Milliy iqtisodiyotni rivojlantirishda turistik rekreatsiya resurslaridan samarali foydalanish istiqbollari - Экономика - Дипломные работы

Milliy iqtisodiyotni rivojlantirishda turistik rekreatsiya resurslaridan samarali foydalanish istiqbollari

Загружено в:

27.09.2019

Скачано:

0

Размер:

398.5 KB

Milliy iqtisodiyotni rivojlantirishda turistik rekreatsiya resurslaridan samarali foydalanish istiqbollari M U N D A R I J A Kirish ……………………………………………………………………. 4 I -BOB. Turistik – rekreat s iya resurslaridan foydalanishning nazariy masalalari 1.1. Turistik – rekreatsiya resurslarining turizmni rivojlantirishdagi ahamiyati ………………………………………………………. 7 1.2. Turistik -rekreatsiya resurslarning mohiyati va ularning tasnifi... 1 1 1.3. Turistik – rekreatsiya resurslaridan foydalanishda turistlar xavfsizligini ta’minlash ………………………………………. 1 7 II -BOB. Milliy iqtisodiyotni rivojlantirishda turistik – rekreatsiya resurslaridan foydalanishning ekologik–iqtisodiy rivojlantirish istiqbollari. 2 .1. Turistik – rekreatsiya resurslaridan foydalanishning iqtisodiy xususiyatlari …………………………………………………… 2 4 2 . 2 . Turistik – rekreatsiya resurslaridan foydalanishning ekologik xususiyatlari …………………………………………………… 3 1 2.3. Turistik – rekreatsiya resurslaridan foydalanish infratuzilmasini rivojlantirish istiqbollari……………………………………… 3 4 III-BOB Jizzax viloyatining turistik-rekreatsiya resurslari salohiyatidan foydalanish istiqbollari 3.1. Viloyatning rekreatsiya-ekoturistik resurslari va undan samarali foydalanish………………………………………………… 41 3.2. Viloyatning iqtisodiyotdiy o’sishida turistik-rekreatsion resurslarining ahamiyati………………………………………. 43 XULOSA………………………………………………………. 45 ANNOTATSIYA……………………………………………... 47 Adabiyotlar ro’yxati………………………………………….. 54

KIRISH Xizmat ko’rsatish va servis sohasi keng ko’lamga ega bo’lib, insonlar hayotini yaxshilashda muhim o’rin tutadi. Ushbu soha mamlakat iqtisodiyotida salmoqli o’rinni egallab bormoqda. Shu tufayli, so’ngi yillarda xizmat ko’rsatish va servis sohasini rivojlantirishga katta ahamiyat berilmoqda. Bu esa xizmatlar bozorida yangi istiqbolli xizmat turlarining, xususan, turizm xizmatlarining shakllanishiga ham sabab bo’lmoqda. O’zbekistonda bozor munosabatlarini shakllantirishda xizmat ko’rsatish sohasidagi iqtisodiy munosabatlarning ham o’ziga xos roli bor. Chunki ushbu soha bozor sub’ekti sifatida tez rivojlanish bosqichida. Uning tarkibiy qismi bo’lgan turizm sohasi ham o’z o’rniga ega bo’lib bormoqda. Turizm mamlakatimiz iqtisodiyotida nisbatan yangi soha bo’lishiga qaramasdan o’z mavqeini mustahkamlab bormoqda. Bu kelajakda ham istiqboli porloq sohalardan biri bo’lib qoladi. O’zbekiston Respublikasi prezidenti Islom Karimov 2014 yilning asosiy yakunlari va 2015 yilda O’zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustivor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar mahkamasining majlisidagi ma’ruzasida – «mamlakatimizda xizmat ko’rsatish va servis sohasi 2014 yilda jadal sur’atlar bilan rivojlanib, uning yalpi ichki mahsulotdagi ulushi 2000 yildagi 37 foiz o’rniga 50,5 foizni tashkil etdi» 1 deb ta’kidladilar. Demak, xizmatlar sohasi yalpi ichki mahsulotdagi ulushi yildan-yilga oshayotgan ekan, jumladan turistik xizmatlarni rivojlantirish muhim ahamiyatga ega bo’ladi. Turizmning holati, uning rivojlanish istiqbollari ushbu sohaga jalb qilingan turistik resurslardan samarali foydalanishga bog’liq. Mamlakat qanchalik turli- tuman turistik-rekreatsiya resurslariga boy bo’lsa, turizmni rivojlantirish shuncha oson kechadi. 1 “O’zbekiston Prezidenti Islom Karimovning mamlakatimizni 2014 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2015 yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi”, “Xalq so`zi”, 2015 yil 17 yanvar. 2

Turistik-rekreatsiya resurslarining turizmdagi ahamiyati uning ijtimoiy- iqtisodiy mazmunidan kelib chiqadi. Turizm nafaqat iqtisodiy, balki muhim ijtimoiy soha hamdir. Shu tufayli ushbu sohada nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy samaradorlik masalasini ham qarab chiqishni taqozo qiladi. Chunki turizmning iqtisodiy samaradorligi bilan birga ma’naviy, ruhiy va intellektual ahamiyati ham juda katta. Shu tufayli ushbu sohaga davlat alohida e’tibor qaratib, ma’lum imtiyozlar ham berib kelmoqda. Bunday imkoniyatlar turizmning rivojlanishi uchun ham muhim omil ekanligidan dalolat beradi. Ishning maqsadi turistik-rekrastiya resurslaridan foydalanishning ekologik- iqtisodiy xususiyatlarini ochib berishga qaratilgan taklif va tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. Ishning ob’ekti turizm faoliyatida foydalanish mumkin bo’lgan turistik- rekreatsiya resurslaridir. Ishning ilmiy ahamiyati turistik-rekreatsiya resurslaridan foydalanish bilan bog’liq muammolarning nazariy echimlarini tadqiq qilish uchun ilmiy asos bo’lishi mumkinligi bilan belgilanadi. Bitiruv malakaviy ishi kirish, uch bob, xulosa , annotatsiya, va foydanilgan adabiyotlar ro’yxati iborat. Kirish qismida mavzuning dolzarbligi asoslanib uning yoritilish darajasi ochib berilgan, izlanishning maqsad va vazifalari shakllantirilgan, mavzu bo’yicha qiziqarli ma’lumotlar keltirilgan. Birinchi bob “Turistik – rekreatsiya resurslaridan foydalanishning nazariy masalalari” deb nomlanib, unda turistik – rekreatsiya resurslarining turizmni rivojlantirishdagi ahamiyati, turistik-rekreatsiya resurslarning mohiyati va ularning tasnifi, turistik – rekreatsiya resurslaridan foydalanishda turistlar xavfsizligini ta’minlash batafsil bayon qilingan. Ikkinchi bob Milliy iqtisodiyotni rivojlantirishda turistik – rekreatsiya resurslarining o’rniga bag’ishlangan bo’lib, turistik – rekreatsiya resurslaridan foydalanishning iqtisodiy xususiyatlari, turistik – rekreatsiya resurslaridan 3

foydalanishning ekologik xususiyatlari, turistik – rekreatsiya resurslaridan foydalanish infratuzilmasini rivojlantirish yoritilgan. Xulosa qismida turistlik rekreatsiya resurslaridan foydalanishning ekologik – iqtisodiy xususiyatlari haqida xulosa va tavsiyalarlar shakllantirilgan. Bitiruv malakaviy ishining amaliy ahamiyati turistik-rekreatsiya resurslaridan foydalanish bo’yicha amaliy tavsiyalar ishlab chiqilishi va mintaqada turistik- rekreatsiya resurslaridan samarali foydalanish maqsadida istiqbolli turistik marshrutlarni tashkil etishda dasturiy asos bo’lishi mumkinligi bilan baholanadi. 4

I-b ob. Turistik – rekreatsiya resurslaridan foydalanishning nazariy masalalari 1.1. Turistik – rekreatsiya resurslarining turizmni rivojlantirishdagi ahamiyati Mamlakatimiz turizm sohasining rivojlanishini joriy va istiqboldagi chora- tadbirlarini belgilashda jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi oqibatlarining ta’sirini har tomonlama hisobga olishni, turizmni rivojlanish dasturlarini ushbu jarayonlar ta’siri nuqtai-nazaridan shakllantirishni va ularni izchil amalga oshirishni taqozo qiladi. Bu boradagi chora-tadbirlar Prezidentimiz I.A.Karimovning «Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari» nomli asarlarida keng va batafsil bayon qilib berilgan. Asarda jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozining mazmun-mohiyati, namoyon bo’lish shakllari, kelib chiqish sabablari, uning O’zbekiston iqtisodiyotiga ta’siri, mazkur inqiroz oqibatlarini oldini olish va yumshatishga asos bo’lgan omillar ham bayon qilingan 2 . Ushbu omillardan biri turistik-rekreatsiya resurslaridan foydalanish samaradorligini ta’minlashdir. Uning o’ziga xos xususiyatlari mavjud. Turizmning rivojlanishini ta’minlash uchun uning har bir elementini, xususan, turistik resurslarning ham mazmun-mohiyatini nazariy jihatdan ochib berishni talab qiladi. Masalan, turistik resurslarning ta’rifi xususida gap yuritadigan bo’lsak, hozirgi kunga qadar ushbu tushunchaga turlicha ta’rif berilgan. Xususan, O’zbekiston Respublikasining «Turizm to’g’risida»gi qonunida turistik resurslar deb –«Tegishli xududning tabiiy-iqlim, sog’lomlashtirish, tarixiy-madaniy, ma’rifiy va ijtimoiy-madaniy ob’ektlari majmui»ga aytilgan 3 . Rossiya qonunchiligida esa turistik resurslarga «Tabiiy-iqlimiy, tarixiy va ijtimoiy-madaniy ob’ektlar, hamda dam oluvchilarning ruhiy va jismoniy talabini qondirishga, ularga 2 Xodiev B.Yu., Bekmurodov A.Sh., G’ofurov U.V., Tuxliev B.K. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning «Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari» nomli asarini o’rganish bo’yicha o’quv qo’llanma. – T.: Iqtisodiyot, 20 12 . – 120 b. 3 O’zbekiston Respublikasining “Turizm to’g’risida”gi qonuni. // Xalq so’zi, 1999 yil 14 sentyabr. 5

ko’rsatishga qodir va boshqa ob’ektlar» kiritilgan 4 . M.B.Birjakov turistik resurslar deb - «Turizm jarayonida va maqsadida insonning talabini qodirishga qodir tabiiy- iqlimiy, ijtimoiy-madaniy, tarixiy, arxitektura va arxeologik, ilmiy va ishlab chiqarish, manzarali va boshqa ob’ektlar yoki ko’rinishlar»ni hisoblaydi 5 . V.S.Senin turistik resurslarga - «Turistlar va ekskursantlarning jismoniy va ruhiy kuchini rivojlantirish va tiklashga ko’maklashadigan, ularni ruhiy ehtiyojini qondirishga qodir vaqtinchalik bo’ladigan mamlakatdagi (joydagi) tabiiy, ijtimoiy- madaniy va boshqa ob’ektlar, alohida muhofaza qilinadigan hududlar hamda davolash-sog’lomlashtirish joylari va kurortlar» ham kiradi, deb hisoblaydi 6 . Mutaxassis N.E.Ibadullaev o’z ta’rifida: turistik resurslar deyilganda, insonning jismoniy, ruhiy va aqliy kuchini tiklashi, intellektual salohiyatini rivojlantirish kabi ehtiyojlari-ni qondirishga qaratilgan, turizm faoliyatini tashkil etishga asos bo’luvchi tabiiy, madaniy-tarixiy, ijtimoiy-iqtisodiy va boshqa ob’ektlar tushuniladi deb ta’kidlaydi. Qayd qilingan olimlarning qarashlarini nazariy jihatdan tahlil qilib turistik resurslarga qo’yidagicha ta’rif berdik: Turistik resurslar deyilganda, insonlar ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan, turizm faoliyatini tashkil etishga asos bo’luvchi ob’ektlar tushuniladi. Turistik resurslarning mohiyati shundan iboratki, bu resurslar turistik mahsulot shakllanishiga asos hisoblanadi. Umumiy qilib aytganda, turistik resurslarga aniq hududda turistik faoliyatda foydalanish mumkin bo’lgan barcha yuqorida nomlari keltirilgan ob’ektlar kiradi. Turizm faoliyatida rekreatsiya resurslarining o’rni ham katta ahamiyatga ega. Rekreatsiya resurslari bu - turli tabiiy komponentlar birikmasidan iborat bo’lib, insonning dam olishi va davolanish ehtiyojlarini qondirishda xizmat qiladigan vositalardir. Kelib chiqishi va foydalanish xususiyatlariga ko’ra rekreastion resurslar ikki guruhga ajratiladi: tabiiy va antropogen rekreatsiya resurslari (1.1- rasm). 4 Севастьянова С.А. Региональное планирование развития туризма и гостиничного хозяй ства: учеб. пособ.— М.: КНОРУС, 20 11 . - 128 с. 5 Биржаков М.Б. Введение в туризм.- издание 9-е, переработанное и дополненное. – СПб.: 2007. – 184 с. 6 Сенин В.С. Организация международного туризма. - М.: Финансы и статистика, 20 13 , - 379 с. 6

1-rasm. Rekreatsiya resurslarining tasniflanishi Rekreatsiya resurslari Tabiiy Antropogen Iqlimiy (quyosh radiastiyasi, harorat,yog’in, namlik, shamol va b.) Geologik (mineral, dengiz suvlari, shifobaxsh balchiqlar) Biologik (o’simlik va hayvonot dunyosi, tuproqlar va b.) Landshaftlar (tog’, o’rmon, sharshara, sohillar va b.) Madaniy – tarixiy (madaniy va diniy markazlar, ziyoratgohlar, milliy bog’lar , ko’rgazmalar) Ko’ngilochar ob’ektlar (milliy o’yinlar, konstert, teatrlar kabi ob’ektlar) Rekreatsiya va davolash sog’lomlashtirish zonalarida ularning resurslaridan oqilona foydalanish va atrof-muhit muxofazasi katta ahamiyatga ega. Rekreatsiya zonalariga aholining tashkil etilgan va ommaviy dam olishi va turizmga mo’ljallangan er va suv muhitining tabiiy yoki madaniy hududlari kiradi. Shunday zonalar tarkibiga shaharning ayrim hududlari, shahar atrofi va yashil zonalar, o’rmonlar, bog’lar, milliy, tabiiy bog’lar, botanika va zoologiya bog’lari, dam olish uylari va bazalari hududlari, qo’riqxona va buyurtmalarning aholi borib ko’rishi uchun ajratilgan ma’lum joylar kiradi. Rekreatsiyaga mo’ljallangan erlar tabiat muhofazasi erlarining alohida turi bo’lib, ularga tabiat muhofazasi, sog’lomlashtirish, tarixiy-madaniy maqsadlarga mo’ljallangan erlar ajratiladi. O’rmonlar ham rekreatsiya uchun katta ahamiyatga ega. Davolash- sog’lomlashtirish zonalariga fuqorolarni davolash va salomatligini tiklashga mo’ljallangan er va suv muhitlari hududlari - kurort va sanatoriya zonalari ham kiradi. Tabiiy rekreatsiya resurslariga, hududiy tabiiy komponentlar birikmasidan iborat, go’zal tabiat go’sha(landshaft)lari kiradi. Ular daryo, ko’l, dengiz bo’ylari, 7

tog’ etaklaridagi o’simlik dunyosi, xilma-xil manzarali joylar, mineral suvli shifobaxsh maskanlar bo’lishi mumkin. Bundan tashqari, aholining dam olishi, sport bilan shug’ullanishi, ov qilish imkoniyatlari uchun keng hududlar, shahar atrofidagi yashil mintaqalar, park va bog’lar yoki qo’riqxona va milliy bog’lar ham tabiiy rekreatsiya resurslaridir. Turli davrlarda inson aql-zakovati bilan yaratilgan tarixiy, arxeologik va san’at obidalari, yodgorliklar, muzeylar hamda rekreatsiya maqsadida foydalanish mumkin bo’lgan ijtimoiy ob’ektlar, antropogen rekreatsiya resurslariga kiradi. Undan tashqari, rekreatsiya resurslarini qo’yidagi asosiy belgilariga ko’ra ajratish mumkin:  landshaft-iqlimiy xususiyati;  tabiiy resurslar ning potenstial zahirasi;  jozibadorlik va sayyohlik ahamiyati;  qulaylik va foydalanish imkoniyati;  manzara va ekologik xususiyati;  ijtimoiy-demografik xususiyati. Turizm , ta’kidlaganimizdek, nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy soha dir. Uning asosiy xizmati iste’molchiga iste’mol jarayonida ko’rsatiladi. Bu moddiy va nomoddiy ne’matlardan iborat bo’lib, turistlarning dam olish ini, sog’li g’i ni muhofaza qilishni ta’minlash ga xizmat qiladi. Shuningdek, turizm aholining umumiy ma’lumotini, savodxonligi va madaniy-ma’naviy dunyoqarashini shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Turistik resurslar xalqlarning milliy madaniyati, urf-odatlari, rasm-rusumlari, ma’naviyatini ko’rsatuvchi milliy boylikdir. Ana shu qadimiy arxitektura yodgorliklari, madaniy ob’ektlar hamda atrof-muhit tabiatining qanday holatda ekanligiga qarab o’sha joy aholisining ma’naviy-madaniy darajasini belgilash mumkin. Hozirgi vaqtda turistik resurslar orqali dam olishni tashkil qilish, insonning hayotiy kuchlarini tiklash, bo’sh vaqtidan unumli, to’g’ri foydalanishni ta’minlash mumkin. Shuningdek, turistik resurslardan oqilona foydalanish shaxsning rivojlanishida, barkamolligida, sayohatchining intellektual salohiyatining oshishida, asabiy-ruhiy holatini yaxshilashda, shaxs sifatida rivojlanishida, 8

xalqaro, davlatlararo va shaharlararo munosabatlarning ijobiy shakllanishida muhim rol o’ynaydi. Undan tashqari, turistik resurslar turizmning ijtimoiy samaradorligi oshishini ham ta’minlaydi. Bu soha bevosita aholining ijtimoiy sohaga muhtoj qatlamini, ya’ni maktab o’quvchilarini, nafaqaxo’rlarni, talaba- yoshlarni, nogironlarni, keksa-nuroniylar kabi aholining shunday toifasini imtiyozli ravishda sayohat qildirish tushuniladi. Eng muhimi, ushbu sohaga qo’yilgan investistiya faqat foyda uchun emas, balki aholini ijtimoiy jihatdan qo’llab-quvvatlash uchun ham mo’ljallangan bo’ladi. Turistik resurslar birinchi galda turistlar uchun ma’naviy naf keltiradi, ya’ni ularning dunyoqarashi kengayadi, jismoniy jihatdan sog’lomlashadi va ma’naviy boyligi oshadi, atrof- muhitni idrok qilish bilan ulardan ta’sirlanish orqali rohatlanadi. Turistik resurslarning iqtisodiy ahamiyati yana shundan iboratki, mamlakatning tabiiy boyliklarini ham turizmni rivojlantirish uchun safarbar qiladi. Xususan, mamlakatda ekologik barqarorlikni ta’minlash tadbirlari qo’llaniladi, tabiat resurslaridan turistlarning rohatlanishi uchun foydalaniladi, manzarali maydonlarning yaratilish imkoniyatini tug’diradi; suv, havo, o’rmonlarning tabiiy holda saqlanishi uchun harakat qilinib, bu resurslarga turistlar jalb qilinadi. Hozirgi davrning muhim masalasi iqtisodiyotni rivojlantirish, aholining ijtimoiy-iqtisodiy ahvolini yaxshilashdan iboratdir. Respublikamiz aholisining 60% dan ortiq qismi qishloq joylarida istiqomat qilishini inobatga olsak, turizm mehnat resurslariga boy hisoblangan qishloq joylarida yangi ish o’rinlarini ochish, qishloq aholisining farovon yashashini ta’minlashda asosiy omil bo’lib hisoblanadi. 9

1.2. Turistik -rekreatsiya resurslarning mohiyati va ularning tasnifi Turistik resurslar tasnifi bo’yicha olimlar o’rtasida bir qancha yondashuvlar mavjud. Ulardan polyak iqtisodchisi M.Truasi, franstuz iqtisodchisi P.Deferem 7 , rus iqtisodchisi T.T.Xristov 8 va A.D Chudnovskiy larning 9 ushbu muammoning echimlariga alohida to’xtalganlar. Bu borada mamlakatimiz olimlari ham o’zlarining qarashlarini ifoda etganlar 10 . Yuqorida qayd etilgan olimlardan M.Truasi turistik resurslarni uch guruhga bo’lishni tavsiya qilgan: 1. Tabiiy turistik resurslar, unga iqlim, havo, manzara, dengiz, ko’l, daryolar, tog’lar, o’rmon va boshqalar kiradi. Boshqacha qilib aytganda, bu resurslarni tabiiy-iqlimiy resurslar deb atash mumkin. 2. Inson tomonidan yaratilgan turistik resurslar, ya’ni arxitektura binolari, yodgorliklar, madaniy ob’ektlar va boshqalar. Bular ekskursiya ob’ektlari hisoblanadi. 3. «Qo’shimcha» turistik resurslar, inson mehnati tomonidan yaratilgan ma’lum mintaqadagi barcha turistlarni qabul qiluvchi va xizmat ko’rsatuvchi korxonalar hisoblanadi. Bu resurslar orqali turistlarga xizmat ko’rsatish darajasini baholash mumkin bo’ladi. Franstuz iqtisodchisi P.Deferem bu masalaga boshqacharoq yondashadi va barcha turistik resurslarni 4 ta guruhga bo’lishni tavsiya qiladi: gidrom, fitom, litom va antropom 11 . 7 Экономика и организация туризма. Под редакцией И.А.Рябовой, Ю.В.Забаева, Е.Л.Драчевой. М.: «Кнорус», 20 12 . - 378 с. 8 Христов Т. Т. Религиозный туризм: учеб. пособ. — 3-е изд., испр. — М.: Издатель ский центр «Академия», 20 11 . - 288 с. 9 Чудновский А.Д. Управление индустрией туризма России в современных условиях: учеб. пособ. – М.: КНОРУС, 20 12 . – 416 с. 10 Pardaev M.Q., Atabaev R. Turistik resurslarni tahlil qilish va baholash. Samarqand, SamISI -2013. Soliev A.S., Usmonov M.R. Turizm geografiyasi. – Samarqand, SamDU, 2012. -131 b. Тураев Б.Х. Теоретико – методологические основы развития туризма. -Т.: изд. «Фан», 20 12 . – 166 с. Tuxliev I.S. va boshqalar. Turizm asoslari: O’quv qo’llanma – Samarqand, SamISI, 2013- 247 b. Тухлиев Н.Т., Абдуллаева Т. Менежмент и организация бизнеса в туризме Узбекистана. - Т: ГНИ «O’zekiston milliy ensiklopediyasi», 20 11 . – 368 с. 11 Экономика и организация туризма. Под редакцией И.А.Рябовой, Ю.В.Забаева, Е.Л.Драчевой. М.: Кнорус», 20 12 . – 379-380 с. 10

Gidrom – bunga suv bilan bog’liq turistik resurslar kiradi. Bu guruh tarkibiga ko’l, daryolar, dengiz bo’yi, muzliklar, mineral suv manbalari, sharsharalar va boshqalar kiradi. Misol uchun, mashhur Niagara sharsharasi, Amozonka daryosi, Ispaniyadagi dengiz bo’yi plyajlarini kiritish mumkin. Fitom – tabiiy turistik resurslar, buning tarkibi ikki turda bo’lishi mumkin: tabiiy ravishda yaratilgan (o’rmon, tog’lar, cho’qqilar, v u lqonlar, tabiiy manzaralar) va inson tomonidan yaratilgan (milliy bog’lar, parklar). Litom – inson tomonidan yaratilgan va o’zi yoki belgilariga ko’ra turistlar qiziqishini orttiradigan resurslar bo’lib, uning tarkibiga arxitektura yodgorliklari, qadimgi insonlar yashash joylari, ochiq osmondagi muzeylar kiradi. Undan tashqari, litomlarga zamonaviy q u rilmalar: ko’priklar, aeroportlar, sport majmualari va boshqalarni kiritgan. Antropom – turistik qiziqishni orttiradigan barcha inson faoliyati ko’rinishlarini kiritish mumkin. Antronom elementlariga insonning o’zi, uning hayoti, urf-odatlari, yo’ qolgan yoki yo’ qolish arafasida turgan, ya’ni milliy xalq bayramlari, folk l o r , milliy musiqa va kiyimlarni kiritish mumkin. Undan tashqari, antropomga sanoat va qishloq xo’jaligi korxonalari, o’quv dargohlari va ijtimoiy- maishiy ob’ektlarni ham kiritish mumkin. Agar P.Deferem tasnifiga e’tibor beriladigan bo’lsa, unda turistik resurslar elementlari o’zaro bog’liq bo’lishi mumkin. Rus olimi Xristov T.T turistik resurslarning 5 ta asosiy turlarini ajratgan 12 . Ularga tabiiy-rekreatsiyali, ekskursiyali, iqtisodiy, infratuzilma va axborot beruvchi resurslarni kiritgan. Bu resurslarni o’zi yana bir qancha guruhlarga bo’lingan. Masalan, ekskursiyali resurslar qo’yidagi guruhlarga bo’lingan: madaniy-tarixiy meros, ijtimoiy, ijtimoiy-madaniy va etnografik resurslar. Bu turistik resurslar tanishuv turizmida keng qo’llaniladi. Bunda madaniy-tarixiy resurslar guruhiga yodgorliklar, turli tarixiy arxitektura obidalari kirsa, ijtimoiy resurslar guruhiga diniy bayram, marosimlar, insonlarning turli an’ana va rusumlari kiradi. 12 Христов Т. Т. Религиозный туризм: учеб. пособ. — 3-е изд., испр. — М.: Издатель ский центр «Академия», 20 12 . - 26 с. 11

Infratuzilma resurs sifatida qo’yidagi guruhlarni o’z ichiga oladi: transport ta’minoti, joylashtirish tizimi, ovqatlantirish tizimi, suvenir mahsulotlari ishlab chiqarish va sotish tizimi. Hozirgi kunda turizmning rivojlanishini turizm infratuzilmasining jadallashuvisiz tasavvur qilish mumkin emas. Chunki mavjud turistik resurslardan samarali foydalanishda bu resurslarning o’rni benihoyat katta. Axborot beruvchi resurslarga Internet tarmog’i, adabiy va tasviriy nashrlar hamda xalq etnoslari, afsonalari ham kiritilgan. Axborot tashuvchilar moddiy ob’ektlar – inson va uning ijodlari, nomoddiy ob’ektlar – turli axborot manbalari hisoblanadi. Diniy turizmda moddiy ob’ektlar bo’lib, monax va dindorlar, ekskursiya olib boruvchilar, hamda diniy markaz va shaharlarning fotosi, kartasi, sxemalarning hisoblanishini ta’kidlagan. Yana bir rus olimi A.D Chudnovskiy turistik resurslarni tabiiy-hududiy turistik muassasalar asosida ularni tabiiy-quruqlik va tabiiy-suvlik resurslariga, ularni, o’z navbatida, tabiiy (qo’riqxona, daryo vodiylari va b.) tabiiy-antropogen (bog’lar, milliy bog’lar va b.) va noyob resurslarga bo’lgan 13 . Turistik resurslar turli turistik dasturlar va marshrutlar yaratishga asos hisoblanadi. Ana shu nuqtai nazardan sayohatchilar maqsadiga ko’ra olim, resurslarni shartli ravishda 4 ta guruhga bo’lishni taklif etgan: kurortli; rekreatsiyali; diniy – madaniy; axborot – ish yuzasidan. V.S.Bogolyubov va V.P.Orlovskayalar turistik resurslarda alohida ajralib turuvchi qo’yidagi asosiy belgilarni ajratishgan 14 : qulaylik; iqlimiy sharoit; o’rganganlik darajasi; sayyohlik ahamiyati; manzara va ekologik xususiyati; ijtimoiy – demografik xususiyatlari; potenstial zahirasi; foydalanish imkoniyati va boshqalar. Turistik resurslarning tasnifi bo’yicha mamlakatimiz olimlari, jumladan, M.Q.Pardaev, I.S.Tuxliev, N.T.Tuxliev, A.S.Soliev M.R.Usmonov va B.To’raevlar 15 o’z asarlarida qisman to’xtalishgan bo’lib, ular asosan 13 Чудновский А.Д. Управление индустрией туризма России в современных условиях: учеб. пособ. – М.: КНОРУС, 20 12 . – 338-346 с. 14 Боголюбов В.С., Орловская В.П. Экономика туризма. - М.: Финансы и статистика, 20 13 . – 151 с. 15 Pardaev M.Q., Atabaev R. Turistik resurslarni tahlil qilish va baholash. Samarqand, SamISI -2013. Soliev A.S., Usmonov M.R. Turizm geografiyasi. – Samarqand, SamDU, 2012. -131 b. Тураев Б.Х. Теоретико – методологические основы развития туризма. -Т.: изд. «Фан», 20 12 . – 166 с. 12

mamlakatimizning turistik salohiyatidan foydalanish masalalariga e’tibor qaratishgan. Ammo turistik resurslarning tasnifi bo’yicha alohida tadqiqotlar olib borishmagan. Umuman olganda, turistik resurslar tasnifiga turlicha qarashlar mavjudligi ushbu sohada yana mushohada qilishga undaydi. Shuni ta’kidlash lozimki, turizm maqsadida turistik resurslardan to’g’ridan-to’g’ri foydalanib bo’lmaydi. Buning uchun ko’pgina qo’shimcha xizmatlar, ya’ni joylashtirish, ovqatlantirish, sayohat va transport xizmatini tashkillashtirish kabi xizmatlardan foydalanish orqaligina turistik resurslardan turizm faoliyatida foydalanish mumkin. Shu sababdan yuqoridagi tasniflarda bir taraflama yondashuvlar mavjud. N.E.Ibadullaev o’z tadqiqotlarida turistik resurslarni asosiy ikki guruhga ajratishgan, birlamchi (tabiiy, madaniy-tarixiy, ijtimoiy-iqtisodiy) va ikkilamchi (joylashtirish va ovqatlantirish ob’ektlari, sayohatni tashkil etuvchilar, transport xizmati, ko’ngilochar ob’ektlar, axborot resurslari, servis tarmog’i va qo’shimcha xizmatlar) turistik resurslar. Tabiiy turistik resurslarning asosiy ahamiyati shundan iboratki, insonlarning jismoniy va ruhiy qobiliyatini tiklashda foydalanish vositalari bo’lib xizmat qiladi. Turistlar asosiy ehtiyojlarini tabiatdan qondiradilar. Turistik faoliyatni tashkillashtirishda landshaftlar, iqlim, suv ob’ektlari, dengizlar, mineral suv va davolovchi botqoqlar asosiy resurs vazifasini bajaradi. Bu resurslar o’zi yoki inson tomonidan qayta tiklanishi mumkin. Bu resurslarni geografik, biologik, geologik va boshqa jihatlarga ko’ra baholash mumkin. Tabiiy resurslar sifatida alohida tabiat komponentlari yoki bir butun tabiat komplekslarini olish mumkin. Tabiiy resurslardan foydalanish darajasi mintaqa ixtisoslashuviga ko’ra har xil bo’lishi mumkin. Tabiiy turistik resurslar orasida asosiy o’rinni rekreatsiya resurslari egallaydi, ular mamlakat aholisini, hamda xorijiy turistlarning dam olishi va davolanishi uchun asos bo’lib xizmat qiladi. Tuxliev I.S. va boshqalar. Turizm asoslari: O’quv qo’llanma – Samarqand, SamISI, 2013- 247 b. Тухлиев Н.Т., Абдуллаева Т. Менежмент и организация бизнеса в туризме Узбекистана. - Т: ГНИ «O’zekiston milliy ensiklopediyasi», 20 11 . – 368 с. 13

Bunda noyob tabiat yodgorliklari asosiy turistik ob’ektlar hisoblanadi. Noyob tabiat yodgorliklari, bu – muhofaza qilinadigan ob’ekt turlaridan hisoblanadi. Kichikroq maydonlardagi tabiiy ob’ektlar «tabiat yodgorliklari» deb ataladi va muhofaza ostiga olinadi. Tabiat yodgorliklari tabiatning o’zgarishi va unda sodir bo’layotgan jarayonlar haqida ma’lum darajada aniq guvohlik beradi. Tabiat yodgorliklari ilmiy-tarixiy va madaniy-estetik ahamiyatga ega. Umumiy xarakteriga ko’ra, tabiat yodgorliklari geologik-geomorfologik, botanik, paleontologik, astronomik va landshaft yodgorliklariga bo’linadi. Geologik-geomorfologik yodgorliklarga nodir geologik tog’ jinslari, karst voronkalari, relef shakllari, g’orlar, issiq suvli mineral buloqlar kiradi. Bular jumlasiga Kilsi (Qirqtog’da), Qorlug’ (Ko’hitang tog’ida), Hazratidovut (Zirabuloq tog’ida), Amir Temur g’orlari, Zarafshon tizmasidagi karstlar kabilarni misol keltirish mumkin. Botanik yodgorliklarga yuz yillik daraxtlar, yo’qolib ketayotgan relikt o’simliklar kiradi. Bu yodgorliklarga Surxondaryo viloyatidagi, Urgut tumanidagi ming yillik chinorlarni kiritish mumkin. Peleontologik yodgorliklarga toshga aylangan organizm va qirilib ketgan hayvonlarning izlari qolgan joylar kiradi. Landshaft yodgorliklariga ajoyib qoyalar, sharsharalar, daralar, ajoyib buloqlar, xushmanzara joylar kiradi. Bunga Ilono’tdi (Temur darvozasi) darasi, Ko’ksuv daryosidagi sharshara, Nurota va Urgutdagi buloqlar, Katta va Kichik Chimyon soyligi, Oqtosh soyligi kabilar kiradi. Astronomik tabiat yodgorliklariga yirik meteoritlar tushib izi qolgan joylar kiradi. Hozirgi kunda respublikamiz hududida 400 dan ortiq tabiat yodgorliklari qayd qilingan va muhofazaga olingan. Bundan buyon jamoatchilik kuchi bilan tabiat yodgorliklarini hisobga olish, uni xaritasini yaratish juda muhim vazifalardan biridir. Tabiiy turistik resurslar orasida tabiiy-davolash resurslari alohida o’rin egallaydi. Bu resurslar davolash, sog’lomlashtirish va dam olish turizmni asosini 14

tashkil etadi. Tabiiy turistik resurslar orasida landshaft, iqlim, suv resurslari omillari asosiy o’rinni egallaydi. Tabiiy davolash resurslari tarkibida tabiiy-iqlimiy resurslar va gidromineral tabiiy davolash resurslari alohida ahamiyatga ega. Davolash turizmi, ya’ni kurortologiyada inson organizmiga iqlimning ta’siri masalalari yotadi. Iqlimiy belgilar quyosh radiastiyasi, atmosfera stirkulyastiyasi kabilardan shakllanadi. Bunda inson uchun qulay harorat, havo namligi, tuproq holatini hisobga olib dam olish zonalarini shakllantirish lozim. Tabiiy gidromineral davolash resurslarida mineral suvlar asosiy resurs hisoblanadi. Mineral suvlar er osti faol biologik minerallardan tarkib topganligi sababli insonni davolash xususiyatiga ega. Undan tashqari, davolash botqoqlari, noyob tabiiy davolash resurslari (tuz shaxtalari, gaz va bug’lar, issiq qum) inson davolanishini ta’minlovchi turistik resurslar hisoblanadi. Madaniy-tarixiy resurslar. Ma’lum hududda turizmni rivojlantirishda u joyning tarixiy-madaniy resurslari potenstiali asosiy o’rinni egallaydi. Turistik xizmatda madaniy-tarixiy resurslardan ko’p maqsadlarda foydalanish mumkin. Madaniy majmualarning jozibadorligi ularning tarixiy va tasviriy bahosiga, foydalanish qo’layliliga bog’liq. Madaniy-tarixiy ob’ektlar moddiy va ma’naviy turlarga bo’linadi. Moddiy ob’ektlar ishlab chiqarish vositalari va jamiyatnnig har bir tarixiy bosqichidagi boshqa moddiy qimmatliklarning yig’indisidan iborat. Ma’naviy ob’ektlar esa davlat va jamiyat hayotini tashkil etishda, adabiyot, san’at, fan, ta’limdagi jamiyat yutuqlari, muvaffaqiyatlari to’plamidan tashkil topadi. Madaniy-tarixiy ob’ektlar ichida etakchi rolni tarixiy va madaniy yodgorliklar o’ynaydi. Ular o’zining yanada jozibadorligi va o’ziga xos xususiyati bilan ajralib turadi, shu sababli madaniy-tanishuv rekreatsiya ehtiyojlarini qondirishning asosiy vositasi bo’lib xizmat qiladi. 1.3. Turistik – rekreatsiya resurslaridan foydalanishda turistlar xavfsizligini ta’minlash 15

Turizmda turistlarning hayoti xavfsizligini ta’minlash eng muhim, davlat ahamiyatiga molik masala hisoblanadi. Hozirgacha turizmning rivojlanishiga quyidagi omillar asosiy ta’sirlarni hosil qiladi. Mazkur asosiy omillarni 2 guruhga bo’lishimiz mumkin. I – guruh – «Statistik omillar» - bu omillar vaqt o’tishi bilan o’z ahamiyatini yo’qotmaydi, saqlab turadi. Bu guruhga tabiiy iqlim omillari, geografik omillar, madaniy – tarixiy omillar kiradi. II – guruh – «Dinamik omillar» - Bu guruhga quyidagi omillar kiritilgan. 1. Siyosiy omillar 2. Ijtimoiy – demografik omillar 3. Iqtisodiy – moliyaviy omillar 4. Moddiy texnik omillar Savol kelib chiqadi: Turizm rivojlanishidagi qayd qilingan II – guruh omillarning mavzuga nima aloqadorligi bor? Turistlarning hayoti xavfsizligini ta’minlash O’zbekistonda turizmni tashkil qilish va rivojlantirish sohasidagi dastlabki qonunlarda alohida modda bilan belgilangan. Ana shunday dastlabki qonun – O’zbekiston Respublikasining «Turizm to’g’risida»gi qonuni hisoblanadi. Bu qonun 20-avgust 1999 yilda qabul qilingan bo’lib qonundagi 18.19.20 moddalar turistlarning hayoti xavfsizligini ta’minlashdagi chora – tadbirlar tizimini yaratishga asos bo’ladi. Marshrutdagi transport xizmatlarida turistlarning hayoti xavfsizligini ta’minlash. Turizm marshrutdagi eng ma’sul iyat li xizmatlar bu – transport vositalarining xizmatlari hisoblanadi. Turistlik marshrutga transport xillari marshrut yo’llarini, ekskursiyalarni, yo’lning holati (avtomagistral, tosh yo’l, shosse, mahalliy yo’l va hakozo) bo’yicha tanlanadi. Shaharlararo o’tkaziladigan turistlik marshrutlarda transport xillarini tanlash muammo emas. Bunday marshrutda transport turlari turistlarning soniga qarab (engil avtomobil, mikroavtobus, avtobus va boshq alar) tanlanadi. Turmarshrutga olingan avtotransport turi albatta DAN tashkilotidan texnik ko’rikdan o’tgan bo’lishi, tozaligi, sozligi, shuningdek, haydovchi haqida tavsifnoma, uning 16

hujjatlari, ish tajribasi bilan tanishiladi va yo’ldagi tezlik va to’xtash joylari, harakatlanish faqat turistlik marshrut rahbari ruxsati bilan amalga oshirilishi haqida kelishilib olinadi. Turistlik marshrut davomida turistlarning transportni o’zboshimchalik bilan to’xtatishlariga ruxsat berilmaydi. Qayd qilganimizdek, transportni yo’lda to’xtatish turmarshrut rahbari ruxsati bilan amalga oshiriladi. Marshrut davomida turistlarning transport ichida, salonida ozodalikni, tartib – intizomni saqlash, transport derazalaridan har xil narsalarni tashlamaslik, qo’lni, boshni, gavdani derazalardan chiqarmaslik va hakozolar bo’yicha marshrut rahbari o’ta xushmuomilalik bilan turistlarga murojaat qilishi ham zaruriy axborotlardan hisoblanadi. Shuningdek, marshrut davomida transport salonida gaz va boshqa yoqimsiz hidlarning kelib chiqishiga yo’l qo’ymaslikda ham haydovchi marshrut boshlanishidan oldin ogohlantiriladi. Turistlik marshrutga transportni ajratgan tashkilotning adresi, telefonlari, rahbarlari haqidagi ma’lumotlar marshrut rahbarida bo’lishi shart. Turistlik marshrutdagi joylashtirish xizmatlarida hayot xavfsizligini ta’minlash. Marshrut shaharlarda, tumanlar markazlaridagi turistlik resurslarga uyushtirilsa turistlarni joylashtirish muammo emas chunki, ular marshrutgacha mehmonxonalarda joylashgan bo’lishadi. Marshrut shaharlardan uzoq bo’lganda yoki marshrut rejasi bo’yicha tunashga to’g’ri kelganida xavfsizlik tadbirlari ko’riladi. Ayniqsa, mahalliy aholi uylarida bir kunlik tunash sharoitlari turistlarga to’liq tanishtirilishi, tushuntirilishi lozim. Dala sharotida qurilgan palatkali tunash sharoitlarida palatkalar ichi, atrof maydon to’liq turistlar etib kelguncha tozalanib, tartibga keltirilishi zarur. Palatkalarni joylashtirishda iloji boricha ochiq sayhonlik, yoki o’tloqzorlar tanlanishi maqsadga muvofiq. Qalin o’suvchi o’tzor, pichanzorlarda hashorotlar ko’p bo’lganligidan bunday joylarda ilon, chayon, qoraqurt, falanga, ari kabi chaquvchi hashorotlar turistlarning hayotga xavf solishi mumkin. 17

Turistlik marshrutda yoz oylari dalada tunashni hohlovchi turistlarga havoda- uxlash uchun maxsus ko’rpachalar berilishi lozim. Bu usulda tunash ekspedistiya usuli ham deyiladi. Bunday sharoitda maxsus ko’rpachalarda mashinalar bortida, balandliklarda bemalol tunash mumkin. Marshrutdagi ovqatlantirish xizmatlarida hayot xavfsizligini ta’minlash. Marshrut shahar ichida yoki bir-biriga yaqin tumanlarda, shaharlardan o’tganidan turistlarni ovqatlantirish muammo emas. Turistlarni turistlik marshrut davomida ovqatlantirish xillari «Turistlik marshrutdagi xizmatlar» mavzusida keltirildi. Marshrutdagi ovqatlantirish xizmatlarida turist hayotiga xavf soluvchi vaziyatlar, holatlar aksariyat hollarda ekologik marshrutlarda yoki shaharlar tashqarisidagi marshrutlarda yuz berishi mumkin. Lekin e’tibor berilsa, turistlarni ovqatlantirishda turist ovqatlanadigan barcha mavsumlarda va barcha harakatlanishning geografik makonlarida hayotga xavf soluvchi vaziyatlar yuz berishi mumkin. Birinchidan, mavsumlarda turistlarni ovqatlantirishda jiddiy ehtiyot choralarini ko’rish talab qilinadi. Mavsumlarda turistlarni ovqatlantirishda dastlab may-iyun oylarida pishib etiladigan mevalar (qulupnay, gilos, olma, anjir, tut) ni turist dasturxoniga tortishda me’yordan oshirmaslik zarur (hatto turist talab qilganda ham). Kuzatuvlardan ma’lumki, tropik mintaqalardan, Evropa davlatlaridan keladigan turistlar bizning vatanimizda pishib etiladigan mevalarning vitaminligining yuqoriligi (kaloriyaligidan) sababli ko’proq xush ko’rib iste’mol qilishadi. Bunday holatlarda qayd qilingan mamlakatlardan kelgan turistlarda qon bosimi birdaniga ko’tarilib ketishi ko’plab kuzatilgan. Ikkinchidan, yoz mavsumining baland haroratliligidan turistlarni suv bilan ta’minlashda ham ko’ngilsiz hodisalar yuz berishi hollari ham kuzatilgan (suv kranlaridan olib berish, muzlatgichlardan olib berish va hakozo). Uchinchidan, turistlarni milliy taomlarimiz bilan ovqatlantirishda ham ehtiyotlik choralarini ko’rish lozim bo’ladi (2-3 xil ovqat berish, yog’li ovqatlar berish va hako..). 18

To’rtinchidan , turistlar marshrut davomida mahalliy aholi hayotini o’rganishda, qiziqishlarida xalqimizning o’ta mehmondo’stligi tufayli turistlarni uylariga, bir piyola choyga taklif qilishadi. Ana shunday uchrashuvlar ayniqsa, ekologik turizm marshrutlarini o’tkazishda ko’p uchraydi. Bunday uchrashuvlarda ba’zida spirtli ichimliklar, sifatsiz suvlar (buloqlardan, daryolardan, ariqlardan olingan) ham turistlarda oshqozon ichak faoliyatlarining buzilishiga olib kelishi mumkin. Turistlik marshrut rahbari va ovqatlantirishni bajaruvchilar turistlarni ovqatlantirishda ularning sog’ligiga zarar etkazuvchi mahalliy manbalarni juda yaxshi bilishlari lozim bo’ladi. Turistlarni ovqatlantirishda oziq-ovqat mahsulotlarining, idish-tovoqlarning va ovqatlanadigan joylarning ekologik jihatlardan toza bo’lishiga jiddiy e’tibor berishlari talab qilinadi. Ekskursiya xizmatlarida turistlarning hayoti xavfsizligini ta’minlash. Turizm marshrutlaridagi ekskursiyalarda turistlarning hayotiga xavf soluvchi vaziyatlar transport xizmatlarida, dam olish xizmatlarida, sayrlarda va ovqatlanish xizmatlarida ham yuz berishi mumkin. Chunki, marshrutlardagi ekskursiyalarda ham turistlik marshrutlardagi barcha xizmatlar ko’rsatiladi. Ayniqsa ekoturizm marshrutlaridagi (tog’larda, suv havzalarida, daralardagi so’qmoqlarda va hakozo…) ekskursiyalarda harakatlanishdagi xavfsizlik oldindan ta’minlanishi zarur. Turistlarni tog’ so’qmoqlarida tabiat bilan tanishtirish ekskursiyalarida ehtiyotlik choralariga, tartib-intizomga rioya qilish kerak. Chunki, bunday sharoitda turistlar surinib, pastliklarga tushib ketishi yoki oldinda ketayotgan turistlarning noto’g’ri harakatlaridan pastda kelayotganlar ustiga toshlar yumalab ketishi hollari yuz berishi mumkin. Ekskursiyalar o’tkazish davrida (ekoturizm ekskursiyalarida) tabiatning so’lim joylarida dam olish istagi paydo bo’lgan hollarda, turistlarni qisqa muddatli ovqatlantirishda tushonka, kolbasa, brinza yoki oldindan pishirilgan ovqatlarning toza saqlanganligi, sifati tekshirilgandan keyin foydalanishi lozim. Ichimliklar albatda termosda choy, gazlangan suv o’z idishlarida saqlanishi kerak. 19

Turistlik marshrutni o’tkazishda turistlarning hayoti xavfsizligini ta’minlashda eng ishonchli vositalar bo’lishi tibbiyot markazlari va ularning bo’limlari bilan doimiy telefon aloqalarning mavjud bo’lishligi marshrut rahbari uchun ma’suliyatli, majburiy vazifa bo’lishligi talab qilinadi. Ikkinchidan, marshrut rahbari marshrutga yaqin bo’lgan va atroflardagi tibbiy yordam ko’rsatish punktlari joylashgan manzillarni juda yaxshi bilishlari kerak. Uchinchidan, marshrut davomida tibbiyot dorilar qutichalari (aptechkalar) bo’lishligi ham marshrut hujjatlarida rasmiylashtirilishi talab qilinadi. Turistlik marshrutlarda turistlarning hayoti xavfsizligini ta’minlashdagi birinchi chora-tadbirlar bu- marshrut boshlanishida turistlarga marshrutda tartib- intizomning saqlanishi, xavfli vaziyatlar yuzaga kelishidan ehtiyot bo’lish haqida qisqacha tushuntirish ishlari o’tkazilishi va bu haqda marshrut axborotnomasida alohida qaydlar bo’lishini amalga oshirishdir. Turistlik marshrutlarda turistlarning birortasi bilan ko’ngilsiz, hayotiga xavf soluvchi voqealar yuz berganda tezkor usullarda bunday voqealarni bartaraf etish chora-tadbirlari ko’riladi. Agar bunday voqealarga marshrut tashkilotchilari aybdor bo’lishsa uzr so’rashni turistlik tashkilot rahbari bajaradi. Marshrut tugagandan keyin yuz bergan voqea turistlik firma jamoasi ishtirokida muhokama qilinib tegishli qarorlar qabul qilinishi kerak. Turistlarning hayotiga xavf soluvchi omillar, vaziyatlar, ob’ektlar, holatlar haqida so’z yuritganda e’tibor berish lozimki, turist mehmonxonaga kelib joylashgandan keyin o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lgan marshrutda bo’ladi. U yoki ular (turistlar) hohishi bo’yicha mehmonxona yaqinida joylashgan ob’ektlarga (parklarga, ko’chalarga, binolarga, markazlarga va hako…) qisqa muddatli sayrlarga chiqishi ham marshrut sxemasida bo’ladi va bu yurishlar, tanishishlarda ham turistlarni albatda marshrut rahbari (turoperator boshlab yuradi). Shuning uchun ham turistlarning hayotiga xavf soluvchi holatlar, omillarni marshrut rahbari (turfirma xodimlari) juda yaxshi bilib olishlari zarur bo’ladi. Turistlarning hayotiga xavf soluvchi omillar quyidagicha ta’riflanadi: 1. Zararli omillar. 20

 jarohat olish xavfi;  yong’inda qolib ketish xavfi;  biologik ta’sir qilish xavfi (atrof - muhit);  ruhiy-jismoniy yuklama olish;  nurlanish xavfi;  kimyoviy zararlanish xavfi;  tutundan va gazdan zaharlanish xavfi;  turistning tavakkalchasiga harakatlanishidan kelib chiqadigan xavflar. 2. Biologik omillar.  mikroorganizmlar (mikroblar)dan zararlanish xavfi (oshqozon-ichak faoliyatining buzilishi);  zaharli o’simliklardan zaharlanish xavfi;  zaharli sudralib yuruvchilar (ilonlar, hashorotlar), hashorotlar (chayon, qoraqurt, ari) dan zaharlanish xavfi;  yuqumli kasalliklar tashuvchi yovvoyi va xonaki hayvonlar, parrandalardan har xil kasalliklarni yuqtirish xavfli;  allergiya va boshqa kasalliklarni chaqiruvchi o’simlikzor, o’tloqzor va o’rmonzorlarda ushbu kasalliklarni yuqtirish xavfi;  mevalar, sabzavotlardan zaharlanish xavfi. 3. Kutilmagan omillar.  turistlar joylashtirilgan joylarda tabiatning favquloddagi hodisalari (suv toshqini, qor ko’chishi, ob-havoning keskin o’zgarishi va hokazolar)dan kelib chiqadigan xavflar;  turistlar joylashgan joylardagi aholi, jamoatchilikdagi tartib-intizomning bo’shligidan kelib chiqadigan xavflar; turistlar foydalanayotgan mehmonxona, lager binolarining texnik holati, kanatli sim yo’llar, chang’i yo’llari, avtomagistrallar, so’qmoqlar va boshqa moddiy ob’ektlarning texnik holatidan kelib chiqadigan xavflar. 21

II-bob. Milliy iqtisodiyotni rivojlantirishda turistik – rekreatsiya resurslaridan foydalanishning ekologik–iqtisodiy rivojlantirish istiqbollari 2.1. Turistik – rekreatsiya resurslaridan foydalanishning iqtisodiy xususiyatlari 22

O’zbekiston sharoitida turizmni hozirgi zamon talablariga javob bera oladigan darajada rivojlantirish uchun etarlicha turistik resurslarning mavjudligini hisobga oladigan bo’lsak, mazkur sohaning iqtisodiyot rivojlanishi uchun g’oyat muhim ahamiyatga ega ekanligini ko’rish mumkin. Ayni vaqtda, respublikamizda turizmning rivojlanishi nafaqat amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarga, balki mavjud turistik resurslardan samarali foydanalish darajasiga ham bevosita bog’liqdir. O’zbekiston mustaqillikka erishgandan keyingi dastlabki yillardan boshlab iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida tub islohotlar va yangilanishlar boshlandi. Shu davrda turizm sohasida ham tub islohotlar olib borildi va davlat tomonidan katta e’tibor berilib, uning rivojlanishi uchun sezilarli imkoniyatlar yaratildi. Jumladan, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 1992 yil 27 iyuldagi «O’zbekturizm» milliy kompaniyasini tashkil etish», 1995 yil iyuldagi «Buyuk ipak yo’lini tiklash va xalqaro turizmni rivojlantirishda O’zbekiston Respublikasining faol qatnashishini ta’minlash»ga oid farmonlari, 1997 yil Butunjahon Turistik Tashkiloti (BTT) ekspertlar guruhi bilan «O’zbekturizm» milliy kompaniyasi hamkorligidagi «O’zbekistonda turizmni barqaror rivojlantirish rejasi», 1999 yil qabul qilingan «Turizm to’g’risida»gi qonun hamda «Turizmni 2005 yilgacha rivojlantirish dasturi», Vazirlar Mahkamasining 2001 yildagi «Chimyon-Chorvoq kurort zonasida tabiat boyliklarini saqlash, sog’lomlashtirish va dam olishni rivojlantirishni tartibga solishning qo’shimcha chora-tadbirlari to’g’risida»gi qarorlari turizm sohasining rivojlanishiga katta turtki bo’ldi. Yuqoridagi qaror va farmonlar asosida shu davr mobaynida respublikamizning ko’pgina mintaqalaridagi tarixiy, diniy obidalar, buyuk siymolar qabrlari, dahmalari, masjidu madrasalarini qaytadan tiklash va ta’mirlash ishlari keng miqyosda amalga oshirildi. Buning natijasida turistik resurslarning soni yanada ko’paydi va ularning ahvoli ancha yaxshilandi. Shuningdek, YuNESKOning O’zbekistondagi qarorgohi, madaniyat vazirligi va Fanlar akamediyasi bilan hamkorlikda «Meros» dasturi asosida «Buyuk Ipak yo’li»da joylashgan tarixiy, arxitektura, arxeologik va boshqa yodgorliklarni 23

tiklash, ta’mirlash va ilmiy o’rganish bo’yicha amaliy ishlar qilinishi mamlakatimizda turizmni rivojlantirish uchun katta imkoniyatlar eshigini ochdi. Respublikada turizmni rivojlantirish imkoniyatlari juda keng. Buni bir qancha misollardan ham ko’rish mumkin: -boy madaniy merosga ega ekanligimiz bu mintaqaning qadimiy rivojlanish markazlaridan hisoblanadi. Buyuk ipak yo’lida joylashgan Samarqand, Buxoro, Xiva kabi shaharlarning qadimiy yodgorliklarga boyligi buning tasdig’idir. - qulay geografik o’rinda joylashganligi, ya’ni respublikamizning Markaziy Osiyoning markazidagi transport tugunida joylashganligi, bevosita turizmni rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. - o’ziga xos tabiiy-iqlimiy resurslarga ega ekanligi mamlakatimizda bepoyon cho’llar, dashtlar, vodiylar hamda tog’liklarning mavjudligidir. Bu hududlar takrorlanmas bioxilma-xillikka ega bo’lib, yil davomida turizm faoliyati bilan shug’ullanishga imkon beradi. Ayniqsa, sog’lomlashtirish, sport-turizm yo’nalishlari uchun resurslar etarli. Alohida muhofaza qilinadigan tabiiy hududlarda esa ekoturizmni rivojlantirish imkoniyatlari mavjud. -mamlakatimiz rekreatsiya-gidromineral resurslariga boy. Bu, o’z navbatida, aholini davolashga, sog’lomlashtirishga imkon beradi. Jumladan, Janubiy Olamushuk shaharchasi va Polvontoshda (Andijon viloyati), Buxorodagi “Citorai Mohi Xosa”, Jizzax viloyatidagi Gagarin va G’alla - orol shaharlarida, Muborak shaharchasida (Kashqadaryo viloyati), Kattaqo’rg’on shahri Nagorn ы y temiryo’l stanstiyasida (Samarqand viloyati) sanatoriya-kurort, profilaktika muassasalarida bu resurs turidan keng foydanil - moqda. Mamlakatimiz bir qancha mineral suv manbalariga ega. Bu o’z navbati - da sog’lomlashtirish turizmini rivojlantirish uchun katta imkon beradi. -mamla k atamiz diniy-tarixiy yodgorliklarning , ayniqsa, islom dini rivojlanishiga hissa qo’shgan ulamolar vatani hisoblanadi. Imom Al-Buxoriy, Al- Motrudiy (Samarqand), At-Termiziy (Surxondaryo), Bahovuddin Naqshband (Buxoro) kabi ulug’ zotlarning qadamjolari mavjudligi diniy turizmni rivojlanishi uchun asos hisoblanadi. 24

- noyob xalq urf-odatlari, marosimlari. Boy o’tmishga ega xalqimizning takrorlanmas urf-odat, an’analari mavjud. Xalq ijodiyoti namunalari, hunarmandchilik mahsulotlari hech kimni befarq qoldirmaydi. Undan tashqari, folklorshunoslikning rivojlanganligi sayyohlarni ham o’ziga jalb qiladi. Bu esa ekologik turizmni rivojlantirish imkoniyatlaridir. Turizmning ushbu shakllari bilan birgalikda, uning yangi yo’nalishlarini ham rivojlantirish mumkin. Xudi shunday holat N.Tuxliev va T.Abdullaevalar ishlarida ham qayd etilgan (1-jadval). 1-jadval O’zbekistonning turli hududlarida turizmni rivojlantirish imkoniyatlari 16 Turizm turlari Shahar Shahardan 10-20 km uzoqlikda Qishloq joylari Odamlar yashamaydigan xududlar Tarixiy – tanishuv 3 2 1 0 Arxeologik turizm 2 3 3 2 Ekologik turizm 0 2 2 3 Sarguzasht turizmi 1 2 2 3 Fermerlik yoki q ishlo q turizmi 0 2 3 1 Suv (dengiz) turizmi 0 0 2 3 Etnografik turizm 1 2 3 0 Kongress – biznes turizm 3 1 1 0 Ixtisoslashgan turizm 1 2 2 2 Kurort va sanatoriyalar 1 3 3 3 Diniy turizm 3 3 2 0 Yoshlar turizmi 1 2 2 3 Gerontologik turizm 2 3 2 1 Shop – turlar 3 2 1 0 Izoh: 3 - yuqori darajada imkoniyat, 2 - o’rta darajada imkoniyat, 1 - past darajada imkoniyat, 0 – umuman imkoniyatning yo’qligi. Ushbu tahlil ma ’ lumotlari ko ’ rsatmoqdaki , respublikamizda turli turizm turlarini rivojlantirish uchun etarli darajada turistik resurslariga ega . 16 Н.Тухлиев, Т.Абдуллаева. Национальные модели развития туризма. Т .: ГНИ «O’zekiston milliy ensiklopediyasi», 2013. – 83 с . 25

Turizm ham respublikamiz iqtisodiyotida qishloq xo’jaligi, sanoat, transport va boshqa makroiqtisodiy tarmoqlar qatori o’zining munosib o’rniga ega bo’lishi uchun etarlicha resurslarga ega. Shu sababdan mamlakatimizga xorijiy turistlarning qiziqishi yildan-yilga oshmoqda (2-jadval). 2-jadval Turizm tarmog’ida bajarilgan eksport hajmi va xizmat ko’rsatilgan chet ellik turistlar soni Yillar Xizmat hajmi, ming AQSh dollar i O’rtacha yillik o’sish sur’ati, % Xizmat ko’rsatilgan chet ellik turistlar soni, ming kishi O’rtacha yillik o’sish sur’ati, % 20 10 42745 ,9 151,9 241,9 92,0 20 11 51133,5 119,6 272,6 112,7 20 12 62812,5 122,8 343,6 126,0 20 13 73158,4 116,5 370,2 107,7 20 14 98680,7 134,9 383,8 103,7 201 5 121399,2 123,0 431,0 112,3 Mazkur jadvaldan ko’rish mumkinki, xorijiy turistlar tashrifidan olingan daromad o’tgan yillarga nisbatan o’sib borgan. Lekin shu ahvolda ham YaIMda turizmning ulishi yuqori emas. Bu holatni xizmat ko’rsatilgan xorijiy turistlar soni va bundan olingan daromadlarning 200 6 -201 5 yillardagi o’zgarish sur’ati dinamikasidan yaqqol ko’rish mumkin (3-jadval). 3-jadval O’zbekistonga tashrif buyurgan xorijlik turistlar (200 6 -201 5 - yillar ) Yillar Turistlar, ming kishi O’tgan yilga nisbatan o’zgarish, % 200 6 345 - 200 7 332 96,2 200 8 230 69,2 26

200 9 263 114,3 20 10 242 92,0 20 11 273 112,8 20 12 343 125,6 20 13 370 107,9 20 14 384 103,8 201 5 431 112,2 Manba: O’zbekturizm statistik bo’limi Tadqiqotlarning ko’rsatishicha, «O’zbekturizm» MK tomonidan xizmat ko’rsatilgan xorijiy turistlar sonining 200 6 -201 5 yillar davomidagi o’zgarish sur’ati turli tendenstiyaga ega. Jumladan, uning miqdori 200 6 yildan 2010 yilgacha kamaygan holda amalga oshirilgan, 2011 yildan boshlab keskin oshib borishi kuzatilmoqda va 201 5 yilda 200 6 yilga nisbatan 138,1 %ni tashkil qilgan. Rekreatsiya faoliyatining ana shunday samaradorligi tabiiy omillarning foydali ta’siri va bunday faoliyatni ushbu omillar mavjud hududlarda tashkil etish bilan bog’liqdir. Rekreatsiya sohasini rivojlantirish va joylashtirish, uning samaradorligini oshirish muammolarini hal etishda quyidagi vazifalarni bajarishga alohida ahamiyat beriladi:  tumanlar va hududlarda rekreatsiyada tabiatdan foydalanish imkoniyatlarining optimal strukturasini shakllantirish;  tumanlar va hududlarda rekreatsiyada tabiatdan foydalanish va boshqa sohalarda tabiatdan foydalanishni taqqoslab baholash;  tabiiy rekreatsiya resurslarini muhofaza qilish, ulardan rastional foydalanish, ularni takror ishlab chiqarish bo’yicha xo’jalik tadbirlarini baholash;  tabiiy rekreatsiya resurslaridan foydalanishning samaradorligini baholash. Rekreatsiya samaradorligini aniqlashda mutaxassislar quyidagilarni hisobga oladilar 17 : 1. Tadbirlar maqsadi , ya’ni rekreatsiya faoliyatining kutilayotgan va erishish mumkin bo’lgan natijalari. 17 Hа kimov N.N., Jumayev T.J., Ikramova N.I. I q tisodiy ekologiya . - Т.: TDIU , 20 14 . – 347 b . 27

2.Rekreatsiya faoliyatining aniq mintaqaviy va ijtimoiy- demografik xususiyatlarini eng pastki darajadagi sharoitlarini ta’riflovchi tegishli ijtimoiy standartlar . 3. Tadbirlar natijasi , ya’ni tadbirlarning har biriga asoslanib tashkil etish mumkin bo’lgan variantlari yoki qo’yilgan maqsadga erishishning muqobil yo’llari. 4.Tadbirlar variantining har birini amalga oshirish bilan bog’liq bo’lgan resurslar harajati . 5.Hisob-kitob sharoitlarida qo’yilgan maqsadlarga erishishga yo’naltirilishi mumkin bo’lgan (resurslar bo’yicha cheklovlar ) resurslar va ayniqsa, ko’rib chiqilayotgan hududlarning tabiiy rekreatsiya resurslari. Rekreatsiyada tabiatdan foydalanish faoliyatining ijtimoiy va ijtimoiy- iqtisodiy natijalarini xo’jalik tadbirlari natijalarining ayrim tomonlarini ifodalaydigan natural-moddiy, sifat va qiymat tavsiflarining o’zaro bog’liq ko’rsatgichlari tizimida aks ettiriladi. Natural ko’rsatgichlarda qo’yidagilar ifodalanadi:  rekreatsiyada tabiatdan foydalanish sohasida amalga oshirish mo’ljallanayotgan tadbirlarning aholini qamrab olishi xizmat ko’rsatiladigan odam-kun miqdori yoki bir yilda xizmat ko’rsatiladigan aholi soni, xizmat ko’rsatish va sifati bo’yicha alohida hisoblar;  marshrut, dam olish dasturi, hududlar yoki barpo etiladigan ob’ektlarning quvvati (qancha kishi qabul qilish imkoniyati);  ijtimoiy natijalarga imkon beradigan rekreatsiya faoliyatiga aholi sarflaydigan vaqt;  aholining rekreatsiya faoliyatiga kiradigan vaqt sarfining qisqarishi bilan bog’liq bo’lgan vaqtini tejash (rekreatsiya xizmatini kutish). Nisbiy ko’rsatgichlarda xizmat ko’rsatish sifatining ekspert bahosi, hududlar va ob’ektlarning xossalari (funkstionalligi qulayligi bilan birga, shinamligi, nafosati, tashqi ko’rinishining o’ziga jalb etishi, atrof-muhit bilan uyg’unligini ham qo’shib) ifodalanadi (odatda ballarda hisoblanadi). 28

Qiymat ko’rsatgichlarida quyidagilar aks ettiriladi:  belgilangan baholarda mahsulotlar va xizmatlarni realizastiya qilishning yillik hajmi va ularni realizastiya qilishdan olingan foyda;  sog’liqni saqlash muassasalarida kasallanishning kamayishi bilan bog’liq bo’lgan harajatlarning shartli – hisoblangan kamayishi;  mehnat unumdorligining oshishi xodimlar kvalifikastiyasining oshishi bilan bog’liq bo’lgan ijtimoiy infratuzilmani barpo etish va uning xizmatiga harajatlarning kamayishi;  aholi vaqtni tejashining qiymat bahosi. 29

2.2. Turistik – rekreatsiya resurslaridan foydalanishning ekologik xususiyatlari Rekreatsiya deb, insonlar sog’ligini va mehnatga qobiliyatini dam olish ob’ektlarida qayta tiklashi, sayyohlik yo’li bilan tabiatning turli maskanlariga borishi, arxitektura va tarixiy yodgorliklarni borib ko’rishiga aytiladi. Rekreatsiya sohalari bir qancha bo’lib, ularga kurort – sanatoriya va boshqa salomatlik ob’ektlarida sog’likni tiklash, sayyohlik yo’li bilan tabiatning go’zal go’shalariga (daryo, ko’l, o’rmon, tog’, g’orlar, sharshara va b.) borish, sport bilan shug’ullanish, hamda noyob tarixiy va arxitektura yodgorliklari bilan tanishishlari kiradi. Rekreatsiya faoliyati bevosita rekreatsiya resurslari asosida shakllanadi. Rekreatsiya resurslari tabiiy va madaniy, iqtisodiy, tarixiy resurslarning bir qismlaridan iborat bo’lib, kelib chiqishi va foydalanish xususiyatlariga ko’ra rekreatsiya resurslari ikki guruhga ajratiladi: tabiiy va antropogen rekreatsiya resurslari. Tabiiy rekreatsiya resurslarga, hududiy tabiiy komponentlar birikmasidan iborat, go’zal tabiat go’sha(landshaft)lari kiradi. Ular daryo, ko’l, dengiz bo’ylari, tog’ etaklaridagi o’simlik dunyosi, xilma – xil manzarali joylar, mineral suvli shifobaxsh maskanlar bo’lishi mumkin. Undan tashqari aholining dam olishi, sport bilan shug’ullanishi, ov qilishi imkoniyatlari uchun keng hududlar, shahar atrofidagi yashil mintaqalar, park va bog’lar yoki qo’riqxona va milliy bog’lar ham tabiiy rekreatsiya resurslaridir. Turli davrlarda inson aql – zakovati bilan yaratilgan tarixiy, arxeologik va san’at obidalari, yodgorliklar, muzeylar hamda rekreatsiya maqsadida foydalish mumkin bo’lgan ijtimoiy ob’ektlar, antropogen rekreatsiya resurslariga kiradi. Rekreatsiya faoliyati dunyoning ko’p mamlakatlarida daromat manbaiga aylangan iqtisodiyot sohasi hisoblanadi. Mmlakatimiz ham rekreatsiya resurslariga boy hisoblanib, nafaqat dam olish, sayyohlik, sog’likni tiklash, shuningdek chet el sayyohlarini qabul qilish imkoniyatlariga ega. O’zbekiston tabiati rang – barang 30

bo’lib, yilning issiq vaqtlaridan tashqari, qish va kuz fasllarida ham dam olishni tashkil etishni imkoniyati mavjud. Misol uchun tog’li hududlarda qishki sport – dam olishni amalga oshirish mumkin. Toshkent viloyatida joylashgan Chimyon sport – dam olish majmuasi kata imkoniyatlarga ega. Xuddi shunday majmualarni Qashqadaryo, Surxondaryo viloyatlari tog’li mintaqalarida ham tashkil etish mumkin. Sog’likni tiklash manbasi hisoblangan mineral suv va balchiqlar soni mamlakatimizda 200 dan ortadi. Bu er osti suvlari kimyoviy tarkibi, tibbiy – biologik va boshqa xususiyatlariga ko’ra bir – biridan farq qiladi. Shuning uchun bu joylarda turli shifoxonalar, sanatoriy – kurortlar va boshqa sog’lomlashtirish muassasalar qurish mumkin. Qashqadaryo, Surxondaryo, Zarafshon, Sangzor, Ohangaron va boshqa bir qancha daryolarga oqib tushuvchi tog’ soyliklari rekreatsiya resurslariga boy bo’lib, bu mintaqalarda dam olish oromgohlarini tashkil etish ko’paysa, birinchidan, aholini salomatligi yaxshilanadi, ikkinchidan, shu joy aholisi ish bilan ta’minlanib, iqtisodiy daromat oshadi. Demak, tabiat qo’ynilarida dam olish va sog’lomlashtirish muassasalarini qurishning ahamiyati yuqori ekan, lekin masalaning boshqa tomoni ham bor. Ya’ni dam olishning ham o’ziga yarasha mezonlari mavjudki, ularni tuliq hisobga olish rekreatsiya resurslaridan samarali foydalanishga olib keladi. Bu mezonlarga mavjud resurslardan rekreatsiya faoliyatida foydalanishning ekologik xususiyatlari kiradi. Rekreatsiya faoliyati (dam olish, sog’lomlashtirish) ma’lum hududda amalga oshiriladi. Mazkur hudud hordiq chiqarishga kelganlarni ekologik nuqtai nazardan sig’dira oladimi yoki yo’q, bu ekologik sig’im mezoni bilan aniqlanadi. Ekologik sig’im bu, dam oluvchilar mitqdori mazkur ekologik maydonga to’g’ri kelishini ko’rsatuvchi o’rtacha me’yor hisoblanadi. Bu borada ma’lum andoza va me’yoriy ko’rsatgichlar ishlab chiqilgan. Bunga quyidagi jadvalni misol keltirish mumkin. 31

4-jadval Suv havzalarida cho’milishni tashkil etishda me’yoriy ko’rsatgichlar Suv havzasi turi Cho’miluvchilar soni Me’yoriy ko’rsatgich, m 2 Dengiz plyaji 1 5 ichki suv havzasi jumladan, bolalarga 1 1 8 4 daryolar 1 5-10 oqmas suv havzalari 1 10-15 Manba: A.A.Rafiqov va boshqalar. Ekologiya. T:.2012 Jadvaldan ko’rish mumkinki, agarda suv havzasi maydoniga nisbatan cho’miluvchilar soni oshib ketsa, u holda suvning ifloslanishi ortib, insonlarda turli kasalliklarni keltirib chiqarishi mumkin. Bahor oylarida tog’ yonbag’rlari, qirlar, adirlarda dam oluvchilar soni keskin ortadi. Bunda dam olish hududiga nisbatan dam oluvchilar soni ancha ortiq bo’ladi. Bu jarayonda turli giyohli, manzarali o’simliklarga ziyon etkiziladi, atrof – muhit turli chiqindilar bilan ifloslanadi, natijada ekologik muvozanat buziladi. Rekreatsiya resurslaridan foydalanishning iqtisodiy xususiyatlari, mavjud resurslar asosida dam olish, sog’lomlashtirish uchun qulay shart – sharoit yaratish bilan bog’liq. Bu birinchi jihatdan, tegishli infratuzilmani tashkil etishni talab etadi. Rekreatsiya infratuzilmasi – dam olish ob’ektlari (sanatoriya, kurort, pansionat va b.) transport kommunikastiyalari, elektr energiya, tabiiy gaz va boshqa xizmat ko’rsatish tarmoqlari (sport maydoni, suv havzasi, ovqatlantirish tarmoqlari, klub, telefon tarmog’i va b.) bilan ta’minlangan majmuadir. Rekreatsiya infratuzilmasi qanchalik takomillashgan bo’lsa, dam oluvchi va sog’ligini tiklovchilar uchun qulay sharoitga ega ekanligini bildiradi, hamda bu erga keluvchilar sonini oshishiga olib keladi. Bu esa o’z navbatida iqtisodiy samaradorlikka olib keladi. Ikkinchi jihatdan, dam olish maskanlarining malakali mutaxasislar bilan ta’minlanishi katta samara beradi. Mamlakatimiz rekreatsiya resurslariga boy bo’lsada, ulardan talab darajasida foydalana olmayapmiz. Bu esa, qanchadan – 32

qancha iqtisodiy daromatdan qolayotganimizni bildiradi. Shuning uchun ayni vaqtda quyidagi ishlarni amalga oshirish lozim deb hisoblaymiz:  Hududiy rekreastion tizimning qabul qilish potenstiali aniqlash;  minta q alar bo’yicha dam olish va davolanish muassalarni tabiiy – i q limiy sharoit, mineral suv va bosh q a rekreatsiya resurslaridan kelib chi q ib joylashtirish;  ov q atlantirish, kommunal va madaniy xizmat ko’rsatish tarmo q larini, h amda suvenir ma h sulotlari ta’minotini yaxshilash;  zamonaviy transport, yo’l tarmo q lari va alo q a vositalarini rivojlantirish;  me h nat resurslaridan samarali foydalanish;  rekreatsiya ma q sadida foydalanishda tabiat mu h ofazasiga e’tibor qaratish . 2.3. Turistik – rekreatsiya resurslaridan foydalanish infratuzilmasini rivojlantirish istiqbollari 33

Turizmning hozirgi holatini baholashda, shuni qayd etish muhimki, O’zbekistonda turizm infratuzilmasining rivojlanish darajasi chet ellik turistlarning ehtiyojlarini to’liq qondira olmayapti. Infratuzilma etarlicha rivojlanmagan taqdirda turistlar oqimini va shunga mos ravishda valyuta tushumini ko’paytirish mumkin emas. Bundan kelib chiqqan holda infratuzilmaning ahvoli turizmning rivojlanishini ta’minlash bilan birga mamlakat imidjini ham shakllantirishga bevosita ta’sir ko’rsatadi. O’zbekiston hududida turizm infratuzilmasi bir tekisda taqsimlanmagan. Toshkent shahri va viloyatida respublika turizm salohiyatining 40 % qismi jamlangan. Yirik infratuzilma salohiyatiga to’rt viloyat (Toshkent, Samarqand, Buxoro va Xorazm) va Toshkent shahri ega. Turizmni rivojlantirish uchun mavjud turistik resurslardan samarali foydalanishni ta’minlash bilan birga, har bir mintaqaning turizm infratuzilmasini talab darajasida rivojlantirish muhimdir. Turizm infratuzilmasi deganda – turistlarning turistik-rekreatsiya resurslaridan foydalanishni ta’minlovchi binolar tizimi, muhandislik va kommunikastiya tarmoqlari, shu jumladan, yo’llar, turizmning xilma-xil korxonalari hamda turizm korxonalarining ishlatilishini ta’minlash uchun imkon yaratishga xizmat qiladigan ob’ektlar majmui tushuniladi. Bu avtomobil va temir yo’llari, yo’l harakatini, havo yo’llarini, dengiz va daryo yo’llari harakatini tartibga soluvchi tizimlar, issiqlik, elektr va telefon aloqalari bilan ta’minlash va boshqalardir. Bugungi kunda O’zbekiston Respublikasida “Turizm to’g’risida”gi qonun, hamda 2006-2010 yilgacha O’zbekistonda turizmni rivojlantirish bo’yicha davlat dasturi to’g’risida qator me’yoriy hujjatlar turistik infratuzilmalarni rivojlantirish uchun kuchli davlat dasturi bo’lib xizmat qilmoqda. Lo’nda qilib aytadigan bo’lsak, bu muammoni hal qilishning qonuniy asoslari yaratildi. Respublikamizda 20 dan ziyod turistik yo’nalishlar chet ellik turistlarni o’ziga jalb etib kelmoqda. Bu yo’nalishlar asosan YuNESKO tomonidan ishlab chiqilgan madaniy tanishuvlar dasturi asosida tayyorlangan bo’lib, bunda O’zbekiston Markaziy Osiyodagi muvofiqlashtiruvchi markazlardan biri sifatida ko’rsatilgan. 34

O’zbekistonda turizm infratuzilmasini rivojlantirishda barcha infratuzilma ob’ektlarini jahon andozalari darajasiga etkazib, turistlar talabini qondiradigan darajaga ko’tarish kerak. Buning uchun turizm infratuzilmasining tarkibiy qismlari: mehmonxona, transport, oziq-ovqat, dam olish, davolash va boshqa ko’ngilochar xizmatlarni yuqori darajada tashkil etish lozim bo’ladi. Turistik resurslardan samarali foydalanishda transport tuzilmasining roli va hissasi katta . O’zbekistonda turizmning rivojlanishiga «O’zbekiston Havo Yo’llari» milliy aviakompaniyasining ham salmoqli ulushi qo’shilmoqda. Hozirga kunda milliy aviakompaniyamiz tasarrufida 12 ta aeroport mavjud bo’lib, ulardan oltitasi - Toshkent, Samarqand, Buxoro, Urganch va Termiz aeroportlari xalqaro maqomga ega. Bu darajaga hozirgi kunda Navoiy shahri aeroporti ham qo’shilmoqda. O’zbekiston turizmining rivojlanishiga «O’zbekiston temir yo’llari» davlat akstiyadorlik temiryo’l kompaniyasi ham o’zining hissasini qo’shmoqda. Bu tashkilot 1994 yilning 7 noyabrida tashkil etilgan bo’lib, O’zbekiston hududi bo’ylab 4000 kilometrga yaqin uzunlikdagi temir yullarga ega. Tashkilot tomonidan Toshkent-Samarqand, Toshkent-Buxoro, Toshkent-Qarshi shaharlari orasida shinam tezyurar poezd qatnashining tashkil etilishi turistlar uchun katta qulayliklar yaratib berdi. Tashkilot tomonidan Samarqanddan Surxondaryo viloyatiga o’tuvchi temir yul tizimi takomillashtirilmoqda, bu ham turistlarning harakatlanishini engillashtiradi. Shuningdek, mustaqil O’zbekiston asosiy tarmog’i bo’lib hisoblangan xalqaro Traseka loyihasi asosida Toshkentdan Farg’ona vodiysi orqali qo’shni mamlakatlarga chiqib ketuvchi temir yo’lning qurilishi ham O’zbekistonga keluvchi xalqaro turistik oqimini orttirishi mumkin. Turistik resurslardan foydalanish samaradoligini oshirishda m ehmonxona xizmatlarini rivojlantirish asosiy o’rinni egallaydi . Mexmonxona xizmatlarining sifatini boshqarish masalalarini hal qilishda mexmonxonalarni shinamlik darajasiga karab tasniflash katta rol uynaydi. Bundan tashqari, xodimlarga va ularning tayyorgarligi: ma’lumoti, malakasi, yoshi, sog’ligi, chet tillarni bilishi, tashqi ko’rinishiga ham bir qancha talablar qo’yiladi. Mamlakatimizda hozirgi 35

kunda ko’plab mehmonxonalar qurilmoqda. Ayniqsa, xususiy turistik mehmonxonalar soni oshib borayapti, jumladan, birgina Samarqand shahrida hozirgi kunda 50 tadan ortiq zamonaviy va milliy uslubda qurilgan mehmonxonalar faoliyat ko’rsatmoqda. 2013 yil mobaynida zamonaviy va milliy uslubda qurilgan 10 ta mehmonxona ishga tushirilib, mehmonxonalarni qabul qilish quvvati yana 320 o’ringa ko’paydi. Bu holat 2012-2014yillarda ham davom etdi. Bu erda asosiy maqsad sifatli xizmat ko’rsatishni ta’minlashdir. Ovqatlantirish infratuzilmasida mehmonxonalar qoshidagi yoki yakka tarzda restoran, bar, kafelar, yaxshi ishlab nafaqat turistlarga, balki mahalliy aholiga ham xizmat ko’rsatmoqda. Ayrim ovqatlantirish ob’ektlari yuqori darajada xizmat ko’rsatish usullarini o’zlashtirgan bo’lsada, ayrimlarida esa ahvol talabga javob bermaydi. Ularda xizmat ko’rsatish-ning sifat darajasi ancha past. Agar ovqatlantirish ob’ektlarida sanitariya holati nazorat qilinib, ovqatlar va xizmat ko’rsatishning turli ish shakllari joriy etilsa, yanada kattaroq ijobiy yutuqlarga erishish mumkin. Hozirgi paytda turizmning rivojlanishida bank va moliyaviy tashkilotlar xizmatlarining o’rni katta. Turistlar sayohatda va dam olishda xilma-xil moliyaviy xizmat turlaridan foydalanishni hohlaydi-lar. Ya’ni, o’z hohishi bo’yicha biror narsa sotib olishni istashadi. Bunda ular ko’ngil ochish uchun har kuni ko’p mikdorda pul sarflashadi. Shu sababli bu xizmat turini takomillashtirish turistlarga qo’layliklarni yaratadi. Bu sohada ham takomillashishi lozim bo’lgan katta imkoniyatlar mavjud. Axborot xizmati ham turistik resurslardan unumli foydalanish uchun juda zarurdir. Turist sayohatga tayyorlanayotganda hamda sayohat vaqtida o’zi boradigan joy haqida, o’sha mamlakat yoki boradigan hududning qonun-qoidalari, odatlari, mehmondo’stligi haqidagi qo’shimcha ma’lumotlarga, shuningdek, o’sha joyning xaritasiga, transport magistrallari sxemasiga muxtoj bo’ladi. Sayohat va turistlarning sarguzashtlari haqidagi ma’lumotlar ommabop va maxsus adabiyotlar ko’rinishida chop etiladi va bu holat turistlarni sayohat qilishga chorlaydi. Turizmda bo’lajak turistlarga bepul tarqatiladigan axborotlarni rang-barang 36

ko’rinishida chop etishga e’tibor qaratish lozim. Bunda turistlar va turizm xizmatlari uchun axborot CD ROM disklarini chop etish katta samara beradi. Turizm infratuzilmasini zamonaviy kompyuter xizmatisiz tasavvur eti b bo’lmaydi . Tezkor axborot va so’zlashuv, yangiliklardan xabardorlik turizmning muhim talabidir . Hozirgi turist internet, faks va boshqa zamonaviy texnika vositala ridan foydalanishi o rqali boshqa mamlakatlarning turistik resurslari haqida tasavvurga ega bo’ladi . Zamonaviy elektron vositalari, shu jumladan, turistik xizm atlar , turistik markazlar haqidagi ma’lumotlar joylashgan millionlab saytlarga ega bo’lgan internet tarmo q lari nafa q at sayohat va turistik agentliklarni tanlash, h attok i, tur sayohatning chiptalari, xizmatlar uchun t o’ lovlarni ham oldindan tayinlab q o’ yish mumkin. Turizm tashkilotchilari axborot xizma - tidan keng k o’ lamda foydala n ishni yanada takomillashtirishlari lozim . Keyingi yillarda respublikamizda turizm infratuzilmasini zamon talabiga moslashtirish maqsadida ko’pgina ishlar kilinmokda. Ayni q sa, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 1995 yil 2-iyundagi «Buyuk ipak yo’li»ni qayta tiklashda O’zbekiston Respublikasining ishtirokini avj oldirish va respublikada xalqaro turizmni rivojlantirish borasidagi chora-tadbirlar to’g’risida»gi farmoni bu ishni yanada rivojlantirishga muhim dastur bo’ldi. Masalan, «Buyuk ipak yo’li»dagi Samarqand, Buxoro, Xiva va Toshkent shaharlarining aeroportlari va temir yo’l vokzallarida turistlar uchun bojxona rasm-rusumlarini xalqaro me’yorlarga mos soddalashtirilgan tartibi, shuningdek, tranzit turistlar uchun maxsus bojxona zonalari joriy qilish ko’zda tutildi. Ushbu shaharlarda yangi tashkil etiladigan turistlik tashkilotlar va korxonalar barpo etilgan paytdan boshlab, dastlabki foydani olgunga qadar o’tadigan davrda, ya’ni ro’yxatga olingan sanadan keyin uzog’i bilan uch yil mobaynida barcha turdagi soliqlardan ozod qilish imkoniyati yaratildi. Shuningdek, turizm sohasida qo’shma korxonalar barpo etuvchi xorijiy sarmoyadorlar, ilgari berilgan imtiyozlarga qo’shimcha ravishda, olib ketadigan foydadan 5 yil muddatga soliq to’lashdan ozod qilinishi bu boradagi imkoniyatlarni yanada kengaytirish uchun muhim ahamiyatga ega. 37

Hozirgi vaqtda O’zbekistonda turizm bozorida keskin raqobat vaziyati xukm surmoqda, shuning uchun iqtisodiy qonunlar, menejment, marketing bilimlarini o’rganmasdan turib, biznesdagi raqobat kurashida g’olib bo’lish mumkin emas. Aynan shu bilimlar turistik biznes mutaxassislariga zarur qarorlarni qabul qilishga, faoliyatini rejalashtirishga xatoliklarga yo’l qo’ymaslikka, korxonaning gullab- yashnashiga imkon yaratadi. Ko’pgina hududlar o’ziga xos qadimiy shaharlar, arxitektura, tarixiy madaniy yodgorliklarga boy hisoblanadi. Turistik infratuzilmalarning rivojlanishi ularning asl manzarasini buzmasligi kerak. Har bir tashkil etilayotgan yangi turistik markaz (ob’ekt) milliylik bilan uyg’unlashgan, qaytarilmas o’ziga xoslikka ega bo’lishi lozim. Albatta, tarixiy-madaniy, arxitektura va madaniy majmualarning milliy qadr-qiymati, tarixiy bahosini tiklash va muhofaza qilish orqaligina turistlar qiziqishini orttirish, bu orqali turizmni rivojlantirishga erishish mumkin. Diqqatga sazovor joylar to’g’risidagi ma’lumotlar yonida shu tillarda yozma yoki ovoz tasviridagi tushuntirishlar berilishi maqsadga muvofiq. Mehmonxonalar va sayyohlar uchun yo’nalish beruvchi axborot markazlarini shakllantirish turizm rivojida muhim ahamiyat kasb etadi. Samarqand shahrida turistik axborotlar markazini vujudga keltirish, mehmonxonalarni taklif qilish, diqqatga sazovor joylar xaqidagi materiallarni ko’rsatish va asosiy e’tiborga loyiq hududlarni reklama qilish muhim ahamiyatga egadir. Bunda qo’yidagi ishlarni jadallashtirish kerak deb hisoblaymiz :  axborot lavhalari, plakatlar, ko’rgazmalar va boshqa shu kabi vositalar yordamida turistlarni turistik resurslar haqidagi axborotlar bilan ta’minlash bo’yicha hududiy dasturlarni ishlab chiqish va amalga oshirish;  muzey ekspozistiyalarini kengaytirish va arxeologik qazilmalar amalga oshirilayotgan joylarda (eng qiziqarli punktlarda to’xtab o’tish bilan) piyoda sayr qilishni tashkil qilish ham turistlar uchun juda muhimdir. Milliy turistik mahsulotni rivojlantirish va samaradorligini oshirish uchun turizm infratuzilmasini shakllantirish va takomillashtirish-ga xususiy sektor mablag’lari bilan birga xalqaro investistiyalarni jalb qilish ham maqsadga 38

muvofiqdir. Bu, o’z navbatida, turizm industriyasini rivojlantirishning muhim omili hisoblanadi. Bunda:  turizmda xizmat ko’rsatishning darajasi to’g’risida fikrlarni o’rganish maqsadida turistlar o’rtasida tadqiqotlar o’tkazish;  milliy turistik mahsulotlar va turistik-ekskursiya xizmatlari bozorining hozirgi davrdagi va istiqboldagi holatini o’rganish va tahlil qilishda marketing usullaridan keng foydalanish;  milliy turistik mahsulotni rivojlantirish bo’yicha optimal boshqarishni tashkil qilish;  milliy turistik mahsulotni istiqbolda rivojlantirish strategiyasini ishlab chiqish kabi tadbirlarni amalga oshirish lozim. III -BOB. JIZZAX VILOYATINING TURISTIK-REKREATSIYA SALOHIYATIDAN FOYDALANISH ISTIQBOLLARI 39

3.1.Viloyatning rekreatsiya - ekoturistik resurslari va ulardan samarali foydalanish. Jizzax viloyatining tabiati o'ziga xos landshaftlarga ega bo'lib rekreatsiya faoliyati va ekologik turizmni rivojlantirishga katta imkoniyat tug'diradi. Viloyat geografik jihatdan Turkiston tog' tizmasining shimoliy yon bag'ri, tog' oldi tekistliklarini O'zbekiston respublikasining Qozoqiston respublikasi bilan bo'lgan chegaralarida joylashgan. Relefi tog', tog' oldi adir hududlari va dasht va shimolda qumli cho'l maydonlaridan iborat. Yer yuzasi rel ь efi tuzilishi jihatlaridan quyidagi ekoturistik rayonlarga bo'linishi mumkin: I. Turkiston tog' yonbag'rlaridagi archazor o'rmonlar ekoturistik rayoni. 1.1. Zomin milliy parki. 1.2. Zomin tog' o'rmon davlat qo'riqxonasi. 1.3. Zomin tog'lari ekologik landshaftlari. 1.4. Baxmal tog'lari landshaftlari. II. Molguzar tog' tizmalaridagi siyrak archazor o'rmonlari bog'liq tabiiy landshaftlar ekoturistik rayoni. III. Nurota tog' tumanlarining shimoliy-g'arbiy qismidagi tog' o'rmonlari, yon tokzorlar, tabiat landshaftlari bilan bog'liq ekoturistik rayon. 3.1. “Nurota” davlat qo'riqxonasi. 3.2. Forish tog'lari tabiat landshaftlari. 3.3. Qo'ytosh tog'laridan tosh haykallar va tog' qoytoshlaridagi qadimiy rasmlar. IV. Mirzacho'l botig'i va tekisliklar qisman shimoldagi qumli cho'l ekoturistik rayoni. V. Suv havzalari ekoturistik rayoni. 5.1. Sangzor daryosi suv havzasi 5.2. Zominsuv daryosi suv havzasi 5.3. Arnasoy ko'li havzasi 5.4. Aydarko'l havzasi 5.5. Jizzax suv ombori 5.6. Arnasoy davlat zakazniki (uchib kelib ketuvchi qushlarni muhofaza qiladi) 40

Keltirilgan ma'lumotlardan ma'lum bo'ladiki Jizzax viloyati hududlarida respublikamizning barcha tabiiy geografik mintaqalaridan o'ziga xos burchaklari yoki maydonlari bor. Viloyatdagi tabiat landshaftlar hozirgacha ekoturistik maqsadlarda o'rganilmagan, shuning uchun ham yuqorida keltirilgan ekoturistik rayonlar shartli bo'linish hisoblanadi. Endi biz xalqaro ekoturizm bozoridagi ekoturistik talablarni va ekoturistik mahsulotlar, ekoturistik xizmatlarga bo'lgan talablarni e'tiborga olsak viloyatdagi ekoturistik resurslar quyidagicha ta'riflanishi mumkin: I.Viloyatdagi davlat tabiat qo'riqxonalari va davlat tabiat buyurtmalari ekoturistik resurs sifatida. 1.1. “Zomin” milliy parki. 1.2. “Zomin” tog' o'rmon davlat qo'riqxonasi. 1.3. “Nurota” davlat qo'riqxonasi. 1.4. “Arnasoy” davlat tabiat qo'riqxonasi. Zomin tog' o'rmon davlat qo'riqxonasi. Qo'riqxona Turkiston tizma tog'lari g'arbiy qismining shimoliy yon bag'ri da, Kulsoy va Fypalaccoy havzalarini ishg'ol etgan. Janubiy Tojikiston bilan chegaradosh. Maydoni 15,5 mingga, shundan 11,2 mingga archa o'rmonzorlari. Dastlab 1926 yilda Guralas tog' archa qo'riqxonasi nomi bilan tashkil etilgan. Qo'riqxonada tog' o'rmonlarini va archa biologiyasini o'rganish, archazorlarni ko'paytirish, hayvon va o'simlik turlarini sakdab qolish ishlari olib boriladi. Relefining murakkabligi va turli iqlim-tuproq sharoitlariga ko'ra, qo'riqxonada 3 o'simlik mintaqasi (dasht, o'rmon, subal ь p) mavjud. Qo'riqxona hududi tipik tog'li o'lka bo'lib, dengiz sathidan 1760-3500m balandlikda (eng yukori nuqta - Turalas tog'i 3560,5 m balandlikda). Yillik o'rtacha yog'in mikdori 400 mm dan ortiq. Iqlimi keskin kontinental, maksimal harorat yozda 33°, kishda 35-38°. Qo'riqxona hududida archazorlarning kuyi qismida (1900-2700 m) Zarafshon archasi va qora archa, o'rta qismida (2100-2800 m) sovur archa, yuqori qismida (2100-3200 m) o'rik archa o'sa di. Bulardan eng ko'p uchraydigani so vur archadir. U qora archa va o'rik archa orasida ham o'saveradi. Qo'riqxonada 180, hatto 400 41

yoshga kirgan archalar bor. Archadan tashqari Tyan-shan chetani, Turkiston qayini; butalardan zirk, na'matak, uchkat, irgay, tobulgi o'sadi. Qo'riqxona xayvonot dunyosi xilma-xil. Qo'riqxonada Respublika Qizil kitobiga kiritilgan Turkiston silovsini, oqtirnoqli ayiq arhar, bars shuningdek, bo'ri, bursiq, tulki, jayra, to'ng'iz va boshqalar yashaydi. Qo'riqxona hudu dida o'simliklarning 720, turli qushlarning 130, sut emizuvchilarning 37 turi, sudralib yuruvchilardan, baliqning bir turi tavsiflangan. Parrandalardan pushti shak-shak., to'rtay, mikkiy, zarcha, zagizxon kaklik, bedana, boltatumshuq, govkaptar, g'urrak, turkiston ukkisi, boyqush. va boshqalar bor. Qo'riqxonada uning hayvonot va o'simliklar dunyosini o'rganish bo'yicha ilmiy va amaliy ahamiyatga ega bo'lgan tadqiqot ishlari olib boriladi. Zomin milliy parki. 3omin milliy - Zomin tog' o'rmon mintaqasida qishgi sport turlari markazi, sog'lomlashtirish sport majmuasi tarzida 1976 yilda tashkil etilgan. 1978 yilda «O'zbekiston xalq bog'i» nomi berilgan. Tarkibiga Zomin o'rmon xo'jaligining Zomin uchastkasi, O'rmon xo'jaligining Ko'lsoy tayanch punkti, Zomin tog'-o'rmon davlat qo'riqxonasi kirgan. Umumiy maydoni 24,1 ming ga (2002). Zomin milliy parki Zomin tumanida, asosan, Turkiston tog', qisman Molguzar tog'ning 1000-4030 m gacha bo'lgan balandliklarida joylashgan. Uning geomorfologik landshafti har xil bo'lib, tabiiy sharoitlari tog' balandlik poyaslariga bog'liq hududining geolo gik tuzilishida eng yuqori tabaqani har xil paleozoy (slanets, ohak, qum-toshlar) yotqiziqlari tashkil qiladi. Paleogen va neogen yotqizkilari ham keng rivojlangan. Ayniqsa kengligi 500 m va chuqurligi 450 m teng bo'lgan Cho'rtanga jarligidagi sharshara, Supa tekisligi turistik jihatdan katta e'tiborga ega. Bu bog' hududida asosan Sangzor va Zominsuv daryosi havzalari joylashgan. Umuman bog'ning gidrografik tarmoqlari unchalik qalin emas. Xalk bog'ning umumiy iqlimi kontinental va qurg'okchil. Bog' hududida Sangzor -1307 m, Ko'lsoy - 2100 m, Guralash - 2260 m va Shahriston - 3200 m meteorologik styalari joylashgan. Tog' oldi yerlarida yillik yog'in miqdori 353 mm, baland tog'larda 348 42

mm, o'rta tog'larda esa 405 mm ga teng, ularning 50-60 bahor fasliga to'g'ri keladi. Havoning yillik o'rtacha nisbiy namligi 30-35% tashkil qiladi, o'rtacha yillik Harorat ko'rsatkichi 21.7° - 26,3° ga teng. Ko'lsoy Shoxiston punktlarida iyun ь oyining o'rtacha harorati 21,9°- 9,9° ga teng. Bog'da tuk, kulrang, och jigarrang, archa o'rmonzor tuproqlari, yuqori tog' yaytov. utloqi-botqoqi, o'tloqi tuproqlar turlari uchraydi. O'simliklar dunyosi dasht, archa o'rmonzorlari, tog' kserofitlari va subal ь t poyaslaridan iborat. Archazorlar bog' maydonining 55% tashkil qilib, 2000-3000 m balandliklarda joylashgan. Bu yerda archaning zarafshon (qora archa), sovur archa va turkiston archalari turlari tarqalgan. Bog' mintaqalarida 400 yoshli va undan katta archalarni uchratish mumkin. Ayniqsa bog' hududida dorivor o'simliklarning 30 dan ortik, turi, lolalarning ko'pligi, mevali butalarning keng tarqalishi e'tiborga sazovor. Umumiy o'simliklar turlari soni 100 dan ortiq bog'da daraxtlarning 8, butalarning 15 va o't - o'lanlarning 220 dan ko'proq turlari uchraydi. 3.2.Viloyatning iqtisodiy o’sishida ekologik-rekreatsion resurslarning ahamiyati 43

Hayvonot dunyosi bog'ning landshaftiga qarab moslashgan, ammo ularning tarqalishida alohida chegara yo'q, Pastki tog' landshaftlarida (400-2000 m) tulki, quyon, cho'l bo'risi, bursik, o'rta tog' land shaftlarida oq tirnoqli ayik, yovvoyi to'ng'iz, tulki, quyon, bo'ri, baland bog'- rog'larda ayik, to'ng'iz, o'rta osiyo tog' echkisi, Severtsev ko'yi, oq, suvsar, silovsin; uy sichqoni, o'rmon sichqoni, archazor sichqoni, olmaxon; qushlardan chug'urchuq, burgut, mayna, sava ko'k karg'a, zag'izg'on, sariq, chumchuq, bul-bul, chug'urchuk, burgut, ular, kirg'iy, o'kki, sava, loyxo'rak, kabo'tar bor. Zominsuv va Sangzor irmoqlari bo'lgan soylarda marinka va shoh, baliqlar suv; ilonlardan sarik, ilon, suv iloni, chipor ilon, qalqon tumshuq, ilon, turkiston atamasi va suv baqalari uchraydi. Nurota davlat qo'riqxonasi. Jizzax viloyatining g'arbiy qismi (Forish tumani)da, Nurota tog'ining shimoliy yon bag'rida joylashgan qo'riqxona. 1975 yilda tashkil etilgan. Maydoni 17752 ga, shu jumladan, o'rmonlar bilan qoplangan tog'ining2599 ga (2001), dengiz sathidan 530-2100 m balandlikda. Asosiy vazifasi shu hududning o'simlik va hayvonot olamini muhofaza qilish, Xalqaro va O'zbekiston Qizil kitobiga kiritilgan arxarnnng Osiyo kuyi turiga mansub Severtsev kuyi (Qizilqum kuyi) populyatsiyasini hamda yong'okning tabiiy xilma- xilligini saq,lashdan iborat. Qo'riqxonada o'simliklarning 629 tadan, qushlarning 195 tadan, hayvonlarning 60 tadan ortik, turi bor. Ularning ko'pchiligi endemik (lola turlari, anzur piyozi). Yong'oq daraxtlari bilan birga yovvoyi olma, qayrag'ochlar o'sadi. Butalar qoplami, asosan, Turkiston do'lanasi, qizil, uchkat, zirk, irgay, yovvoyi toklardan iborat. Qo'riqxona hududi tabiat manzaralariga, arxeologik topilmalarga boyligi bilan ham ajralib turadi: qoyatosh (tog' kuyini ovlash) suratlari, Majrum- soydagi tanasi yo'g'onligi 8,5 m keladigan sharq biotasi daraxti (yoshi taxminan. 1000 yildan ortiq) kabi yodgorliklari bor. Arxarlar soni 500 dan ko'proq. II. Betakror tog' archazor o'rmonlari tabiati ekoturistik resurslar sifatida. 2.1.Turkiston tizmali tog'lari shimoliy yon bag'ridagi archazor o'omonlari. 2.2.Molguzar tog' tumanlaridagi siyrak archazor o'rmonlari bilan bog'liq tabiat landshaftlari. 44

2.3.Nurota tog' tizmalaridagi archazor, yon tokzor o'rmonlari 2.4.“Zomin” tog'laridagi archazor o'rmonlari 2.5.“Baxmal” tog'lari archazor o'rmonlari 2.6.“Forish” tog'lari tabiat landshaftlari 2.7.“Quytosh” tog'laridagi tosh haykallar va qoyatoshdagi qadimiy rasmlar. 2.8. Mirzachul va qumli cho'l tabiat landshaftlari III. Suv havzalari ekoturistik resurslar sifatida. 3.1. Sangzor daryosi suv havzasi. 3.2. Zominsuv daryosi suv havzasi. 3.3. Jizzax suv ombori. 3.4. Arnasoy ko'li havzasi. 3.5. Aydarko'l suv havzasi. Zominsuv - Zomin tumanidagi soy. Yuqori oqimida Yettikechuv, Duoba qishlog'i yaqinida Sanganaksoy, Zomin shaharchasi yaqinida 3ominsuv deb ataladi. Turkiston tizma tog'ining qariyb 2500 m balandlikdagi shimoliy g'arbiy yon bag'irlaridan boshlanuvchi O'riklisoy, Galdiravut, Yettikechuv va boshqa soylarning qo'shilishidan hosil bo'ladi. 3ominsuv Sirdaryo Xovos-Jizzax temir yo'lga yetmasdan Qo'shtamgali qishlog'idan 3,5 km janubiy sharqda tugaydi. 58 km, havzasining maydoni. 704 km2. qo'prok, qor, yomg'ir va buloq, suvlaridan to'yinadi. O'rtacha yillik suv sarfi 1,83 m3/sek. (Duoba qishlog'i yaqinida), eng katta suv sar fi 16,8 m3/sek (1969. 28. 05). To'linsuv davri (aprel-avgust) da yillik sarfining 60-65% oqib o'tadi. Eng sersuv oy-iyunda o'rtacha suv sarfi 4,56 m3/sek ga teng. Zominsuvdan Zomin shaharchasi, Duoba, Yettikechuv, Qushchi va boshqa qishloqlar suv ichadi, ekin maydonlari sug'oriladi. Jizzax suv ombori - Jizzax shahridan 9 km janubiy-sharqda, Yoyilmasoy jarligida joylashgan. 1963-68 yillarda qurilgan. Maydoni 12,7 km2, chuqurligi 26 m, suv hajmi 87,5 mln. m3, keng joyi 5,1 km, uzunligi 3,3 km. Suv omboriga 25 m3/sek suv keltiradigan (uzunligi 9 km) va suv omboridan 10 m3/sek suv chiqaradigan (uzunligi 15 km) kanal qurilgan. Jizzax suv omboriga Sangzor 45

daryosining suvi to'planadi. Suv ombori Jizzax tumanidagi 15 ming ga.dan ortgan yerni suv bilan ta'minlaydi. XULOSA 46

Mamlakatimizda turizm rivojlanishi jamiyatning yangilanish davriga to’g’ri kelib, u asta-sekinlik bilan sodir bo’layotgan o’zgarishlar jarayonini hisobga olgan holda, uning sifatini yanada yaxshilashga qaratilgan. O’zbekiston sharoitida turizmni hozirgi zamon talablariga javob bera oladigan darajada rivojlantirish uchun etarlicha turistik-rekreastion resurs imkoniyatlari mavjuddir. O’zbekistonda turistik resurslarning turizm rivojidagi o’rni nazariy jihatdan ochib berildi va uning takomillashgan ta’rifi ishlab chiqildi. Qayd qilingan olimlarning qarashlarini nazariy jihatdan tahlil qilib, turistik resurslarga qo’yidagicha ta’rif berdik: Turistik resurslar deyilganda, insonlarning ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan, turizm faoliyatini tashkil etishga asos bo’luvchi ob’ektlar tushuniladi. Tadqiqot davomida turistik-rekreatsiya resurslaridan samarali foydalanish yangi ish o’rinlarini yaratishda, mahalliy iqtisodiyotning rivojlanishida, aholining yashash darajasining yaxshilanishida, xalqimizning qadimiy an’analari, udumlarining yanada rivojlanishida, iqtisodiyotda ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarga talabning oshishida, tarixiy-madaniy yodgorliklarni asrab- avaylashda, ularni muhofaza qilishda ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Mamlakatimizda iqtisodiyotning muhim tarmog’i sifatida turizmni shakllantirish uchun qilinadigan harajatlar kelajakda, albatta, o’z samarasini beradi. Ammo bugungi kunda turistik-rekreatsiya resurslarini aniqlash, ulardan samarali foydalanish, turistik infratuzilmani shakllantirish va turistik marshrutlarni kengaytirish, turistik xizmatlar sifatini oshirish kabi ko’plab muammolarni hal etishimiz kerak. Mintaqalardagi tarixiy joylar, ajoyib tabiat hududlari kabi turistik- rekreatsiya resurslariga alohida e’tibor qaratilmasa, ular turistik jozibadorligini yo’qotishi mumkinligini inobatga olib, birinchidan, bu hududlarni tarixiy-madaniy meros yoki rekreastion resurs sifatida maxsus muhofaza ostiga olinishi (maxsus ruyxatga olinishi, ekologik, arxitektura jihatdan nazorat ostiga olinib muhofaza etish) lozimligini va ikkinchidan, bu hududlardan foydalanish va muhofaza etishning iqtisodiy sharoitini yaratish kerakligini ta’kidlaymiz. Bunda davlatning 47

iqtisodiy-siyosiy ko’magi, rag’batlantiruvchi soliq siyosati, moliyalashtirish dasturi kabi ishlarni amalga oshirish lozim. 48

ANNOTATION OF THE BACHELOR'S GRADUATION QUALIFICATION THESIS OF THE STUDENT OF 3-1TUR-13 GROUP STUDENT SIROJOV OXUNJON Topic: "To devolope national economics with using touristic recreation of potential resources" With a wide range of services, play an important role in improving the lives of the people. This sector has a significant place in the economy of the country. As a result, in recent years, paying a great attention to the development of the services sector. This is a promising new type of service in the market services, in particular, lead to the formation of tourism services. The formation of market relations in the sphere of economic relations has a specific role. Because the subject of this sector of the market as a stage of rapid development. Which is part of its place in the tourism industry. Tourism, despite being a relatively new sector in the economy of the country is strengthening its position. This is one of the promising areas in the future. Uzbek President Islam Karimov of the Republic of Uzbekistan in the year 2015 and 2014, meeting of the Cabinet of Ministers dedicated to the socio- economic development priorities speech - rapid growth of the services sector in the country in 2014 with the development of its share of the gross domestic product amounted to 37 percent instead of 50.5 percent in 2000, 'he said. Thus, the share of services in gross domestic product amid the year-to-year, including an important role in the development of tourist services. Tourism in the state, the prospects for its development of the tourist attraction in this sector depends on the efficient use of resources. How rich variety of tourist and recreational resources of the country, the tourism development much easier. Tourist and recreational resources of the importance of tourism and its socio- economic context. Tourism is not only economic, but also an important social areas. As a result, not only economic but also social efficiency in this area requires 49

consideration of the issue. Because of tourism, together with the cost-effectiveness of the moral, spiritual and intellectual importance is very large. As a result, the state paid special attention to this sector, given certain privileges. This is an important factor for the development of tourism opportunities. The aim of the work of tourist-rekrastiya aimed to reveal the characteristics of the ecological and economic use of resources and to develop proposals and recommendations. The object of the work in the tourism tourist and recreational resources that are available. Scientific, tourist and recreational resources of the importance of the case in order to investigate the theoretical solutions to the problems associated with the use of the scientific basis could be determined. Final qualifying works, two chapters, conclusion, annotation, foydanilgan literature and a list of applications. Its level of coverage on the basis of the priority themes in the formulated goals and objectives of the study were revealed interesting information on the subject. The first chapter "tourist - recreational use of the resources of the theoretical issues, known as" the importance of the tourist recreational resources for the development of tourism, tourist and recreational resources of the nature and classification of tourist - recreational use of resources to ensure the safety of tourists is described in detail. The second chapter in the development of the national economy as a tourist recreational resources devoted to tourism - the economic characteristics of the recreational use of resources, tourism - ecological characteristics of the recreational use of resources reflected in the use of recreational resources, infrastructure, tourism development. In conclusion, the use of recreational resources, tourism, environmental, economic and tavsiyalarlar formed an opinion about. 50

Qualification practical importance of the tourist and recreational resources of the region and to develop practical recommendations on the use of tourist and recreational resources in the perspective of the tourist routes in order to effectively use software can be evaluated based on. It is important to note that the assessment of the current state of the tourism, the level of development of tourism infrastructure in Uzbekistan does not fully meet the needs of foreign tourists. If adequately developed infrastructure and increase foreign exchange inflow in accordance with the flow of tourists is not possible. In addition, proceeding from the state, along with the development of tourism infrastructure also directly affects the formation of the image of the country. Equitable distribution of tourism infrastructure on the territory of Uzbekistan. 40% of the country's tourism potential of the province and the city of Tashkent, part of the fund. The potential large-scale infrastructure in four regions (Tashkent, Samarkand, Bukhara and Khorezm) and the city of Tashkent. Ensure the effective use of existing tourism resources for the development of tourism, along with any required level of development of tourism infrastructure in the region is important. When tourism infrastructure - offering tourists, tourist and recreational use of the resources of the system, including engineering and kommunikastiya networks, roads, tourism and other service enterprises and the creation of tourism enterprises as possible to ensure that that is the set of objects . The roads and railways, road, air, sea and river traffic control systems, heating, electricity and telephone services and others. Today, the Republic of Uzbekistan "On Tourism" and the draft law on the state program of development of tourism in Uzbekistan in 2006-2010 years a number of normative documents state program for the development of tourist infrastructure is a powerful image 'lib. Concise words, the legal framework has been created to solve this problem. More than 20 tourist destinations in the country continues to attract foreign tourists. Dating these areas, mainly developed by the UNESCO cultural program has been prepared on the basis of one of the Central Asian Coordination Centre. 51

All the infrastructure facilities for the development of tourism infrastructure to the level of international standards, the need to raise the level to satisfy the demand of tourists. For this purpose, the components of the tourism infrastructure: hotel, transportation, food, entertainment, medical services and other entertainment will be the creation of a high level. Resorts efficient use of transportation resources, the role and contribution of the structure. The development of tourism in Uzbekistan, Uzbekistan Airways also contribute to a significant share of the national airline. At present, there are 12 at the disposal of the national airline, the airport, and six of them - Tashkent, Samarkand, Bukhara, Urgench, Termez airport international status. Added to this level today Navoiy airport. The development of tourism in Uzbekistan railway company Uzbekistan Temir Yollari state akstiyadorlik his contribution. This organization was founded on November 7, 1994, the 4,000-kilometer-long railway traffic through the territory of Uzbekistan. By the organization of the Tashkent-Samarkand, Tashkent and Bukhara, Tashkent and comfortable high-speed train between the cities to participate in the organization, creating greater convenience for tourists. Samarkand, Surkhandarya region by improving the railway system, which will also facilitate the movement of tourists. As well as the main international network of independent Uzbekistan TRACECA project on the basis of Tashkent and Ferghana Valley, Uzbekistan railway construction, leaving out the neighboring countries through the international tourist flow, which can have. The use of tourism resources, improving the effectiveness plays a key role in the development of hotel services. The hotel management to address the issues of quality of services plays a major role in the classification level of comfort of the hotel. In addition, employees and their training: education, skills, age, health, knowledge of foreign languages, are apparently a number of requirements. At present, many hotels are being built in the country. In particular, the number of private tourist hotels filmmakers, including one in the city of Samarkand is now more than 50 are built in traditional style and modern hotels. 10 was built in 2013 52

in traditional style and modern hotel was launched, the hotel has a capacity of 320 seats. This situation continued in the years 2012-2014. The main purpose here to ensure quality of service. Feeding of the infrastructure or individual restaurants, bars, cafes, serving not only the local population but also for tourists. In some sectors despite the high level of mastery of the methods of feeding, some of the conditions do not meet the requirements. They lower-quality level of service. A controlled feeding sanitation facilities, food service providers and the introduction of various forms of work, we can achieve even greater success. At present, the role of the banking and financial services organizations in the development of tourism. Tourism and recreation wants to use a variety of different types of financial service products. So you want to buy something on their plans. At the same time, they show every day to spend large amount of money. Therefore, the improvement of this type of service allows tourists uncomfortable. This area offers great opportunities that need improvement. Tourist information service is essential for the efficient use of resources. Leading tourism and travel at the same time preparing for a trip to that country or region where laws and rules, customs, hospitality as well as additional information on the spot maps, traffic does not need the scheme of the trunk is located. Information about the adventures of travelers and tourists will be published in the form of popular and specialized publications, and it encourages tourists to travel. Tourism potential tourists to publish information in the form of colorful distributed free of charge should be paid. At the same time tourists and tourism services to the information published in CD ROM discs to great effect. Tourism is impossible to imagine a modern computer service infrastructure. Quick information and conversations, news, awareness of the importance of tourism is the key. Currently, tourists Internet, fax and other tools through the use of modern technology will have an idea about the tourism resources of other countries. Modern electronic media, including tourist services, tourist information centers on the Internet has millions of sites to choose sectors of the travel and 53

tourist agencies, and even the journey of tour tickets can be set in advance payments for services . The use of a wide range of tourism information service implies that the organizers should improve further. In recent years, many kilinmokda to suit the requirements of modern tourism infrastructure in the country. In particular, the President of the Republic of Uzbekistan dated June 2, 1995 restoration of the Great Silk Road exacerbate the participation of the Republic of Uzbekistan and the development of international tourism in the country's decree on measures to further develop this work was an important program. For example, in the Great Silk Road, Samarkand, Bukhara, Khiva and Tashkent cities for tourists in airports and railway stations rituals accordance with international standards, simplified customs procedures, as well as the introduction of special zones for tourists in transit to display When readers. This new urban tourism organizations and businesses to be built up first profit in the period until the date that is later than three years after the date of registration will be exempt from all taxes. As well as the establishment of joint ventures in the tourism sector to foreign investors, in addition to the previously granted privileges are exempt from paying profit tax for a period of 5 years will be important opportunities for further expansion in this area. At present, tourism in Uzbekistan sentenced to a sharp competitive situation in the market vying for economic, law, management, marketing, business competition without acquiring the knowledge can not be won. These specialists in the tourism business knowledge to take the necessary decisions to avoid mistakes in planning activities allows the enterprise to prosper. Many of the specific regions of the ancient city, is rich in historical and cultural monuments of architecture. The development of tourist infrastructure they need to break the original picture. Each created a new tourist center (object) must be returned in tune with the national identity. Indeed, historical, cultural, historical, architectural and cultural value of national dignity by restoring and protecting the value of this tourism development can be achieved through raising the interest of tourists. 54

With information on the sights of these languages should be written or audio visual explanations. Directions to hotels and tourist information centers will play an important role in shaping the development of tourism. Creating a tourist information center in the city of Samarkand, the hotel offers, sights and basic materials about the advertising has an important role in the project area are taken into account. At the same time believe that we need to accelerate the work of the following: • News stories, posters, exhibitions and other similar means to provide tourists with information about the tourist resources in the development and implementation of regional programs; • ekspozistiyalarini expansion of the museum and the archaeological excavations carried out in the area (with the most interesting stopover points) is very important to make up for the tourists hiking. The development of the national tourist product and improvement of tourism infrastructure and to improve the efficiency of funds together with the private sector to attract international investistiyalarni expedient. This, in turn, is an important factor in the development of the tourism industry. At the same time: • tourists to learn about the level of tourism service providers to carry out research; • national tourist products and tourist-excursion services to the market study and analysis of the current and future state of the period of marketing methods; • the creation of the national tourist product for the development of optimal management; • develop a national strategy for the development of the tourist product in the future such measures should be implemented. 55

ADABIYOTLA R RO’YXATI 1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutstiyasi. T.: O’zbekiston, 1992.- 46 b. 2. O’zbekiston Respublikasining “Turizm to’g’risida”gi qonuni. // Xalq so’zi, 1999 yil 14 sentyabr. 3. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Buyuk ipak yo’lini qayta tiklashda O’zbekiston Respublikasining ishtirokini avj oldirish va respublikada xalqaro turizmni rivojlantirish borasidagi chora-tadbirlar to’g’risida”gi Farmoni. // Xalq so’zi, 1995 y. 3 iyun. 4. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining O’zbekistonda turizm sohasi uchun malakali kadrlar tayyorlash to’g’rsida”gi Farmoni. // Xalq so’zi, 1999 y. 1 oktyabr. 5. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «O’zbekiston Respublikasida 2006- 2010 yillarda xizmat ko’rsatish va servis sohasini rivojlantirishni jadallashtirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi Qarori. // Xalq so’zi, 2006 yil 18 aprel. 6. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “O’zbekiston Respublikasida xalqaro turizmning zamonaviy infratuzilmasini barpo qilish chora-tadbirlari to’g’risida”gi Qarori. // Xalq so’zi, 1995 y. 4 iyun. 7. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “O’zbekistonda turizm sohasi uchun kadrlar tayyorlash tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi Qarori. // Xalq so’zi, 1995 y. 4 iyul. 8. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “O’zbekiston Respublikasida mehmonxona biznesi va xalqaro turizmni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi Qarori. // Xalq so’zi, 2002 y. 3 sentyabr. 9. «O’zbekistonda ekologik turizmni rivojlantirish Konstepstiyasi» // Ekologiya xabarnomasi. – Toshkent, 2007. - № 6. 10. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – engilmas kuch. – T.: “O’zbekiston”, 2008. – 176 b. 11. Karimov I.A. Asosiy vazifamiz – Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir/I.A.Karimov. – T.: “O’zbekiston”, 2010. – 80 b. 56

12. Karimov I.A. O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. – T.: “O’zbekiston” NMIU, 2011 -113b. 13. Александрова Ю.А. Международный туризм. Учебник для ВУЗов. – М.: Аспект пресс, 20 1 1.- 464 с. 14. Alieva M.T.,Umarjonov A. Turistik mamlakatlar iqtisodiyoti. – T.:Moliya. 2012. - 339 b. 15. Биржаков М.Б. Введение в туризм. - М-СПб.: Невский фонд, 20 11 .- 387 с. 16. Боголюбов В.С., Орловская В.П. Экономика туризма. - М.: Финансы и статистика, 20 15 . – 151 с. 17. Быстров С.А., Воронцова М.Г. Туризм: макроэкономика и микроэкономика. – СПб.: «Издательский дом Герда», 20 12 . – 464 с. 18. Ib a dullaev N.E. O’zbekistonning turistik resurslari. Ma’ruzalar kursi. – Samarqand, SamISI, 2012. - 114 b. 19. Квартальнов В.А. Туризм: учебник.-2- изд., перераб. – М: Финансы и статистика, 20 15 .-336 с. 20. Квартальнов В.А., Теория и практика туризма. Учебник. – М:.Финансы и статистика, 20 14 . – 672 с. 21. Komilova F.Q. Xalqaro turizm bozori. O’quv qo’llanma. - T.: TDIU, 20 12 22. Mamatqulov X.M. Xalqaro turizm. Ma’ruzalar matni. – Samarqand, 20 12 . - 345 b. 23. Mamatqulov X.M. Turizm va servisga oid izohli lug’ati. SamISI. 201 2 . - 362 b. 24. Mamatqulov X.M., Bektemirov A.B., Tuxliyev I.S., Norchayev A.N. Xalqaro turizm. Darslik. – T.: O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati, 20 13 . - 192 b. 25. Mualliflar jamoasi: Pardaev M.Q. va boshqalar. Xizmat ko’rsatish, servis va turizm sohalarini rivojlantirish: muammolar va ularning echimi. – T.: «IQTISOD-MOLIYA», 2012. – 259 b. 26. Pardaev M.Q., Atabaev R. Turistik resurslarni tahlil qilish va baholash. – Samarqand, Sam ISI — 2013. – 137 b. 57

27. Pardaev M.Q., Atabaev R. Turizm asoslari. – Samarqand, Sam ISI — 2013. - 78 b. 28. Pardaev M.Q., Atabaev R., Pardaev M.R. Turizm sohasini rivojlantirish imkoniyatlari. – T.: Fan va texnologiya, 2013.- 32 b. 29. Soliev A.S., Usmonov M.R. Turizm geografiyasi. – Samarqand, SamDU, – 20 14 . -131 b. 30. Tashmuratov T., Saidov A., Umarqulov E. Turizm iqtisodi. –T: TMI, 20 1 0.- 200 b. 31. Tashmurodov T. Xalqaro turizm. - T.: Turon – Iqbol, 2007 y.- 320 b. 32. Тураев Б.Х. Теоретико – методологические основы развития туризма. - Т.: изд. «Фан», 20 12 . – 166 с. 33. Tuxliev I.S. va boshqalar. Turizm asoslari: Uslubiy qo’llanma – S amarqand, SamISI, 20 14 - 247 b. 34. Tuxliev I.S., Hayitboev R., Ibodullaev N.E., Amriddinova R. Turizm asoslari: O’quv qo’llanma – Samarqand, SamISI, 201 4 - 247 b. 35. Тухлиев Н.Т., Таксанов А. Национальная экономическая модель Узбекистана. - Т.: Ўқитувчи, 20 10 . -368 б. 36. Тухлиев Н.Т., Таксанов А. Экономика большого туризма. –Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси”, 20 1 1.-208 с. 37. Тухлиев Н.Т., Абдуллаева Т. Экологический туризм: сущность, тенденции и стратегия развития. - Т.: ГНИ «O’zekiston milliy ensiklopediyasi», 20 11 .- 416 с. 38. Тухлиев Н.Т., Абдуллаева Т. Национальние модели развития туризма. - Т.: ГНИ « O ’ zekiston milliy ensiklopediyasi », 20 11 . - 423с. 39. Тухлиев Н.Т., Абдуллаева Т. Менежмент и организация бизнеса в туризме Узбекистана. - Т.: ГНИ « O ’ zekiston milliy ensiklopediyasi », 2006. – 368 с. 40. Тухлиев Н.Т., Абдуллаева .Т. «Формальности в системе туризма Республики Узбекистан» - Т.: «O’z b ekiston milliy ensiklopediyasi», 20 12 . – 368 с. 58

41. Fayziev E.S. Servis sohasining iqtisodiyotdagi o’rni. Risola. - T.: «Fan va texnologiya», 2012. – 16 b. 42. Хошимов М.А. Религиозные памятники Центральной Азии. - Алматы. САГА, 20 13 . -237 с. 43. Чудновский А.Д. Управление индустрией туризма России в современных условиях: учеб. пособ. – М.: КНОРУС, 20 12 . – 416 с. 44. Eshtaev A.A., Norchaev A.N., Ro’ziev S.S. O’zbekiston Respublikasida turizm xizmati va servis sohasini rivojlantirish yo’llari. – T.: TDIU, 20 14 . – 38 b. 45. Qudratov G’.X., Tuxliev I.S. Turizm iqtisodiyoti. – Samarqand, SamISI., 20 13 . -71 b. 46. Qudratov G’.X., Pardaev M.Q., Abdukarimov B.A. Servis rivoji – aholining bandligini ta’minlash va farovonligini oshirish omili. – T.: Fan va texnologiya, 20 13 . – 20 b. 47. Hayitboev R., Amriddinova R. Turizmning maxsus turlari. Uslubiy qo’llanma. – Samarqand. SamISI, 20 15 . – 47 b. 48. Hayitboev R., Sattarov A. Turizm marshrutlarini ishlab chiqish texnologiyasi. Ma’ruzalar matni. – Samarqand, SamISI, 20 15 . – 87 b. 49. www.world-tourism.org 50. www.wetpaint.com 51. www.jamiyatgzt.uz 52. www.uzbekistonovozi.uz 53. www.uza.uz 54. www.vatandosh.uz 55. www.narod.ru 56. www.infoman.uz 57. www.Uzreports.uz 58. www.Uzbektourism.uz 59. www.library.uz 60. www.tour.uz 59

Похожие

Region iqtisodiyotini rivojlantirishda turistik resurslardan samarali foydalanish

Buxoro viloyatida mavjud resurslardan samarali foydalanishning oqilona yo’llari

Hududlarda ichki turizmni rivojlantirishning o’ziga xos xususiyatlari

O’zbekistonda milliy turizm sohasida bundanda yuqori cho’qqilarga erishishi va iqtisodiy o’sishini ta’minlash

O'zbekistonda mintaqaviy turizmni rivojlantirishning ijtimoiy-iqtisodiy jihatlarini, uni takomollashtirish yo’llar