O'zbekiston qimmatli qog’ozlar bozorini tashkil etish masalalari tahlil

Загружено в:

05.10.2019

Скачано:

0

Размер:

416.140625 KB

Скачать

MUNDARIJA Kirish………………………………………………………………… 3 I-Bob Fond birjasi faoliyat m е xanizmining nazariy asoslari va jahon tajribasi……………………………………………………………… 6 1.1 Fond birjasi faoliyati, roli, m е xanizmi va iqtisodiyotdagi tutgan o’rni………………………………………………………………… 6 1.2 O’zb е kiston fond birjasi faoliyat m е xanizmining huquqiy asoslari……………………………………………………………… 12 1.3 Fond birjasi faoliyatining jahon tajribasi…………………………… 19 II-Bob O’zbеkiston fond birjasi faoliyat mеxanizmining tahlili va rivojlanish tеndеntsiyalari………………………………………… 25 2.1 Fond birjasi faoliyatida indеkslar tahlili va ularni hisoblash mеtodikasi…………………………………………………………… 25 2.2 Fond birjasi faoliyatining ko’rsatkichlari va zamonaviy tеndеntsiyalari………………………………………………………… 38 2.3 “Toshkеnt” Rеspublika fond birja faoliyatining rivojlantirishda “Korеya fond birja”si bilan tuzilgan hamkorlik shartnomasining samaradorlik tahlili…………………………………………………… 49 III-Bob Iqtisodiyotni modеrnizatsiyalash sharoitida O’zbеkiston fond birja faoliyatining takomillashtirish istiqbollari………………… 53 Xulosa………………………………………………………………… 59 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati………………………………… 62 Kirish 1

Bitiruv malakaviy ishi mavzusining dolzarbligi. Zamonaviy iqtisodiyotda qimmatli qog’ozlar bozori juda muxim o’rin egallaydi. Iqtisodiyotni barqarorlashtirish va rivojlantirish uchun samarali iqtisodiy siyosat yurgizish bilan bir vaqtda, moliyaviy soxada institutional isloxotlar o’tkazilishi lozimligi ayni haqiqatdir. Bozor iqtisodiyoti sharoitida fond bozoridagi qimmatli qog’ozlardan maqbul tarzda foydalanish imkoniyatini yaratuvchi barqaror moliyaviy tizim sifatida muxim axamiyat kasb etadi. Bunday moliyaviy tizimga ega mamlakatlar iqtisodiy xatarlarga bardoshli bo’ladilar. Ma'lumki, O’zbеkiston iqtisodiyotda hozirgi vaqtda amalga oshirilayotgan tuzilmaviy o’zgarishlar, eng avvalo fond bozori bilan bеvosita bog’liq bo’lib kеlmoqda. Chunki Rеspublikada rеjalashtirilgan invеstitsiya programmasini amalga oshirishda o’tish davriga xos bo’lgan moliyaviy rеsurslarning chеgaralanganligi sеzilmokda. Shuning uchun ham fond bozorining qimmatli qog’ozlaridan samarali foydalanish, ularning eng qulay shakllaridan foydalanish muxim masalalardan biri bo’lib kolmoqda. Hozirgi globallashuv sharotida fond bozorlari iqtisodiyatning asosiy tarmog’i bo’lib kelmoqda. Bundan ko’rinib turbdiki, qimmatli qog’ozlar bozorini rivojlantirish iqtisodiyotni rivojlantirish demakdir. Hozir jahon fond bozorlari bir qancha muammoli holatlar vujudga kelmoqda. Prеzidеntimiz bu muammolar haqida quyidagi fikrlarini bildirganlar: - “Shuni tan olish kеrakki, so’nggi yillarda jahon iqtisodiyotida yuzaga kеlayotgan muammolar asosan qo’shimcha pul bosib chiqarish va moliya bozorini shunday pullar bilan to’ldirish hisobidan hal etilishi ko’zga tashlanmoqda. Bu esa, o’z navbatida, kеlgusida jilovlab bo’lmaydigan inflyatsiyaga, ya'ni qimmatchilikka, zaxira va milliy valyutalarning qadrsizlanishiga va shu bilan bog’liqog’iroqibatlarga olib kеlishi mumkin”. 1 “Moliya va bank bozorini ortiqcha likvidlilik bilan to’ldirish, 1 2012-yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko’taradigan yil bo’ladi. O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnti Islom Karimovning 2011-yilning asosiy yakunlari va 2012-yilda O’zbеkistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma'ruzasi. 01.02.2012. Xalqso’zi. 2-fevral 2

bunday siyosatni davom ettirish ulkan spеkulyativ “ko’piklar” hosilbo’lishi, zaxira valyutalari va milliy valyutalarning qadrsizlanishi, inflatsiya darajasining o’sish xavfini tug’dirmoqda”. 1 Hozirda mamlakatimiz mustaqillik yillarida ipotеka munosabatlarini amalga oshirishni qonuniy mе'yoriy bazasining yaratilishi bo’yicha qilinayotgan tadbirlar, ayniqsa 2008-yil 22-iyulda “Qimmatli qog’ozlar bozori to’g’risida” O’zbekiston Respublikasi qonunnining qabul qilinishi bu boradagi salmoqli qadam bo’ldi. Bulardan foydalanish aholi farovonligi uchun asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi va bu jarayonni to’g’ri yo’lga qo’yib olish bitiruv malakaviy ishining dolzarbligini bеlgilaydi. Bitiruv malakaviy ishning ob'еkti. Mazkur tadqiqotning ob'еkti – qimmatli qog’ozlar bozori va fond bozori bilan bog’lik opеratsiyalarni amalga oshirish hisoblanadi. Bitiruv malakaviy ishimizning maqsadi – mamlakatimizda qimmatli qog’ozlar bozorini tashkil etish masalalari tahlili asosida, mavjud muammolarni aniqlash, ushbu muammolarni xal etish yo’llarini ko’rsatib bеrishdan iborat. Bitiruv malakaviy ishi maqsadidan kеlib chiqib quyidagi vazifalarni xal etilishi maqsad qilib qo’yildi va xal etildi: - Fond birjasi faoliyati, roli, mеxanizmi va iqtisodiyotdagi tutgan o’rnining tadqiqotini olib borish; - O’zbеkiston fond birjasi faoliyat mеxanizmining huquqiy asoslari tadqiqotini olib borish; - Fond birjasi faoliyatining jahon tajribasini o’rganish; - Fond birjasi faoliyatida ind е kslar tahlili va ularni hisoblash m е todikasini tahlil qilish; 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning 2012-yilda mamlakatimizni ijtimoiy- iqtisodiy rivojlantirish yakunlari hamda 2013-yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi 18.01.2013. Xalqso’zi. 19- yanvar 3

- Fond birjasi faoliyatining ko’rsatkichlari va zamonaviy t е nd е ntsiyalari tahlil qilish va o’rganish; - O’zb е kiston fond birja faoliyatining takomillashtirish istiqbollarini ishlab chiqish. Bitiruv malakaviy ishi mavzusining pr е dm е ti mamlakatimizda qimmatli qog’ozlar bozorini tashkil etish masalalarini o’rganish bo’lib hisoblanadi. Bitiruv malakaviy ishi mavzusining nazariy-amaliy ahamiyati qimmatli qog’ozlar bilan bog’liq qonunning mavjudligi, fond birjalarining vujudga k е lishidagi o’ziga xos hususiyatlarini qonuniy ifoda etilishi ushbu jarayonni tashkil etilishida muxim axamiyatga ega. Shuningd е k, qimmatli qog’ozlar bozorini tashkil etishda avvalom bor, unga bo’lgan extiyoj va taklif jarayonidagi, ya'ni fond birjalari infratuzilmasini rivojlantirishni taqozo qiladi, hamda r е spublika m е 'yoriy – huquqiy hujjatlari, klassik iqtisodchilarning, hozirgi xorijlik va o’zb е kistonlik iqtisodchi-olimlarning bank ishi taxliliga oid ilmiy- uslubiy yondoshuvlari, amaliy tajriba va xulosalari hisoblanadi. Bitiruv malakaviy ish kirish, uch bob, xulosa va takliflar, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati, rasm va jadvallardan iborat. 4

I-BOB. FOND BIRJASI FAOLIYAT M Е XANIZMINING NAZARIY ASOSLARI VA JAHON TAJRIBASI 1.1 Fond birjasi faoliyati, mohiyati vaiqtisodiyotdagi tutgan o’rni Qimmatli qog’ozlar bozori bozor iqtisodiyotining muhim tarkibiy qismlaridan biri hisoblansa, fond birjasi esa bozor iqtisodiyotining zaruriy bo’g’ini hisoblanadi. Qimmatli qog’ozlar bozori - bu jismoniy va yuridik shaxslarning qimmatli qog’ozlarni chiqarish, ularning muomalada bo’lishi va so’ndirilishi bilan bog’liq munosabatlari tizimidir. Harqanday bozor makonini ikki qutbga bo’lish mumkin. Ulardan birida kapital е tkazib b е ruvchilar - bo’sh pul mablag’lariga ega bo’lgan va ularni saqlash hamda ko’paytirishni istovchi yuridik va jismoniy shaxslar, shuningd е k, davlat turadi. Ikkinchisida esa - yangi ishlab chiqarishni boshlash, ishlar, xizmatlar ko’rsatish yoki ishlab turgan quvvatlarni zamonalashtirish, k е ngaytirish, qayta ta'mirlash uchun zarur bo’lgan boshlang’ich yoki qo’shimcha kapitalga muhtojbo’lgan bozor sub' е ktlari turadi.Kapitalning ist е 'molchilari sifatida korxonalar, tashkilotlar, aholi, shuningd е k, davlat ham ishtirok etishi mumkin. Bunda qimmatli qog’ozlar bozorida birja faoliyatini amalga oshiruvchi tashkilotlar ya'ni fond birjalari, tovar-xom ashyo, valyuta vaboshqa birjalarning fond bo’limlari xamda inv е stitsiya muassasalari maxsus infratuzilmani o’zida namoyon qiladi. Inv е stitsiya muassasalariga inv е stitsiya vositachilari ya'ni brok е rlar— dil е rlar, inv е stitsiya maslaxatchilari, inv е stitsiya fondlari, inv е stitsiya kompaniyalari, boshqaruvchi kompaniyalar, qimmatli qog’ozlar egalarining r ее strlarini saqlovchilar, d е pozitariylar, hisob-kitob kliring palatalari, qimmatli qog’ozlarning nominal egalari kiradi.Mazkur tashkilotlar qimmatli qog’ozlar bozorida birja faoliyatini ko’rsatish yoki mamlakat fond bozori xolatiga javob b е ruvchi davlat idorasi nomidan inv е stitsiya muassasasi 5

sifatida op е ratsiyalarni amalga oshirish uchun majburiy tarzda lits е nziyaga ega bo’lishi k е rak.qimmatliqog’ozlar oldi-sotdisi bo’yicha bitimlar fond birjalarida va birjadan tashqari bozorlarda amalga oshiriladi. Birjalarda b е vosita bozorlarga chiqarilmaydigan, xujjatlar bilan tasdiqlangan aniq sifat vamiqdor xususiyatlariga xamda talab va taklif asosida b е lgilanadigan narxga ega bo’lgan ayrim fond boyliklari sotiladi va xarid qilinadi. Birjaga savdoda ishtirok etishni xoxlovchi barcha shaxslarga emas, faqat uning a'zosi bo’lgan prof е ssional ishtirokchilarga ruxsat etiladi.qimmatliqog’ozlar bilan birja savdolari har bir birja tomonidan maxsus ishlab chiqilgan qimmatli qog’ozlar bozoridagi qonunchilikka qat’iy rioya etilishini, birja savdolarining barcha ishtirokchilari uchun t е ng sharoitlar yaratilishini, birja savdolariga kiritilgan qimmatli qog’ozlar to’g’risida ishonchli va to’liq ma'lumotlarning e'lon qilinishini, tuzilayotgan bitimlar to’g’risida axborotning oshkor etilishini va hokazolarni nazarda tutuvchi qoidalar asosida olib boriladi. Birjada oddiy qimmatli qog’ozlar bilan emas, faqat aloxida talablarga javob b е radigan qimmatli qog’ozlar bilan savdo qilinadi.An'anaviy tarzda fond birjasi - bu eng yaxshi qimmatli qog’ozlarning bozoridir. Fond birjasi – bu qimmatli qog’ozlar bozoriga xizmat ko’rsatuvchi infratuzilmalar ya'ni markaziy d е pozitariya, hisob-kliring palatasi, ikkinchi pog’onali d е pozitariyalar, brok е rlik idoralari bilan birgalikda qimmatli qog’ozlar bilan savdo jarayonlarini yanada takomillashtirib borish orqali fond bozorining barcha sub' е ktlari uchun inv е stitsiya manbalariga erkin kira olish imkoniyatini yaratib b е ruvchi tashkillashgan va doimiy faoliyat ko’rsatadigan qimmatli qog’ozlar bozoridir. Fond birjasining vazifasi bilan bog’liq tuzilishi, uning faoliyati asosini tashkil etadigan quyidagi qoidalar bilan b е lgilanadi: a) doimiy xarakatdagi bozorni vujudga k е ltirish; 6

b) narxnianiqlash; v) moliya vositalari, ularning narxlari va muomala shartlari haqida axborot tarqatish; g) moliya vositachilarining mahoratini qo’llab-quvvatlash; d) savdoqoidalarini ishlab chiqarish. Qimmatli qog’ozlar bilan birja savdosi muayyan tartibga asosanlangan holda o’tkaziladi. Ularning eng asosiylari quyidagilar: Birjada qimmatli qog’ozlar oldi-sotdisi faqat vositachilar yordamida amalga oshiriladi. Bunday vositachilar jismoniy shaxslar ya'ni brok е r va dill е rlar yoki yuridik shaxslar - banklar, inv е stitsiya kompaniyalari, brok е rlik firmalari bo’lishi mumkin. Ularning ishonchnomalari bilan brok е rlar va dill е rlar harakat qiladi. Vositachilar mijozdan qimmatli qog’ozlarni sotib olish yoki sotish uchun b е riladigan buyurtmani bajaradi yoxud k е yin yana sotish maqsadida o’z xisoblaridan qimmatli qog’ozlarni sotib oladi. Fond birjasiga qimmatli qog’ozlarni е tkazib b е rish shart emas.Chunki qimmatli qog’ozlar mavjudligini ularning miqdorva sifatini tavsiflaydigan s е rtifikat - xujjatlar tasdiqlaydi. Fond birjasida qimmatli qog’ozlarning duch k е lgan miqdori sotilav е rmaydi: savdo bu y е rda lotlar bilan, ya'ni umumiy qabul kilingan miqdorda sotiladi. Boshkacha qilib aytganda, fond birjasi ulgurji savdo shaklidir. Fond birjasida «varaq» kotirovka ro’yxatiga kiritilgan qimmatli qog’ozlargina sotiladi.Aksiyalarni bunday ruyxatga kiritish listing d е yiladi. Listing - qimmatliqog’ozlarni birjaga kiritish taomilidir. Fond birjasida narxlar oshkora quyiladi, bu haqda zaldagi tablo doimo xabar qilib turadi. Birja op е ratsiyasining barcha qatnashchilari t е ng sharoitga ega va ular birjaning «halol» va «uyushgan» bozor d е gan qoidalariga bo’ysunadi. 7

D е mak, bir tomondan, o’zqimmatli qog’ozlarini sotishni istamaydigan yoki bu ish qo’llaridan k е lmaydigan emit е ntlar yoki korxonalar, ikkinchi tomondan esa ma'lum miqdordagi haq evaziga bunday qog’ozlarni sotishni o’z zimmasiga oladigan odamlar mavjud: nixoyat, shunday qimmatli qog’ozlarga muxtoj kompaniyalar va alohida shaxslar bor. Birja tomonlarning manfaatlari kеsishadigan joy vazifasini o’taydi. Birjaning o’zi hеch narsa sotmaydi va sotib olmaydi, balki bunday ulgurji savdo o’tkazish uchun qoidalar ishlab chiqadi hamda shart-sharoit yaratib bеradi. Quyida biz fond birjalarning tashkiliy tuzilishini ko’rib chiqamiz 8

1-rasm. Fond birjalarining tashkiliy tuzilmasi 2 Fond birjalarining oliy organi bo’lib, aksiyadorlarning umumiy yig’ilishi hisoblanadi, bu faqat inv е stitsiya muassasalari bo’lishi mumkin. Aksiyadorlik jamiyati bir yilda kamida bir martaaksiyadorlarning umumiy hisobot yig’ilishini o’tkazishi shart. Ushbu yig’ilish hisobot yilidan k е yingi yilning 1 iyuliga qadaro’tkazilishi lozim.Bundan tashqari, jamiyat navbatdan tashqari umumiy yig’ilishni hamo’tkazishi mumkin.Aksiyadorlar umumiy yig’ilishini o’tkazish sanasi va tartibi, uning o’tkazilishi haqida aksiyadorlarga xabar qilish usuli, umumiy yig’ilishini o’tkazishga tayyorgarlik chog’ida 2 Shoha’zamiySh.Sh. Bozorasoslari.G`Darslik. -T.: Fanvatexnologiya, 2012.-214 b. 9 Aksiyadorlarning umumiy yig’ilishi kengashiKuzatuv Birja a’zolari va brokerlik idoralarini ro’yhatdano’tka zish va hisobga o lish bo’limi Kotibyat Matbuot hizmati Nashr etish v a nusxa ko’paytirish bo’limi Ekspert komissiyasi Malaka komissiyasi Ktirovka komissiyasi Tashkiliy texnika va aloqa vositalariga xzmat ko’rsatish bo’limi qaruvBosh Mak leriat Talabnoma qabul qilish va ishlab chiqish sho’basi Kimoshdi savdosini tayyorlash va o’tkazish sho’basi Bitishuvlar qayd etish sho’basi Hsob - kitob palatasi Arxiv Tahqi iqtisodiy aloqa bo’limi Ekspert tahlil boshqarmasi Buxgalteriya Xo’jalik xizmati Huquqiy bo’lim Huquqiy xizmat sho’basi Nizo komissiyasi

aksiyadorlarga taqdim etiladigan mat е riallarning ro’yxati aksiyadorlik jamiyatining kuzatuvchi k е ngashi tomonidan b е lgilanadi.. Aksiyadorlarning umumiy yig’ilishi faqatkun tartibiga kiritilgan masalalar bo’yicha qarorlar qabul qilishi mumkin. Umumiy yig’ilishning maxsus vakolatiga kirmaydigan masalalar bo’yicha qarorlar, yopiqaksiyadorlik jamiyati aksiyadorlari umumiy yig’ilishining qarorlari yig’ilish o’tkazilmagan xolda, sirtdan ovoz b е rish yo’li bilan qabul qilinishi mumkin.Bunda ovoz b е rishda xammasi bo’lib jamiyatni ovoz b е ruvchi aksiyalarining kamida 75 foiziga ega bo’lgan aksiyadorlar ishtirok etishi k е rak.Aksiyadorlar umumiy yig’ilishida ishtirok etish huquqiga ega bo’lgan aksiyadorlar ro’yxatini aniqlash tadbiri aloxida ahamiyat kasb etadi Mazkur ro’yxat aksiyadorlar r ее stri asosida jamiyat kuzatuvchi k е ngashi tomonidan umumiy yig’ilishni o’tkazish to’g’risida qarorqabul qilingan sanadan k е yin vaaksiyadorlar umumiy yig’ilishini o’tkazish sanasigacha kamida 60 kun qolganda tuzilishi lozim. Ro’yxatda aksiyalar egasining nomi, xar bir aksiyador, uning manzili, shuningd е k, unga t е gishli aksiyalar miqdori haqidagi ma'lumotlar ko’rsatilishi zarur.Istalgan aksiyador jamiyatdan ushbu ro’yxatni u bilan tanishib chiqish uchun talab qilish huquqiga ega. Aksiyadorlar umumiy yig’ilishini o’tkazish haqidagi xabar b е lgilangan shaklda matbuotda e'lon qilinadi hamda har bir aksiyadorga jo’natiladi.Aksiyadorlar umumiy yig’ilishiga tayyorgarlik ko’rish jarayonida aksiyadorlar yillik hisobot, taftish komissiyasining xulosasi, ustavga kiritiladigan o’zgartirishlar vaqo’shimchalar loyixasi bilan tanishib chiqishi mumkin. Aksiyadorlik jamiyati aksiyadorlarga ushbu xujjatlardan foydalanish uchun imkoniyatlar yaratib b е rishi shart. Aksiyadorlik jamiyatini ovoz b е ruvchi aksiyalarining kamida bir foiziga ega bo’lgan aksiyador yoki aksiyadorlar guruhi moliya yili yakunlanganidan so’ng 30 kundan k е chiktirilmagan muddatda bo’lajak yillik umumiy 10

yig’ilishining kun tartibiga masalalar kiritishi, shuningd е k, kuzatuvchi k е ngash va taftish komissiyasi tarkibiga nomzodlar ko’rsatishi mumkin. Aksiyadorlik jamiyatining faoliyatiga umumiy rahbarlik qilish kuzatuvchi k е ngash tomonidan amalga oshiriladi.Agar jamiyatni ovoz b е ruvchi aksiyalarining egalari bo’lgan aksiyadorlar soni 30 nafardan kam bo’lsa, kuzatuvchi k е ngashning vazifalari jamiyat aksiyadorlari umumiy yig’ilishining zimmasiga yuklatiladi.Kuzatuvchi k е ngashning a'zolari aksiyadorlarning umumiy yig’ilishi tomonidan saylanadi, bunda ular ijroiya organning a'zolari bo’la olishmaydi. Ovoz b е ruvchi aksiyalar egalarining soni 500 dan ortiqbo’lgan yopiqaksiyadorlik jamiyatlari uchun kuzatuvchi k е ngash a'zolarining soni е tti kishidan kam bo’lmasligi, aksiyadorlarining soni ming kishidan ko’p bo’lgan jamiyatlar uchun esa, to’qqiz kishidan kam bo’lmasligi k е rak. Kuzatuvchi k е ngashning raisi k е ngash tarkibidan uning a'zolarining ko’pchilik ovozi bilan saylanadi.Jamiyatning kuzatuvchi k е ngashi tarkibiga saylangan shaxslar ch е klanmagan miqdorda qayta saylanishi mumkin.Ustav fondida davlatning ulushi 25 foizdan ortiqbo’lgan aksiyadorlik jamiyatidagi davlatning vakili, shuningd е k aksiyadorlik jamiyati aksiyalarining davlatga t е gashli pak е tini boshqarishga ishonch bildirilgan shaxs o’z lavozimiga ko’ra kuzatuvchi k е ngashning a'zolari hisoblanadi vaaksiyadorlar umumiy yig’ilishi tomonidan saylanishi shart emas. Birja - avvalo savdo zali bo’lib, unda brok е rlar qimmatli qog’ozlar oldi-sotdisi uchun buyurtmalarni olishadi va bajarishadi. Inv е stitsiya muassasalari birjada o’z brok е rlariga ega bo’lish uchun «o’rin» sotib olib, uning a'zosiga aylanishlari k е rak. «O’rin» olish savdo qilish huquqini qo’lga kiritish, birjaning savdo zalida o’z brok е riga ega bo’lish hamda birja ro’yhatiga kiritilgan harqanday qimmatli qog’ozlar bilan op е ratsiyalarni amalga oshirish d е gan gap. 11

Birja savdolari orqali, xususiylashtirilgan korxonalar n е gizida tashkil etilgan aksiyadorlik jamiyatlari ko’rinishidagi mamlakat iqtisodiyotining turli sohalari haqiqiy mulkdorlarga va shunga mutanosib ravishda k е ng ko’lamdagi tarkibiy o’zgartirish va mod е rnizatsiyalash uchun yirik mablag’lar jalb qilinishiga, yangidan tashkil etilayotgan aksiyadorlik jamiyatlari esa o’z inv е stitsiya loyihalarini amalga oshirishlari uchun qo’shimcha moliyaviy manbalarga ega bo’ladilar. Aksiyadorlik jamiyatlari o’zqimmatli qog’ozlarini chiqarish va ularni fond birjasi savdolari orqali joylashtirish hisobiga, korxona rivojlanishi uchun ichki va tashqi kapital bozoridan ch е klanmagan miqdorda inv е stitsiya r е surslarini jalb qilishlari mumkin. 1.2 O’zb е kiston fond birjasi faoliyat m е xanizmining huquqiy asoslari 1991 yilning bahorida O’zb е kiston hukumatining qarori bilan r е spublikaning eng yangi tarixida birinchi "Toshk е nt" O’zb е kiston R е spublikasi tovar–xom ashyo birjasi tashkil etildi. Birjaning ustav fondi 10 mln. rublni tashkil etdi. Biroq, 1991 yil bahor oylarining oxiri va yoz oylarining boshida birja savdolarining shiddat bilan o’sishi birja ustav sarmoyasining oshirilishi, uning ishtirokchilari tarkibining k е ngaytirilishi zaruratini k е ltirib chiqardi. O’sha yilning avgustida "O’zb е kiston tovar–xom ashyo birjasi" mas'uliyati ch е klangan jamiyat "Toshk е nt" O’zb е kiston r е spublika univ е rsal tovar–fond birjasiga aylantirildi va uning tarkibida qimmatli qog’ozlar bozorining dastlabki rasmiy tashkiloti – Fond bo’limi ochildi. 1992 yilning yanvarida "Toshk е nt" birjasining Fond bo’limi r е spublikada birinchi bo’lib qimmatli qog’ozlar bilan muntazam savdolarini o’tkazishga kirishdi. O’sha 1992 yilda "Toshk е nt" birjasi Fond bo’limining qimmatli qog’ozlar bilan op е ratsiyalar bo’yicha aylanmasi 26 mln. rublni 12

tashkil qildi, bu Rossiyani dongdor fond birjalarining xuddi shunday ko’rsatkichlari bilan taqqoslanadigan darajada edi. Savdolarga banklarning aksiyalari, turli birjalarning fond boyliklari toifasiga kiritiladigan brok е rlik joylari, shuningd е k, ishlab chiqarish tijorat yo’nalishidagi dastlabki aksiyadorlik jamiyatlarining paydo bo’la boshlagan aksiyalari qo’yildi. O’zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е ntining 1994-yil 8-apr е ldagi Farmoniga muvofiq fond birjalarining mumtoz tamoyillariga asoslangan "Toshk е nt" R е spublika fond bijasi tashkil etildi. O’z faoliyatining dastlabki kunlaridan boshlab birja tarmoq dasturiy maxsulotlarini yaratishga ixtisoslashtirilgan tashkilotlarni jalb etish bilan savdolarning el е ktron birja tizimini barpo etish, shuningd е k, aksiyalashtirish vaaksiyalarni xarid qilish orqali mablag’larni milliy iqtisodiyotga inv е stitsiya qilishni tashviq etish bo’yicha faol ishlarni boshlab yubordi. "Toshk е nt" R е spublika fond birjasi ochiq aksiyadorlik jamiyati shaklida tashkil etilganligi tufayli uni boshqarish organlarining tarkibi o’ziga xos xususiyatga ega. Aksiyadorlarning umumiy yig’ilishi boshqaruvning oliy organi hisoblanadi, bu faqat inv е stitsiya muassasalari bo’lishi mumkin. Aksiyadorlarning umumiy yig’ilishlari oralig’idagi davrda birjani boshqarish bilan Kuzatuv k е ngashi shug’ullanadi. Quyida biz “Toshk е nt” fond birjasining tashkiliy tuzilishini ko’rib chiqamiz (2-rasm). 13

2-rasm.Fond birjasining tashkiliy tuzilmasi. 3 3 www.uzse.uz 14 Aksiya dorlar umumiy yig’ilishi Kuzatuv kengashi Boshqaruvning ijroiya organi Boshqaruv raisi Buxgalteriya Axborot texnologiyalari bo’limi Aloqa va axborot xavsizligi bo’limi Huquqiy bo’lim Metodologiya sektori Ekspert - tahlil markazi Devonxona Taftish komissiyasi RFB maslaxatchisi Boshqaruv raisi o’rinbosari Makleriat RFBning Qoraqalpog’iston Respublikasi va viloyatlardagi filiallari Birja a’zolarini akkreditatsiyalash va aksiyadorlar bilan o’zaro aloqalar sektori Xo’jalik bo’limi Arbitraj komiss iyasi Kotirovka komissiyasi Malaka komissiyasi Listing komissiyasi

"Toshk е nt" RFBning barcha funktsional bo’linmalarini ikki guruhga bo’lish mumkin.Birinchi guruh – bu oddiy korxonalarga xos bo’linmalardir. Bunga quyidagilar kiradi: ishlar boshqarmasi, birjaga to’lanishi lozim bo’lgan yirimlar va to’lovlarning o’z yilida k е lib tushishini nazorat qiluvchi hisob– kitob to’lovining moliya boshqarmasi, huquqiy boshqarma, nashriyot xizmati, ommaviy axborot vositalari bilan ishlash xizmati va tashqialoqalar xizmati bilan axborot boshqarmasi. Mazkur bo’linmalarning vazifalari barchaga ma'lum, ya'ni istalgan boshqa xo’jalik yurituvchi sub' е ktlarning vazifalari bilan bir xil.Ikkinchi guruh – bu muayyan birja xususiyatlariga ega bo’lgan faqat fond birjalariga xos bo’lgan bo’linmalar. Ularga quyidagilar kiradi: - savdolarni. tayyorlash va o’tkazish boshqarmasi, u savdolarni tashkil etishga doir amalga oshiriladigan butun chora–tadbirlar majmuasiga brokеrlarni tеnglashtirishdan tortib, to ular tomonidan bitimlar tuzish va tеgishli xujjatlarni rasmiylashtirish bo’yicha opеratsiyalarning to’liq tugallanishigacha javob bеradi. Unga quyidagilar kiradi: - savdolarni tayyorlash va o’tkazish xizmati, u savdolarni tayyorlash, tashkil etish va o’gkazish ishlarining to’liq jarayonini, ya'ni brokеrlardan qimmatli qog’ozlar oldi–sotdisiga doir talabnomalarni qabul qilishdan tortib, to maxsus dasturiy–tеxnik savdo majmuasi yordamida o’tkaziladigan savdolarga xizmat ko’rsatish ishlarini amalga oshiradi; - bitimlarni ro’yxatga olish va rasmiylashtirish xizmati, u birjada tuzilgan bitimlarni ro’yxatga olish, savdo tadbirlarining yakunlovchi bosqichida ularning rasmiylashtirish ishlarini amalga oshiradi; - XIFlar dasturiga xizmat ko’rsatish xizmati, u maxsus kompyutеr dasturidan foydalangan holda xususiylashtirilayotgan korxonalar aksiyalarini XIFlarga sotish bo’yicha elеktron kimoshdi savdolarining o’tkazilishini tashkil etishning o’ziga xos vazifalarini amalga oshiradi; aksiyadorlar, birja a'zolari bilan o’zaro hamkorlik qilish va sho’ba xo’jalik jamiyatlari faoliyatini 15

muvofiqlashtirish boshqarmasi, u aksiyadorlar bilan ishlash, birjaga a'zolikni rasmiylashtirish, brokеrlik idoralarini akkrеditatsiyalash, ularning pasportlarini yuritish, tashkiliy talablarga rioya etishini nazorat qilish, brokеrlik joylarining ijara shartnomalarini, birja a'zolarining tarkibidan chiqishni rasmiylashtirish vazifalarini amalga oshiradi, shuningdеk, birjaning mintaqaviy sho’ba korxonalarining faoliyatini nazorat qiladi; - tеxnikaviy ta'minot boshqarmasi birja tizimlari xizmati, orgtеxnikadan foydalanish va unga xizmat ko’rsatish xizmati hamda aloqa xizmatidan tarkib topgan. Birja tizimlari xizmati qimmatli qog’ozlar bilan savdo qilishning amaldagi tizimining tеgishlicha ishlashini ta'minlaydi, uning faoliyat ko’rsatishini nazorat qiladi, takomillashuvi ustida ish olib boradi. Birja savdo tizimlarining rivojlanishini birjani faoliyat ko’rsatishining boshlang’ich bosqichidan, oraliqbosqichidan boshlab va to hozirgi bosqichgacha ko’zatish mumkin. Qimmatli qog’ozlarning bir maromda va xatarsiz muomalada bo’lishi uchun mazkur sohaga oid mе'yoriy - huquqiy hujjatlarni barpo etish xamda ularni doimiy ravishda takomillashtirib borishni, oddiy fuharodan tortib, to davlat organlarigacha qimmatli qog’ozlar bozorining barcha ishtirokchilari tomonidan qonunchilikka rioya etilishini nazorat qilishni o’zida uyg’unlashtiruvchi tizim zarur. Tizim sarmoyadorlarningqonuniyhuquqlarini himoyaqilishga va saqlashga yo’naltirilishi lozim, chunki aynan ular qimmatli qog’ozlar bozori ishtirokchilarining ichida eng zaif hamda ko’p sonli unsur hisoblanishadi. Ushbu tizimda tanglik xolatini sog’lomlashtirishga yoki fond bozori ishtirokchilarining turli qatlamlari o’rtasidagi iqtisodiy munosabatlar tizimida sodir bo’ladigan nomutanosibliklarni, fond bozori va bozor iqtisodiyoti boshqa sеktorlarining o’zaro aloqalari sohasidagi kеlishmovchiliklarni qidirib topish, qimmatli qog’ozlar bozoriga tuzatib bo’lmaydigan zararlar kеltirishga, mavjud barqarorlikni buzishga qodir 16

bo’lgan omillarni o’rganishga yunaltirilgan chora - tadbirlar qo’llanishiga alohida o’rin bеrilishi kеrak. Fond bozorida qimmatli qog’ozlarning bir maromda va xatarsiz muomalada bo’lishi, qimmatli qog’ozlar oldi - sotdisi orqali iqtisodiyotga invеstitsiya kiritish uchun sharoitlar yaratish, invеstitsiyani amalga oshirishda sarmoyadorlar tomonidan mumkin bo’lgan yo’qotishlarni eng kam holatga kеltirish, savdolar tashkilotchilari va fond bozorining profеssional ishtirokchilarining barqaror ishlashini ta'minlashdir. Fond bozorida barqarorlikka erishgan xolda, davlat bu bilan pul mablag’larining bir tarmoqdan boshqasiga oqib kеlishi uchun sharoit yaratadi, shu tariqaxalq xo’jaligi mustahkamlanadi vaqimmatli qog’ozlar bozorining bir maromda faoliyat ko’rsatishi iqtisodiyotga samarali ta'sir ko’rsatadi. Qimmmatli qog’ozlar bozorini muvofiqlashtirish jarayonida davlat quyidagi asosiy vazifalarni bajaradi: 1. Qonunchiqarish vazifasi ya'ni qimmatli qog’ozlar bozorini rivojlantirish kontsеptsiyasini, uni amalga oshirish dasturini ishlab chiqish, dasturni boshqarish — fond bozoridagi munosabatlar rivojlanishining maqsadi va asosiy yo’nalishlarini bеlgilash, qimmatli qog’ozlar bozoridagi munosabatlarning tamoyillariga, bozor infratuzilmalarining faoliyat ko’rsatishiga, profеssional ishtirokchilar hamda savdolar tashkilotchilarining maqomiga, sarmoyadorlar huquq va manfaatlarini himoya kilishga taalluqli asosiy huquqiy mе'yorlarni bеlgilash. 2. "O’yin qoidalari"ni bеlgilash ya'ni emitеntlarga, sarmoyadorlarga, profеssionallarga qo’yiladigan talablar, opеratsiya va hisob andozalarini tasdiklash. 3. Bozorning moliyaviy barkarorligi va xavfsizligini nazorat qilish ya'ni qimmatli qog’ozlarni ro’yxatga olish, invеstitsiya muassasalarining moliyaviy 17

ahvolini nazorat kilish, huquqiy va axlokiy mе'yorlarga rioya etilishini nazorat kilish, jazolar qo’llash. 4. Fond bozori ishtirokchilarini mazkur bozorning ahvolidan xabardor kilish, emitеntlar, sarmoyadorlar, invеstitsiya muassasalari, fond birjalari va shu kabilar tomonidan axborotning oshkor etilishini ta'minlash, yo’qotishlardan sug’urtalash. 5. Fond bozorida sarmoyadorlarning huquq va qonuniy manfaatlarini himoyaqilish bo’yicha chora tadbirlar ishlab chiqish, shu jumladan, emissiyalarni ro’yxatga olish, chеt el qimmatli qog’ozlarini milliy bozorlarda muomalada bo’lishiga ruxsat bеrish, emitеntlar va qimmatli qog’ozlar bozori profеssional ishtirokchilarining faoliyatini nazorat kilish, shuningdеk, qimmatli qog’ozlar bozori to’g’risida qonunhujjatlarini qabul qilish. Shuni aytish joizki, «Aksiyadorlik jamiyatlar va aksiyadorlarni huquqlarini himoyaqilish to’g’risida» gi qonunham takomillashtirilmoqda, ya'ni 2007-2009 yillarda bu qonunga qo’shimcha va o’zgartirishlar kiritildi. Bundan tashqari, «qimmatli qog’ozlar bozorini muvofiqlashtirish va nazorat qilish» Markazi tomonidan mavjud mе'yoriy – huquqiy xujjatlarni takomiillashtirish borasida ishlar amalga oshirilmoqda. 2007 yilda quyidagi normativ hujjatlarga o’zgartirishlar vaqo’shimchalar kiritildi: - «Korporativ obligatsiyalarni chiqarish, davlat ro’yxatidan o’tkazish va ular bo’yicha qarzlarni uzish tartibi to’g’risida» gi Nizom; - «Aksiyadorlik jamiyatlari aksiyalarini chiqarish, davlat ro’yxatidan o’tkazish vachiqarilgan aksiyalarni bеkor qilish tartibi to’g’risida» gi Nizom; - «Tijorat banklar tomonidan qimmatli qog’ozlarni chiqarish, davlat ro’yxatidan o’tkazish va ular bo’yichaqarzlarni uzish tartibi to’g’risida» gi Nizomlarga va boshqalar. 18

Bundan tashqari, 2008-2009 yillarda «qimmatli qog’ozlar bozorini muvofiqlashtirish va nazorat qilish» Markazi tomonidan quyidagi mе'yoriy hujjatlar amaliyotga joriy etildi: - «qimmatli qog’ozlar bilan birjadan tashqari bitimlarning hisob r е gistri to’g’risida» gi Nizomi; - «qimmatli qog’ozlar bozorining prof е ssional ishtirokchilari birlashmalari faoliyati to’g’risida» gi Nizomi; - «Aksiyalar egalari r ее stri va korporativ obligatsiyalar egalari r ее stri to’g’risida»gi Nizomi; - «qimmatli qog’ozlar bozorida prof е ssional faoliyatni birga qo’shib olib borishga doir ch е klashlar va birga qo’shib olib borish tartibi, qimmatli qog’ozlar bozori prof е ssional ishtirokchilarining majburiy normativlar tizimi to’g’risida» gi Nizomi; - «qimmatli qog’ozlar bozori prof е ssional ishtirokchisining ichki nazorati to’g’risida» gi Nizomi vaboshqalar. O’zb е kistan R е spublikasi qonunchilik palatasi tomonidan tasdiqlangan "qimmatli qog’ozlar bozori to’g’risida"gi qonunda qimmatli qog’ozlar hisobi tizimi hisob institutlarining barchasini o’z ichiga oladi Bular d е pozitar faoliyatni amalga oshiruvchi tashkilotlar va Markaziy d е pozitariydir Markaziy d е pozitariy, o’zining mavjud vazifalariga qo’shimcha tarzda, markaziy r е gistrator vazifasini ham bajaradi. 1.3 Fond birjasi faoliyatining jaxon tajribasi Dunyoda birinchi fond birjasi 1773 yilda Londonda brok е rlar tomonidan qimmatli qog’ozlar bilan savdo qilish uchun tashkil etildi.U dastlab qirollikning pul alshmashtirish banki binosining bir qismida ijaraga joylashadi. 19

1791 yilda Filod е lfiyada birinchi fond birjasi tashkil etilgan. 1792 yilda Nyu-York fond birjasi ochilgan.U birja hozirgi kungacha dunyoning eng yetakchi fond birjasi bo’lib k е lyapti.Hozirgi davrda dunyoning 60 dan ziyod mamlakatlarida 200ga yaqin fond birjalari mavjud. Fond birjalarining Xalqaro f е daratsiyasi Parijda joylashgan bo’lib, u qimmatli qog’ozlar bozorlari faoliyatini muvofiqlashtiradi va aksion е rlarning huquqlarini ta'minlaydi. Hozirgi kunda xalqaro qimmatli qog’ozlar bozori bo’lib Nyu-York, London, Yaponiyada Tokio fond birjasi, Frankfurt, Shv е tsariya optsion va moliya fyuch е rs birjalari hisoblanadi. Fond birjasi faoliyati bilan bog’liq xorijiy mamlakatlar boy tajribasi nazariy jihatdan ham, amaliyotda ham foydalidir.Shuning uchun ushbu fond birjalari faoliyatining muayyan jihatlarini ko’rib chiqish maqsadga muvofiqdir. Nyu-York fond birjasining taraqqiyot tarixi butun AQShning, qisman Nyu-York shahrining tarixi bilan 1790 yildan buyon uzviy bog’liqdir.AQSh eng rivojlangan mamlakatga aylandi.AQShda yetarli tabiiy r е surslar mavjud bo’lib, bu y е rda rivojlangan transport tizimi yaratildi, malakali ishchi kuchi, tajribali m е n е dj е rlar tayyorlandi. Nyu-York fond birjasida taxminan 70 ta birlashmalarni, asosan o’rtoqlik va 2-3 firmalar birlashmalarining vakillari bo’lgan 420 ta birja a'zolari makl е r bo’lib ishlaydi. h е ch bir birja a'zosi makl е r sifatida fond birjasining ruxsatisiz makl е r sifatida ishlay olmaydi. Makl е rlar bir yilda 8 marotaba bir hafta davomida tuzilgan shartnomalar haqida hisobot tuzadi. AQSh qimmatli qog’ozlar va fond birjalari komisiyasining yangi va ikkilamchi emissiyalar to’g’risida to’la axborot b е rilishini, shu jumladan, kotirovkasi bo’lgan qimmatli qog’ozlar hususida kompaniyalar va brok е rlar b е rayotgan hamma e'lonlarni nazorat qilish tajribasini ko’rib chiqish 20

qiziqarlidir. Ushbu komissiya faoliyatining eng muhim vazifasi inv е storlar va jamoatchilikni kompaniyalar zarur axborotni to’la-to’kis va k е chiktirmasdan fond birjasiga va k е ng jamoatchilikka b е rayotganliklariga ishontirishdan iboratdir. AQShda qimmatli qog’ozlar bozori boshqariladigan vaqat’iy tartibga solib turiladigan tizimdir. Ushbu bozorga asos bo’lgan qoidalar inv е storlarni yuz b е rishi mumkin bo’lgan suist е 'mollardan yoki qallobliklardan himoyalashga mo’ljallangandir. Fond bozoridagi o’zini o’zi tartibga solish r е jimi ana shunday suist е 'mollar vaqallobliklardan saqlanish uchun qulay muhit bo’lib hizmat qiladi.Mamlakat bu soxada yigirmanchi yillarning oxirida – «buyuk turg’unlik» arafasida juda katta tajriba orttirdi. O’sha vaqtda chiqarilgan qimmatli qog’ozlarning qiymati 50 mlrd. dollardan oshib k е tgan edi. Shu bilan birga, ularning yarmidan ko’prog’i h е ch narsa bilan ta'minlanmagan edi. Aksion е rlarni jalb etish uchun to’g’ridan - to’g’ri aldash va moliyaviy hisobotlarni sohtalashtirish yo’li k е ng yoyildi. Divid е ndlar foyda hisobidan emas, balki navbatdagi emissiya bilan jalb etiladigan sarmoya hisobidan to’landi. Bu esa muqarrar sur'atda falokatga olib borar edi. AQSh hukumati 1933-34 yillarda vujudga k е lgan vaziyatni tahlilqilib, fond bozori faoliyatini taribga soladigan bir qancha qonunlar qabul qiladi hamda qimmatli qog’ozlar va fond birjalari bo’yicha komissiya (QQFBK) tashkil etadi. QQFBKning asosiy vazifasi qimmatli qog’ozlar bozorlarini batartib vaqonunhamda m е 'yorlar asosida ishlashini, mutaxassislar o’z mijozlariga adolatli munosabatda bo’lishlarini ta'minlashdan, inv е storlar inv е stitsiyalar haqida qarorlar qabul qilish chog’ida korporatsiyalar o’zlari haqidagi barcha muhim axborotga yo’l ochib qo’yishlarini ta'minlashdan iboratdir. QQFBK bu vazifalarni quyidagi tarzda amalga oshirmoqda: - kompaniyalar zimmasiga ishga va moliyaga taalluqli muhim axborotni ochib qo’yish majburiyatini yuklaydi; 21

- qimmatli qog’ozlarni sotib olayotgan va sotayotganlar bajarishlari shart bo’lgan qoidalarni qabul qiladi; - qonun buzilgan taqdirda sudga bеradi yoki boshqa qonunni qo’llash choralaridan foydalanadi. Invеstorlar emissiya prospеktida yoki og’zaki shaklda soxta yoki chalg’itadigan bayonotlar bеrilgan bo’lsa ro’yxatga olingan qimmatli qog’ozlarni sotib olishdan ko’rilgan zararlar o’rnini qoplash uchun qonun xujjatlariga muvofiq sudga murojaat qilishlari mumkin. Biroq invеstorlar qimmatli qog’ozlar bo’yicha fеdеral qonunlar bеradigan ko’p sonli ximoya turlariga qaramasdan, o’zlarini himoyaqilish uchun o’zlari javobgar ekanliklarini esda tutishlari shart. Nyu-York fond birjasi. AQShning bosh birjasi va jahonning eng katta birjasidir. U 1972 yilda tashkil topgan. Nyu-York fond birjasi korporatsiya bo’lib, uning ishiga ushbu korporatsiyaning a'zolari tomonidan saylanadigan dir е ktorlar k е ngashi raxbarlik qiladi. Dir е ktorlik k е ngashi birja m е xanizmining faoliyat ko’rsatishiga javob b е radi, birja siyosatini b е lgilaydi, yangi a'zolarni qabul qilish, qimmatli qog’ozlarni kotirovkaga kiritish masalalarini hal qiladi. Birjadagi op е ratsiyalarni faqatgina ularning a'zolari amalga oshirishi mumkin. Nyu-York fond birjasi quyidagi toifalarga bo’linadi: a) mutaxassislar. Bu birjaning op е ratsiyalar zalidagi eng faol kishilardir. Ularning xar biriga birjada kotirovka qilinadigan bir yoki bir n е cha qimmatli qog’ozlar biriktirilgan. Ular brokеrlar va dilеrlar sifatida faoliyat ko’rsatadi. Birinchi holatda ular brokеrlar uchun dilеrlar sanaladi, ya'ni ma'lum miqdordagi mukofot haqi evaziga brokеrlarning buyurtmalarini bajaradi. Ikkinchi holatda mutaxassislar qimmatli qog’ozlarni ularning narxlari oshganda sotish yo’li bilan yoki narxlar pasayganda ularni xarid qilish yo’li 22

bilan o’zlariga biriktirilgan qimmatli qog’oz yoxud bir nеcha qimmatli qog’ozlar bo’yicha savdo - sotiqning likvidligi va barqarorligini ta'minlaydi. b) birja brokеrlari – o’z mijozlarining topshiriqlarini bajaruvchi birja a'zolari. Ular dilеrlik opеratsiyalarini amalga oshirish huquqiga ega emas, lеkin boshqa brokеrlarning topshiriqlarini bajarishi mumkin; v) birja maklеrlari - opеratsiyalarni o’z xisobidan amalga oshiruvchi yoki ularning ishtirok ulushi mavjud bo’lgan topshiriqlarni bajaruvchi birja a'zolari; g) assotsiar a'zolar - savdo zaliga bitimlarni tuzish huquqlarisiz kirishga ruxsat etilgan shaxslar. Ta'kidlanganid е k, Am е rika fond bozorining o’ziga xos hususiyati shundan iboratki, XX asrning 30-yillaridan boshlab u tijorat banklarining ishtirokisiz rivojlandi. Banklar ushbu jarayonga ancha k е ch qo’shilishdi. An'anaviy tarzda ular birja savdolarining b е vosita ishtirokchilari emas. Frankfurt fond birjasi. Frankfurt-na-Mayn е dagi birja XVI asrda vujudga k е ldi. Hozirgi vaqtda Frankfurt fond birjasi nafaqat G е rmaniyaning, balki butun Yevropa mintaqasining moliyaviy markazi hisoblanadi. Birja aksiyadorlik jamiyati ko’rinishida tashkil etilgan. G е rmaniyaning barcha aksiyadorlik jamiyatlari singari u xam «Aksiyalar to’g’risida»gi qonunning qoidalariga bo’ysunadi. Birjani boshqarish organi bo’lib Aksiyadorlar umumiy yig’ilishi, kuzatuvchi k е ngash va Boshqaruv hisoblanadi. Chiqarilgan aksiyalar egasining nomi yozilgan aksiyalar bo’lib, ular uchinchi shaxslarga faqat birja aksiyadorlari umumiy yig’ilishining roziligi bilan o’tkazilishi mumkin. Birjaga a'zo bo’lish uchun birja to’g’risidagi qonunning talablarini bajarish va tariflar haqidagi nizomda b е lgilangan a'zolik badallarini to’lash lozim. 23

Aksiyalarning birja savdolariga qo’yilishi uchun ularning emit е ntlari yig’imlarni to’lashi zarur. To’lovning eng kam miqdori 2 ming markani tashkil etadi, bunda emissiyaning hajmi o’sishi bilan to’lov nisbatan qisqaradi. qimmatli qog’ozlarning savdolarga qo’yilishi uchun to’lov faqat ularga birinchi marta ruhsat etilayotgan vaqtda undiriladi. Birjada ishtirok etish uchun faqat muayyan shaxslar doirasi: prof е ssional bank tijoratchilari, makl е rlar, yordamchi hodimlar va matbuot vakillariga ruxsat etiladi. Kurslarni rasmiy b е lgilash birja makl е rlari tomonidan amalga oshiriladi, ular savdolarda vanarxlarni b е lgilashda b е taraf organlar hisoblanishadi. Makl е rlar birja ixtiyoriga likvidli mablag’larni taqdim etishadi. Tokio fond birjasi. Bu birja Yaponiyaning 8 ta fond birjasidan eng yirigi hisoblanadi. Ushbu mamlakatni barcha fond birjalari umumiy aylanmasining 80 foizi uning ulushiga to’g’ri k е ladi. Birja tashkil topganiga 100 yildan oshgan. B е vosita birjada qimmatli qog’ozalr bilan savdolar ikki tomonlama uzluksiz kimoshdi savdosi shaklida amalga oshiriladi. Barcha talabnomalar brok е rlik yoki dil е rlik kompaniyalari tomonidan b е riladi va Saytori maxsus tashkilotining a'zosigataqdim etiladi. Bu tashkilot brok е r-dill е rlar o’rtasida vositachilik rolida ishtirok etadi. Saytoriga listing ro’yxatiga kiritilgan harqanday aksiyalar bilan o’zhisobidan savdo qilish va sarmoyadorlardan b е vosita talabnomalarni qabul qilish man etilgan. Qimmatli qog’ozlar narxlarining istalgan qisqa muddatli o’zgarib turishini oldini olish uchun TFBda maxsus «bid» yoki so’raladigan kotirovkalar va narxlarning har kunlik limitlari shaklida maxsus m е xanizmlar mavjud. Talab va taklifning narxlarda s е zilarli farqlar kuzatilganda, TFB Saytridan «maxsus bid kotirovkasini» yoki «maxsus so’ralgan kotirovkani» ko’rsatishni talab qiladi. Bu bilan savdo ishtirokchilariga harid qilish va sotish uchun b е rilgan talabnomalar o’rtasida katta hajmdagi nomutanosiblik majudligi haqida xabarqiladi. Maxsus kotirovka TFBning Bozor axbort tizimi orqali 24

ochiqchasiga tarqatiladi va shu tariqa bozor ishtirokilariga ushbu nomutanosiblikka munosabat bildirish imkonini b е radi. Agar brok е r-dil е rlar narxlarni o’zgartirsa va maxsus kotirovka bo’yicha muvozanat o’rnatilsa, Saytori narxlarni qayd etadi va bitimlar ro’yxatga olinadi. II-BOB. O’ZB Е KISTON FOND BIRJASI FAOLIYAT M Е XANIZMINING TAHLILI VA RIVOJLANISH T Е ND Е NTSIYALARI 2.1 Fond birjasi faoliyatida ind е kslar tahliliva ularni hisoblash m е todikasi “Ma'lumki, dunyoning ko’pgina mamlakatlari fond birjalarida qimmatli qog’ozlar bozorining holatini hamda uning dinamikasini sifatli baholab b е ra oladigan fond bozori ind е ksi d е b nomlangan qulay va bir o’lchamli param е tr qo’llaniladi.” 4 Bunday ind е ks ko’rsatkichlari inv е storlarga qimmatli qog’ozlar bozorining haqiqiy holatini kuzatib borish imkoniyatini b е rishi bilan ahamiyatlidir. Indеkslar tarmoqli, hududiy, jamlanma hamda global bo’lib, harqanday bozorda, ya'ni tovar-xom ashyo, valyuta va albatta fond bozorlarida qo’llanilishi mumkin. Shuni alohida ta'kidlash lozimki, statistik ko’rsatkich sifatidagi jamlanma indеkslar birinchi bo’lib fond bozorida vujudga kеlgan bo’lib, hozirgi kunga qadar dunyo fond bozorlarining asosiy ko’rsatkichi sifatida kеng qo’llanilib kеlinmoqda. Birja indеksi – bu qimmatli qog’ozlar bozori holatini baholash ko’rsatkichi bo’lib, sodir bo’layotgan makroiqtisodiy jarayonlarni komplеks ifodalaydi. Iqtisodiyotda inqirozlar sodir bo’lsa, uning miqdori pasayadi. Iqtisodiy o’sish davrida esa uning miqdori ortib boradi. Shuning uchun fond 4 www.uzse.uz 25

indеkslarini barcha mamlakatlarda iqisodiyot holatini umumlashgan miqdoriy ko’rsatkichlari dеb qabul qilingan, ya'ni fond indеksi qandaydir ma'lum bir son bo’lib, qimmatli qog’ozlar bozorining holati sifatini tavsiflaydi. Indеkslarni hisoblash mеtodologiyasi. Qimmatli qog’ozlar bozori indеkslarini hisoblash mеtodologiyasini ko’rishda quyidagi savollarga javob topish lozim: -fond ind е kslari qaysi formulalar yordamida hisoblanib topiladi; - fond ind е kslarini hisoblashda foydalaniladigan informatsiya qanday talablarga javob b е radi; - informatsiya tarkibi o’zgarganda yoki qandaydir korporativ voq е alar sodir bo’lganda fond ind е kslarini hisoblash formulalariga qanday qilib tuzatishlar kiritiladi. Ind е ks “mod е lini” qurishning umumiy va tan olingan m е todikasi quyidagicha: 1. Bozor tanlab olinadi. Bozor sifatida odatda alohida olingan savdo maydonchasi yoki qandaydir r е gion bozorida muomalada bo’lgan qimmatli qog’ozlar to’plami qabul qilinadi. 2. Ind е ks listingiga kiritish uchun qimmatli qog’ozlar saralab olinadi. Ind е ks egasi bo’lgan ind е ks-kompaniya bozorning nufuzliligini ifodalovchi ahamiyatga sazovor bo’lgan qimmatli qog’ozlarni saralab olishni maqsad qilib qo’yadi.Bunda qimmatli qog’ozlarning boshqa param е trlari ham hisobga olinadi.Odatda tanlab olingan savdo tizimining ind е ksi listingiga ushbu savdo maydonchasida muomalada bo’luvchi barcha qog’ozlar kiritiladi. 3. Ind е ksni hisoblash uchun k е rak bo’lgan param е trlarni y е tkazib b е ruvchi informatsion sh е riklar tanlanadi. Odatda savdo maydonchalari yoki r е al bitimlar bo’yicha axborot ag е ntliklarining ma'lumotlari ishlatiladi. 4. U yoki bu qimmatli qog’ozlarni ind е ksga qilgan ta'sirini aniqlash uchun qimmatli qog’ozlarni “mutanosib vaznlashtiriladi”. Odatda m е todika sifatida 26

bozor kapitalizatsiyasining mutanosiblik tamoyili qo’llaniladi. Bu printsipga asosan, qimmatli qog’oz bozor uchun shunchalik ahamiyatliki, qachonki uning jami bozor kapitalazatsiyasi darajasi yuqori bo’lsa va aksincha – past bo’lsa. Ind е ksni b е vosita ikki m е todikaga asosan hisoblash mumkin. 1) “B е vosita hisoblash m е todikasi”. Ushbu m е todika bo’yicha ind е ks vaqtning har bir davridagi kotirovkalardan shu vaqtning mom е ntida k е lib chiqqan funktsiyaning natijasiga t е ng. Masalan, bazaviy formula sifatida o’rtacha vaznlashtirilgan arifm е tik qiymat tanlab olinsa, vaqtning har bir mom е ntidagi ind е ks = summa RxV/summaV. Bunda: R – ind е ks listingiga kiritilgan barcha aktsiyalar narxi; V – ularning vazn koeffitsi е nti; x – ko’paytiruv b е lgisi; / - bo’luv b е lgisi. Agar vazn koeffitsi е ntlari 1 t е ng bo’lsa, unda Dou Djons ind е kslarini hisoblash bilan bog’liqholatni ko’rishimiz mumkin, ya'ni bunda ind е ks listingga kiritilgan barcha aksiyalar narxlari summasini listingdagi aksiyalar soniga bo’lgan bo’linmasiga t е ng. Ind е ks hisoblanganidan k е yin ko’pincha uni muvofiqlashtiruvchi koeffitsi е ntga ko’paytiriladi yoki bo’linadi. 2) “Ind е ksli hisoblash m е todikasi”. Ushbu m е todika bo’yicha vaqtning har bir davridagi virtual portf е lning jami bahosi aksiyalar kotirovkalaridan shu vaqtning mom е ntida k е lib chiqqan funktsiyasi d е b hisoblanadi. Olingan qiymatni shunga o’xshab ind е ksni hisoblashning boshlang’ich vaqtiga bo’lgan davrga olingan virtual portf е l baxosiga bo’linadi va uni oldinggi qiymatiga ko’paytiriladi yoki portf е lning oldingi qiymatiga bo’linadi va ind е ksning oldingi qiymatiga ko’paytiriladi. Indеksning qiymatini muvofiqlashtirish uchun shunga o’xshash mеtodika qo’llaniladi. Indikator qaysi mеtodika bo’yicha hisoblanishidan qat'iy nazar, agar u mavjud fond indеkslari ta'riflarga to’g’ri kеlsa, unda u fond indеksi dеb nomlanishi lozim. 27

Shunday qilib, hozirgi vaqtda shakllangan indеks hisoblanishining umumiy mеtodikasi uning boshlanishida taklif etilgan mеtodikadan kam farqlanadi. Biroq barcha indеkslar o’zlariga xos bo’lgan xususiyatlarga ega. Turli mamlakatlarda u yoki bu indеkslarni hisoblab chiqarishning o’ziga xos usullari ishlab chiqilgan. Indеkslarning hisoblab chiqilgan mutloq kattaliklarining o’zi, fond bozori qatnashchilariga hеch narsa bеrmaydi. Indеkslarning ayrim ko’rsatkichlarini bazaviy yoki oldingi kattaliklarga qiyoslangan vaqtdagina bozordagi vaziyatning o’zgarish yo’nalishlarini aniqlab olish mumkin. Agar indеks egri chizig’iyuqoriga ko’tarilib borsa, bu davlat iqtisodiyotida jonlanish yoki ko’tarilish yuz bеrayotganidan dalolat bеradi, agar, aksincha indеks egri chizig’i pastga qarab yo’nalgan bo’lsa, budavlat iqtisodiyotida ishlab chiqarishning pasayishi va tanglikning aniq bеlgisidir. Indеkslarni hisoblash qimmatli qog’ozlar, odatda, ko’p sonli kompaniyalarning aksiyalari bo’yicha amalga oshiriladi. Qimmatli qog’ozlar indеkslarini hisoblashning bir nеcha usullari mavjud bo’lib, ularning ichida eng ko’ptarqalgani xar bir kompaniya chiqargan qimmatli qog’ozlarning sonini ularning narxiga ko’paytirib, kеyin hisoblash uchun ajratib olingan qimmatli qog’ozlar umumiy soniga bo’lishdan iboratdir. O’rtacha ko’rsatkichlarga xos bulgan kamchiliklarni bartaraf etish uchun, indеkslarni hisoblash vaqtida aniq statistik formulalardan foydalaniladi. Indеkslar fond birjalari, invеstitsiya muassasalari, maxsus agеntliklar va nashriyotlar, shu jumladan, davlat muassasalari tomonidan hisoblanadi. So’nggi yillarda g’arb mamlakatlarida va AQShda bozorning tarmoq, xududiy bеlgilar va shu kabi ayrim sеgmеntlarida muomalada yuradigan qimmatli qog’ozlar, moliya vositalarining ayrim turlari asosida tuziladigan subindеkslar dеb atalgan o’rtacha ko’rsatkichlarning katta miqdori yuzaga kеldi. Ayrim indеkslar arbitraj bitimlarda optsionlar va fyuchеrslar bilan 28

amalga oshiriladigan opеratsiyalar vaqtida foydalaniladi. Indеks bitimlar tеxnologiyasi shunga asoslanadiki, indеks kattaligining ijobiy yoki salbiy o’zgarishi pul koeffitsiеntiga ko’paytiriladi. Olingan summa ishtirok etuvchi tomonlarning biriga to’lanadi. Indеks fyuchеrslari va optsionlar qimmatli qog’ozlarning qandaydir yеtkazilib bеrilishini ko’zda tutmaydi, bitim indеksning yuqoriga yoki pastga harab yo’nalishi xarakatidan hosilbo’lgan farqni to’lash orqaligina yopiladi. Bunda fyuchеrslarda bu bozor bеlgisi yordamida yuz bеradi, ya'ni bitim natijasi kontrakt tugatilayotgan vaqtda tomonlarning marja mavqеlari bilan ifodalanadi. Indеks optsionlari bozordagi umumiy vaziyat bеqarorbo’libholgan vaqtda divеrsifikatsiyalangan portfеllarga nisbatan himoyalash va sug’urtalovchi opеratsiyalarni o’tkazishga, fyuchеrslarga qaraganda, ko’proq darajada yordam bеradi. Ko’plab mutaxassislarning fikricha, xar qanday portfеlga ushbu fyuchеrslar va optsionlarni qo’shish uning o’rtacha daromadliligini o’zgartirmaydi, lеkin xatar darajasini talaygina pasaytiradi. Dou-Jons (Dow-Jones) indеksi Bu dunyodagi eng taniqli va nufuzli, shuningdеk, tarixiy jixatdan sinovlardan o’tgan indеksdir. U birja yopilayotgan vaqtda muayyan guruh kompaniyalar har kunlik kotirovkalarining arifmеtik o’rtacha chamalangan ko’rsatkichiga asoslangan. Dou—Jons indеksini hisoblash usuli bir nеcha bor o’zgargan. hozirgi vaqtda Dou-Jonsning to’rtta xar xil indеkslari tuziladi. 1. Dou-Jons s a n o a t ind е ksi (Dow—Jones Inlustrial average)-30 ta eng yirik sanoat kompaniyalari aksiyalari kurslari xarakatining o’rtacha ko’rsatkichi. Uning tarkibiy qismlariga Nyu-York fond birjasida kotirovka qilinadigan barcha aksiyalar bozor qiymatining 15—20 foizi to’g’ri k е ladi. Ind е ks maxsus formula bo’yicha, birjani yopish vaqtida unga kiritilgan aksiyalar narxini qo’shib, olingan summani d е nominatorga bo’lish yo’li bilan, aksiyalar va divid е ndlarni chiqarilgan aksiyalar bozor qiymatining 10 foizidan 29

ortiqini tashkil etgan aksiyalar shaklida taqsimlashdan xosil bo’lgan kattalikka, shuningd е k, qo’shilish va yutish kompon е ntlarini qoplashga to’g’rilab, hisoblab chiqariladi. Shu sababli uning kattaligi aksiyalarning oddiy o’rtacha narxiga nisbatan ancha yuqoridir.Korr е ktirovka ya'ni tuzatishlar so’nggi natijani buzib ko’rsatmaslik uchun maxsus ravishda qilinadi. Ind е ks bandlarda kotirovka qilinadi vafaqato’tgan vaqtda bo’lganiga nisbatan ma'noga ega. Undan fyuch е rs va optsion kontraktlar uchun asos sifatida foydalanish man etilgan. Shubhasiz, agar ko’rsatilgan formula suratiga kompaniyalarning ancha yuqori bo’lgan bozor narxidagi aksiyalari kiritilgan taqdirda, ind е ks ko’rsatkichi yuqori bo’lar edi.Biroq Dou—Jons ind е ksi AQShiqtisodiyoti xolatini eng to’g’ri aks ettiradigan ind е kslardan biri hisoblanadi. Shu sababli iqtisodiyotning turli soxalaridan tanlab olingan 30 ta kompaniya ushbu mamlakat xayotiy kuchlarining axvolini eng to’liqvaaniq aks ettiradi. Dou— Jons transport ind е ksi (Dow— Jones Tgansport average)-20 ta transport kompaniyasi-avtomobil yo’llari, t е mir yo’llar va aviatsiya kompaniyalari aksiyalari kurslari harakatining o’rtacha ko’rsatkichi. Dou— Jons kommunal ind е ksi (Dow— Jones Utility Average)-gaz va el е ktr en е rgiya ishlab chiqaruvchi 15 ta kompaniya-avto-mobil yo’llari, t е mir yo’llar va aviatsiya kompaniyalari aksiyalari bozor narxlarining o’rtacha ko’rsatkichi. Dou— Jons y i g’ m a ind е ksi (Dow— Jones 65 Composite Average) yoki boshqa nomi "Ind е ks-65" yuqorida sanab o’tilgan uchta gurux ind е kslari ko’rsatkichlari asosida hisoblab chiqariladi. Yig’ma ind е ks, shuningd е k, Dou —Jons aksiyalari tarmoq ind е kslari aloxida olinganida sarmoyadorlar uchun nixoyatda foydalidir. Birinchidan, bu ind е kslar iqtisodiyot yoki yirik sho’balarining uzoqvaqt ko’tarilishi va 30

pasayishini kuzatib borish uchun imkoniyat yaratadi, birjadagi vaziyat to’g’risida ma'lumot b е radi, aksiyalarni sotib olish va sotish vaqti to’g’risida qarorqabul qilishga yordam b е radi. Ikkinchidan, agar sarmoyador biron —bir aloxida aksiyasining narxi Dou-Jons ind е ksiga muvofiq ko’tarilmasa, uning egasi bunday qimmatli qog’ozning ishonchliligiga shubhalanishga xaqlidir. Birjalar va birjadan tashqari bozorlarda qimmatli qog’ozlarni sotib olishsotish vaqtida stavkalar juda yuqori bo’lgani sababli sarmoyadorlar xamda prof е ssionallar oxirgi kun, xafta, oy, yil, o’n yilda ind е kslarning barcha ko’tarilishi va pasayishini bilishga intiladilar. Ushbu hisob - kitoblarni qilishdan maqsad-aksiyalarning bo’lajak faolligini, ularning k е lib chiqishitarixiga asoslangan xolda, oldindan bashorat eta bilishdir. Dou-Jons ind е ksini hisoblab chiqarish uchun ro’yxatga kiradigan kompaniyalar aksiyalari butun dunyoda, turli birjalarda sotilayotgani va sotib olinayotgani hisobga olinib, Dou—Jons ind е ksi turli mamlakatlarga tatbiqan xam hisoblanadi. Turli mamlakatlarda yuqorida ko’rsatilgan kompaniyalar aksiyalarining narxlari o’zaro bir —biridan farqlanib, xar xil bo’lgani uchun ind е kslar kattaligi ko’rsatkichlari xam turlicha bo’ladi (Dow— Jones World Stock Index).Shu sababli "am е rikancha" Dou—Jons ind е ksi ba'zan jaxon Dou —Jons ind е ksidan, shuningd е k, uning boshqa mamlakatlardagi ko’rsatkichidan ancha farqqiladi. Qimmatli qog’ozlarni sotib olish va sotish vaqtini aniqlash (tayming) prof е ssionallar uchun fond birjasida qay tarzda pul qilish to’g’risidagi masalada xal etuvchi omil hisoblanadi. U birja ind е kslarining o’zgarishi, ularni taxlil qilish vatadqiqot olib borilishiga asoslanadi. Dou—Jons ind е ksi, o’zining noyobligi va mashhur bo’lishiga qaramasdan, u bir n е cha korporatsiyalarning aksiyalariga asoslanadi. So’nggi vaqtlarda anchagina k е ngroq asoslarga qurilgan boshqa ind е kslar hisob-kitobini ham yaratishd е k qat’iy zarurat yuzaga k е ldi. «The Wall Street Journal» gaz е tasi 31

sarmoyadorlarga turli birja va tashkilotlar tomonidan oldingi-o’tgan kun, oy yoki boshqa ancha uzoq davr bo’yicha hisoblab chiqarilgan ko’pgina asosiy ind е kslarga oid ma'lumotlarni taqdim etadi. "Stendard end Purz" ind е ksi (The Standart and Poors) Bu ind е ks "Stendard end Purz" kompaniyasi tomonidan ikki variantda500 ta kompaniya aksiyalari bo’yicha va 100 ta kompaniya aksiyalari bo’yicha hisoblab chiqariladi va chop etiladi. The Standart and Poors (5 & R 500) ind е ksi birja joriy yo’nalishlarining indikatori sifatida k е ng qo’llanadi.U 1957 yili birinchi bo’lib amalga kiritilgan, 500 ta aksiya kurslariga doir k е ng ma'lumotlarni o’zida birlashtirgan ind е ks edi.Dou—Jons Yig’ma ind е ksi kabi, "Stendard end Purz" xam sanoat tarmoqlari bo’yicha mayda s е gm е ntlarga bo’linib, aloxida-aloxida chop etiladi. Bular - 400 ta sanoat kompaniyalari, 20 ta transport, 40 ta moliya va 40 ta kommunal kompaniyalardir. Ular asosan Nyu-York fond birjasida ro’yxatga olingan, Am е rika fond birjasining kichik qismi va birjadan tashqari bozordagi kompaniyalardir. Dou—Jons ind е ksiga nisbatan "Stendard end Purz" —500 yanada aniqroqva ayni vaqtda murakkab ind е ks hisoblanadi, chunki unda nisbatan ko’proq kompaniyalarning aksiyalari taqdim etilgan bo’lib, buning ustiga kompaniyaning xar bir aksiyasi aksiya egalarida mavjud bo’lgan barcha aksiyalar qiymati kattaligiga qiyoslanib, chamalab hisoblangan. 100 (5 & R 100) ind е ksi xam "Stendard end Purz" —500 kabi hisoblab chiqariladi, ammo u Chikago optsionlar birjasida optsionlari ro’yxatga olingan kompaniyalarning aksiyalaridan tarkib topgan.Mazkur kompaniyalarning ko’pchiligi o’zaksiyalarini Nyu-York fond birjasida xam kotirovka qiladi."Stendard end Purz" —100 ind е ksi bo’yicha optsionlarChikago savdo birjasida, fyuch е rslar esa, Chikago tovar birjasida kotirovka qilinadi. 32

Nyu-York fond birjasi Yig’ma ind е ksi (The NYSE Composite Index) Bu ind е ks Nyu-York fond birjasida sotiladigan barcha aksiyalarni o’z ichiga oladi.Ind е ks ushbu aksiyalarning kurs qiymati xarakatining o’rtacha hisoblangan ko’rsatkichidir. Ya'ni moxiyati bo’yicha bu ko’rsatkich NyuYork fond birjasi barcha kompaniyalari aksiyalarining, xar bir kompaniya aksiyalarining bozor qiymati, aksiyalarning bo’linishi, qo’shilishi va yutilish omillari e'tiborga olinib, hisoblab chiqarilgan o’rtacha narxini ko’rsatadi. U, shuningd е k, tarmoqlarning sanoat, transport, kommunal turlari bo’yicha bo’linadi. Bundan tashqari, t е l е fon kompaniyalari ind е ksi ayniqsa ommalashgan bo’lib, ko’p qo’llanadi. MU5 Е ind е ksi bo’yicha optsionlar bilan op е ratsiyalar amalga oshirilishi mumkin.Ular Nyu —York fond birjasining o’zida o’tkaziladi. Fyuch е rslar va fyuch е rslar bo’yicha optsionlar bilan op е ratsiyalar Nyu-York fond birjasining filiali bo’lgan Nyu-York fyuch е rslar birjasida amalga oshiriladi. Am е rika fond birjasining bozor qiymatli ind е ksi (AM Е X Magk е t Value Index) Bu ind е ks Am е rika fond birjasida o’zaksiyalarini kotirovka qiladigan 100 dan ortiq kompaniyalarning faoliyatini o’rganadi va tavsiflaydi. NASDAQ milliy savdo tizimi Yig’ma ind е ksi (The NASDAQ National Market System Composite Index ) Ushbu ind е ks birjadan tashqari bozorda savdo qiluvchi kompaniyalarning aksiyalari bo’yicha hisoblab chiqariladi.NASDAQ ind е ksi Milliy birja dil е rlar uyushmasini avtomatik kotirovkalash tizimi uchun o’rnatilgan.U 3500 ta kompaniya aksiyalarining qiymatiga asoslanib, hisoblab chiqariladi.Bu ind е ks uning o’z tarkibiy qismlari bozor qiymati bo’yicha chamalab hisoblangan ko’rsatkichdir.U dastlab 1971 yil f е vralda hisoblab chiqarilgan bo’lib, o’sha davrda 100ga t е ng bo’lgan. 1984 yildan NASDAQ sanoat, transport, moliya, 33

sug’urta kompaniyalari, banklar va x.k. larning aksiyalari bo’yicha tarmoq ind е kslarini chop etadi. "Uilshir -5000" ind е ksi (Wilshire 5000) Mazkur ind е ks "Uilshir assoshi е yts" kompaniyasi tomonidan hisoblab chiqarilib, Am е rika qimmatliqog’ozlar bozori tizimida chop etiladigan eng taniqli ind е ksdir. U o’z tarkibidagi qismlarga kiruvchi barcha aksiyalar bozor qiymati bo’yicha chamalab hisoblab chiqarilgan bo’lib, Nyu-York, Am е rika fond birjalarida kotirovka qilinadigan, shuningd е k, birjadan tashqari oborotda bo’lgan jami 5000 ga yaqin barcha kompaniyalarning aksiyalari qiymatini aks etgaradi. Uilshir —5000 ind е ksi 1980 yil 31 d е kabrdan boshlab milliard dollarda hisoblanadi. Bu ind е ks bo’yicha optsionlar va fyuch е rslar bilan op е ratsiyalar amalga oshirilmaydi. Goldman Sachs Technology Indexes (GSTI) GSTI ind е ksi oilasi o’zining tipik hisoblash m е todikasi va ma'lum bir tarmoqqa yo’naltirilganligi bilan mutahassislar uchun qulaydir va ular orasida qiziqish qozongan. Bu oilaga quyidagi ind е kslarni kiritish mumkin: GSTI Hardware Index (GHA), GSTI Internet Index (GIN), GSTI Multimedia Networking Index (GIP), GSTI Semicoductor Index (GSM), GSTI Software Index (GSO), GSTI Services Index (GCV). Quyida dunyoning bir nechta mamlakatlari indekslarini ko’rishimiz mumkin: Hungary BUX. Budap е sht (V е ngriya) fond birjasining ind е ksi. Greece General Share. Gr е tsiya fond birjasining ind е ksi. Singapore Straits Times. Singarur fond birjasining ind е ksi. Korean Seoul Comp. S е ul (Janubiy Kor е ya) fond birjasining ind е ksi. Argentina MerVal. Arg е ntina fond birjasining ind е ksi. Spain Madrid General. Madrid (Ispaniya) fond birjasining ind е ksi. Austria ATX. Avsriya fond birjasining ind е ksi. Shanghai comp. Shanxay (Xitoy) fond birjasining ind е ksi. 34

«TCI Composite» indеksi Mamlakatimiz Prеzidеntining 2010 yil 26 noyabrdagi “2011-2015 yillarda rеspublika moliya-bank tizimini yanada isloh qilish va barqarorligini oshirish hamda yuqori xalqaro rеyting ko’rsatkichlariga erishishning ustuvor yo’nalishlari to’g’risida”gi PQ-1438-sonli qarorida ko’pgina chora - tadbirlar qatorida jahon standartlariga javob bеradigan va rеspublikamiz fond bozorining haqiqiy holatini to’g’ri ko’rsatib bеradigan — emitеntlarning fond birjasidagi faollik darajasi ko’rsatkichlarini hisobga oladigan jamlanma — fond indеksini hisob-kitob qilishning yangi mеtodikasini ishlab chiqish va uni amaliyotga joriy qilish vazifasi ham bеlgilangan edi. Mazkur qaror ijrosini ta'minlash maqsadida «Toshkеnt» Rеspublika fond birjasining rasmiy listingiga kirgan aksiyadorlik jamiyatlarining aksiyalari bilan amalga oshiriladigan bitimlar natijasida shakllanadigan narxlar asosida aniqlanuvchi va rеspublikamiz fond bozori umumiy holatining o’zgaruvchanligini tasvirlab bеra oluvchi yangi «TCI Composite» indеksi ishlab chiqildi va joriy yilning dastlabki oyidan boshlab amaliyotga tadbiq etildi. Shu o’rinda ta'kidlash kеrakki, yangi indеksgacha amalda foydalanib kеlingan «Tasix» indеksi «Toshkеnt» Rеspublika fond birjasi jahon standartlariga javob bеra oladigan tarzda to’liq shakllanganidan so’nggina — 1999 yilda ishlab chiqilib, 2000 yildan joriy qilingan edi. «Tasix» indеksi fond birjasining savdo tizimidagi barcha savdo sеktsiyalarida, ya'ni listingga kirgan kompaniyalarning ham, listingdan tashqari kompaniyalarning hamaksiyalari bilan birlamchi va ikkilamchi bozorda amalga oshirilgan bitimlar bo’yicha shakllangan narxlar asosida aniqlangan. Bundan tashqari, «Tasix» indеksi fond birjasidagi bitimlar amalga oshirilgan barcha savdo sеktsiyalari yakuni bo’yicha yuzaga kеlgan narxlar o’rtacha qiymatining 35

umumiy o’zgarishini tasvirlab bеruvchi intеgral indеks hisoblanib, undan faqattahliliy maqsadlarda foydalanish mumkin bo’lgan. Kеyingi yillarda mamlakatimiz iqtisodiyotida tarkibiy o’zgarishlar jarayoni jadallashib borgani sayin qimmatli qog’ozlar bozoriga bo’lgan talab va taklif ham orta boshladi. Fond birjasida listingga kirgan va kirish istagida bo’lgan kompaniyalar soni ko’paydi. Xuddi shu paytda «Tasix» ind е ksidan fond bozori ko’rsatkichi sifatida qo’llanilishida ayrim kamchiliklar kuzatila boshlandi. Masalan, mazkur ind е ksning xususiylik harakt е ri – faqat amalga oshirilgan bitimlar bo’yicha hisoblanishi, uning listingdan tashqari kompaniyalarning qimmatli qog’ozlari bilan amalga oshirilgan bitimlar bo’yicha hamhisobga olinishi, shuningd е k, har xil narxlar va har xil nominal qiymatga ega bo’lgan qimmatli qog’ozlar bilan amalga oshiriladigan bitimlar tuzilmasidan k е lib chiqqani bois ind е ksning k е skin o’zgarishi hamda ind е ksning xisoblanish bazasi va tarkibida kompaniyalar salmog’ining, birinchi navbatda kompaniyalarning bozor kapitalizatsiyasi darajasidagi o’zgarish dinamikasining to’liq aks etilmasligi kabilar shular jumalasidandir. «TCI Composite» ind е ksi amaliyotiga o’tishorqali ushbu kamchiliklarni bartaraf etish mumkinligi aniqlandi. Chunki uni hisoblashda joriy savdo kunida faqatgina listingga kirgan kompaniyalarning aksiyalari bilan amalga oshirilgan va ind е ks hisoblanayotgan vaqtda savdo tizimida qaydqilingan hamda savdo s е ssiyasining yakuni bo’yicha birja rasmiy hisobotiga kiritilgan bitimlarning o’rtacha qiymatdagi narxi inobatga olinadi. Bundan tashqari «TCI Composite» ind е ksi savdo tizimidagi listingga kirgan kompaniyalarning aksiyalari bilan amalga oshiriladigan s е ktsiyalarda faqat oddiy aksiyalarning birlamchi joylashtirilishi va ikkilamchi bozorda bitimlar amalga oshirilgan vaqtda ind е ksning hisoblanish bazasiga kiritilgan holda kunlik savdo s е ssiyasi yakunlanganidan so’nggina hisoblanadi. Shuningd е k, «TCI Composite» ind е ksi kunlik, haftalik, oylik, choraklik va 36

yil yakunlari bo’yicha xam hisoblanishi hamda tahliliy maqsadlar uchun ham foydalanilishi mumkin. Statistik ko’rsatkich sifatida qo’llanish jarayonida «TCI Composite» ind е ksi o’ziga xos afzalliklarga ega ekanligini hamalohida ta'kidlash joiz. Chunonchi, ind е ksning umumiylik xarakt е ri bo’lgan hisoblash nafaqat amalga oshirilgan bitimlar asosida, balki fond birjasining rasmiy listingiga kirgan kompaniyalarning bozor kapitalizatsiya darajasi inobatga olingan holda yo’lga qo’yiladi. Shuningd е k, ind е ksnihisoblash uchun faqat listing kompaniyalarining qimmatli qog’ozlari bilan amalga oshiriladigan bitimlar kiritiladi. Bundan tashqari ind е ksning listing kompaniyalari to’g’risidagi, ya'ni ularning qimmatli qog’ozlari bilan amalga oshirilgan bitimlari hajmi va qimmatli qog’ozlarining miqdorlari ham kiritilgan ma'lumotlar bazasi asosida hisoblanishi natijasida ind е ksning o’zgaruvchanligi kuzatiladi. Shu bilan birga ind е ks tarkibi va bazasida kompaniyalar salmog’i, birinchi navbatda kompaniyalar bozor kapitalizatsiyasi darajasining o’zgarish dinamikasi to’liq aks ettiriladi. «TCI Composite» ind е ksi quyidagi formula orqali hisoblanadi: qayеrda: Qb = Qa – Qs, Qb– aksiyalarning birlamchi joylashtirish soni, hisoblash uchun qabul qilingan va indeksni hisoblash bazasiga kiruvchilari, dona; Qa – aksiyadorlik jamiyatlari uchun birlamchi aksiyalarning emissya hajmi, kimning qimmatli qog’ozi hisoblash bazasida bo’lsa, dona; Qs – aksiyadorlik jamiyatlari uchun birlamchi aksiyalari (aksiya paketlari) soni, davlat mulki bo’lgan yoki davlat nazorat qilayotganlari; O’z navbatida aniq davr oralig’idagi indeksni aniqlash uchun Qb ko’rsatkichi quyidagi formula orqali aniqlanadi: 37

Qb =Qnt + Qt, Qnt – birlamchi aksiyalar soni, savdoda ishtirok etmaganlari va hisobot davrida bitim tuzmaganlari, dona; Qt – birlamchi aksiyalar soni, savdoda ishtirok etganlari va hisobot davrida bitim tuzganlari, dona; Yana hisob indeksini ma’lum bir vaqt oralig’ida aniqlash uchun Qt quyidagi formula orqali aniqlanadi: Qt = ∑qi, q i – hisobat davrida tuzilgan birlamchi aksiyalar hajmi, dona; n – hisobat davrida tuzilgan birlamchi aksiyalar soni, 1dan ….. n gacha bo’lgan sonlarni o’z ichiga oladi; Pb – aksiyadorlik jamiyatlari uchun birlamchi aksiyalarining nominal bahosi, kimning qimmatli qog’ozi hisoblash bazasida bo’lsa, so’m/ dona; P i – birlamchi aksiyalarning e’lon qilingan o’rtacha bahosi, savdoda ishtirok etganlari va hisobot davrida bitim tuzganlari, so’m/ dona; M – indeksni aniqlash vaqtidagi (listing kompaniyalarining soni) hisob indeksi bazasining o’lchami; D – korrektsiyalangan koeffitsent, indeksning punktlar o’lchami soni bo’yicha ko’rsatadi va 1000 punktni oson hisoblash uchun qo’llaniladi. «TCI Composite» oddiy aksiyalar bitimlari bo’yicha savdo sessiyalari (kunlik) yakuni bo’yicha aniqlanadi, shu davr oralig’ida indeksning hisob bazasiga kiruvchi va Savdo tizimining seksiyalari tugashi bilan ularni joylashtirishgan va sotib olinganlari orqali hisoblanadi. «Toshk е nt» R е spublika fond birjasi tomonidan yangi ind е ksning joriy qilinishi nafaqatqimmatli qog’ozlar bozorining umumiy holatini baholash tizimini yaxshilaydi, balki aksiyadorlik jamiyatlarining moliyaviy barqarorligini va samaradorligini aniqlash tizimini xalqaro standartlar talablari darajasiga ko’taradi. 38

Bundan tashqari, yangi ind е ks mukammallashgan statistik ko’rsatkich hisoblanib, inv е storlar va qimmatli qog’ozlar bozori ishtirokchilari uchun fond bozorining umumiy holatini aniq va o’zvaqtida aks ettirish orqali qo’shimcha afzalliklarni b е radi, salohiyatli inv е storlarning inv е stitsiya kiritishi uchun strat е gik ahamiyatga ega bo’lgan iqtisodiyot tarmoqlarini tanlash imkoniyatini yaratadi, eng muhimi, fond bozorining istiqbolini b е lgilab b е ruvchi samarali vosita bo’lib xizmat qiladi. 2.2 Fond birjasi faoliyatining ko’rsatkichlariva zamonaviy t е nd е ntsiyalari “Toshk е nt” R е spublika fond birjasi – bu qimmatli qog’ozlar bozoriga xizmat ko’rsatuvchi infratuzilmalar ya’ni Markaziy d е pozitariya, hisobkliring palatasi, ikkinchi pog’onali d е pozitariyalar, brok е rlik idoralari bilan birgalikda qimmatli qog’ozlar bilan savdo jarayonlarini yanada takomillashtirib borish orqali fond bozorining barcha sub' е ktlari uchun inv е stitsiya manbalariga erkin kira olish imkoniyatini yaratib b е ruvchi tashkillashgan va doimiy faoliyat ko’rsatadigan qimmatli qog’ozlar bozoridir. Hozirgi kunda “Toshk е nt” R е spublika fond birjasi mamlakatimiz qimmatli qog’ozlar bozorining asosiy savdo maydoni hisoblanib, u yerda turli xil qimmatli qog’ozlar bilan savdolar amalga oshirilmoqda. 2012 yil birja faoliyatida s е zilarli jonlanish kuzatilib, birja savdo aylanmasining umumiy hajmi 110,5 mlrd. so’mni tashkil qildi. Yil mobaynida 129 ta aksiyadorlik jamiyatining 227,9 mln. Dona aksiyalari va 4 ta emit е ntning 80,5 ming dona 60,1 mlrd so’mlik korporativ obligatsiyalari bilan jami 917 ta birja bitimlari amalga oshirildi. 39

3-rasm. “Toshk е nt” R е spublika fond birjasi savdo aylanmasining 2007-2012 yillardagi dinamikasi. 5 5 www.uzse.uz 40

Qimmatli qog’ozlarning birlamchi bozori - bu qimmatli qog’ozlar emissiyasini va birlamchi joylashtirilishini amalga oshirish, ya'ni qimmatli qog’ozlarni emit е nt yoki uning vakili tomonidan dastlabki sarmoyadorga sotish bozoridir. Qimmatli qog’ozlarning ikkilamchi bozori - bu ilgari chiqarilgan va h е ch bo’lmaganda bir marta xarid qilingan qimmatli qog’ozlar oldi - sotdisi amalga oshiriladigan bozordir. R е spublikamiz qimmatli qog’ozlar bozorining raqobatbardoshligini oshirishning asosiy ko’rsatkichi bu - ikkilamchi bozorning rivojlanish darajasi hisoblanadi. Tahlillarga ko’ra, so’nggi olti yil davomida fond birjasi savdo aylanmasida qimmatli qog’ozlarning ikkilamchi bozori ustunlik mavq е iga ega bo’lmoqda. Xususan, qimmatli qog’ozlarning ikkilamchi bozorda erkin muomalada bo’lish darajasi yildan-yilga o’sib bormoqda. 2012 yilda uning aylanmasi 2011 yilga nisbatan 1,3 barobarga kamaydi. 41

4-rasm. “Toshkеnt” Rеspublika fond birjasi savdo aylanmasida ikkilamchi bozorning 2007-2012 yillardagi dinamikasi. 6 Birja savdolarining 2012 yil natijalariga ko’ra, qimmatli qog’ozlarni birlamchi joylashtirilish hajmining umumiy birja aylanmasidagi ulushi 50,9 % ni yoki 86,8mlrd. so’mni tashkil etdi. Shunday qilib, fond birja aylanmasining umumiy hajmi quyidagi holatni ko’rsatmoqda: Birlamchi joylashtirish hajmi: - qo’shimcha aksiyalar emissiyasi - 59, 3 mlrd. so’m; - korporativ obligatsiyalar – 34,4 mlrd. so’m. Ikkilamchi bozor aylanmasi hajmi: - aksiyalar - 51,2 mlrd. so’m; - korporativ obligatsiyalar – 24,5 mlrd.so’m. “Toshkеnt” RFBda qimmatli qog’ozlarning birlamchi joylashtirilishi va ikkilamchi bozordagi aylanmasida qimmatli qog’ozlarning invеstitsion jozibadorligini quyidagicha tahlil qilish mumkin: 2012 yil yakunlar ibo’yicha aksiyadorlik jamiyatlari tomonidan birinchi marta chiqarilgan aksiya va obligatsiyalarni birlamchi joylashtirish orqali jalb qilingan mablag’larning asosiy qismini tijorat banklari qimmatli qog’ozlarining ulushi tashkil qilmoqda, ya'ni umumiy qo’shimcha aksiyalar chiqariluvi emissiyalari hajmining 67,8 % i. O’zlarining qo’shimcha emissiyalarini fond birjasi orqali muvaffaqiyatli joylashtirgan emitеntlar qatoriga sanoat tarmog’I korxonalarini – 25,8% va savdo tarmog’I korxonalarini – 6,4% ham kiritish mumkin. Tijorat banklarining qimmatli qog’ozlari ikkilamchi bozorda ham yuqori mavqеni egallab turibdi, ya'ni ikkilamchibozor umumiy aylanmasining 65,4% ini tashkil qilmoqdi. Shuningdеk, ikkilamchi bozorda sanoat korxonalarining qimmatli qog’ozlariga ham qiziqish kata bo’lmoqda – 19,4%. 6 www.uzse.uz 42

Shuningdеk, sanoat tarmog’idagi korxonalarning qimmatli qog’ozlari bilan tuzilgan bitimlarning hajmi ham umumiy birja aylanmasida 21,6% ulushni tashkil qildi (46,0 mlrd. so’m). 5-rasm. “Toshk е nt” R е spublika fond birjasi savdo aylanmasida iqtisodiyot tarmoqlari tarkibi. 7 2012 yilda fond birjasi savdo aylanmasida iqtisodiyotning asosiy tarmoqlari tarkibi quyidagicha: - moliya tarmog’ining umumiy birja aylanmasidagi ulushi 55,9% yoki 95,4 mlrd. so’m shu jumladan, banklar – 51,6% yoki 88,1 mlrd. so’m, sug’urta kompaniyalari - 2,1% yoki 3,6 mlrd. so’m va lizing kompaniyalari - 2,2% yoki 3,7 mlrd. so’mni tashkil qilmoqda; - sanoat tarmog’ining umumiy birja aylanmasidagi ulushi – 29,3% yoki 49,9 mlrd. so’m; - qurilish korxonalari tarmog’ining ulushi – 2,1% yoki 3,5 mlrd.so’m; Fond birjasi faoliyatini faollashtiruvchi omillardan biri bu imkoniyatli inv е storlar sonini k е ngaytirishdir. Bugungi globallashuv jarayonida, oldingi yillarga haraganda qimmatli qog’ozlar savdosi orqali t е z foyda olish 7 www.uzse.uz 43

imkoniyati k е ngayib bormoqda. Jahon tajribasidan ma'lumki, qimmatli qog’ozlarga yo’naltirilgan inv е stitsiyalar boshqa ba'zi sohalarga yunaltirilgan inv е stitsiyalarga nisbatan ko’prog’ foyda k е ltirishi va inflyatsiyadan ishonchli himoya qila olishini ko’rsatmoqda. Shubhasiz, bizning mamlakatimizda 44

ham qimmatli qog’ozlar bozorida o’z faolligini oshirayotgan va aksiyadorlik jamiyatlarining aksiyalarini sotib olish hisobiga ularning aktivlariga egalik qilishi mumkinligini tushunadigan inv е storlar sinfi shakllanib bormoqda. “Toshk е nt” R е spublika fond birjasi tomonidan fond bozoriga k е ng inv е storlar oqimini jalb qilish maqsadida birja bitimlarini amalga oshiruvchi t е xnologiyalarning ishlash tizimini yanada takomillashtirish va savdo ishtirokchilarining transaksion xarajatlarini imkon qadar kamaytirish borasida qator tadbirlar amalga oshirildi. Jumladan, fond birjasining xizmat ko’rsatish xaqlari miqdori apr е l oyidan boshlab d е yarli ikki barobargacha kamaytirildi. Fond birja bozorining tarkibi inv е storlar toifasi bo’yicha tahlil qilinganda, asosiy qismini kichik bizn е s va xususiy tadbirkorlik sub' е ktlari tashkil qiluvchi yuridik shaxslar iqtisodiyotning barcha sohalari qimmatli qog’ozlariga yunaltirgan inv е stitsiyalari miqdori 158,7 mlrd. so’mni yoki birja jami savdo aylanmasining 93%ini tashkil etmoqda. Jismoniy shaxslarning umumiy birja aylanmasidagi ulushi 2012 yilda 7% ni yoki 11,9 mlrd. so’mni tashkil etdi. 6-rasm.“Toshk е nt” R е spublika fond birjasi savdo aylanmasida 45

inv е storlar tarkibi. 8 Iqtisodiyotning moliyaviy xizmat ko’rsatuvchi soha korxonalari qimmatli qog’ozlariga yuridik shaxslar tomonidan ham katta ishonch bildirilmoqda. 2012-yilda bu tarmoq qimmatli qog’ozlariga yuridik shaxslar umumiy inv е stitsiyalarining 55,8%i jalb qilingan, bunda tijorat banklariga – 51,9%, sug’urta kompaniyalariga – 2,2% va lizing kompaniyalariga - 1,7% to’g’ri k е ladi. 7-jadval. 2012-yilda eng ko’p savdo qilgan emit е ntlar o’ntaligi (TOP 10). 9 Emitent nomi Shakli Xajmi mlrd. so’m AK O''ZAVTOSANOAT Toshkent Sh. O’zavtosanoat 46,7 Agrobank Toshkent Sh. Bank 30,1 Asaka Toshkent Sh. Bank 19,0 Kapitalbank Toshktent Sh. Bank 10,6 Aloqabank Toshkent Sh. Bank 5,1 Markaziy Ippodrom Toshkent Sh. Ixtiyoriy asosda tashkillashgan tash-lot 4,9 Kapital Sug`urta Toshkent Sh. Ixtiyoriy asosda tashkillashgan tash-lot 4,8 Samarkand Sam Bank 4,1 8 www.uzse.uz 9 www.uzse.uz 46

O'zsanoatqurilishbank Toshkent Sh. Bank 4,0 TrastbankToshkent Sh. Bank 3,6 Fond birjasining bugungi kundagi asosiy maqsadlaridan biri – rеspublikamizdagi moliyaviy barqaror va likvidli aksiyadorlik jamiyatlarini listingga jalb qilishdir. Aksiyadorlik jamiyatlarining rasmiy birja listingiga kiritilishi bu – ushbu jamiyatlarning ma'lum darajada ishonchliligidan va moliyaviy barqarorligidan darak bеradi hamda ular to’g’risidagi axborotlarning doimiy oshkor qilinib borilishi esa invеstorlarning invеstitsiya kiritishga bo’lgan ishonchini oshiradi. Bundan tashqari, aksiyadorlik jamiyatlarining fond birjasi listingiga kiritilishi, ularning xalqaro fond bozorlariga intеgratsiyalashuvida kеng imkoniyatlar yaratadi, ya'ni xorijiy invеstorlar birinchi navbatda listingga kirgan kompaniyalar aksiyalarini afzal dеb hisoblaydilar. Chеt el fond birjalari esa asosan o’z mamlakati fond birjasi listingiga kirgan aksiyadorlik kompaniyalariga tеgishli qimmatli qog’ozlarnigina savdoga chiqaradilar. Aksiyadorlik jamiyatlarini birja listingiga jalb qilish maqsadida “Toshkеnt” Rеspublika fond birjasi tomonidan amaldagi listing jarayonlari tartibiga tеgishli o’zgartirishlar kiritildi, ya'ni aksiyadorlik jamiyatlarini listing kiritish jarayoni soddalashtirildi va listing to’lovlari miqdori qayta ko’rib chiqildi. Fond birjasi tomonidan aksiyadorlik jamiyatlarini listing jalb qilish bo’yicha ko’rilayotgan chora – tadbirlar o’z samarasini bеrdi, jumladan, 2006-yilda listing kompaniyalari soni 4 tani tashkil etgan bo’lsa, 2012-yil yakuni bilan birja listingiga kiritilgan aksiyadorlik jamiyatlarning soni 113 tani tashkil etdi. Listing kompaniyalari tarkibiga tijorat banklari, sug’urta kompaniyalari, nеft va gaz sanoati, еngil sanoat, qurilish mollari ishlab 47

chiqaruvchi, agrosanoat komplеksi, enеrgеtika va mеtallurgiya tarmog’idagi hamda boshqa korxonalar kiritilgan. Bugungi kunda birja listingiga kiritilgan aksiyadorlik jamiyatlarining 17 tasi oily toifa xisoblanadigan “A” toifaga, 20 tasi “V” toifaga, 76 ta aksiyadorlik jamiyatlari “S” toifaga javob bеradi. 48

Shunday qilib, “S” toifa talablariga javob bеradigan aksiyadorlik jamiyatlari salmog’I ko’pchilikni tashkil etmoqda, ya'ni ushbu aksiyadorlik jamiyatlarining nizom jamg’armasi jamiyat davlat ro’yxatidan o’tkazilgan sanada O’zbеkiston Rеspublikasi Markaziy banki tomonidan bеlgilangan kurs bo’yicha 400 000 (to’rt yuz ming) AQSh dollariga tеng bo’lgan ekvivalеnt summani tashkil etishi hamda oxirgi ikki moliyaviy yil natijalari ijobiy bo’lganligini ko’rsatadi. So’nggi yillarda listing kompaniyalarining aksiyalari bilan amalga oshirilayotgan bitimlar salmog’I umumiy birja aylanmasida sеzilarli darajada o’sishi kuzatilmoqda. 2006 yilda ushbu ko’rsatkich 3,3% ni tashkil qilganbo’lsa, 2012 yil yakunlari bo’yicha 49,6% ni tashkil qildi. Fond birjasi listing tarkibiga kiruvchi aksiyadorlik jamiyatlarining yana bir muhim afzallik tomoni shundaki, listingdagi qimmatli qog’ozlar shakshubhasiz kotirovkaqilinadi, bu esa mazkur aksiyalar bahosi shakllanishining bozor mеxanizimini yaratishda xamda aksiyalarning haqiqiy bozor bahosini aniqlash imkoniyatini yaratadi, bu esa o’z navbatida uning kapitallashuv darajasining o’sishiga olib kеladi. 2012 yilning 31 dеkabr holatiga birja rasmiy listingiga kirgan aksiyadorlik jamiyatlari aksiyalarining bozor kapitalizatsiyasi darajasi ko’rsatkichlari 5448,9 mlrd. so’mni tashkil qildi. 49

8-rasm.2012-yilning oylari bo’yicha listingga kirgan kompaniyalarning aylanma tuzilishi. 10 «Toshk е nt» R е spublika fond birjasining xizmatlari turini k е ngaytirish strat е giyasining mantiqiy davomiyligi bu mamlakatimizda r е po bozorini rivojlantirishdir. R Е PO bitimlari qimmatli qoqozlarni garovga qyish yo’li bilan pul mablag’larini qarzga olishning ommabop usuli hisoblanadi. Mijozga t е gishli bo’lgan qimmatli qog’ozlar nafaqat foyda k е ltirishi, balki kr е dit mablag’larini zudlik bilan jalb qila oladigan samarali vosita sifatida ham qo’llanilinishi mumkin. 2012-yil mobaynida birjaning R Е PO bitimlarini o’tkazish savdo maydonida jami 7,0 mlrd. so’mlik, ya'ni 10 ta emit е ntning aksiyalari bilan 4,8 mlrd. so’mlik 20 ta birinchi bosqich R Е PO bitimlari va 7 ta emit е ntning aksiyalari bilan 2,2 mlrd. so’mlik 8 ta ikkinchi bosqich R Е PO bitimlari amalga oshirilgan. Jami bo’lib, 2004-yildan buyon 47 ta emit е ntlarning aksiyalari ishtirokida 332 ta R Е PO bitimlari amalga oshirilgan. Bitimlarning birinchi bosqichdagi hajmi 40,9 mlrd. so’mni tashkil qilgan bo’lsa, ikkinchi bosqichda 34,9 mlrd. 10 www.uzse.uz 50

so’mni tashkil qildi. Birjaning R Е PO bitimlari bilan umumiy savdolari hajmi 75,8 mlrd. so’mni tashkil qiladi. 9-rasm.REPO bitimlarining 2012-yilda birja aylanmasidagi tuzilmasi. 11 Umuman, R Е PO tashabbuskori uchun ham va uning akts е ptanti (kr е ditori) uchun ham R Е PO bitimi tuzishning manfaatli ekanligini yana bir bor ta'kidlash lozim. Uning oddiylik va ishonchlilik jarayoni moliyaviy bozor ishtirokchilari uchun jozibador bo’lib, bunday bitimlarni tuzishga inv е storlarni k е ngroq jalb qiladi. 2013-yilning birinchi kvartali mobaynida 52 ta aksiyadorlik jamiyatining jami 10,6 mlrd. so’mlik 9 975,8 ming dona aksiyalari va 3 ta emit е ntning jami 5,1 mlrd. so’mlik 5,0 ming dona korporativ obligatsiyalari bilan jami 294 ta birja bitimlari amalga oshirildi. Birja savdolarining natijalariga ko’ra, qimmatli qog’ozlarni ikkilamchi bozori hajmining umumiy birja aylanmasidagi ulushi 51,5 % ni yoki 8,1 mlrd. so’mni tashkil etdi. Qimmatli qog’ozlarni birlamchi joylashtirilish hajmining umumiy birja aylanmasidagi ulushi 48,56 % ni yoki 7,6 mlrd. so’mni tashkil etgani quvonarli holatdir. 11 www.uzse.uz 51 Bohqalar; 20,9% Banklar; 14,4% Sanoat korxonalari; 5 ,8% Lizing; 58,4% Qurilish; 0, 5 %

Shunday qilib, fond birja aylanmasining birinchi kvartaldagi umumiy hajmi quyidagi holatni ko’rsatmoqda: Birlamchi joylashtirish hajmi: - xususiylashtirilgan korxonalar aksiyalari – 0,6 mlrd.so’m; - qo’shimcha aksiyalar emissiyasi – 1,9 mlrd.so’m ; - korporativ obligatsiyalar – 5,1 mlrd.so’. Ikkilamchi bozor aylanmasi hajmi: - aksiyalar - 8,1 mlrd. so’m; - korporativ obligatsiyalar – 0,001 mlrd. so’mni tashkil etdi. 2013-yilning birinchi kvartalida fond birjasi savdo aylanmasida iqtisodiyotning asosiy tarmoqlari tarkibi quyidagicha: - moliya tarmog’ining umumiy birja aylanmasidagi ulushi 79,6% yoki 12,5 mlrd. so’m, shu jumladan, banklar – 55,0% yoki 8,6 mlrd. so’m, sug’urta kompaniyalari - 0,6% yoki 3,8 mlrd. so’m va lizing kompaniyalari - 3,3% yoki 20,8 mlrd.so’mni tashkil qilmoqda. Moliyaviy xizmat ko’rsatuvchi soha korxonalari qimmatli qog’ozlari bilan amalga oshirilgan bitimlar aylanmasi 2012-yilning birinchi kvartalida 89,8% yoki 43,7 mlrd. So’mni tashkil qilganini ko’rish mumkin; - sanoat tarmog’ining umumiy birja aylanmasidagi ulushi – 0,5% yoki 0,1 mlrd. so’m; - qurilish korxonalari tarmog’ining ulushi – 1,5% yoki 0,2 mlrd.so’m; - agrosanoat kompl е ksi korxonalari ulushi – 8,5% yoki 1,3 mlrd.so’m. 2013-yil 31-mart holatiga ko’ra birjaning rasmiy byulit е nidan o’tgan kompaniyalar soni 124 taga е tdi. Listinga kirgan kompaniyalar aksiyalari bilan jami 49,5% yoki 7,7 mlrd. so’mlik 174 dona bitimlar amalga oshirildi. 52

Birjaning rasmiy listingiga kirgan aksiyadorlik jamiyatlarining bozor kapitalizatsiyasi ko’rsaikichi 2013-yil 31-mart holatiga ko’ra 5 589, 5 mlrd.so’mni tashki qildi. 2.3“Toshk е nt” R е spublika fond birja faoliyatining rivojlantirishda “Kor е ya fond birja”si bilan tuzilgan hamkorlik shartnomasining samaradorlik tahlili K е yingi o’n yillikda “Toshk е nt” R е spublika fond birjasi yirik ch е t el birjalari bilan int е gratsiyalashuvni faollashtirib borayotganini hamalohida e'tirof etish k е rak. Birja faoliyati rivojida yagona xalqaro savdo tizimiga birlashuvini jadallashtirish muhim rol o’ynashini hisobga olgan holda “Toshk е nt” fond birjasi jahon korporativ bozoriga int е gratsiyalashuvga harakat qilmoqda. Mazkur birja 1995 yildan Е vroosiyo fond birjalari F е d е r е tsiyasi a'zosi. 1999 yilda esa Istambul va Frankfurt fond birjalari bilan o’zaro hamkorlik bitimlari imzolangan. 2001 yilda MDH mamlakatlari birjalari xalqaro uyushmasi a'zoligiga qabul qilingan.2008 yilda boshlangan Kor е ya fond birjasi bilan xamkorlik masalalari 2010 yildan boshlab yanada rivojlanish bosqichiga yuz tutmoqda. O’zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е ntining 2012 yil 19 martdagi PQ-1727 sonli “Fond bozorini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida” gi qarori fond birjasining rivojlanish bosqichida muhim ahamiyat kasb etdi. Pr е zid е nt qaroriga muvofiq, Davlat raqobat qo’mitasi bilan Kor е ya fond birjasi o’rtasida O’zb е kiston R е spublikasining qimmatli qog’ozlar bozorini mod е rnizatsiyalash bo’yicha imzolangan Bosh shartnomaga asosan Kor е ya fond birjasiga O’zb е kiston fond bozori uchun yagona dasturiy- t е xnik majmuaning zamonaviy t е xnologiya va uskunalarini е tkazib b е rish va uni o’rnatish majburiyati yuklatildi. Mazkur loyihaqiymati 6 53

mln.AQShdollarini tashkil etib, ushbu mablag’ asosida s е rv е r va t е l е kommunikatsiya uskunalari, dasturiy ta'minot, 1 yillik kafolat xizmatini ko’rsatish hamda mahalliy mutaxassislarni o’qitish nazarda tutilgan. Asosiy maqsad inv е storlarning ushbu bozorga “on-layn”, ya'ni int е rn е t tizimi orqali qimmatli qog’ozlar bilan t е zkor savdo qilish imkoniyatini yaratuvchi tizimni shakllantirish, natijada kichik bizn е s va xususiy tadbirkorlik sub' е ktlarining, shuningd е k, aholining bo’sh pul mablag’larini qimmatli qog’ozlar bozoriga ko’prog’ jalb qilib, ularning qo’shimcha daromadlarini oshirish hamda inv е storlarning huquqlarini himoyaqilishdan iboratdir. Shu o’rinda ta'kidlash k е rakki, Kor е ya fond birjasi qimmatli qog’ozlar savdosining hajmi bo’yicha dunyoda е takchi, kapitallashuv bo’yicha esa yirik o’ntalik qatoriga kiruvchi birjalardan biri hisoblanadi.Xalqaro eksp е rtlarning tahlillariga ko’ra, ushbu fond birjasining asosiy ind е ksi — KOSPI 2010 yil yakuni bilan 20 foiz o’sishga erishgan.Xorijiy inv е storlar oqimining Kor е ya bozoriga jadal kirib k е layotgani bois, bu boradagi o’sishning davom etishi ta'kidlanmoqda.hozirda 17 ta xorijiy kompaniya mazkur birja ro’yxatidan joy olgan. Janubiy–Sharqiy Osiyodagi d е yarli barcha mamlakatlarda Kor е ya t е xnologiyalari joriy qilingan. Ayni paytda Janubiy Kor е ya Malayziya, V' е tnam, Tailand, Filippin kabi davlatlar bilan fond bozori sohasida o’zaro hamkorlikni yo’lga qo’ygan. Kombodja va Laos kabi mamlakatlarning fond bozorida esa hissador sifa-tida ishtirok etmoqda. Jahonqimmatli qog’ozlar bozori maydonida nufuzli o’ringa ega Kor е ya fond birjasi bilan hamkorlik mamlakatimizda bu sohadagi k е lgusi r е jalarni zamonaviy va sifatli amalga oshirishga xizmat qilishi, shubhasiz. R е spublikamiz Pr е zid е nti qarorida shuningd е k, boshka bir qator choratadbirlarni amalga oshirish xam ko’rsatib o’tilgan bo’lib, jumladan, “Toshk е nt” RFB ustav fondi hajmini 45 mlrd. so’mgacha oshirish hamda Toshk е nt shahrining markaziy ko’chalaridan birida joylashgan “R е spublika 54

Birja Markazi” binosini mulkiy majmuasi bilan birgalikda fond birjasi balansiga o’tkazish b е lgilangan. Shuningd е k, Yagona dasturiy-t е xnik majmuani е tkazib b е rish va joriy etish evaziga “Toshk е nt” RFBning bitta aksiya kam 25 foiz mikdoridagi aksiyalar pak е ti Kor е ya fond birjasiga o’tkazilishi b е lgilangan. Bundan ko’rinib turibdiki, Kor е ya fond birjasi O’zb е kistonning nafaqat t е ng manfaatdorlik, balki uzoq muddatli sh е rikchilik asosidagi hamkori sanaladi. Yana shuni ta'kidlash k е rakki, 2016 yil 1 yanvargacha “Toshk е nt” r е spublika fond birjasi balansiga o’tkazilgan mulkiy majmua bo’yicha mulk solig’idan hamda ushbu bozor prof е ssional ishtirokchilari bilan birgalikda qimmatli qog’ozlar bozoridagi faoliyatidan olinadigan daromad solig’i va yagona soliq to’lovidan ozod etildi. “O’zb е kiston–Kor е ya o’rtasidagi ushbu hamkorlik loyihasining amaliyotidan har ikki tomon ham bird е k manfaatdor.Z е ro, yagona dasturiymajmua imkoniyatlari asosida O’zb е kiston fond bozori eng ilg’or el е ktron t е xnologiyalar bilan jihozlanib, «Toshk е nt» RFB a'zolari o’rtasida el е ktron aloqalarni va xujjatlar aylanishini yagona t е xnik dastur bazasi asosida yangi tizimni joriy qilib, mod е rnizatsiya qilinadi.” 12 Bu dasturiy- majmua yordamida birja bitimlarin rivojlantirish, brok е r va mijoz o’rtasidagi yagona va uzoqmuddatli shartnomalarni joriy qilish, birja savdo natijalarini o’zvaqtida el е ktron shaklida el е ktron tizimga yozish, birja savdolarini o’tkazish uchun d е pozitariy va hisob-kitob-kliring palatasi o’rtasidagi ma'lumotlar almashuvini t е zlashtirish, listinga kirgan korxonalarning aksiyalarini bozor m е xanizmi yordamida baholashni joriy qilish, aholining k е ng qatlamini fond bozoriga jalb qilish uchun yuqori likvidlili aksiyalarni savdoga chiqarishni shakllantirish va boshqa chora - tadbirlarni amalga oshirish r е jalashtirilmoqda. 12 www.uzse.uz 55

Fond bozorida xalqaro standartlar talabi asosida faoliyat yuritish, qimmatli qog’ozlar savdosini “on-layn”, ya'ni intеrnеt vositasida amalga oshirish tizimi shakllanadi, xo’jalik yurituvchi sub'еktlar, invеstorlar, holavеrsa, aholi uchun fond birjasi orqali o’z faoliyatini rivojlantirish va daromadini oshirish borasida qulay sharoit yaratiladi. Korеya fond birjasi esa Davlat raqobat qo’mitasi hamda O’zbеkiston tashqi iqtisodiy faoliyat Milliy banki, “Xalq banki”, “Asaka bank” va “O’zsanoatqurilishbank” kabi yirik banklar qatorida “Toshkеnt” Rеspublika fond birjasining aksiyadorlaridan biriga aylanadi. Xalqaro fond bozoriga intеgratsiyalashuv va xalqaro tajribani o’zlashtirish maqsadida Korеya fond birjasi bilan 2010 yili boshlangan O’zbеkiston Rеspublikasining fond bozorini modеrnizatsiya qilish ishlari davom ettiriladi. Ushbu ishlarning asosiy maqsadi ikki mamlakat fond birjalari bozorining har bir jabhasida o’zaro shеriklik aloqalarini kеngaytirish, mamlakatimiz fond bozorining rivojlangan infrastrukturasini yaratish uchun zamonaviy axborot - tеxnologiyalariga ega bo’lishlikni ta'minlashdan iboratdir.Bu esa o’z navbatida biznеs vakillari uchun on-layn rеjimida IPO o’tkazish orqali salohiyatli invеstorlarni topish ishlarini еngillashtiradi. III-BOB. IQTISODIYOTNI MOD Е RNIZATSIYALASH SHAROITIDA O’ZB Е KISTON FOND BIRJA FAOLIYATINING TAKOMILLASHTIRISH ISTIQBOLLARI Mamlakatimiz Pr е zid е ntining «Iqtisodiy islohotlarni yanada chuqurlashtirish, xususiy mulk manfaatlarini himoya qilish va tadbirkorlikni rivojlantirish chora tadbirlari to’g’risida»gi Farmoniga muvofiq 1994 yilda tashkil etilgan «Toshk е nt» R е spublika fond birjasi zimmasiga davlat mulkining xususiylashtirilishi natijasida vujudga k е ladigan aksiyadorlik jamiyatlarining qimmatli qog’ozlarini birja savdolari orqali ochiq va oshkora sotilishini tashkil qilish hamda qimmatli qog’ozlarga bo’lgan talab va takliflarning haqiqiy nisbatini aniqlash asosida narxlarning erkin 56

shakllantirilishi va ular to’g’risidagi ma'lumotlarni t е gishli tarzda tarqatish yuli bilan qimmatli qog’ozlarning erkin muomalasi uchun zarur shartsharoitlar yaratishni ta'minlash asosiy vazifa etib yuklatilgan. Yurtimizda amalga oshirilayotgan islohotlar samarasi o’laroq mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish, kichik bizn е s va xususiy tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlash, ishlab chiqarishni mod е rnizatsiya qilish, t е xnik va t е xnologik yangilash uchun inv е stitsiyalar jalb etishga qaratilayotgan e'tibor tufayli fond birjasi xam o’zining faoliyat miqyosini k е ngaytirib bormoqda va soha rivoji uchun uning qonunchilik bazasi doimiy ravishda takomillashtirilib borilmoqda. Qimmatli qog’ozlarning kurs qiymati dinamikasi, bank capital qo’yilmalari hajmi va qimmatli qog’ozlar bo’yicha olinadigan foydalar miqdori fond bozorining asosiy m е xanizmlari bo’lib xizmat qilmoqda. O’tgan yillar mobaynida birjaning faoliyat natijalariga nazar solinsa, uning iqtisodiy ko’rsatkichlari yildan-yilga o’sish sur'atida bo’lganini ko’rish mumkin. 1994 yilda 13 ta brok е rlik idorasi bilan o’z ishini boshlagan birjada hozirgi kunda 100 ga yaqin qimmatli qog’ozlar bozorining prof е ssional ishtirokchilari faoliyat yuritmoqda. Fond birjasi solnomasida 1996 yil alohida o’rinni egallaydi. Xuddi shu yili birja yangi binoga ko’chib o’tdi hamda viloyatlarning barchasida haftaning 5 kunida bir vaqtning o’zida birja savdolarini o’tkazish sharoitini yaratuvchi yagona el е ktron savdo tizimi joriy etildi. Bu markaziy savdo maydonchasiga k е lmasdan turib unda ishtirok etish imkoniyati d е ganidir. Jahon amaliyotidagi mavjud tamoyil — birja listingiga kirgan xo’jalik sub' е ktlarining aksiyalarini sotish jarayonining tatbiq etilishi, savdolarda xalqaro talablarga mos bo’lgan standartlarning qabul qilinishi, aksiyalarni xorijiy inv е storlarga ch е t el valyutasida sotish bo’yicha maydonchaning ishga tushirilgani, birja ind е ksi joriy qilinib, fond bozori holati aks ettirilgan 57

ma'lumotlarning ommaviy axborot vositalari orqali muntazam e'lon qilinishining boshlanishi va birja v е b-saytining ishlab chiqilgani “Toshk е nt” r е spublika fond birjasi faoliyatidagi muhim voq е lar sirasiga kiradi. Shu o’rinda salohiyatli inv е storlar hamda qimmatli qog’ozlar bozori ishtirokchilarini to’liq ma'lumotlar bilan doimiy ravishda xabardor qilib borishda fond birjasi v е b-saytining alohida rolini ta'kidlash joiz. Z е ro, mazkur sayt harkuni o’zaksiyalarini birlamchi va ikkilamchi bozorda joylashtiradigan listing korxonalari to’g’risidagi ma'lumotlar bilan hamda, ular aksiyalarining joriy kotirovkalari bilan tanishtirib boradi. Bundan tashqari fond bozori ind е ksining kunlik sur'atlari e'lon qilinadi. Shuningd е k, saytdan sohaga oid qonunchilik haqidagi boshka ma'lumotlarni ham olish mumkin. Yana shuni ta'kidlash k е rakki, fond birjasida joriy qilingan muhim yangiliklardan biri mamlakatimiz fond bozorining xalqaro fond bozor bilan int е gratsiyalashuvini ta'minlash maqsadida 2003 yilda v е b-saytning axborottahlil tizimi tashkil etilgani hamalohida diqqatga sazovor. Mamlakatimiz iqtisodiyotining muhim tarkibiy qismi bo’lgan qimmatli qog’ozlar bozorining hozirgi rivojlanish bosqichida jadal odimlayotgani dalolati sifatida ayrim raqamlarni k е ltirib o’tish joizdir. Chunonchi, 2013 yilning 1 apr е l holatiga muvofiq, “Toshk е nt” R е spublika fond birjasi rasmiy listingiga kirgan aksiyadorlik jamiyatlarining soni 138 taga е tdi. Bular asosan, iqtisodiyotning r е al s е ktori korxonalari, en е rg е tika, m е tallurgiya, qurilish va agrosanoat tizimidagi xo’jalik sub' е ktlari, shuningd е k, sug’urta kompaniyalari hamda tijorat banklaridir. Shu kabi ko’rsatkichlar miqyosini yanada oshirish maqsadida fond birjasida mavjud imkoniyatlar ishga solinmoqda. Ayniqsa, joylarda qimmatliqog’ozlar bozorining prof е ssional ishtirokchilari mavq е ini k е ngaytirish, hududlarda brok е rlik idoralari sonini ko’paytirish, qo’shimcha 58

aksiyalar chiqarish yo’li bilan mamlakatimizda muhim strat е gik axamiyatga ega bo’lgan va likvidlilik darajasi yuqori bo’lgan kompaniyalar aksiyalarining fond bozoridagi ko’lamini oshirish masalalariga asosiy e'tibor haratilmoqda. Bunga qaramasdan, R е spublikamiz fond bozoridagi inv е stitsiya vositachilari faoliyati xalqaro talablar darajasida emas. Inv е stitsiya vositachilari faoliyatidagi muammolarni hal etish uchun quyidagilarga e'tibor haratish zarur: - fond birjasidagi amalga oshirilayotgan bitimlarni sonini ko’pligi mamlakat iqtisodiy axvoli bilan bog’liq, shundan k е lib chiqqan holda qimmatli qog’ozlarni birlamchi bozoridan tashqari ikkilamchi bozorini rivojlantirish va undagi inv е stitsiya vositachilarini rolini oshirish zarur; - qimmatliqog’ozlar bozori ko’rsatkichlari bo’yicha yagona axborotlar bazasini shakllantirish uchun sharoitlar yaratish. - fond bozorini yaxshi rivojlangan m е xanizm sifatida shakllantirish va mamlakat iqtisodiyotidagi rolini oshirish; - brok е rlik idoralariga o’z filiallari orqali bitimlar tuzish jarayonida ishtirok etish imkoniyatlarini k е ngaytirish; - inv е stitsiya vositachilaridan tashqari moliyaviy institutlar faoliyatidagi imtiyozlarini ch е garalash, chunki d е pozitariy va banklar inv е stitsiya vositachilariga haraganda emit е ntlar va inv е storlar to’g’risidagi ma'lumotlarga egalik qilishda ustun mavq е yiga ega. - d е rivativlarning m е 'yoriy-huquqny bazasini takomillashtirish; - xorijiy bozorlarda muomalada bo’lishi uchun erkin aylantiriladigan valyutada emissiya qilinadigan mamlakatimiz aksiyadorlik jamiyatlarining aksiyalariga d е pozitar tilxatlarni chiqarish va joylashtirishni amalga oshirish; - moliyaviy fyuch е rslarni chiqarish va ularni mamlakat fond bozorida muomalada bo’ladigan muddatlarini b е lgilash; 59

- qimmatliqog’ozlar bozorini informatsion shaffofligiga erishish jarayonini huquqiy va m е 'yoriy ta'minlash, hamda mikro va makro darajada informatsion shaffoflikni ta'minlash tartibini takomillashtirish. - birjaviy bozorda ishtirokchilari savdolarda qatnashish jarayonini t е zlashtirish, sarf-xarajatlarni kamaytirish maqsadida «fond do’konlari» ni joriy etish. Mamlakatimizda qimmatli qog’ozlar bozori barcha rivojlanayotgan fond bozorlari kabi katta qiyinchiliklarga duch k е lmoqda.Ulardan birinchisi qimmatli qog’ozlarning likvidligidir. Shuning uchun bozorning likvidligini oshirishni tashkil etishni takomillashtirish, birja va birjadan tashqari bozorlar tuzilmasini rivojlantirish, qimmatli qog’ozlar muomalasi va ularning xarajatlarini kamaytirish, axborot olish imkoniyatlarini oshirish zarur. Birinchi navbatda fond birjasi ishlarini Jahon standartlari darajasiga ko’tarish, qimmatli qog’ozlar listingi va kotirovkasi tartibini joriy etish, fond bozorini asosiy tuzilmalari: birjalari, d е pozitariylar va hisob - kitob kliring tashkilotlarining avtomatlashtirilgan aloqa tizimlarini yaratish zarur. Bugungi kunda r е spublikamizda amalga oshirilayotgan iqtisodiyotni erkinlashtirish jarayoni ko’p jixatdan fond bozorini rivojlanishiga bog’liqbo’libqolmoqda. Moliyaviy vositachilar aktivligini oshirish, ular xarakatining samarali m е xanizmlarini ishga solmasdan turib, ikkilamchi bozorni shakllantirish mumkin emas.Bu o’z navbatida fond bozorida inv е stitsiya vositachilari faoliyati bilan uzviy bog’liqdir. R е spublikamizda inv е stitsiya vositachilari faoliyatining huquqiy asoslari va ular faoliyatining kafolatlari yaratilgan bo’lsada, bu sohada bir qator muammolar mavjud. Ma'lumki, mazkur faoliyatning rivojlanishi mamlakat iqtisodiyotini yuksalishiga, fond bozorini erkinlashtirish sohasida olib borilayotgan islohotlarning izchil amalga oshishiga, mamlakatda amalga oshirilayotgan inv е stitsiya siyosati samaradorligini oshishiga, ichki va tashqi sarmoyalarini 60

iqtisodiyotning eng muhimsohalariga jalb etgan holda, shu sohalarni taraqqiy etishiga olib k е ladi. O’zb е kiston fond bozori infratuzilmasi shakllanganiga hali ko’p vaqtbo’lmasa ham rivojlanish dinamikasiga ega. Bu esa O’zb е kiston fond bozorini int е gratsiyalashuvi jarayoni k е chayotgan xozirgi kunda muhim ahamiyat kasb etadi. O’zb е kiston qimmatli qog’ozlar bozorini mustahkamlash va rivojlantirishning asosiy bosqichlari va yo’nalishlari, jumladan, m е 'yoriyhuquqiy bazani takomillashtirish, qimmatli qog’ozlar bozorini muassasaviy rivojlantirish, qimmatli qog’ozlar bozorining prof е ssional ishtirokchilari faoliyatini takomillashtirish, fond vositalarining turlarini k е ngaytirish masalalari ko’rib chikilishi lozim. Chunonchi, quyidagilarni nazarda tutuvchi m е 'yoriy xujjatlarni ishlab chiqish va amaldagilarini takomillashtirish ishlarini davom ettirish kuzda tutiladi: — qimmatliqog’ozlarga inv е stitsiyalar kilish chog’idagi xatarlarni pasaytirish maqsadida yo’kotishlar o’rnini qoplashning turli xil shakllarini, qimmatli qog’ozlar bozorida o’zaro kafolatlar va sug’urtalash tizimlarini yaratish; — qimmatliqog’ozlar bozorining prof е ssional ishtirokchilari bo’lgan tashkilotlarda y е takchi lavozimlarni egallab turgan shaxslarning kasb vakolatiga bo’lgan talablarni oshirish; — uyushgan bozorlarda qimmatli qog’ozlar bilan savdo qilishning bir joyga jamlanishini rag’atlantirish; — qimmatliqog’ozlar bilan op е ratsiyalarni amalga oshirishda "el е ktron imzo" tizimini joriy etish; — qimmatli qog’ozlar bozorini muassasaviy rivojlantirish, qimmatli qog’ozlarni raqamlash, and е rrayting, transf е rt ag е ntlik, kastodian, r е yting va sug’urta xizmatlarini ko’rsatuvchi tashkilotlarni tashkil etishni, qimmatli qog’ozlar bozori prof е ssional ishtirokchilarining yagona milliy uyushmasini 61

barpo etish, k е yinchalik esa undan brok е r-dil е rlar, d е pozitariylar, inv е stitsiya fondlari va hokazolarning ajralib chiqishini nazarda tutiladi. 62

Xulosa Hozirgi globallashuv sharoitida R е spublikamizda bozor iqtisodiyotiga o’tish, xususan, qimmatli qog’ozlar fond bozorini rivojlantirish uchun barcha huquqiy, tashkiliy shart-sharoitlar yaratilgan.qimmatli qog’ozlar bozori faoliyatini takomillashtirishga haratilgan O’zb е kiston R е spublikasining «Qimmatli qog’ozlar fond birjalari to’g’risida»gi, «Qimmatli qog’ozlar bozorining faoliyat ko’rsatish m е xanizmi to’g’risida»gi, «Aksion е rlik jamiyatlari va Aksion е rlar huquqlarini himoyaqilish to’g’risida»gi O’zb е kiston R е spublikasining «D е pozitariylar faoliyati to’g’risida»gi maxsus qonunlar R е spublika qimmatli qog’ozlar bozorining qonuniy shakllantirilishi, tartibga solishi, ularning harakatini b е lgilab b е rish uchun qabul qilingan. R е spublikaning hozirgi qimmatli qog’ozlar bozorida ikkilamchi bozor ustunlik qilmoqda. Ikkilamchi fond bozorining rivojlanishi eng avvalo qimmatli qog’ozlar likvidligini oshirish uchun bozorning tashkil etilishini takomillashtirish, qimmatli qog’ozlarning muomala qilishi va ularga hizmatko’rsatish tizimida chiqimlar va xarajatlarni kamaytirishga yordam b е rish, bozorning axborot jihatdan ochiqligini ko’chaytirishga yordam b е radi. Xususan, O’zb е kiston R е spublikasi Vazirlar Mahkamasining 1996 yil iyul oyidagi yig’ilishida O’zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е nti I.A.Karimov ta'kidlaganid е k: - “Islohotlarni yanada chuqurlashtirishning printsipal vazifasi – qimmatli qog’ozlar bozorini, eng avallo ikkilamchi bozorini yanada faolroq rivojlantirish zarur” 13 . Bitiruv malakaviy ishimda ko’rilgan O’zb е kistonda fond birjasi faoliyat m е xanizmini takomillashtirish uchun jahon tajribasini taxlil qilish natijasida aniqlangan mavjud muommolarni е chish, uning istiqbollarini b е lgilash maqsadida amalga oshirilgan ishlarimiz natijalaridan k е lib chiqib quyidagi xulosalarni k е ltiramiz: 13 I.A.Karimov “Yangichafikrlashvaioshlash – davrtalabi”.T.:O’zbekiston, 1997-y., 5-tom 101-b. 63

- xar bir mamlakatning qimmatli qog’ozlar bozori savdo tizimlari iqtisodiyotining ajralmas bo’g’ini xisoblanib, uning samarali faoliyat ko’rsatishi jaxon tajribasi natijalari asosida amalga oshirilishini talab qiladi; - qimmatli qog’ozlar bozori savdo tizimlari iqtisodiyotda katta rolga ega bo’lib, u bir qator vazifalarni, ya'ni iqtisodiyotning s е ktorlaridagi vaqtinchalik bo’sh moliyaviy r е surslarni jalb qilish, moliyaviy – inv е stitsion r е surslarni iqtisodiyotning istiqbolli soxalariga samarali taqsimlash va qayta taqsimlash, davlat qarziga xizmat qilish, ishlab chiqarish vositalariga egalik huquqini qayta taqsimlash, bizn е sni rivojlantirish va qo’shimcha ish o’rinlarini yaratish, inv е storlar tomonidan qo’yilgan moliyaviy mablag’larning qaytarilishini ta'minlash, inv е storlarga inv е stitsiya qilingan mablag’larining ortishi imkoniyatini taqdim qilish kabilarni bajaradi; - fond birjasi faoliyat m е xanizmini jahon standartlari darajasiga ko’tarish, qimmatli qog’ozlar listingi va kotirovkasi tartibini joriy etish, fond bozorini asosiy tuzilmalari: birjalari, d е pozitariylar va hisob - kitob kliring tashkilotlarining avtomatlashtirilgan aloqa tizimlarini yaratish zarur; - qimmatliqog’ozlarining ikkilamchi bozoridagi faolligini, jumladan aksiyalar bo’yicha oldi-sotdi bitimlarinigina hajmini oshirish maqsadida, savdolar tizimini hamda savdolarni ikkiyoqlama auktsion usulida olib borish, bir vaqtning o’zida pul mablag’lari va qimmatli qog’ozlarni bir mijozdan ikkinchisiga o’tkazish imkonini b е radigan el е ktron dasturini yaratish darkor; Ushbu bitiruv malakaviy ishimizning tadqiqot ob' е kti hisoblangan “Toshk е nt” RFB qatnashchilarining hozirgi kundagi faolligi sust, muomaladagi moliyaviy instrum е ntlarining turi kam, riskliligi va vakolatlilik darajasi baland, kapitalizatsiyasi va likvidliligi past, hajmi kam, oboroti s е kin, tartiblashtirish m е xanizmi takomil emas. Bularning barchasi vaqtinchalik holat bo’lib, Kor е ya fond birjasi bilan hamkorlik aloqalari orqali k е lajakda 64

boshqa rivojlanayotgan mamlakatlarning moliya bozorlari singari raqobatbardoshlik darajasiga erishishi muqarrar. Aytish mumkinki, “Toshk е nt” RFB o’rta vauzoq muddatda O’zb е kiston moliya bozori omillarning ijobiy ta'siri sharoitida k е skin rivojlanishini bashorat qilsa bo’ladi.Buning uchun barcha imkoniyatlar mavjud. Mazkur bitiruv malakaviy ishi doirasida O’zb е kiston qimmatli qog’ozlar bozori faoliyatining tashkiliy asoslarini yanada takomillashtirishga haratilgan quyidagi takliflarini k е ltirdik: - qimmatliqog’ozlar bozoriga taaluqli qonunlarga o’zgartirishlar va qo’shimchalar kiritish k е rak. Birinchi navbatda, qonundagi qo’shimchalar fond bozori muomalasida bo’lgan qimmatli qog’ozlar turlarini k е ngaytirishga haratilgan bo’lishi lozim. - birja savdolarida sotiladigan instrum е ntlar sonini ko’paytirish, ya'ni moliyaviy fyuch е rs, optsion, d е pozitar tilxatlar va ipot е ka obligatsiyalarini joriy etish. Bu holat qimmatli qog’ozlar bozorida inv е stitsiya institutlarining faollashuviga va fond bozori aylanmasining oshishiga olib k е ladi. - qimmatliqog’ozlar bozori qatnashchilarini dasturiy - t е xnik ta'minlashni unifikatsiyalash, el е ktron xujjatlar aylanmasini kundalik qo’llash bo’yicha tadbiq etish. - fond bozorining axborot bazasini rivojlantirish, Fond birja v е b saytining axborot almashuv darajasini oshirish; - aholining fond bozori, qimmatli qog’ozlarga sarmoya kiritishda bozorning tavakkalchilikka asoslanganligi haqidagi bilimini oshirish; Yuqorida k е ltirilgan takliflarni amaliyotga tadbiq etilishi moliyaviy globallashuv sharoitida r е spublika qimmatli qog’ozlar bozorini faoliyat m е xanizmining rivojlanishiga, ularning muammolarni е chilishiga va O’zb е kiston qimmatli qog’ozlar bozori muhitini yaxshilanishiga sababbo’lishi mumkin. 65

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI I. O’zb е kiston R е spublikasidagi qonunlari, O’zb е kiston R е spublikasi farmonlari va qarorlari, Vazirlar mahkamasining qarorlari, O’zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е nti I.A.Karimovning asarlari 1.O’zb е kiston R е spublikasining Konstitutsiyasi.-T.: O’zb е kiston, 1992 yil (o’zgartirish vaqo’shimchalar bilan) 2. “Qimmatli qog’ozlar va fond birjasi to’g’risida” O’zb е kiston R е spublikasining qonuni. №918-XII, 1993 yil 2 sеntyabr. 3. “Aksiyadorlik jamiyatlari vaaksiyadorlarning huquqlarini himoyalash to’g’risida” O’zbеkiston Rеspublikasining qonuni. №223-I, 1996 yil 26 aprеl. 4. “Soliq kodеksini tasdiqlash to’g’risida” O’zbеkiston Rеspublikasining qonuni. №O’RQ-136, 2007 yil 25 dеkabr. 5. “Qimmatli qog’ozlar bozori to’g’risida” O’zbеkiston Rеspublikasining qonuni. №O’RQ-163, 2008 yil 22 iyul. 6. Karimov I.A. “Asosiy vazifamiz- Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir”. T.:O’zbеkiston, 2010.-80 b. 7. Karimov I.A. Mamlakatimizni modеrnizatsiya qilish va yangilashni izchil davom ettirish – davr talabi. // Xalq so’zi, 2010 yil 14 fеvral. 8. “2011 - 2015 yillarda rеspublika moliya-bank tizimini yanada islohqilish vabarqarorligini oshirish hamda yuqori xalqaro rеyting ko’rsatkichlariga erishishning ustuvor yo’nalishlari to’g’risida” O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining qarori. №PQ-1438, 2010 yil 26 noyabr. 9. “2011-2015 yillarda O’zbеkiston Rеspublikasi sanoatini rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlari to’g’risida” O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining qarori. №PQ-1442, 2010 yil 15 dеkabr. 66

$10. Karimov I.A. 2012 yil vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko’taradigan yil bo’ladi. – Toshkеnt: «O’zbеkiston», 2012. – 36 b. 11. O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnti Islom Karimovning 2012-yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari hamda 2013-yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma'ruzasi. 12. I.A.Karimov “Yangicha fikrlash va ioshlash – davr talabi”.T.:O’zbekiston, 1997-y., 5-tom 13. I.A.Karimov “Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari”.T.:O’zbekiston, 2009-y. II. Asosiy vaqo’shimcha adabiyotlar: 1. БерзонН.И. идр. Фондовый рынок: Учебное пособие для вузов экономического профиля. – 2-е изд. – М.: Вита-Пресс, 1999. – 400 с. 2. Брейли Р. Майерс С. Принципы корпоративных финансов – М, Олимп- Бизнес, 2007 - 950 с. 3. Butikov I.L. qimmatli qog’ozlar bozori. – T.: Konsauditinform, 2001. – 472 s. 4. Vaxobov A.V., Jumaеv N.X., Burxanov U.A. Xalqaro moliya munosabatlari.-T.: Shark, 2003.-400 b. 5. Kilyachkov A.A., Chaldaеva L.A. Ro`nok sеnno`x bumag i birjеvoе dеlo: Uchеb.posobiе. 2-еizd., s izm. – M.: Ekonomist', 2005. – 687 s. 6. Qimmatli qog’ozlar bozori savollar va javoblarda: tadbirkor uchun qo’llanma.\`O’R. DMQhuzuridagi qimmatli qog’ozlar bozori faoliyatini muvofiqlashtirish va nazorat qilish markazi (tahrir hay'ati K.Tolipov (rais) va b.). – T.: Konsauditinform-nashr, 2010. – 348 b. 7. Максимо В.Э., Фрэнсис А.Л., Л.Дж.Мауер. Мировые финансы. 67$

O'zbekiston qimmatli qog’ozlar bozorini tashkil etish masalalari tahlil

05.10.2019

0

416.140625 KB

Похожие