxlab dam olish). Sportchining izzat-nafsiga qattiq tegmaslik, uning ruhiyatini avaylash uchun qulay psixologik mikroiqlim yaratish, rahbarlar, trenerlar, hodmlar sportchiga nisbatan xushmuomila bо‘lishlari kerak. Bundan tashqari, ruhiy keskinlikni bartaraf qiluvchi usullar va mashg‘u-lotlardan, dam olishning turli xil kо‘ngilochar vositalaridan foydalanish lozim bо‘ladi. v) har turli jismoniy omillardan va organizmni qayta tiklash apparatlaridan keng kо‘lamda va kompleks usulda foy-dalanish. g) tarkibida yuksak biologik qiymatga ega iste’mol preparatlari bо‘lgan taomlardan, quvvat va salomatlikni tiklash uchun xizmat qiluvchi maxsus ozuqa omuxtasidan, shuningdek, inson organizmida modda almashinishi oralig‘ida iste’mol qilinuvchi ozuqalar (qahrabo va limon kislotasi)dan, biokimyoviy jarayonga ta’sir etuvchi preparatlardan foydalanish. Sportning barcha turlarini idrok qilish g‘oyat mushkul, hamma turlarini boshqaruvchi umumiy qonuniyatni sportchi chuqur о‘rganishi shart. Shuningdek, sport kelajagini oldindan kо‘ra bilmay, mashqlar kuch tiklash jarayonini tо‘g‘ri va ilmiy tarzda rejalashtirilmay turib sportni rivojlantirib bо‘lmaydi. Sportchini kurashga tayyorlash tizimini ilmiy-uslubiy jihatdan ta’minlash uchun, birinchi navbatda bо‘lg‘usi sportchining modelini tuzish zarur. Sportning kо‘p turlari bо‘yicha (yugurish, suzish, disk va nayza uloqtirish, balandga va uzunlikka sakrash, velosiped poygasi, bо‘lib qatnashgan va boshqalar), modellar ishlab chiqilgan. Ayni paytda, u turlarning tarkibiy qismi va о‘lchamlari ham tayyorlangan bо‘lib trenerlar sportchilarni harakat texni-kasidagi holatlarni tо‘g‘rilash chog‘ida, hamda sportchini boshqa turli xil vositalar bilan musobaqaga tayyorlayotgan chog‘larida mazkur о‘lchamlarga suyanishlari mumkin. Terma komandalarni ilmiy jihatdan ta’minlash, MDX bо‘yicha о‘tkaziladigan hamda mas’uliyatli xalqaro musobaqalarga tayyorlash jarayonida, har qaysi nomdor sportchining jismoniy xususiyatlari, mashq qilish usullari, qanday yuklamaga qurbi yetishi, turmush tarzi va о‘zga jihatlari imkoni boricha tо‘laroq 38 ma’lumot oli zarur. Bu sohada raqib komanda yoki raqibni uslublarini bilish razvedkasi tobora rivojlanib borishi kerak. Ta’minot bilan shug‘ullanuvchi ilmiy-uslubi guruh mashq jarayonini boshqarish, sportchining sport formasiga kirishishi, sport formasining dinamikasi bо‘yicha albatta о‘z mulohazasini aytishi kerak. Murabbiy Mashg‘ulotlar о‘tkazish Saralash Mashg‘ulot strategiyasi Natijani rejalashtirish Yuklamalarni rejalashtirish Mashg‘ulot jarayonini boshqarish Nazorat Murabbiy, sportchining harakat a’zolari faoliyatini shakllantirishga jismoniy sifatlarini tarbiyalashga qaratilgan mashq jarayonini amalga oshiradi, mashg‘ulot usuli yordamida sportchini tartibli ravishda musobaqalarga tayyorlash masalasini va sportchi faoliyatining rivojlanishini boshqarishda pedagogik jarayonini ifodalovchi moslovchi masalalarni hal qiladi. Murabbiy mashg‘ulot jarayonini amalga oshirar ekan, sport dargohida faqat istiqbolli bolalarni vijdonan tanlab olish (bu pedagogik, ijtimoiy, psixologik, metodik–biologik usullardan tarkib topgan xarakterlar majmuining tashkiliy– metodik tadbirlari tizimi bо‘lib, sport mutaxassisligiga tanlanayotgan bolalarning iste’dodi va qobiliyati mazkur usullar yordamida aniqlanadi), ularning qaysi sport turiga layoqatli ekanligini aniqlash (hozirgi paytda sportning 16 turi bо‘yicha bolalarni saralashning ham miqdoriy, ham sifatiy tuzilmasi aniqlangan) farz va qarzdir. Lekin har qanday vaziyatda ham trener bolalarni sportga tanlarkan, ulardagi ijobiy omillar yig‘indisiga e’tibor berishi va albatta bolaning astoydil ishtiyoqli, mehnatga layoqati va о‘ziga xos xislatlarini hisobga olishi shart. Har bir trener sportchini tayyorlab yetkazishda uning shaxsiy iste’dodi va alohida xususiyatlariga suyangan holda, о‘z usuli bо‘yicha ish kо‘radi. Shuni ham aytish kerakki, trener har qancha tajribali bо‘lsin hamma vaqt ham har qanday sportchidan mashhur sportchi yetishtira olmaydi. Masalan: 100 metrga yugurishda bir xil natijaga (10.1-10.2 soniya) erishgan sportchilar: A.Xarri, Merchi va Robert 39 Xeyeslar agar bitta trener bilan mashq qilganida bormi, ulardan uchta sprinter yetib chiqishi amri mahol edi. Juda nari borsa, ulardan faqat bittasi yuqori natija kо‘rsatishi mumkin edi. Hozirgi trenerlar mashq va musobaqa yuklamasini rejalashtirishni о‘rganib olganlar, lekin sportchi kuchini tо‘plashni rejalashtirishni mutlaqo bilmaydilar bu jarayoni о‘z holiga tashlab qо‘yilgan, ya’ni sportchi kuch yig‘ish usullarini о‘zi qidiradi (massaj, sauna, passiv dam, nazoratsiz ovqatlanish - xullas, kuch tiklanishning butun rejimi). Biroq, eng yuqori malakali katta trener ham sportchi bilan munosabat qilgan va о‘z asosiy mutaxassislik burchini bajarayotgan chog‘ida, bir qator obyektiv qiyinchiliklariga duch keladi. Murabbiy mustaqil ravishda sportchidan mashq paytida yuz berishi mumkin bо‘lgan har qanday tasodiflarni xotirjamlik bilan qarshi olishni talab qilarkan, uning ortiq darajada hayajonlanishiga, achchiqlanishiga, о‘zboshimchalik qilishga mutloqo yо‘l qо‘ymasliligi kerak. Mashg‘ulot jarayonini omilkorlik bilan samarali boshqa-rishning asosiy sharti mashg‘ulot jarayonining tarkibiy qism-larini doimiy ravishda tahlil qilishdir. Bunday tahlilning asosiy tomoni quyidagilardan iborat: 1.Sportchilar tomonidan bajarilgan hamma ishni hisobga olish; 2.Sportchining ahvolini (uning mazkur ishga munosabatini) nazorat qilish, bunday nazorat natijasida sportchining holati haqida jismoniy, texnikaviy malakasining sifatiy rivojlanish sur’ati haqida va mashq yuklamalarini qay darajada bajara olishi haqida xolis ma’lumotlar olish mumkin. Tavsiya qilingan yuklamalar sportchi organizmi imkoniyat-lariga mos tushganini bildiruvchi alomatlar: uning yaxshi kayfi-yatda bо‘lishi, xamma narsadan xafasalasi pir bо‘lishi, mashqdan kо‘ngli sovishi mumkin. Yuklamalarni organizmining funksional holatiga qanchalik mos tushganini puxta aniqlash uchun quyidagi usullardan foydalanish lozim bо‘ladi: mashg‘ulotlarni qiyosiy tahlil qilish, aql-farosatni nazorat qilish, sportchining о‘z-о‘zi-ni nazorat qilishi, shifokor nazorati. 40 2.2 . Sport murabbiyi –Murabbiylar natijalarining umunazorat tahlili. Eksperimentda jami 45 sport murabbiyi va Murabbiylar qatnashib, ular individual sport turida 22 nafari, qolgan 23tasi jamoaviy sport turida shug‘ullanganlar. Test –sо‘rovnoma 57 savoldan iborat, ulardan 24 tasi ekstraversiya – introversiya shkalasibilan, yana 24 tasi neyrotizm shkalasi bilan, qolgan 9 tasi nazoratchi L –shkalasi bilan bog‘liq. Sinaluvchilarga instruksiya berildi: «Sizga bir necha savollarga javob berish taklif qilinadi. Savollarga uzoq о‘ylamasdan «ha», yoki «yо‘q» deb javob bering va plyus belgisini javobingizga mos grafaga yozing.» Ularga javoblar blankasi berildi. «Samimiylik» shkalasi bо‘yicha 31 ta sinaluvchi 0 – 3bal olib, sо‘rovnomaga samimiy javob berishgan, qolgan 7 ta sinaluvchi vaziyatga qarab javob berishgan, ularning 6 ball oralig‘ida. «Ekstraversiya» va «introversiya» shkalalari bо‘yicha murabbiylarning olgan ballari quyidagicha: 45 sinaluvchidan 7 tasi yuqori darajada introvert, 9 tasi introvert, 11 tasi potensial introvert, 9 ta sinaluvchi ambivert, 5 ta sinaluvchi potensial ekstravert, qolgan 4 ta sinaluvchi ekstravert ekanligi aniqlandi. 7 ta sinaluvchi ball kо‘rsatkichlariga kо‘ra (19-22 ball) diskordant, 8 ta sinaluvchi (15-18 ball) potensial diskordant, 21 sinaluvchi (11 -14 ball) normostetik, 11ta sinaluvchi (7-10 ball) potensial konkordant 7 ta sinaluvchi (3-6 ball) konkordant ekanligi aniqlandi. Endi bu natijalarni «Ayzenk doirasi»ga asoslanib temperamentlarga ajratganimizda temperamentiga kura tо‘rt guruhga bо‘lindi: 1) 1 –guruh xoleriklar, 13 murabbiy 2) 2 –guruh sangviniklar, 12 murabbiy 3) 3 –guruh flegmatiklar, 16 murabbiy 4) 4 –guruh milanxoliklar, 4 murabbiy 41 13 Murabbiy xolerik tipiga mansub bо‘lib, kuchli nerv sistemasiga ega, bir mashg‘ulotdan ikkinchisiga tez kо‘chadi, ammo nerv sistemasi barqaror emasligi sababli atrofdagi boshqa odamlar bilan birlashishi zaif. Chunki ularda kayfiyat о‘zgarishi keskin, emotsional portlashga moyil, sabrsiz va tez qо‘zg‘alauvchan. 12 ta Murabbiy sangvinik tipiga mansub. Bu tipdagi Murabbiylarda nerv sistemasi kuch va ularning ishchanlik qobiliyati juda yaxshi, faolitdan yangisiga о‘tishga qiynalishmaydi, boshqalar bilan munosabati samimiy va vazmin. Lekin taassurotlarining tez-tez о‘zgarib turishini xahlashadi. Bо‘layotgan vaziyatlarni tez va oson mushohada qila olishadi, muvaffaqiyatsizliklarni nisbatan oson о‘tkaib yuboradilar. 16 ta sinaluvchidan iborat Murabbiylar guruhi flegmatik tipga mansubligi eksperiment natijasida aniqlandi. Ners sistemasi ishchan bо‘lib, ularning yaxshi ishchanlik qobiliyatiga ega. Biroq bir ishdan ikkinchisiga kо‘chishi qiyinroq, demak yangi shart–sharoitlarga adaptatsiyasi zaif. Ijobiy tomoni shundaki, ularning kayfiyati nisbatan ravon va davomiyligi uzoqroq. Vazmin, hissiyotlari ham turg‘un. Melanxolik tipiga mansub 6 ta sinaluvchimiz kuchsiz nerv sistemasiga ega, demak psixik faolligi ham past. Harakatlanishi sust, mimikalari va nutqi og‘ir va vazmin. Tez toliqadi. О‘zi bilan bо‘layotgan har bir vaziyatga nisbatan yuqori emotsional his qilishi bilan ajralib turadi. Boshqalarga nisbatan hayrixohligi kuchli bо‘lganligi sababli boshqalar bilan birlashib ketishi sust bо‘lsada, ammo uzoq muddatli. Biroq melanxoliklar о‘z muammolari va og‘ir kechinmalarini о‘zlari hal qilishni va ichga yutishni afzal kо‘radilar. Buning salbiy jihati ham bor, ya’ni ular о‘z-о‘zlarini harob qilishlari ham mumkin. 4 ta yuqori darajali, 11ta potensial va 9 ta introvert sinaluvchi individual psixologik oriyentatsiyasi binoan boshqa sinaluvchilarga nisbatan subyektiv dunyosiga qaratilgan. Ularning muloqotga moyilligi kam, ijtimoiy jixatdan passivroq, biroq kuchli matonatga egalar. Demak ularda о‘z-о‘zni taxlil qilish va nazorat qilish kо‘proq. Bu sinaluvchilarda introvert tipi kо‘proq hos bо‘lganligi 42 sababli, sport faoliyatida kuzatiladigan monoton harakatlarga ham bardoshlidirlar. Ehtiyotkor va tartiblidirlar. 9 ta Murabbiy potensial va yana 9 ta Murabbiy ekstravert psixologik tipga mansub bо‘lib, ularning oriyentatsiyasi kо‘proq tashqi muhitga yо‘naltirilgan. Kо‘pgina kuzatishlar asosida shu aniqlandiki, ekstravertlarga muloqotmandlik hos, biroq ular impulsiv. Egiluvchan hulq –atvorga yega, initsiativlik ularda kuchliroq, ammo, sabotlilik va matonatlilik nisbatan kamroq. Ijtimoiy adaptatsiyasi yuqori. Bu Murabbiylarda о‘ylagan fiklarini ochiq aytish, va yuqorida ta’kidlanganidek tashqi tomondan beriladigan baxolashga e’tiborlari kuchli. Yana bir jihat aniqlandiki bu Murabbiylarga tez qaror qabul qilinadigan faoliyatlar kо‘proq ma’qul. 9 sinaluvchi ambivert kо‘rsatkichini berdi. Demak ularda vaziyatga va individual psixologik oriyentatsiyasiga kо‘ra introvertlik ham, ekstravertlik ham hos. Neyrotizm shkalasiga kо‘ra 7 sinaluvchi diskordant va 8 sinaluvchi potensial diskordant kо‘rsatkichini berdi. Demak ularni nisbatan emotsional nostabil xarakteriga kiritishimiz mumkin. Ularda sezuvchanlik, emotsionallik kо‘proq. Havotirlanish va muvaffaqiyatsizliklarini qiyin о‘tkazishga moyildirlar, mayda asobbuzar vaziyatlarda ham kayfiyatlari tez о‘zgaradi. Qolgan sinaluvchilar normostetik, potensial konkordan va konkordant kо‘rsatkichlarni namoyon qilib, emotsional stabillik ularga hos ekanligini isbotladilar. Demak ular kuchli havotirlanishga moyil emas. Tashqi ta’sirlarga nisbatan bardoshliroq, ishonchli bо‘lishadi va liderlikka intilish ularda kuchliroq. Bu natijalarga asoslanib quyidagi xulosalarga keldik. Introvert – Murabbiylar vazmin, og‘ir, bosiqdirlar. Tinchlikni yoqtiradilar, har qanday harakatni ekstravert Murabbiylarga nisbatan о‘ylab va ratsional amalga oshirishga intiladilar. Biroq boshqa odamlar bilan kontakt о‘rnatishga qiynalganliklari sababli dо‘stlari doirasi keng emas. Va boshqalar bilan о‘zaro faoliyatda kyiyinchilik sezadilar. Introvert Murabbiylar etik meyorlarni va yuqori baholaydilar va shunga 43 kо‘ra ularga qiynalmasdan amal qilishlari mumkin. Ushbu metodika ma’lumotlari va Murabbiylar bilan о‘tkazilgan suhbatlar, hamda sport faoliyati davomida kuzatishlar natijasida introvert Murabbiylarda о‘z- о‘zina nazorat qilish kо‘proq shakllanganligi aniqlandi. Bu Murabbiylar о‘z faolitlari davomida va musobaqa sharoitida ham rejalashtirib ish kо‘radilar, oniy qо‘zg‘alishlarga berilmaydilar, nimani va qanday bajarish kerakligi haqida avval о‘ylab kо‘rib bajaradilar. О‘zlarini majburlay olishadi va juda kam hollarda tashqi agressiyaga beriladi. Demak о‘z hissiyotlarini yashirib, о‘zlarini kuchli nazorat qila olishadi. Aynan shu murabbiylarning sport faoliyatida, trenirovka hamda musobaqalarda ham ijobiy natijaga erishishlari yuqori. Ekstravert Murabbiylar introvert Murabbiylarga nisbatan shartli reflekslarni ishlab chiqishlari qiyin, og‘riqlarga bardoshi kuchli, biroqsensor deprivatsiyaga bardosh berish darajasi past. Shuning natijasida monoton trenirovka va doimo bir xil ishlarni bajarishga chiday olishmaydi. Trenirovka vaqtida bunday mashqlar kо‘p hajmli bо‘lsa ular tez chalg‘iydilar. Ekstravert Murabbiylarga juda hos bо‘lgan holat ularning juda yaxshi muloqot qila olishlaridir.hamda tashqi muhitga tez moslashadilar. Hissiyotlari samimiy. О‘zlari boshqalarga nisbatan hayrixoh, xayotdan xursand, о‘zlariga ishonchlari kuchli, liderlikka kо‘proq intiladilar. Dо‘stlar doirasi ham keng. Tavakkal qilishni yoqtiradilar. Ammo, impulsiv bо‘lganliklari sababli о‘zlarini nazorat qilishlari kuchli emas. Sport faoliyatlarida о‘zlariga ishonchlari kuchliligi va kо‘p tavakkal qilishlari sababli natijalari yaxshi. Tez qaror qabul qiladilar. О‘zlarini kо‘p majburlashmaydi. Xulosa iilib aytganda sportda murabbiylar qо‘proq stress va bezovtalanish holatlarida mashqlantirish va musoboqalar jarayonida uchrashar ekanlar. Lekin ularda qiynchiliklarni yengish boshqa kishilarga nisbatan tezroq kechar ekan. 2.3. Jismoniy tarbiya Murabbiysi va sport murabbiyi faoliyatining psixologik profili komponentlari tahlili 44 Jadval natijalariga Murabbiylarning natijalarida Murabbiylar barcha kо‘rsatkichlari bо‘yicha natijalarning individual farqlari Styudent t- mezonia kо‘ra yuqori ishonchlilikka ega bо‘lgan. Bundan kо‘rinadiki, testni amaliyotda tatbiq etish Murabbiyning psixologik qiyofasiga doir kerakli ma’lumotlar olish imkonini berishga yaroqli Shuningdek, jismoniy tarbiya yо‘nalishda tahsil berayotgan Murabbiylarda “Neyrotizm” shkalasida ularning asablari ancha sezgirligi, kayfiyatlari kо‘proq tashqi omillarga bog‘liqligi, noqulay vaziyatlarda esa ular asabiylashadilar. Balki bu sport faoliyatining mashaqqatliligi, kuchli irodaviy faoliyat ekanligi bilan xarakterlanadi. Ular о‘zga kishining holatini qabul qilish va unga hamdard bо‘lishga unchalik moyil emaslar. Mashg‘ularda, musoboqalarda, sportchini tayyorlashda ular juda kо‘p energiya sarflaydilar. Bunday hollarda ular asabiylashib, bezovtalanadilar. Ojizliklarini namoyon etadilar. Bularning barchasi ularning ish samaradorligiga ta’sir kо‘rsatadi. Noqulay holatlarni bartaraf etishga hamisha ham qodir emaslar. Ammo ular о‘zlarining his-tuyg‘ularini boshqara olishlari kerak va lozim. Murabbiylarning “ekstro-introversiya ” shkalasida ba’zi ijobiy natijalar mavjud bо‘lib, u holda ular о‘zlarini ijobiy qabul qila oladilar. Ular ijodiy fikrlaydilar, darsda jonli muloqot muhitini yaratishga qodirlar, talabalar bilan hamjihatlikda ishlab, ularga psixologik yordam kо‘rsata oladilar. Ular talabalarni shaxs sifatida qabul qila oladilar va ularni qadrlaydilar. Bu esa talabalarning hissiy rivojlanishiga va о‘zlari haqidagi tasavvurlarining reallikka aylanishiga olib keladi. Ular shijoatli ekanliklari, yorqin xulq-atvorlari, ijodiy yondashuv va demokratik tamoyillarga amal qilishlari bilan ajralib turadilar. 1-javdal 45 YE.P.Ilin va YE.K.Feshenkolarning “Sabr-bardoshlikni” baholash sо‘rovnomasi bо‘yicha о‘rtacha kо‘rsatkichlar № Parametr kо‘rsatkichi О‘rtacha kо‘rsatkich 1. Tirishqoqlik 7.25 2. Rayektivlik 6.65 3. Emots. turg‘unlik 5.55 4. Ustunlik 9 .5 5. Ekspressiv lik 8.55 6. Normativ xulq - atvor . 5. 65 7. Ijtimoiy jasurlik 7.65 8. Ta’sirchanlik 5.4 9. Talvasa 4.45 10. Kasbiy yetuklik 6.1 11. Boshqaruvchanlik 6.15 12. О‘ziga ishonganlik 7 .5 13. Plastiklik 5.35 14. Yuqori agressiya 6.55 15. О‘zini-о‘zini nazorat qilish 2.5 16. Ego- zо‘riqish 6.6 17. Bezovtalanish 5 .64 18. Yuqori Abuliya 5 .63 19. Emotsional lik 6 .33 20. Mustaqillik 6 .25 Ushbu jadval orqali kо‘rishimiz mumkinki, kurashchi murabbiylarda emotsionallik , yuqori agressiya , dominantlik, ta’sirchanlik kо‘rsatkichlari о‘ziga ishonganlik, mustaqillik, ego–zо‘riqish ancha yuqori. Ushbu omillari ya’ni jasurlik va talvasa kо‘rsatkichlari ham yuqori tendensiyaga ega.– 8.65 va 6.45. 46 6 omil (normativ xulq–atvor) pasayish tendensiyasiga ega – 4.65 ball. Boshqa omillar kо‘rsatkichlari о‘rtacha ekanligi aniqlandi. Rasm №1 Te st natijalari 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 Ряд1 Ushbu test natijalari tahlili shuni kо‘rsatdiki, kurash bilan shug‘ullanuvchi Murabbiyda intellektual rivojlanish, о‘z-о‘zini boshqarish , harakatlarni egallash , emotsional ifodalash yoki g‘alabaga tayyorlik yuqoridir. 1. Bu o mil yuqori tendensiyaga ega. Bu holat murabbiyda ichki va tashqi emotsionallik yetarli darajadaligi, ularga jonlilik, tezkorlik, kirishuvchanlik, quvnoqlik xususiyatlari xosligini bildiradi. 3. Ushbu omil (6,55) emotsional turg‘unlikka, vaziyatni real baholay olish qobiliyatining mavjudligi, hal qilinmaydigan muammolarda kelishuvchanlik, yaxshi ijtimoiy adaptatsiyadan darak beradi. Bu xususiyatlar sportchidagi psixologik zо‘riqishlarga qarshi tura olish va yaxshi emotsional tayyorgarlikni saqlash imkonini beradi. 4. Buda ham yuqori kо‘rsatkichga ega (8,5 ball). Bu kо‘rsatkich dominantlikning yuqoriligi, mustaqillik va tirishqoqlikni bildiradi. 47 I omili bо‘yicha kо‘rsatkichning yuqoriligi kurashchilardagi senzitivlik, hissiyotlilik, atrofdagilarga sabr–toqatli munosabatda bо‘lishning mavjudligidan darak beradi. Kо‘rib turganimizdek, kurashchilar о‘z xarakterlarida sportga xos xususiyatlar kо‘payganini e’tirof etsalarda, insonlarga xos bо‘lgan yumshoqlik, empatiya xislatlarini yо‘qotmaganlar. Keyingi omil shuni kо‘rsatadiki, kurashchilarda о‘ziga ishonch yuqori darajasiga egalar, mag‘lubiyatda darrov xafa bо‘lib qolmaydilar va ekstremal vaziyatlarni muvaffaqiyatli yenga olish qobiliyatlari ularda yuqori ekan. Erkinlik va faollik ularga xos bо‘lib, psixologik zо‘riqishlarni yengishlariga yordam beradi. 9- omil (6,45) hammaga ham ishonavermaslik, hattig‘harakatlarni oldindan о‘ylab olish, о‘z ichki dunyosiga qiziqishning yuqoriligini bildiradi. Buday murabbiy mustaqil mashg‘ulotni xush kо‘radilar. Tadqiqotimizning keyingi bosqichida kurashchilarda muvaffaqqiyatga erishish motivlarini aniqlash maqsadida Elersning sо‘rovnomasidan foydalandik. Uchinchi variant har ikki yо‘nalish Murabbiylarda uchinchi variant javoblarining ustuvorligi esa ularning ijtimoiy meyorlarga bog‘liqliklarini bildiradi. Shuningdek, Murabbiylarning yо‘nalganliklarini tahlil etilganda, gumanitar va tabiiy yо‘nalish Murabbiylarida о‘ziga va odamlarga yо‘nalganlikdan kо‘ra “faoliyatiga” (15.77 va 17, 70 ) yо‘nalganlik motivlari Murabbiy pedagogik faoliyat jarayonida har xil darajadagi shaxslararo munosabatlarning ishtirokchisi sifatida gavdalandilar. Shu boisdan ham shaxslararo munosabatlar, xususan, kasbiy faoliyatlaridagi munosabatlarni о‘rganish jarayonida Murabbiylarining natijalarida о‘xshashlik va farqlar kuzatildi.Har ikki yо‘nalish 2-jadval 48 MURABBIYNING YО‘NALGANLIGI Shkalalar t t µ µ О‘ziga 12,55 3,64 10,33 15,62 3,69 20,72 Odamlarga 15,66 5,14 9,13 15,66 4,007 19,15 Sportga 15,77 5,42 8,72 17,70 4,61 18,81 ancha ustuvor ekanligini guvohi bо‘lmoqdamiz. Bundan kо‘rinadiki, Murabbiylar shaxslararo va ijtimoiy munosabatlardan kо‘ra kо‘proq etiborni faoliyatga yо‘naltirib yuborganlar. Bu ularni kasbiy о‘sish barcha hayotiy muammolarning asosiy yechimi, degan xulosa bilan cheklanishlariga olib kelib qо‘ygan. 3-jadval MURABBIYLARNING BIRGALIKDAGI FAOLIYATGA MUNOSABATI Shkalalar t t µ µ Raqobat 3,81 2,27 5,57 3,79 2,14 8,65 Hamkorlik 6,27 2,41 8,62 6,16 1,83 16,47 Murasokorlik 5,27 1,61 10,80 6,08 2,06 14,4 Qochish 5,54 1,21 15,15 6,62 1,61 20,15 Moslashuvchanlik 6,54 2,06 10,50 5,83 2,07 13,75 Murabbiylari raqobat, shaxslararo munosabatda raqobat muhitini yoqtirmas ekanlar (3.81 va 3.79). Murabbiylarida “hamkorlik” (6.27) va “moslshauvchanlik” (6.54) ; tabiiy yо‘nalish Murabbiylarida esa “hamkorlik” (6.16), “murosakorlik” (6.08) va “vaziyalardan qochish” (6.62) yetakchi munosabat pozitsiyasi sifatida namoyon bо‘ldi. О‘z navbatida Murabbiylarning Shaxs tiplarini о‘rganish testi” natijalarida Murabbiylarning barcha xususiyatlari о‘rtacha kо‘rsatkichlar 4-jadval MURABBIYNING SHAXSLILIK XUSUSIYATLARI Shkalalar Jismoniy Murabbiylar t Murabbiy t 49 1 µ 2 µ Muloqotmandlik 5,40 1,95 8,73 4,16 2,71 7,5 Irodaviylik 4,80 2,04 7,42 5,08 2,41 10,3 Yetakchi likka intilish 5,40 2,17 7,86 5,00 2,50 9,7 Ijtimoiy yetuklik 5,50 1,71 10,13 4,37 2,33 9,1 Ijtimoiy dadillik 5,70 1,49 12,0 4,37 2,53 8,4 Fidoiylik 5,88 2,08 8,46 5,08 2,50 9,9 О‘ziga ishonish 4,00 1,80 6,65 3,37 2,55 6,4 Rejalilik 4,87 1,64 8,39 5,75 2,13 13,2 Punktuallilik 5,00 2,12 7,07 5,79 2,28 12,4 Qо‘zg‘aluvtchan lik va z о ‘riqish 6,87 2,10 9,25 5,56 2,42 10,9 bilan cheklangan. Bu esa ularda “”kirishimlilik”, “hissiy barqarorlik”, “yetakchilikka intilish”, “ijtimoiy yetuklik”, “ijtimoiy dadillik”, “ishonuvchanlik”, “о‘ziga ishonch”, “mustaqillik”, “о‘zini nazorat qilish”, “qо‘zg‘aluvchanlik va zо‘riqish” omillarida о‘rtacha qiymat bilan cheklanayapdi. Bu esa Murabbiylarning shaxsida takomillashtrish lozim bо‘lgan sifatlar hali yetarlicha ekanligini kо‘rsatmoqda. Professor-Murabbiylarning tiplarini aniqlash baholash testi natijalari quyidagi 5-jadvalda keltrilgan. Unda biz jismoniy tarbiya yо‘nalishdagi Murabbiylarda qanday shaxslik tiplari darajasini ustuvorligini baholay olishimiz mumkin 5-jadval SPORT MURABBIYI VA UNING PSIXOLOGIK QIYOFASI Shkalalar Ayzenk t natija t µ 3 µ Ekstroversiya 5,30 2,26 7,4 5,41 2,06 12,86 Introversiya 6,10 1,79 10,7 4,91 2,39 10,0 Ambiversiya 8,10 1,44 17,6 6,45 2,76 11,4 Introversiya 6,50 1,50 13,6 5,87 2,45 11,7 Chuqur introvert 6,60 1,77 11,7 5,58 2,12 12,8 50 Tabiiy yо‘nalish Murabbiylarida kasbiy yо‘nalganlik orasida “kirishimlilik ” yetakchi (6.45) bо‘lib, ular asosiy e’tiborni fanni qanday о‘qitishga qaratish, bilim berish ta’lim jarayonining asosiy omili, deb qarashlaridan dalolat beradi. О‘z navbatida gumanitar fanlardan tahsil beruvchilar uchun ham “muomalalilik” ustuvor (7.10) bо‘lsa-da, introversiya (5.12), “ambiversiya ” (6.50), “ mustaqillik ” (5.50) ham bir muncha yuqori natijaga erishishini e’tirof etganlar. Bu esa ularning ijtimoiy muammolarga ham e’tibor qaratish lozim, degan xulosaga egaliklarini kо‘rsatadi. XULOSA Tadqiqot ishimiz yuzasidan olib borgan nazariy va amaliy izlanishimiz bizda quyidagi xulosalarni olib keldi. 1.Jismoniy tarbiya Murabbiysi va sport murabbiyi faoliyati xarakteristikasi uning psixologik qiyofasi, psixologik profili, individual xususiyatlari, shaxsning 51 ijtimoiy sifatlari kabi komponentlar sport turlariga mos ravishda namoyon bо‘lar ekan. 2. Sport murabbiyi faoliyatini psixologik tahlil etish esa, trener shaxsi va uning faoliyati, Murabbiylik kasbi va uning psixo-pedagogik jihatlari, pedagogik profil, zamonaviy murabbiy kabi tushunchalar va ularning namoyon bо‘lish shakli tо‘g‘risidagi nazariy materiallarda о‘z aksini topadi deyish mumkin. 3. Sport murabbiyi faoliyatini tadqiq etishning hali metodik apparati tо‘la yetarli emasligi, bu borada atroqlicha ishlar qilish mumkinligi yaqqol namoyon bо‘ldi. 4. Murabbiy shaxsida kasbiy ma’suliyatni oshirish, fidoiylik sifatlarini shakllantirish ular faoliyatini rag‘batlantirish, toifalar berish kabi holatlarga ham bog‘liq sanalar ekan. Ular faoliyat kо‘rsatayotgan ta’lim muassasasi va murabbiylar birinchi о‘rindagi ta’sir kо‘rsatish omili sifatida xizmat qiladi. 5. Murabbiy va jismoniy tarbiya Murabbiysining faoliyatining samaradorligi, murabbiy-sportchi, sportchi va jamoa, sport va jamiyat, sport va davlat, sport va ta’lim munosabatining ijobiy yо‘lga qо‘yilganligi, maqsadning aniqligi, sog‘lom turmush tarziga intilish, sport mashg‘ulotlari va murabbiy bilan ishlash tizimi yaxshi yо‘lga qо‘yilgan holatlarda salbiy kо‘rinish olmas ekan. T A V S I YA L A R Sport murabbiylari va jismoniy tarbiya Murabbiylari faoliyatining psixologik xarakteristikasini tahlil etishning eng maqbul jihatlari sifatida psixologik profil va psixologik qiyofa tushunchalari asosiy mezon hisoblanar ekan. Va bu ikki tushuncha ular faoliyatini kompleks tahlilini aks ettiradi. 1. Murabbiylar faoliyatida psixologik xususiyatlarning shakllanganligi sportchilarni tarbiyalashda, ular о‘rtasidagi shaxslararo munosabatlarni 52 meyorlashtirishda yetakchi omil bо‘lib xizmat qiladi. Shuning uchun bu boradagi amaliy ishlarni yо‘lga qо‘yish maqsadga muvofiqdir. 1. Jismoniy tarbiya va sport mashg‘ulotlarining samaradoligini oshirish sifatida maxsus psixologik bilimlar, psixologik testlar, ijtimoiy psixologik treninglardan foydalanish lozim. Har bir murabbiy bu holatni qat’iy yodida tutishi shart sanaladi 2. Sportda kasbga hurmat, rahbatlantirish, trenerning xizmat faoliyati, Murabbiyning pedagogik mahoratini e’tiborga olish, bir-birini qadrlash, ma’naviy va moddiy manfaatlarning о‘zaro uyg‘unligini ta’minlashga faoliyat motivlarini yanada kuchaytirar ekan. Sportchi-trener munosabatlarida avlodlar tomonidan e’zozlangan mehribonlik, sadoqatlilik, о‘zaro ishonch, kattalarga hurmat, ustozni e’zozlash, xushmuomalalik, sarb-toqat, chidamlilik, faoliyatga shaylik sifatlari bilan birga jasurlik, vazminlik, ehtiyotkorlik, shijoatkorlik, vaqtdan samarali foydalanish, о‘zini о‘zi nazorat qilish, jonbozlik va tashabbuskorlik, kuzatuvchanlik sifatlarini kamol toptiruvchi psixologik dasturlar ishlab chiqish lozim. Va dastur har bir jismoniy tarbiya Murabbiysi va trenerning kundalik faoliyatida amal qilishi maqsadga muvofiqdir. ADABIYOTLAR RUYHATI 1. Karimov I.A. «Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch» TOSHKENT «Ma’naviyat» 2008 2. Karimov. I.A.О‘zbekiston XXI asrga intilmoqda. T,: 1999 y 7 tom 53 3. Karimov I.A. О‘ zbekiston Respublikasi O liy Majlisining XIV sessiyasi meteriallarini ta’lim muassalarini о‘q uv dasturiga kiritish t о‘g‘ risida.-T: 1999y 4. Karimov. I.A Istiqlol va ma’naviyat T.: О‘zbekiston 1994 yil. 5. О‘zbekiston Respublikasi «Jismoniy tarbiya va sport tо‘g‘risida»gi qonuni (14 yanvar 1992yil) 6. Ta’lim tо‘g‘risidagi qonun va kadrlar tayyorlash milliy dasturi. T.1997y. 7. A.Zunnunov. Pedagogika nazariyasi. Qо‘llanma. T.:-2006. 8. Andreyeva G.M. Sotsialnaya psixologiY. –M.: 1995 9. Babushkin G.D. Psixologiya fizicheskogo vospitaniY. - Omsk: SibGAFK, 1998 10. Vigotskiy L.S. Sobr. Soch., 2-tom. M.; nov iy izd. 2004 11. Ganyushkin A.D. Zadachi, formi i metodi sovmestnoy raboti psixolog i trenera. Smolensk 1989 12. Gapparov Z.G. «Ispolzovaniye kompyuternix programm v psixodiagnostike sportsmenov» О‘zbekistonda Amaliy psixologiyaning bugungi holati va rivojlanishistiqbollari. Respublika ilmiy-amaliy anjuman materiallari 27 sentabr 2008 yil, 1-tom, T-2008 y. 13. Gapparov Z.G.Sport Psixologiyasi Toshkent. “Mehridaryo” 2011 14. Gogunov YE.N, Martyanov B. I. Psixologiya fizicheskogo vospitaniya i sporta. M; 2000 15. G‘oziyev E.G‘. Psixologiya muommolari. T.1998 16. G‘oziyev E.G‘. Tafakkur psixologiyasi. –T.: 1990 17. G‘oziyev E.G‘. Umumiy psixologiya 1-2 qism. – T.: О‘zMU 2004 18. G‘oziyev E.G‘. Umumiy psixologiY.-T.: “Universitet”, 2002 19. G‘oziyev E.G‘. Umumiy psixologiY.-T.: “Universitet”, 200 5 . 20. G‘oziyev E.G‘. Faoliyat va xulq-atvor motivatsiyasi.-T.: “Universitet”, 2003 . 21. Gorbunov G. D. Psixopedogogika sporta M; 1986 54 22. Djamgarov T.T. Puni A.S. pod.red. «Psixologiya fizicheskogo vospitaniya i sporta» M, FIS 2005 y. 23. I jtimoiy-psixologik qiyofaning ilmiy- uslubiy asoslari . Mualliflar: prof. E.G‘.G‘oziyev, dots. M.M.Mamatov, dots.v.b. L.S.Tursunov, dots.v.b. A.I.Rasulov, о‘qit. F.A.Choriyev, о‘qit. O.S.Mirzayev, A.A.Bozorov, M.K.Mirzayoqubov T. 2009. 24. http://books-5.jober.ru 25. http :// www . chem . msu . su / ru / 26. http://www.boks.29.ru/ 55 ILOVA 1 AYZENK TESTI Yо‘riqnoma: test savollariga javob berishda birinchi paydo bо‘lgan fikrni qayd eting, ortiqcha fikr mulohaza yuritmang. Testda tо‘g‘ri yoki notо‘g‘ri javob mavjud emas. Test savolnomasidagi vaziyatlar hayotingizda qanchalik darajada uchrashiga e’tibor bering. Imkoni qadar savollarga ochiq javob berishga harakat qiling. Savollarga javoblar variantini mos kelishi yoki kelmasligiga qarab , Ha va Yо‘q tarzda javob berish mumkin. 1.Siz tez-tez о‘zingizga kuch g‘ayrat bag‘ishlovchi ta’sirotlarga moyillik sezasizmi? 2.Siz tez-tez Sizni tushunadigan va qо‘llab-quvvatlaydigan dо‘st kerakligini his qilasizmi? 3.Siz о‘zingizni beg‘am odam deb hisoblaysizmi? 4.Sizda oldingizga qо‘ygan maqsadlardan voz kechish qiyinmi? 5.Siz biron-bir faoliyatni amalga oshirishdan oldin atroflicha о‘ylab sо‘ng harakat qilasizmi? 6.Sizda foydali bо‘lish-bо‘lmasligidan qat’i nazar va’dangizga turasizmi? 7.Sizda kayfiyatning kо‘tarilishi va tushishi tez-tez yuz beradimi? 8.Sizda tez gapirish va tez harakatlanish bо‘ladimi? 9.Hech qanday jiddiy sabab bо‘lmasa ham о‘zingizni baxtsiz odamman deb his qilganmisiz? 10.Siz bahs munozaralarda о‘zingizning kо‘p narsaga qodirligingizga ishonasizmi? 11.Siz yoqimtoy qarama-qarshi jinsdagi shaxs bilan tanishishni xohlasangiz, tortinasizmi? 12.Sizda о‘zingizni bir joyga qо‘ya olmaydigan hollar ham bо‘ladimi? 13. Siz odatda sharoitga qarab ish tutasizmi? 14.Siz biror ishni bajarib bо‘lgach yoki biror gapni gapirib bо‘lgandan sо‘ng, bu ishni qilmasam bо‘lar edi, gapirmasam bо‘lar edi deb afsuslanasizmi? 56 15.Sizda odamlar bilan uchrashishdan kо‘ra, kitob о‘qish afzalmi? 16.Sizni xafa qilish osonmi? 17.Davralarda bо‘lishni yoqtirasizmi? 18.Sizda boshqalardan yashiradigan sirlaringiz bо‘ladimi? 19.Sizda ba’zan g‘ayratingiz jо‘shib qadamingizdan о‘t chaqnaydi, ba’zan esa hafsalangiz pir bо‘lib loqaydlashishingiz tо‘g‘rimi? 20.Siz dо‘stlaringiz davrasini eng yaxshilari bilan cheklanishga intilasizmi? 21. Kо‘p orzо‘ qilasizmi? 22.Sizga baqirib gapirishganda, siz ham shunday javob qaytarasiz? 23.Sizni nimadandir aybdorlik hissi bezovta qiladimi? 24.Siz odatlaringizni yaxshi va ma’qul deya olasizmi? 25.Siz hislaringizga erk berib, dо‘stlar davrasida о‘zingizni xotirjam tutasizmi? 26.Sizda haddan ortiq asabiylashish bо‘ladimi? 27.Sizni quvnoq va harakatchan odam hisoblashadimi? 28.Siz biror ishni bajarib bо‘lgach, uni bundan ham yaxshiroq bajarishi mumkinligi tо‘g‘risida о‘ylaysizmi? 29.Sizda notanish kishilar davrasida bо‘lish noqulaymi? 30.Siz g‘iybat qilasizmi? 31.Boshingizga har xil xayollar kelib, uyqu bermaydigan hollar ham bо‘ladimi? 32.Siz biror narsani bilishni istasangiz, boshqalaradn sо‘rab surishtirishga nisbatan kitobdan bilib olishni afzal hisoblaysizmi? 33.Sizda kuchli yurak bezovtalanish bо‘ladimi? 34.Sizga diqqat-e’tiborni talab qiladigan ish yoqadimi? 35.Sizda titrash holati b о ‘ladimi? 36.Siz doimo haqiqatni gapirasizmi? 37.Sizda bir-birini kamsitadiganlar davrasida b о ‘lish noqulaymi? 38.Siz serjahlmisiz? 39.Sizga tez harakatlanishni talab qiladigan ish yoqadimi? 57 40.Siz hammasi yaxshilik bilan tugagan, ammo yomon oqibatlarga olib kelishi mumkin b о ‘lgan hodisalardan bezovtalanasizmi? 41.Siz odatda shoshmasdan sekin yurasizmi? 42.Siz ishga yoki biror kishi bilan uchrashuvga kech qolganmisiz? 43.Bema’ni tushlar k о ‘rasizmi? 44.Siz suhbatlashishni yoqtirganligingiz uchun paytni boy bermasdan, yangi suhbatdosh bilan tanishishga intilishingiz t о ‘g‘rimi? 45.Sizni biron-bir og‘riq bezovta qiladimi? 46.Siz uzoq vaqt d о ‘stlar davrasida b о ‘lmasangiz, о ‘zingiz noxush his qilasizmi? 47.Siz о ‘zingizni asabiy odam deb hisoblaysizmi? 48.Sizni tanishlaringiz orasida aynan s izga yoqmaydiganlari ham bormi? 49.Siz о ‘zingizni о ‘ziga ishongan odam deb hisoblaysizmi? 50.Sizni ishingiz yoki kamchiligingiz tanqid qilinsa , xafa b о ‘lasizmi? 51.Sizda k о ‘pchilik ishtirok etadigan tadbirlardan qoniqish qiyinmi? 52.Sizni boshqalardan nimam bilandir yomonman , degan tuyg‘u bezovta qiladimi? 53.Sizning-cha zerikarli davrani jonlantirish osonmi? 54.Sizda о ‘zingiz tushunmagan narsalar haqida gapirgan vaqtingiz b о ‘ladimi? 55.Siz sog‘lig‘ingizdan bezovtalanasizmi? 56.Siz boshqalar ustidan hazillashishni yoqtirasizmi? 57.Siz uyqusizlikka duchormisiz? 58 ILOVA 2 YE.P.ILINNING “ SABR-BARDOSHLIKNI” BAHOLASH SО‘ROVNOMASI Yо‘riqnoma: Bu metodika bilan ishlash uchun (natijalarni qayd qilish uchun) sizga toza qog‘oz varag‘i va qalam (ruchka) kerak bо‘ladi. Qog‘oz varag‘iga 1 dan 18 gacha savollar nomerini qо‘yib chiqing. О‘zingizga mos tasdiqlarni belgilang. Agar rozi bо‘lsangiz, unda javoblar varag‘idagi savol raqamiga mos joyiga «+» belgisini qо‘ying, agar rozi bо‘lmasangiz «-» belgisini qо‘ying. Sо‘rovnoma matni 1.Agar men ogir ishni bajarayotganimda charchasam, darrov uni tuxtataman. 2.Menda zerikarli hikoyani oxirigacha о‘qishga sabr toqat yetishmaydi. 3.Men uzundan-uzoq navbatda turishni yoqtirmayman va tez-tez undan oxirigacha turmasdan ketib qolaman. 4.Men tish og‘rig‘i singari uzoq dardli holatlarga chidamliman. 5.Odatda men uzoq vaqt ochlikni о‘tkaza olaman. 6.Men parhez orqali davolanishga chiday olmayman. 7.Jismoniy tarbiya darsida charchaganimda, unda mashqlarni bajarishni tо‘xtataman. 8.Men zerikarli ishni oxiriga yetkazmasdan tezda tashlayman. 9.Odatda menga о‘zimni ishlashga majbur qilish qiyin 10.Men charchashimga qaramasdan ishni yarmida tashlab ketmayman. 11.Menga vazifani bajarish uchun о‘zimni kuchaytirishga yо‘naltiradigan jismoniy ish yoqadi. 12.Men ishonch bilan ayta olamanki, men sabr-bardoshliman. 13.Charchashimga q aramasdan, men barcha kuchim bilan yug u rishda yuqori tempn i tutib turishga harakat qilaman. 14.Kachon bekatda uzok va q t transport kutganimda men shoshilmayotgan b о ‘lsamda bezovtalanaman. 59 15.Men ogri qq a chidamsizman. 16.Men о‘ zimni irodasi ojiz deb h isoblashni xo h lamayman shuning uchun har safar ogir jismoniy ishni oxirigacha yetkazishga harakat qilaman. 17.Men “Maydonga tushgan manglayini qashimas” tamoyiliga amal qilaman. 18. Aql bilan ish kо‘rish lozim. 60

Похожие

Sprinterlik masofalariga yugurishga ixtisoslashgan yosh yengil atletikachilarni tanlash mezonlari taxlili
Futbol musobaqalarini rejalashtirish va o’tkazish
Futbol musobaqalarini rejalashtirish va o’tkazish
Futbol uyinining musobaqadagi ahamiyati
Kasb - hunar kollejlarida yengil atletikachilarni tayyorlashda o‘tkaziladigan mashg‘ulotni tashkil qilish