Фуқаролар учун бюджет лойиҳасини тайёрлаш - Экономика - Дипломные работы

Фуқаролар учун бюджет лойиҳасини тайёрлаш

Загружено в:

11.11.2022

Скачано:

0

Размер:

1182.5 KB

АННОТАЦИЯ Мазкур диссертация иши бугунги кунда “Фуқаролар учун бюджет”ни яратиш ва кенг омма эътиборига тақдим этишда аҳоли фикрини ўрганиш муҳим аҳамият касб этади. Бюджет лойиҳаси тўғрисидаги ахборот фуқаролар учун фойдали бўлиши кўрсатилган. Ўзбекистоннинг ҳар бир фуқароси давлат бюджети маблағларини шакллантириш ва улардан фойдаланишда иштирок этади. “Фуқаролар учун бюджет”ни шакллантиришда – солиқ тўловчи сифатида, фойдаланишда эса –давлат томонидан тақдим этиладиган хизмат ва имтиёзлар истеъмолчиси сифатида қатнашади. Айнан шу сабабли фуқаролар Давлат бюджетининг даромадлар қисмининг қандай шакллантирилиши ва улардан қайси мақсадларда фойдаланиш режалаштирилаётгани тўғрисида билишга ҳақлидирлар. Бюджет тўғрисидаги маълумотлар фуқароларга ҳукумат томонидан режалаштирилаётган тадбирларни солиқ тўловчи ёки давлат хизматларидан фойдаланувчи сифатида инобатга олиш имкониятини беради. Мазкур диссертацияда “Фуқаролар учун бюджет”ини ишлаб чиқишдаги муҳим жиҳатлар ўрганилиб, тегишли таклифлар берилган. Калит сўзлар: Фуқаролар учун бюджет, давлат бюджети, маҳаллий бюджет, даромадлар, харажатлар, очиқ бюджет, мақсадли гуруҳлар. 1

ABSTRACT This dissertation is critical to the study of the population's opinion in the creation and public disclosure of the "Budget for Citizens". Information about the budget project will be useful for citizens. Every citizen of Uzbekistan participates in formation and use of state budget funds. Participates as a taxpayer for the "budget for citizens" and in the case of use as a consumer of services and benefits provided by the state. That is why citizens have the right to know how to form part of the revenue of the State Budget and for what purposes they are intended to be used. Budget information allows citizens to consider government-run activities as taxpayer or public services. In this dissertation, important aspects of the development of the "Budget for citizens" were studied and relevant proposals were made. Keywords : Budget for the citizens, state budget, local budget, revenues, expenditures, open budget, target groups. 2

1. Магистрлик диссертациясида келтириб ўтилган жадваллар рўйхати 1-жадвал Мақсадли гуруҳлар ва ахборотдан фойдаланиш манбалари тўғрисида.................................................................................. 28 3

2. Магистрлик диссертациясида келтириб ўтилган расмлар рўйхати 1-расм Респондентларнинг фаолияти соҳаси ............................................... 31 2-расм Фуқароларни бюджет тўғрисидаги маълумотларга қизиқиши...... 32 3-расм Бюджет даромадлари ижроси тўғрисида фуқаролани қизиқтирган маълумотлар................................................................. 33 4-расм Бюджет ҳаражатлари тўғрисида фуқаролани қизиқтирган маълумотлар....................................................................................... 3 4 5 -расм Бюджет даромадлари ва харажатлари ижроси тўғрисида маълумотарни қандай тартибда тақдим этилиши бўйича фикрлари ..................................................................................... 35 6 -расм Ўрта муддатли бюджет мўлжалларини ва йиллик бюджетни тузиш....................................................................... .................... ....... 4 2 7 -расм Ўрта муддатли макроиқтисодий кўрсаткичлари …...... ....................................................................... ... . 4 4 8 -расм 2019-2021 йилларга мўлжалланган макроиқтисодий кўрсаткичлар прогнози……………………..… 4 5 9 -расм Давлат бюджети даромадлари тузилмаси............. ............... ................................................................ 4 6 10 -расм Давлат бюджетига ресурс солиқлари тушумининг ўсиши.............................................................................. .................... 4 8 11 -расм 2019 йил давлат бюджети харажатлари тузилмаси....................... ............. ..................................................... . .. 4 8 4

КЕЛТИРИЛГАН ҚИСҚАРТМАЛАР IBP Халқаро бюджет ҳамкорлик ташкилоти (International Budget Partnership) ХВЖ (IMF) Халқаро валюта жамғармаси ( International Monetary Fund ) ЯИМ ( GDP ) Ялпи ички маҳсулот ( Gross Domestic Products ) 5

МУНДАРИЖА I БОБ. КИРИШ................................................................................................ 8 1.1. Диссертация мавзусининг асосланиши ва унинг долзарблиги....... 8 1.2. Тадқиқотнинг мақсади ва вазифалари............................................... 1 0 1.3. Тадқиқотнинг асосий муаммолари ва саволлари.............................. 1 1 1.4. Тадқиқот объекти ва предмети........................................................... 1 2 1.5. Тадқиқот натижаларининг илмий-назарий ва амалий аҳамияти.... 1 2 1.6. Диссертация таркибининг қисқача тавсифи...................................... 13 II БОБ. АДАБИЁТЛАР ШАРҲИ................................................................... 1 4 Кириш............................................................................................. 1 4 2.1. Назарий адабиётлар шарҳи........................................................... 1 5 2.2. Эмперик адабиётлар шарҳи.......................................................... 23 III БОБ. ТАДҚИҚОТ МЕТОДОЛОГИЯСИ................................................. 25 3.1. Маълумотлар манбалари .. ................................................................... 25 3.2. Тадқиқот дизайни................................................................................. 25 3.3. Тадқиқотда қўлланилган услублар ..................................................... 26 3.4. Тадқиқотни ўтказиш учун зарур шароитлар..................................... 26 3.5. Тадқиқот жараёнида кутилаётган муаммолар ва уларнинг ечими. 26 3.6. Тадқиқотдан кутилаётган илмий ва амалий натижалар................... 27 I V БОБ. ТАҲЛИЛ ВА НАТИЖАЛАР............................................................ 28 4 .1. Фуқаролар ўртасида “Фуқаролар учун бюджет” лойиҳаси тушунчаси буйича ўтказилган тадқиқот натижалари таҳлили.................................................................................................. 28 4 .2. Ҳудудларда фуқаролар учун бюджет лойиҳасини тайёрлашнинг ривожланган мамлакатлар тажрибаси ва уни Ўзбекистонда қўллаш масаласи бўйича фикрлар...................................................... 36 V БОБ. ХУЛОСА ВА ТАКЛИФЛАР............................................................ 52 5.1. Тадқиқотнинг асосий илмий ва амалий янгилиги ва натижалари. . 52 5.2. Тадқиқот натижасида келтирилган асосий тавсия ва таклифлар. ... 52 5.3. Келгуси тадқиқотчилар учун таклифлар ........................................... 53 Фойдаланилган адабиётлар рўйхати................................ . ................. 5 4 6

I. КИРИШ 1.1 Диссертация мавзусининг асосланиши ва унинг долзарблиги Ҳаммамизга маълумки, Давлат бюджети–давлат пул маблағларининг марказлаштирилган жамғармаси бўлиб, унда даромадлар манбалари ва улардан тушумлар миқдори, шунингдек, молия йили мобайнида аниқ мақсадлар учун ажратиладиган маблағлар сарфи йўналишлари ва миқдорини назарда тутувчи энг муҳим молиявий ҳужжатларидан бири ҳисобланади. Мазкур хужжатда давлатнинг олиб бораётган ижтимоий-иқтисодий сиёсати намоён бўлади ва унинг таъсири шу давлатда яшаётган барча аҳоли қатламларида ўз аксини топади. Давлатнинг ушбу молиявий хужжати жуда кўп ҳажмда, махсус ибораларга бой, оддий фуқарога тушуниш қийин бўлган хужжат ҳисобланади. Шу сабабли, айрим мамлакатларда бюджетнинг соддалаштирилган, оддий аҳолига тушунарли бўлган шакли ҳам тузилади. Бюджет тўғрисидаги маълумотлар фуқароларга ҳукумат томонидан режалаштирилаётган тадбирларни солиқ тўловчи ёки Давлат хизматларидан фойдаланувчи сифатида инобатга олиш имкониятини беради. Бу тадбиркорлар, ижтимоий нафақа ва имтиёзлар олиш ҳуқуқига эга фуқаролар, талабалар, ота – оналар ва бошқа барча Давлат молияси билан алоқадор бўлган шахслар учун муҳимдир. Давлат бюджети асосий параметрлари лойиҳасининг чоп этилиши, бунга қизиқиши бўлган барча фуқароларга давлат бюджети лойиҳаси муҳокама жараёнини юқори даражада маълумотга эга бўлган холда кузатиш имконини беради. Бюджет ахборотининг ошкор этилиши ва фуқароларнинг жалб этилганлиги аҳолининг ҳукумат томонидан қабул қилинаётган бюджетга доир қарорларнинг асосланганлигига бўлган ишончини ва умуман жамиятнинг давлатга ишончини оширади, давлат сиёсатидан қониқишнинг, шунингдек, солиқ тўловчилар жавобгарлиги ва интизомининг ошишига ижобий таъсир кўрсатади. 7

Жаҳон амалиёти аҳолининг давлат органлари фаолиятига жалб қилиниши нафақат бюджет харажатлари самарадорлигини оширишга, балки коррупцияни камайтиришга, бошқа вазиятларда катта миқдордаги харажатлар туфайли молиялаштирилмайдиган катта меҳнат талаб қиладиган ижтимоий фойдали ишларни бажаришга ижобий таъсир кўрсатиши исботланмоқда. Турли мамлакатлар ҳукуматлари давлат молияси тўғрисидаги ахборотнинг кенг кўламини ошкор этади. Бу – солиқлар тушиши ва давлат маблағлари сарфланиши, табиий ресурслардан фойдаланиш, ички ва ташқи қарзни бошқариш, инвестиция киритиш ва давлат корхоналари фаолиятидан фойда олиш ва ҳоказолар тўғрисидаги ахборотлардир. Шу ўринда, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сонли Фармони билан тасдиқланган 2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегиясининг муҳим йўналишларидан бири бўлиб, «Давлат ҳокимияти органлари фаолиятининг очиқлиги тўғрисида»ги Қонун нормаларини танқидий ўрганиш ва уларни амалга ошириш механизмларини такомиллаштиришга қаратилган таклифлар ишлаб чиқиш. Шу жумладан: - расмий идоравий веб-сайтларга давлат хизматлари кўрсатишни, маъмурий тартиб-таомилларини қўллашга оид масалалар юзасидан барча қарор ва ҳужжатларни жойлаштириш; - қонунлар ва бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар лойиҳаларининг муҳокамасида фуқаролик жамияти институтлари ва тегишли илмий тадқиқот муассасалари вакилларининг кенг иштирокини таъминлаш назарда тутилади. - давлат органлари фаолиятининг очиқлиги ва уларнинг фуқаролик жамияти институтлари билан ўзаро самарали ҳамкорлиги таъминланади. Бу ўз навбатида тадқиқот мавзусининг долзарблигини белгилаб беради. 8

1.2 Тадқиқот мақсади ва вазифалари Тадқиқот асосий мақсади бўлиб, Ўзбекистон Республикасининг “Фуқаролар учун бюджет” аҳолига давлат молияси, Давлат бюджети маблағларини шакллантириш манбалари ва сарфлаш йўналишлари тўғрисидаги ахборотни қулай ва тушунарли шаклда тақдим этилишини таъминлаш ҳисобланади. Бюджет тўғрисидаги маълумотлар фуқароларга ҳукумат томонидан режалаштирилаётган тадбирларни солиқ тўловчи ёки Давлат хизматларидан фойдаланувчи сифатида инобатга олиш имкониятини беради. Бу тадбиркорлар, ижтимоий нафақа ва имтиёзлар олиш ҳуқуқига эга фуқаролар, талабалар, ота – оналар ва бошқа барча Давлат молияси билан алоқадор бўлган шахслар учун муҳимдир. Давлат бюджети асосий параметрлари лойиҳасининг чоп этилиши, бунга қизиқиши бўлган барча фуқароларга давлат бюджети лойиҳаси муҳокама жараёнини юқори даражада маълумотга эга бўлган холда кузатиш имконини беради. Диссертацияда кўзланган асосий мақсад бюджет лойиҳасини фуқаролар учун тушунарли ва қулай тайёрлаш. Қўйилган мақсадга эришиш учун тадқиқот олдига қуйидаги вазифалар қўйилган: - аҳолининг кенг қатлами учун “Фуқаролар учун бюджет”ни мазмунан қулайлигини таъминлаш; - бюджет борасида фуқаролар билан ўзаро ҳамкорлик қилиш механизмларининг самарадорлигини ошириш бўйича таклифлар ишлаб чикҳқиш; - бюджет даромадлари, устуворликлари, ижтимоий аҳамиятга молик тадбирларни молиялаштириш ва кутилаётган мақсадлар ҳақидаги ахборот фуқаролар учун тушунарли бўлган тилда изоҳлар ҳамда тушунтиришлар билан очиб бериш; - “Фуқаролар учун бюджет”нинг асосий афзалликлари бўлиб қулай навигация ва маълумотларни инфографика орқали кўрсатиш ва ҳар бир 9

фуқарога республикада олиб борилаётган бюджет сиёсатининг асосий йўналишлари ҳақида ахборот олиш; - “Фуқаролар учун бюджет” мунтазам равишда чоп этилиши ва у аҳолини Давлат бюджети ҳақида маълумотлар билан таъминлаш билан бир қаторда, уларнинг давлат бюджет сиёсатини шакллантиришда иштирокини таъминлашга ҳам хизмат қилади. Юқоридагилардан келиб чиқиб, натижалар бўйича чуқур таҳлилларга асосланган, аҳолининг давлат бюджети лойиҳасини ишланиши ва уларнинг кўрсаткичлари бўйича “Фуқаролар учун бюджет” орқали тушунарли ҳамда изоҳланган холатдаги илмий таклиф ва амалий тавсиялар ишлаб чиқилиши режалаштирилган. 1.3 Тадқиқотнинг асосий муаммолари ва саволлари Ҳозирги кунда Молия вазирлиги томонидан аҳоли учун “Фуқаролар учун бюджет” лойиҳасидаги маълумотлар республикадаги соҳалар бўйича даромадлар ва ҳаражатлар бўйича жамланма маълумотлари кўрсатиб ўтилган. Бироқ берилган ҳисоботдаги маълумотларда худудлардаги даромад ва ҳаражат кўрсаткичлари ҳақида ёйилма маълумотлар келтирилмасдан қолмоқда. Бундан ташқари, аҳоли ўртасида “Фуқаролар учун бюджет” ҳисоботларини ўқий оладиган шахсларнинг камлиги, барча маълумотлар аҳоли учун тушунарли тартибда чоп этиш бўйича аниқ бир услубий қулланманинг мавжуд эмаслиги бўйича муаммоларни келтириб утиш мумкин. Ушбу магистирлик ишимизда илмий-назарий, илмий-услубий ва илмий- амалий вазифаларни тўғри ва оқилона ечиш учун ўз олдимизга қуйидаги асосий тадқиқот саволларини белгилаб оламиз: - Фуқаролар учун бюджет лойиҳасини тайёрлаш мамлакат учун қанчалик муҳим? 10

- Фуқаролар учун бюджет лойиҳасини тайёрлаш иқтисодиётда қандай рол ўйнайди? - Фуқаролар учун бюджет лойиҳасини қай тарзда тайёрланса фойдаланиш учун қулай бўлади? 1.4 Тадқиқот объекти ва предмети Тадқиқот объекти сифатида “фуқаролар учун бюджет” тизими олинган. Тадқиқот предмети сифтида эса “фуқаролар учун бюджет”ни шакллантиришда юзага келувчи иқтисодий муаммолар ҳисобланади. 1.5 Тадқиқот натижаларининг илмий-назарий ва амалий аҳамияти Ушбу тадқиқот жараёнида, Ўзбекистон Республикасининг давлат бюджет параметрлари давлатнинг олиб бораётган ижтимоий-иқтисодий сиёсати ва унинг таъсири шу давлатда яшаётган барча аҳоли қатламлари ўз аксини топади, бироқ давлатнинг ушбу молиявий хужжати жуда кўп ҳажмда, махсус ибораларга бой, оддий фуқарога тушуниш қийин бўлган хужжат ҳисобланади. Шу сабабли, “Фуқаролар учун бюджет”да бюджетнинг соддалаштирилган, оддий аҳолига тушунарли бўлган шаклда тузилади. Шунингдек, тадқиқот асосида мамлакатимизда “Фуқаролар учун бюджет” лойиҳаси бўйича муаммо ва камчиликлар юзасидан объектив хулосалар шакллантирилади. Ишлаб чиқилган таклиф ва тавсиялардан мамлакатимиз фуқаролар ва давлат ўртасидаги муносабатлар, халқаро молиявий муносабатларини яҳшилаш бўйича чора-тадбирлар ишлаб чиқишда фойдаланиш мумкин бўлган тахлилий маълумотларга асосан ёритиб берилади. Тадқиқотимизни фан учун аҳамияти шундаки, тадқиқот натижаси сифатида илмий мақолалар, тезис ва бошқа тадқиқот ишларини ёзишда, қарорлар қабул қилишда, назарий хулосаларга асосланишда ҳамда таққослама таҳлилда қўлланилиши мумкин. 11

1.6 Диссертация таркибининг қисқача тавсифи Диссертация ишининг таркиби қуйидагича бўлиши режалаштирилди: Диссертациянинг 1-боби , яъни кириш қисми; диссертациянинг кириш қисмида қуйидагилар баён этилади: - диссертация мавзусининг долзарблиги; - тадқиқот мақсади ва вазифалари; - тадқиқот объекти ва предмети; - тадқиқотнинг асосий муаммолари ва саволлари; - тадқиқот натижаларининг илмий-назарий ва амалий аҳамияти; Диссертациянинг 2-боби . Ушбу боб адабиётлар шарҳига бағишланади, унда тадқиқот мавзуси бўйича бошқа манбаларда келтирилган назарий, амалий ва эмпирик тадқиқотлар натижаларининг танқидий таҳлили ёритилади, тадқиқот гипотезаси асосланади; Диссертациянинг 3-боби . Тадқиқот методологиясига бағишланади, унда маълумотлар манбалари, тадқиқот дизайни, тадқиқотда қўлланилган услублар, тадқиқот парадигмаси, тадқиқот дизайнининг чекловлари ҳамда фойдаланилган воситалар баёни келтирилади; Диссертациянинг 4-боби . Тадқиқот таҳлили ва натижалари келтирилади ҳамда улар муҳокама қилинади, улардан келиб чиққан ҳолда тавсия ва таклифлар келтирилади, тавсияларга таъриф ва асослар баён қилинади; Диссертациянинг 5-боби , яъни хулоса қисми; Шунингдек, диссертация ишмизда тадқиқот давомида ўзимиз фойдаланган адабиётлар рўйхатини келтириб ўтамиз. диссертациянинг иловаси. 12

II. АДАБИЁТЛАР ШАРҲИ КИРИШ 2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси ва 2017 йил “Халқ билан мулоқот ва инсон манфаатлари йили” деб эълон қилиниши давлат бошқаруви органларининг фуқаролар билан ўзаро ҳамкорлиги механизмларини тубдан ўзгартиради . Давлат бошқаруви органлари ва фуқаролар ўртасидаги мулоқот ҳукуматга бўлган ишончни оширишнинг зарур воситаси эканлигини тушуниб етиш янгича ўзаро муносабатларнинг муҳим шартидир. Бундай мулоқот ривожлантирилганда фуқаролар ҳокимият органларининг мамлакатни ривожлантиришга қаратилган саъй-ҳаракатларини ва чора- тадбирларини қўллаб-қувватлашга мойил бўладилар, чунки ушбу чора- тадбирлар уларнинг манфаатлари йўлида амалга оширилаётганлигини тушунадилар. Бюджет, уни шакллантириш ва ижро этиш тўғрисидаги ишончли ва тўлиқ ахборотдан кенг жамоатчилик фойдалана олишини таъминлаш бу соҳада очиқликнинг зарур шарти ҳисобланади. Фуқаролар учун бюджетни (фуқаролар учун бюджет) – бюджетга доир ҳужжатнинг соддалаштирилган версиясини тайёрлаш ва эълон қилиш. Бу ҳужжатда кенг жамоатчилик учун бюджет тушунарли бўлиши учун расмий бўлмаган (техник бўлмаган) тил қўлланилади. Мазкур ҳужжатда бюджет даромадлари, унинг устуворликлари, ижтимоий аҳамиятга молик тадбирларни молиялаштириш ва эришилган мақсадлар ҳақидаги ахборот изоҳлар ва фикрлар билан бирга фуқаролар учун тушунарли бўлган тилда очиб берилади. Ўзбекистон Республикасининг Бюджет кодексига мувофиқ (7-модда) очиқлик Ўзбекистон Республикаси бюджет тизимининг асосий принципларидан биридир. Ушбу принцип жамият ва оммавий ахборот воситалари учун Давлат бюджетини тайёрлаш, кўриб чиқиш ва қабул қилиш тартиботларининг очиқлигини, тасдиқланган бюджет, давлат мақсадли 13

жамғармалари бюджетлари ва уларни ижро этиш жараёни тўғрисидаги ахборот эълон қилинишини назарда тутади 2.1 Назарий адабиётлар шарҳи. Фуқароларни бюджетлаштириш Қўшма Штатлари кенг тарқалган дастур бўлиб келган. Бу анъанавий технократик бюджет жараёнларига альтернатив таклиф қилади ва фуқароларни хизматлар ва молиялаштириш бўйича қарорлар қабул қилишда қатнашиши ва жалб қилиши мумкин. Фуқаролар учун бюджети –бюджетга доир ҳужжатнинг соддалаштирилган версиясини тайёрлаш.Унда кенг жамоатчилик бюджетни тушунишини енгиллаштириш учун норасмий (техник бўлмаган тил) қўлланилади. Ушбу ҳужжатбюджет даромадлари, унинг устуворликлари, ижтимоий аҳамиятга молик тадбирларни молиялаштириш ва эришилган мақсадлар ҳақидаги ахборотни фуқаролар учун тушунарли бўлган шаклда изоҳлар ва фикрлар билан бирга очиб беради. Фукаролар учун бюджет эълонлари Молия вазирлиги сайтида жойлаштирилиши ва рисолалар ёки кичик нашрлар шаклида тарқатилиши мумкин. Давлат бюджет тўғрисидаги маълумотларни нима учун тушунтириб бериши керак – бу олиб борилаётган сиёсат, таклиф этилаётган устуворликлар, давлат дастурлари ва лойиҳалари англаб етилишини ва қўллаб-қувватланишини (ишонч ошишини) таъминлаш, жамоатчилик назоратини йўлга қўйиш ва коррупцияга қарши курашиш самарадорлигини ошириш, жамиятда тотувликни ва давлат хизматларидан қаноатланишни таъминлаш учун зарур. Қарор (2018) Бюджет маълумотларининг очиқлигини ва бюджет жараёнида фуқароларнинг фаол иштирокини таъминлаш қуйидагилар устувор вазифалар сифатида белгиланган: Ўзбекистонда 2019 йилдан бошлаб бюджет маблағларини тақсимлашда фуқаролар иштирокининг туман (шаҳар)лар бюджетлари қўшимча манбаларининг камида 10 фоизини жамоатчилик фикри асосида 14

шакллантирилган тадбирларга йўналтиришни назарда тутадиган механизми жорий этилиши; Давлат бюджети ва давлат мақсадли жамғармалари бюджетлари, солиқ ва бюджет сиёсатининг асосий йўналишлари лойиҳалари, шунингдек, Давлат бюджети ва давлат мақсадли жамғармалари бюджетлари ижроси тўғрисидаги ҳисоботлар Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатасига тақдим этилишидан олдин мажбурий жамоатчилик муҳокамасига қўйилиши шартлиги; Давлат бюджети ва давлат мақсадли жамғармалари бюджетлари лойиҳалари ҳамда уларнинг ижроси тўғрисидаги ҳисоботлар билан бирга Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги томонидан ишлаб чиқиладиган «Фуқаролар учун бюджет» ахборот нашри жамоатчилик муҳокамаси учун эълон қилиниши; Ўзбекистон Республикаси Ҳисоб палатасининг Давлат бюджети ва давлат мақсадли жамғармалари бюджетлари, солиқ ва бюджет сиёсатининг асосий йўналишлари лойиҳалари, шунингдек, Давлат бюджетининг ва давлат мақсадли жамғармалари бюджетларининг ижроси тўғрисидаги йиллик ҳисобот юзасидан ташқи аудит ва баҳолаш натижалари бўйича хулосалари мажбурий эълон қилиниши белгиланган. Давлат молиявий статистикасини такомиллаштириш ва бюджет шаффофлигини таъминлаш соҳасида ислоҳотларни амалга ошириш; бюджет жараёни ва бюджет маълумотларининг шаффофлигини, хорижий инвесторлар ва бошқа манфаатдор субъектларнинг улардан фойдаланиш имкониятини, бюджет жараёнига фуқароларнинг жалб этилишини, шунингдек, «Фуқаролар учун бюджет» ахборот нашрининг эълон қилинишини таъминлаш; Портални ахборот, услубий, техник жиҳатдан қўллаб-қувватлаш ва бошқариш. 15

Kim & Schachter (2013) фикрича, фуқароларни бюджетлаштириш, айниқса, қасддан ва узоқ муддатли ҳаракат қилса, ташкилотнинг қарор қабул қилиш қобилиятини ошириб, ҳокимиятларга ёрдам беради, бироқ, кам сонли тадқиқотлар, сиёсатчилар томонидан фуқаролар учун бюджетни ишлаб чиқиш қандай самара бераётганлиги ўрганиб чиқилган. Давлат бошқаруви соҳаси жамоатчилик иштироки тамойилларини қабул қилганлиги сабабли, маҳаллий ҳокимият раҳбарлари тегишли қадриятларни амалиётга жорий этишлари мумкин деб тахмин қилишлари мумкин (Zang & Yang, 2009). Айрим тадкикотлар давлат қонун талаб қиладиган нарсалардан ташқари, жамоатчиликнинг кириб келиши учун қулай эмаслигини кўрсатади (Berner & Smith, 2004; Orosz, 2002). Бу тушунтириш сиёсатчилар ўзлари учун қарорлар қабул қилиш ваколатларини захиралашга мойил бўлганлиги ҳақидаги иддаоларга жавоб беради (Bishop & Davis, 2002; Gregory, Fischhoff, & McDaniels, 2005). Б юджет тузишда жамоатчиликнинг кириб келиши ҳақидаги тушунчалар ҳақида маҳаллий ҳокимият сиёсатининг яратилиши жараёнларининг янада кенгроқ бўлиши билан боғланиш керак. Одатда оптималлаштириш сиёсатини аниқлаш учун "оқилона" давлат сиёсатини ишлаб чиқадиган моделлар оптимал сиёсатни аниқлаш учун фойдали, эксплуатация ва ўзаро боғлиқликни ўлчашнинг аҳамиятини таъкидлайди (Fischer, 2003; Hill & Hupe, 2002; Kingdon & Thurber, 1984) Маҳаллий қарорлар қабул қилиш даражасида жамоатчиликнинг жалб этилиши бўйича ушбу ташаббусларга қандай қилиб ноаниқ ҳақиқат омилларини ўрганиш ва бунинг ўрнига қиёсий макро даражадаги таҳлилларга эътибор қаратишга интилишга ҳаракат қилди (Ebdon, 2000; Franklin, Ho & Ebdon, 2009; Marlowe & Portillo, 2006). Franklin ва унинг ҳамкасблари (2009) раҳбарлар томонидан бюджетлаштиришда жамоатчиликнинг кириб келиши учун турли усулларнинг ишлатилиши ва тушган қийматини ва Ebdonнинг бюджетлаштириш ва шаҳар структурасини таҳлил қилиш ва сиёсий 16

маданиятини (2000) ўз ичига олади. Бироқ, маҳаллий сиёсатчиларнинг фуқаролар бюджети ҳақидаги маълумотларни қандай кўришлари ва кўриб чиқиши ва қандай сабаблар билан боғлиқ бўлган тадқиқотларнинг салмоғи ҳали ҳам мавжуд. Beierleнинг (1999 йил) ишидан фойдаланиб, турли усулларни қўллаш турли хил фойда келтириши мумкинлигини кўришимиз мумкин. Биринчидан, иштирок этиш жараёнининг сўров натижалари бўйича олинган маълумотларнинг натижалари қарорларнинг сифатини ошириб, жамоат қадриятлари ва преференцияларини аниқлади. Бундан ташқари, жамоатчилик муҳокамаси иштирокчиларни бюджет масалалари бўйича мунозарали кун тартиби орқали ўқитишга хизмат қилди ва шаҳарнинг турли хил манфаатларини бирлаштирди. Шаҳар аҳолиси томонидан кенг жамоатчиликни оммавий ахборот воситаларида ёритиш ишлари турли жамоатчилик иштироки услубларини қўллаш билан ҳамоҳанг бўлиб, шаҳарнинг фуқаролик иштирокини кенг оммалаштиришга ёрдам берди. Ҳар иккала телевизион станция ва маҳаллий газеталар шаҳарнинг ҳаракатлари ҳақида гаплашди. Э ъ тиборли томони, ушбу масаланинг ҳукумат қарорларига бўлган ишончни янада ошириши мумкин эди, чунки шаҳар аҳолисининг катта қисми шаҳарнинг жамоатчилик билан ишлашидан хабардор эди. Хулосага кўра, жамоат билан ишлаш жараёнининг мультимодал хусусияти якка ишлатиладиган ягона усулдан кўра кўпроқ фойда келтириши мумкин. Бундан ташқари, турли хил ижтимоий ёрдам шакллари турли афзалликларга эга эди. Илмий тельефон тадқиқотлари аҳоли ўртасида таъсир доирасини кенгайтирди ва сиёсатчиларга фуқароларнинг киритилиши илмий, ишончли ва ишончли усулларга асосланганлигини кафолатлади. Шу билан бирга, музокаралар фуқаролар ва сиёсатчилар ўртасидаги ўзаро муносабатларни янада бойлаштириш, фуқаролар ва шаҳарлар раҳбарлари ўртасида ишончни мустаҳкамлаш имкониятлари ҳамда ахборот ва хавотирларни янада ноаниқ ва батафсил тарзда мулоқот қилиш имконини 17

берди. Шундай қилиб, амалий нуқтаи назардан, кўп стратегияларни қўллаш орқали фуқаролик иштирокини кенгайтириш усулларини кенгайтириш ҳам фуқаролар, ҳам давлат раҳбарлари учун фойдали натижаларни ошириши мумкин. Бизнинг тажрибамиз шуни кўрсатадики, бу биз ўрганиш мавзуси бўлган шаҳарда бўлиб, кўп стратегияларни қўллаш нисбатан содда ва қулай мақсадга айланди. Фойда ва ижтимоий шерикликда катта ҳосил қўшимча вақт ва харажатларга сазовор бўлди. Ж амоатчиликнинг кириб келиши жараёнларининг тизимли равишда қўлланилиши фуқароларнинг давлат адолатлилигини англашини кучайтириши мумкин ва адолатлилик тушунчаси, ҳатто иштирок этиш жараёнида бевосита иштирок этмаган фуқаролар томонидан сиёсий қарорлар қабул қилишни янада кенгайишига олиб келиши мумкин ( Herian ва бошқалар , 2012; Van , 2007). Жаҳон мамлакатларида бюджетга доир ахборот очиқлиги даражасини бевосита ўрганишга, ахборотни тушунтириб бериш стандартларини ишлаб чиқишга, ушбу соҳада халқаро таққослашлар олиб боришга қаратилган, ҳам ҳукуматга қарашли бўлган, ҳам ҳукуматга қарашли бўлмаган халқаро ташкилотлар мавжуд. Халқаро бюджет ҳамкорлиги (International Budget Partnership, IBP) энг машҳур ташкилотлардан биридир. IBP икки йилда бир марта бюджет очиқлиги рейтингини (Open Budget Index) эълон қилади. Эълонларнинг охиргиси 2015 йилда берилган эди ва ундан http://www.internationalbudget.org сайтида фойдаланиш мумкин. Бюджетнинг очиқлиги индекси – марказий ҳукумат бюджети очиқ-ошкоралигининг халқаро эътироф этилган кўрсаткичидир. Кўрсаткич бюджетлар очиқлигини тадқиқ этиш асосида чиқарилади, у шу ерда яшовчи мустақил тадқиқотчилар томонидан махсус сўровномани тўлдириш орқали ўтказилади. Бюджет очиқлиги даражаси 100 балли шкала бўйича баҳоланади. Сўровнома саволларининг кўпчилиги (141 та саволдан 109 таси) ҳукумат жамоатчиликка энг яхши амалиётнинг халқаро эътироф этилган стандартларига мувофиқ саккизта муҳим бюджет ҳужжатида келтирилган ахборотдан ўз вақтида 18

фойдаланиш имкониятини бераётганлиги 33 ёки бермаётганлиги ҳақида бўлади. Қуйидагилар муҳим бюджет лойиҳалари қаторига киради: 1) Дастлабки бюджет баёноти (Pre-Budget Statement);14 2) Бюджет лойиҳаси; 3) Тасдиқланган бюджет; 4) Фуқаролар учун бюджет; 5) Йил давомидаги ҳар йиллик ёки ҳар чораклик ҳисоботлар; 6) Молия йилининг дастлабки 6 ойидаги ярим йиллик ҳисобот; 7) Молия фаолияти натижалари бўйича йиллик ҳисобот; 8) Аудиторлик ҳисоботи. Бюджет очиқлиги индексини аниқлаш учун сўровнома жамоатчиликнинг бюджет жараёнида иштирок этиш даражасини ўрганадиган 16 та саволни ва иккита расмий назорат муассасаси, қонун чиқарувчи ҳокимият ва олий аудит органи самарадорлиги даражасини ўрганадиган 15 та саволни ўз ичига олади. «Бюджет очиқлиги индекси» етакчилари сирасига Скандинавия мамлакатлари киради: Швеция 2015 йил рейтинги натижалари бўйича 87 балл билан иккинчи ўринни, Норвегия эса – 84 балл билан тўртинчи ўринни эгаллайди. Норвегия бюджети шуниси билан қизиқки, 2016 йилда унинг даромадларининг 13 фоизи нафть ва газ қазиб олишдан олинди, ушбу бюджет орқали эса мамлакат ялпи ички маҳсулотининг қарийб 37 фоизи қайта тақсимланади. Бюджет махсус сайтга жойлаштирилади. Бошқа мамлакатларга таққосланганда унинг ўзига хослиги шундаки, барча параметрлар (даромадлар,харажатлар, тақчилликни молиялаштириш манбалари) нефть-газ сектори ҳисобга олиниб ва ҳисобга олинмасдан ҳисоблаб чиқилади. Норвегияда иккита давлат пенсия жамғармаси мавжуд. Улардан бирига нефть-газ саноати олган фойданинг бир қисми ўтказилади, иккинчиси ижтимоий суғурта тамойили бўйича амал қилади. Бюджетда ҳар икала жамғарма фаолиятининг молиявий натижалари тўғрисидаги ахборот мавжуд. 19

Буюк Британияда бюджет бўйича материаллар www.gov.uk сайтида эълон қилинади. 2017 молия йилига очиқ бюджетнинг ўзи (2017 йил 1 апрель – 2018 йил 31 март) етарлича ҳажмдаги ҳужжат бўлиб (PDF форматида 68 саҳифа), бироқ уларга ҳаволалар бериладиган айрим бўлимларни ўқиш мумкин: солиқлар, молиялаштириш, сиёсий чоралар, давлат хизматлари ва бозорлар. Олдинги йил бюджетига таққослаганда юз берган ўзгаришларгина қизиқувчилар учун "2017 йилги баҳорги бюджет. Сиз билишингиз зарур бўлган 21 далил" моддаси бор. Мақола солиқлар ва харажатлардаги барча асосий янгиликларни, шу жумладан, пенсия тўловларидаги ўзгаришларни, ҳукумат молиялаштирувчи устуворликларини (масалан, техник мактабларга харажатларнинг жиддий равишда кўпайиши) ўз ичига олади. Шунингдек, илова қилинадиган ҳужжатлар ҳамда таҳлилий материаллар эълон қилинади. Таҳлилий материаллар ҳам жорий йил бюджетига, ҳам ижро этилган бюджетга, масалан, 2015 йил бюджет чораларининг уй хўжаликлари даромадлари тақсимланишига таъсирига тегишлидир. Бу фуқароларга ҳукумат сиёсати натижаларини кўриш имконини беради. Фуқаролар бюджети - "кўп шаклларни олиши мумкин, аммо уни ажралиб турадиган хусусиятларидан бири, имкони борича аҳолининг катта қисми тушунилиши учун мўлжалланган бюджет лойиҳаси" нодавлат тақдимотдир (Petrie & Shields, 2010). Омма учун очиқ бўлган бюджетларни яратиш - бу ҳисобни тақдим етишнинг бир усули. Иккинчисида, пулнинг қандай сарфланганлигини тушунтириб берувчи молиявий ҳисоботларни чоп етишдир. Йиллик бюджет, одатда, ҳукуматнинг сиёсатини амалга оширадиган асосий восита ҳисобланади. Бироқ йиллик бюджет одатда узоқ , мураккаб ва кўплаб батафсил ҳужжатларни қўллаб-қувватлайди. Шундай қилиб, ҳатто техник мутахассислар учун ҳам, бюджетни тушуниш қийин ва вақт талаб қиладиган вазифадир. Шу сабабли, ҳукуматлар аҳолининг бюджетни тушунишига ёрдам беришда актив бўлиши муҳимдир. 20

Ҳукуматнинг кўпчилиги ўз бюджетларини жамоатчиликка анча қисқа етказиб беришга ҳаракат қилишган. Фуқаролар бюджети бу вазиятни яхшилашга ёрдам бериши мумкин ( Ramkumar & Shapiro , 2010 ). Яқин ўтмишга қадар ҳукуматлар учун фуқароларга бюджет бўйича аниқ қўлланма ишлаб чиқишга чақирган халқаро стандартлар йўқ эди. 2006 йилдан бери ХБХнинг очиқ бюджет сўровига ҳукумат томонидан бюджетнинг сарлавҳалари нашр етилиши ва у фуқаролик бюджети эълон қилинганлиги ҳақида савол киритилди. 2007 йилги Халқаро валюта фонди (ХВФ) нинг "Молиявий шаффофлик тўғрисидаги қонун" га қайта кўриб чиқилиши учун йиллик бюджетга аниқ ва содда хулоса йўриқномасини нашр этишни талаб қилиш киритилган. Халқаро валюта жамғармаси томонидан ушбу қадам фуқароларга бюджетларининг аҳамияти ҳақида кенгайиб бораётган фикрга урғу беради ( Ramkumar & Shapiro , 2010). Очиқ бюджет сўровида фуқаролар учун бюджетнинг иккита тури аниқланади: - ижро етувчи бюджет таклифининг соддалаштирилган ҳолати; - қонунчилик палатаси бюджетни кўриб чиқиб, унга овоз берганидан кейин тасдиқланган бюджетнинг соддалаштирилган ҳолати. Фуқаролар учун бюджетлар миллий ва маҳаллий ҳукуматлар учун яратилиши мумкин. Мисол учун, Қўшма Штатларда бюджетга масъул бўлган давлат ва федерал органлар ўз фуқароларининг кўрсатмаларини еълон қилишади. Сиерра-Леонеда миллий ҳукумат ва маҳаллий кенгашлар фуқаролар учун бюджетларни чиқариш фойдали машқ бўлиши мумкин. Petrie ва Shields (2010) таъкидлашича, ҳукуматнинг фуқаролар учун буджетнинг қуйидаги умумий мезонларини мавжуд; Ҳукуматнинг фуқаролар бюджети учун умумий мезонлар  Фуқаролар учун бюджет сиёсий йўл емас, объектив ва техник ҳужжат бўлиши керак. • Кундалик тилдан фойдаланиб, кенг жамоатчилик еҳтиёжлари билан ёзилиши керак ва у кўпроқ билишни истаганлар учун оддий кириш 21

нуқтасини тақдим етиш учун батафсил тушунтиришлар билан боғланиши керак. • Тўлиқ фойдаланиш бюджет ва аввалги икки йил учун даромад, харажатлар, бюджет қолдиғи ва давлат қарзини акс еттирадиган "Бюджетга қарашли" жадвалларида оддий ва самарали жадваллар ва диаграммалардан фойдаланиш керак; уларнинг ЯИМдаги улуши; функциялари, вазирлик, йирик дастур ёки иқтисодий турдаги харажатларни тақсимлаш; манба бўйича даромадлар; сарф-ҳаражатларни ҳукумат даражалари бўйича тақсимлаш; ва асосий ижтимоий дастурлар бўйича жон бошига сарфланган харажатлар. • Ўқувчиларга бошқа ҳужжатларнинг мазмунини билиш учун керак бўлмайдиган ҳужжат бўлиши керак. • У бюджетнинг мақсади ва мазмунига емас, унинг жараёнига еътибор қаратиш керак. У кенг қамровли, холисона, долзарблиги, ишончлилиги, ўзаро тушуниш қулайлиги ва ўз вақтида бўлишини ўз ичига олган бир қатор сифат стандартларига жавоб бериши керак. • Давлат бюджети муҳокамасига жамоатчилик мунтазам равишда жалб етиши учун ҳукумат қонунчиликка йиллик бюджетни тақдим етиши билан бир вақтда тарқатилиши керак. • Турли оммавий ахборот воситалари ёрдамида фаол ва кенг тарқалган бўлиши керак. Баъзи мамлакатларда бу қўлланманинг бир нечта тилда ишлаб чиқарилишини талаб қилади. ҲВФ томонидан 2012 йилда чоп етилган Фуқаролар бюджетлари бўйича йўриқномасида таъкидланишича, фуқаро бюджети одатда қуйидаги маълумотларни ўз ичига олади (IBP CBG, 2012): • давлат бюджетининг иқтисодий кўрсаткичлари; • бюджет жараёни; • давлат бюджети даромадларни йиғиш; • давлат бюджети харажатларини ажратиш ва сарфлашда устуворликлар; • мақсадли дастурлар бўйича сектор маълумотлари ва ахборотлари; • бюджет терминлари ; 22

• фуқаролар томонидан кузатиб бориш учун контакт маълумотлари. Фўқаролар учун бюджет лойиҳаси бўйича фуқароларнинг солиқ сифатида тўланган пулнинг қайер сарфланганлиги ва бюджет тафсилотлари ҳақида маълумотга ега бўлишни истагидаги фуқаролар кўпроқ қисмни ташкил этиши аниқ. Баъзи мамлакатлар томонидан чоп етилган фуқаро бюджети дастурларининг кўриб чиқилиши шуни кўрсатадики, бу мамлакатларда бундай амалиётлар мавжуд. Кўпинча, бу мамлакатлар сарф- харажатлар қандай сарфланганлиги ва пул сарф қилинганлиги ҳақида маълумот берувчи кўрсатмалар чоп етади. Бундан ташқари, улар маълумотларга осонгина кириш механизмларини таклиф қилишади. Шундай қилиб, фуқароларнинг бюджетини еълон қилиш муҳим ва зарурдир. Шу билан бирга, фуқароларни бюджетлаштириш учун етарли емас. Одамлар бюджет жараёнида кўпроқ иштирок етиши учун турли хил механизмларни ишлаб чиқиш керак; бу фуқаро бюджети таъсирини яхшилайди (Şeker& Beynam, 2013) 2.2 Эмперик адабиётлар шарҳи. Berner (2001) Шимолий Каролина штати / туман маъмурлари ўртасида маҳаллий бюджетга жамоатчиликни жалб қилишни ўрганиш бўйича тадқиқот ўтказди. Тадқиқотлар шуни кўрсатдики, жавоб берадиган шаҳарларнинг 52% ва респондент мамлакатларнинг 29% бюджетлаштиришда оммавий жамоатчилик муҳокамасидан ташқарида жамоатчиликни жалб қилдилар. Тадқиқот менежерлар бу маълумотдан қандай фойдаланганлиги ҳақида хабар бермадилар, аммо улар жамоатчиликни ва қарорларни қабул қилишга таъсир кўрсатадиган тадбирлар ўртасидаги фарқни қайд этдилар. Berner, Amos ва Morse (2011) Шимолий Каролина штати ҳудудида амалдорлар ва фуқаролар билан бюджетлаштиришда фуқаролар иштироки самарадорлиги тўғрисида 40 та интервью ўтказди ва умумий мавзулар ва фарқлар соҳаларини аниқлади. Танланган ходимлар қайта сайланиш ва жамоатчилик шикоятларининг йўқлиги билан самарали иштирок этишни 23

тенглаштиришди, шаҳар ходими фуқароларга дастурларни қўллаб- қувватлади, ва фуқаролар икки томонлама мулоқотни ва илгари ишларни қадрлашди. Уларнинг фаолияти турли манфаатдор томонларнинг фуқаролар иштирокини тубдан фарқли қадриятлар билан яқинлаштириши ҳақидаги хулосани акс эттиради. Сўровнома моделига асосланган бир хил масалалар бўйича бир кунлик консультатив тадбирга таклиф қилинди. Ушбу модель оммавий сиёсат масалалари бўйича мунозараларни рағбатлантириш учун мутахассислар билан суҳбатлашиш ва ўзаро алоқалар ҳақида асосланган ( Ackerman & Fishkin , 2004, Luskin & Fishkin , 2002). Жахон амалиётида кўрини турибдики, Фуқароларнинг бюджет жараёнида иштирок етишини таъминлашга йўналтирилган “фуқаролар учун бюджет”лойиҳаси бюджетнинг жамоатчиликка ошкоралигини таъминлаш ва бюджет жараёнида иштирок етиши учун восита сифатида хизмат қилади. “Фуқаролар учун бюжет”лойиҳаси марказий ва маҳаллий ҳокимиятларнинг очиқ шаффофлик ва фуқароликни таъминлаш учун фойдаланиши мумкин бўлган асосий воситаларидан бири ҳисобланади. Ушбу ўтказилган тадқиқот фуқаролар учун бюджет тушунчасига, унинг мақсадлари ва тамойилларига қаратилган. давлат бюджетни ишлаб чиқиш босқичлари ҳамда йўналтирилган бюджетдан кутилган натижалар бўйича фуқаролар томонидан таҳлил қилиниши, ушбу соҳада турли мамлакатларнинг амалиётларини назарда тутган тадқиқотлар “фуқаролар учун бюджет” ҳақида бир неча тушунчалар беради. III. ТАДҚИҚОТ МЕТОДОЛОГИЯСИ 24

Ушбу боб тадқиқотнинг муҳим бўлаги ҳисобланиб, тадқиқот методология тадқиқот мавзусини тўлиқ ёритиб бериши ва тадқиқот саволларги ечим топа олиши керак бўлади. Тадқиқот мақсадига эришишда маълумотлар қайси манбалардан олинганлги ва уларнинг қай даражада ҳаққонийлиги муҳим рол ўйнайди. Тадқиқот мавзуси ҳудудлар, маҳаллий бюджетлар ва солиқ билан боғлиқ экан миқдорий кўрсаткичлар аниқ ва уларни керакли манбалардан олишнинг ўзи кифоя. Сифат маълумотлар эса одатда кўпроқ вақт ва меҳнат талаб қилади, чунки ушбу маълумотлар манбалари ҳар доим ҳам ишончли бўлавермайди. Бундай нотўғри маълумотлардан фойдаланиш эса натижанинг нотўғри чиқишига сабаб бўлади. Шунингдек, тадқиқот услуби биринчи бобдаги шарҳланган адабиётлардан келиб чиқиб танланиши талаб этилади. Шунинг учун ҳам тадқиқот аввалида мавзу юзасидан адабиётларни чуқур шарҳлаш муҳимдир. 3.1. Маълумотлар манбалари Тадқиқот учун зарур бўладиган маълумотлар манбалари сирасига Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси томонидан ҳар йили нашр этиладиган тўпламлар , Ўзбекистон Республикаси Банк-молия академиясининг Ахборот-ресурс марказида сақланаётган ўқув ва илмий ишлар, хусусан, докторлик диссертациялари ва илмий-оммабоп журналлар киради. 3.2. Тадқиқот дизайни Бу жараён тадқиқот тузилмаси бўлиб, тадқиқот парадигмаси сифатида позитивистик ва интерпревистик йўналиш қўлланилади. Тадқиқот муаммосини кўрсатиб бериш учун иккиламчи маълумотлар йиғилади. Чунки бунинг учун кўп вақт кетмайди. Кейин йиғилган маълумотларни тезда таҳлил қилиб, бошланғич тасвирни кўрамиз ва тадқиқот натижасида ушбу параметрларни ўзгаришини кўришимиз мумкин . Ушбу жараёнлар билан 25

боғлиқ бўлган маълумотларнинг аксарият қисми рақамларда ифодаланганлиги инобатга олинадиган бўлса, асосан миқдорий усуллардан шунингдек, таъсир қилувчи омилларни тавсифлаш ва тасвирлаш мақсадида сифат усулларидан ҳам фойдаланилади. 3.3. Тадқиқотда қўлланилган услублар Тадқиқотни амалга оширилишида ушбу тадқиқот йўналиши юртимизда фуқаролар учун бюджет тизимини баҳолашнинг хориж тажрибасини қўллаш ҳамда фуқаролар учун бюджет тизмининг ҳозирги кундаги ҳолати ҳамда фуқаролар учун айнан қайси маълумотларни тақдим этиб бориш ҳамда қай ҳолатда етказий бўйича ўтказилган сўровномалар асосида таҳлиллар ўтказиш. 3.4. Тадқиқотни ўтказиш учун зарур шароитлар Тадқиқот мавзуси юзасидан ривожланган мамлакатлар тажрибасини ўрганиш имкониятларининг мавжудлиги. Республика ҳудудлари бўйича фуқаролар учун бюджет лойиҳасининг амалга ошириш бўйича қилинаётган ишлар ҳақида маълумотлар тўплаш, фуқаролар ўтрасида фуқаролар учун бюджет лойиҳаси қай ҳолатларда ва асосан давлат бюджетининг қайси кўрсаткичлари бўйича тўлиқроқ маълумотлар йоритиб бориш бўйича электрон ҳамда ёзма шаклдаги сўровномаларни ўтказиш. 3.5. Тадқиқот жараёнида кутилаётган муаммолар ва уларнинг ечими Тадқиқот натижаларининг илмий янгилиги фуқаролар учун бюджетнинг хуқуқий асосларини аниқлаш ва унинг ривожланиш йўналишларини ишлаб чиқишдан иборат. Тадқиқот мавзусидаги масала ҳали фуқаролар учун бюджет янги амалиёт ҳисобланади ва шу сабабдан тадқиқот жараёнида баҳолаш усуллари ривожланган мамлакатлар тажрибасига таянган ҳолда, мавзуга ижодий ёндашиб, сўровномалар асосида йиғилган маълумотларга таяниб таҳлил қилинади. Бугунги кунга қадар “Фуқаролар учун бюджет” лойиҳасида 26

Ўзбекистон ҳудудлари ва соҳа (ташкилот)лар кесимида бюджет маълумотларини олиш имконияти йўқлиги муаммолигича қолмоқда. Жахон тажрибасидан фойдаланилади. 3.6 . Тадқиқотдан кутилаётган илмий ва амалий натижалар Тадқиқот натижасига кўра, Республика фуқаролар учун бюджет тизимини шакллантиришда қайси давлат тажрибасидан ва қайси баҳолаш моделларидан фойдаланиш кераклиги, унинг афзалликлари ва камчиликлари таҳлил қилинди. Ушбу тадбирлар негизида фуқароларнинг авлат бюджети ҳамда унинг ижроси бўйича содда ҳамда барсча учун тушунарли булган маълумотларни олиш имкониятларини жорий қилиш. Тадқиқотдан кутилаётган илмий ва амалий натижалар Ўзбекистон Республикаси ҳудудларидаги фуқароларнинг ўз худудлари ҳамда республика миқиёсидаги давлат бюджети, унинг ижроси бўйича маълумотларни олиш назарий ва услубий асосларни ўрганиш ҳамда улар бўйича амалий тавсияларни ишлаб чиқишдан иборат. V. ТАҲЛИЛ ВА НАТИЖАЛАР 4.1 Фуқаролар ўртасида “Фуқаролар учун бюджет” лойиҳаси тушунчаси буйича ўтказилган тадқиқот натижалари таҳлили Фуқаролар учун бюджетни тайёрлаш ва эълон қилиш концепцияси асосан мамлакатимизнинг ўзига хослигини (аҳолининг нисбатан ёшлигини, ижтимоий йўналтирилган сиёсатни, халқаро молия институтлари ва ташкилотларининг мамлакатдаги ислоҳотларга бўлган қизиқиши ортишини) 27

ва халқаро тажрибани инобатгаолган ҳолда қуйидаги мақсадли гуруҳлар ва улар томонидан бюджетга доир ахборотдан фойдаланиш мақсадлари таклиф этилган. 1-жадвал. Мақсадли гуруҳлар ва ахборотдан фойдаланиш манбалари тўғрисида № Мақсадли гуруҳ Бюджетга доир ахборотдан фойдаланиш 1. ОАВ, журналистлар Материалларга боғлиқ репортажлар, мақолалар, қайдномалар, ахборотлар, реклама, бизнес- маълумотномалар тайёрлаш, солиқ ва бюджет сиёсати тўғрисидаги материалларни тасвирлаш ва визуализация қилиш, ҳам давлат молияси мавзусида, ҳам тармоқ муаммолари бўйича эълонлар учун таҳлил ўтказиш (таълим, соғлиқни сақлаш, энергетика, инвестициялар ва ҳоказолар). 2. Депутатлар Бюджетнинг мазмун-моҳиятини, унинг давлатсиёсати устуворликлари билан алоқаларинитушуниш, бюджет сиёсати мақсадларига эришишимкониятларини, мавжуд хавф-хатарларни бошқариш, аниқ ва тушунарли бюджетга доирахборот депутатларга бюджет сиёсатимақсадларини ўзлари вакили бўлган жамиятнингмақсадлари ва устуворликлари билан таққослашимконини беради. 3. Ёшлар Ёшларни ва ёшлар тадбирларини давлаттомонидан қўллаб-қувватлашнинг турли шаклларибилан танишиш ва қўллаб-қувватланиш (солиқимтиёзлари, спорт- маданият тадбирларини ташкилэтиш, ёшлар бандлигини таъминлашга доиртадбирлар ва ҳоказолар).. 4. Талабалар, мактаб Ахборотдан ўқув мақсадида фойдаланиш: курсишлари, диплом ишлари, рефератлар, очиқ дарслар учун материаллар, 28

ўқувчилари  Стипендиялар миқдорлари, ўқиш учунконтракт миқдорлари ва ҳоказолар тўғрисидаахборот олиш. 5. Ота-оналар ва болалар Бюджетда назарда тутилган таълим ва тиббий хизматлар тўғрисида ахборот олиш (давлат мажбуриятлари, болалар боғчаларидаги ота-оналар тўлови, перинатал муассасалар, туғруқхоналар ва бошқа тиббиёт муассасаларининг бепул хизматлари). 6. Бизнес Айрим тармоқларни, ташкилотларни (масалан,кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни, инновацион корхоналарни) қўллаб-қувватлаш борасида давлатнинг устувор йўналишлари, даромадлар сиёсатидаги ўзгаришлар ва давлатбюджети харажатларидаги йўналишлар ўзгаришларнинг бизнесга таъсир кўрсатишимумкинлиги, давлат бюджети, мамлакат ижтимоий-иқтисодий арқарорлиги тўғрисидаумумий ахборот олиш, мамлакат ривожланишини прогноз қилган ҳолда бизнес ривожланишини прогнозлаштириш. 7. Экспертлар Мамлакат бюджет сиёсатини таҳлил қилиш, давлат молияси тизимини такомиллаштириш бўйича таклифлар тайёрлаш. 8. Фаол аҳоли Бюджет масалаларини муҳокама қилишдаиштирок этиш учун бюджет, бюджет жараёни ваунинг вазиятга кўрсатадиган таъсири ҳақидаахборот олиш. 9. Ижтимоий ҳимояга муҳтож шахслар Давлат бюджетида назарда тутилган пул ванатура шаклидаги нафақалар, пенсиялар миқдорлари, ижтимоий хизматларни молиялаштириш тўғрисида ахборот олиш. 29

10. Хорижлик фуқаролар Инвестиция жалб этувчанликни, бизнесга, шужумладан, хорижий капитал иштирокидаги бизнесга тушадиган солиқ юкини баҳолаш, хорижлик фуқаролар бюджетга тўлаши лозимбўлган солиқ ва солиқ бўлмаган тўловлар ҳақида маълумотлар олиш. 11. Халқаро ташкилотлар Тадқиқотлар ўтказиш, рейтингларни шакллантириш ва ёрдам кўрсатиш тўғрисида қарорлар қабулқилиш. 12. Маҳаллий ҳокимият органлари Турли даражава минтақалар бюджетлари ўртасида даромадлар ва харажатлар тақсимланиши, солиқлардан минтақалар бюджетларигатушадиган ажратмалар, субвенциялар ва бошқабюджетлараро трансфертлар миқдорлари ҳақидаумумий ахборот олиш. 13. Нотижорат ташкилотлар Фуқаролик жамияти институтларини қўллаб-қувватлаш учун ажратиладиган бюджетмаблағлари ҳажми ва улардан фойдаланиш йўналишлари тўғрисида ахборот олиш, бюджет ва бюджет сиёсати чора-тадбирларининг мустақил баҳолашни тайёрлаш. Манба: Фуқаролар учун бюджетни тайёрлаш ва эълон қилиш концепцияси, 2017. Ушбу йўналишда илмий-тадқиқот олиб бориш мақсадида эксперимент тарзида сўров ўтказилди. Ўтказилган сўров натижалари қуйидагича. Ушбу сўровда жами 152 респондент қатнашиб, ушбу респондентлар ҳозирги вақтда тингловчи сифатида таълим олаётган банк-молия соҳасидаги олий маълумотли мутахасислар ҳисобланади. Сўровномада иштирок этган респондентларнинг 88 фоизни эркаклар, Сўровда қатнашганларнинг аксарияти бюджет тўғрисида хабардор ёки қисман хабардор эканлигини айтишган. Бунга респондентларнинг касб соҳаларининг бюджет масалаларига яқинлиги билан изоҳлаш мумкин (респондентларнинг 66% банк-молия соҳаси вакиллари). 30

Манба: Ўтказилган сўровномалар асосида тингловчи томонидан тузилди. 1-расм Респондентларнинг фаолият соҳаси 1-расмда сўровномада қатнашган респондентларнинг фаолият соҳаси берилган бўлиб, аксариятидавлат хизматчилари ҳисобланади. Бу шуни англатадики, ўтказилган сўровномамизда асосан бевосита иш фаолиятида фойдаланиб келаётган соҳа вакилларининг мулоҳазалари таҳлил қилинган. Шунингдек, сўровномада иштирок этган респондентларнинг 48 % қисмини банк, 14% қисмини молия, 4% қисмини ғазначилик, 3% қисмини мос равишда 1%дан соғлиқни сақлаш, суғурта, пенсия, 31% қисмин бошқа соҳа вакиллари ташкил этган. 31

Манба: Ўтказилган сўровномалар асосида тингловчи томонидан тузилди. 2-расм Фуқароларни бюджет тўғрисидаги маълумотларга қизиқиши Юқорида сўровнинг умумий натижалари шуни кўрсатдики, фуқароларнинг асосий 83% қисмини бюджетнинг харажатлари қайерга йўналтирилаётгани қизиқтирса, бюджетнинг даромад қисми бўйича, яъни даромадлар нимадан шаклланиши тўғрисида маълумотга эга бўлиш ҳоҳловчилар аҳолининг 52 % ини ташкил этган. Бундан куриниб турибдики, республика фуқароларнинг асосий қисмини “Фуқаролар учун бюджет” лойиҳасида давалт бюджетининг харажатлар қисми бўйича аниқроқ ҳамда соддалаштирилган маълумотларни киритишлари хақидаги таклифларни беришган, ҳар бир солиқ тўловчи фуқаро солиқ йиғимлари асосида давлат бюджети даромадларнинг асосий қисмини ташкил этишини билган ҳолда давлат бюдежи даромадлари шаклланиши классификацияси бўйича маълумотлар олишни исташини таъкидлашган. “Фуқаролар учун бюджет” лойиҳасидаги харажатлар ва даромадлар бўйича маълумотлар уларнинг йиллик жами миқдори, харажатларнинг соҳалар бўйича йуналтирилган миқдорлари ва даромадларнинг турлари бўйича шаклланиши миқдорлари ҳамда улушлари ҳақида маълумотларни соддалаштирилган ҳамда барча учун тушунарли ҳолатда кўрсатиб берилишини айтиб ўтишган. 32

Манба: Ўтказилган сўровномалар асосида тингловчи томонидан тузилди. 3-расм Бюджет даромадлари ижроси тўғрисида фуқароларни қизиқтирган маълумотлар Ўтказилган сўров натижалари бўйича эътиборимизни бюджет даромадлари қисмига қаратадиган бўлсак, аҳолининг 44-47%ни бюджет даромадлари ижросининг миқдорий кўрсаткичлари, бюджет даромадларини шакллантиришда жисмоний шахсларнинг хиссаси, асосий солиқ тўловчилар тўғрисида маълумотга эга бўлишни билдиришган. Бундан ташқари, аҳолининг учдан бир қисмига даромадларнинг йиллар кесимидаги маълумот ҳамда солиқ ва носолиқ даромадларининг шакллантириш манбалари қизиқтириши маълум бўлди. Республикамиз худудидаги фуқаролари давлат бюджети даромадлари ижроси бўйича “Фуқаролар учун бюджет” лойиҳасида давлат бюджети даромадлари шаклланишида солиқ ва носолиқ тўловларининг улушлари бўйича маълумотлар кўрсатилишини исташган. Ўтказилган сўровларда фуқароларга солиқ тўловчи сифатида давлат бюджети даромадларида солиқларнинг улуши ва носолиқ тўловларнинг улуши бўйича маълумотлар йиллар кесимада ҳам берилишини таъкидлашган. Давлат бюджети 33

даромадларини шакллантиришда асосий солиқ тўловчилар ҳақидаги маълумотлар доимий рўйҳатини шакллантириб боришни ҳамда “Фуқаролар учун бюджет” лойиҳасида маълумотларни бериб боришни айтиб ўтишган. Ўтказилган сўров натижаси бўйича, фуқаролар солиқ тўловчи сифатида давлат бюджети даромадларини шаклланишида қанча улушни ташкил этиши, бундан ташқари солиқларнинг турлари бўйича йиллик ҳамда чораклик маълумотлар келтириб ўтилишини исташган. Бундан куриниб турибдики, фуқаролар давлат бюджети даромадларини шаклланиши бўйича соддалаштирилган ҳамда барча учун тушунарли тартибда берилган маълумотларни 4-расм Бюджет харажатлари ижроси тўғрисида фуқароларни қизиқтирган маълумотлар Манба: Ўтказилган сўровномалар асосида тингловчи томонидан тузилди. Бюджетнинг харажатлари тўғрисида қандай маълумотларни билиш бўйича сўровнома натижаларига эътиборни қаратадиган бўлсак, аҳолини 60% ни харажатлар кўпроқ қаерга йўналтирилаётганлиги хусусидаги маълумот қизиқтиради. Шу билан бирга, харажатлар қайси соҳаларга қанча 34

сарфланаётгани ва бюджетдан амалга ошириладиган инвестициялар тўғрисидаги маълумотлар аҳолининг 34-38%ни қизиқтиради. Бюджет харажатларини сарфлаш натижасида эришилган миқдорий ва сифат натижалари аҳолининг 30% қизиқтирмоқда. Маҳаллий бюджетларга юқори бюджетдан бериладиган ёрдамлар ва фуқароларнинг айрим қатламларини ижтимоий қўллаб-қувватлаш учун ҳаражатлар аҳолининг 24-25% ни қизиқтиради. Давлат бюджетининг даражалари кесимида қарайдиган бўлсак, республика бюджети аҳолининг 79% га қизиқарли, маҳаллий бюджетларга қизиқиш эса нисбатан паст даражада 37-43% ташкил этади. Бунга сабаб, аҳолининг даромадлар ва харажатларни бюджет бўғинлари ўртасидаги тақсимоти тўғрисидаги маълумоти тўлиқ эмаслиги деб ҳисоблаймиз. Манба: Ўтказилган сўровномалар асосида тингловчи томонидан тузилди. 5-расм Бюджет даромадлари ва харажатлари ижроси тўғрисида маълумотарни қандай тартибда тақдим этилиши бўйича фуқароларнинг фикрлари Бюджет тўғрисидаги маълумотни тақдим этиш тартиби масаласига келсак, шундай маълумотлар Молия вазирлиги веб саҳифасида электрон кўринишда ҳамда статистик тўплами ҳолатида чоп этилиши аҳолининг 35

50-61 % маъқул келмоқда. Бюджет маълумотлари газета ва журналларда чоп этилишига аҳолининг учдан бир қисми тарафдордир. Сўровда қатнашганларнинг 88% эркаклар ва 12% аёллар ташкил этади, ёш нуқтаи назардан уларнинг аксарияти 92 % 25-45 ёш атрофида, 6% 25 ёшгача ва қолганлари 45 ёшдан юқори бўлган. Сўров барча вилоят вакилларини қамраб олган, шундан Тошкент шаҳар вакиллари кўпчиликни 29% ни ташкил қилади. 4 .2. Ҳудудларда фуқаролар учун бюджет лойиҳасини тайёрлашнинг хориж мамлакатлар тажрибаси ва уни Ўзбекистонда қўллаш масалалари бўйича фикрлар “ Фуқаролар учун бюджет” лойиҳасини ишлаб чиишда, фуқаролар учун давлат бюджети хақида маълумотларни етказиш буйича жаҳон тажрибасини ўрганганимизда, давлат бюджетини тузишда фуқароларнинг иштирок этишидан давлат органларининг манфаатдорлигини кўрсатиш ҳамда уларга ўз фикрини ифодалаш имконини берадиган оддий ва очиқ баён қилинган ахборотни бериш муҳимлигини кўрсатади. Россия Федерациясида "Фуқаролар учун бюджет"ни ишлаб чиқиш ва эълон қилиш Россия Федерацияси Молия вазирлиги ва "очиқ ҳукумат" ҳаракатлари экспертларининг биргаликдаги саъй-ҳаракатлари натижаси ҳисобланади. Бюджет маълумотлари фуқаролар учун 2013 йилдан бошлаб қулай шаклда эълон қилинади. Федерал бюджет тўғрисидаги федерал қонун ҳақидаги маълумотлар фуқароларнинг мақсадли гуруҳлари ва энг муҳим воқеалар, йирик тармоқ лойиҳалари бўйича тақдим этилади. 2017 йилга ва 2018-2019 йиллар режали даврига фуқаролар учун бюджет федерал бюджет тўғрисидаги федерал қонуннинг асосий қоидаларини тавсифлайди, шунингдек, давлат юджетидан ташқари фондлари бюджетлари ва Россия Федерацияси субъектларининг консалидациялашган бюджетларининг асосий тавсифларини ўз ичига олади. Ҳужжатда Россия Федерацияси бюджет тизимининг ҳар бир бўғини аҳамияти аниқ кўрсатилган: федерал бюджетдан давлат хизматлари кўрсатиш 36

учун фойдаланилади. Давлат хизматларидан тенг даражада барча фуқаролар (мудофаа, табиий офатларнинг олдини олиш ва тугатиш), манзилли ва якка тартибда хизматлар кўрсатиш учун (таълим), ободонлаштириш – минтақавий ва маҳаллий бюджетлар, қонунчиликда улар учун белгиланган вазифаларни ҳал этиш учун – бюджетдан ташқари фондлар фойдаланади. Молиявий кўрсаткичлар маъносига эга бўлган жойларда ялпи ички маҳсулотдан фоизлар, аҳоли жон бошига ёки даромадлар/харажатлар умумий ҳажмидан улуш сифатида кўрсатилади. Бу бюджет тадбирларининг устуворликлари ва кўламлари билан танишиш имконини беради. Россия Молия вазирлигининг расмий сайтида ҳар йили жойлаштириладиган федерал бюджет ва Россия Федерацияси бюджет тизими бюджетларининг ижроси тўғрисидаги расмли нашрлардан федерал бюджет бюджет маблағларидан фойдаланиш натижалари тўғрисидаги тўлиқ манзарани билиб олиш мумкин. Молия вазирлиги томонидан бир қанча илмий муассасалар билан биргаликда Россия Федерацияси субъектларида ва муниципал тузилмаларда "Фуқаролар учун бюджет"ни энг яхши ривожлантириш амалиёти тўғрисидаги маърузани ҳар йили эълон қилиш, жўнатиш ва Очиқ ҳукумат фаолиятини мувофиқлаштириш бўйича Ҳукумат комиссиясига тақдим этиш ташкил этилган (вақт эътиборидан бундай маъруза 2016 йилда эълон қилинган). Маъруза бюджетларни ва уларнинг ижроси тўғрисидаги ҳисоботларни фуқаролар учун тушунарли шаклда тайёрлаш бўйича Россия Федерацияси субъектлари томонидан тақдим этилган материалларни таҳлил қилиш, шунингдек, Россия Федерацияси субъекти молиявий органининг бюджетни режалаштириш ва ижро этиш жараёнида фуқаролар ва ташкилотлар билан ўзаро ҳамкорлигини ташкил этиш асосида тайёрланади. "Фуқаролар учун бюджетлар"ни ишлаб чиқишда Россия Федерациясининг кўпчилик субъектлари бошқа минтақаларнинг тажрибасига таянади. 37

Россия Федерацияси субъектлари давлат ҳокимияти органлари ва маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органлари фуқаролар томонидан таклиф этилган ўзгартиришлар тўпламини оладилар. Бу фуқароларнинг эҳтиёжлари ва улар кутганларни яхшироқ тушунишга кўмаклашади, янги бюджет ташаббусларини баҳолаш ва улардан бюджет жараёнида фойдаланиш имконини беради. Умуман олганда Россия Федерациясида бюджет ахборотини тушунтириб бериш тизими IBP томонидан белгиланган мезонларга тўлиқ мувофиқ келади. Мамлакат 74 балл билан 11-ўринни эгаллаган ҳолда Бюджет очиқлиги индексининг 25 та етакчиси сирасига киради. Бу фуқароларга "жиддий" бюджет ахбороти тақдим этилишини англатади. Қирғизистон Республикаси 2015 йилги "Бюджет очиқлиги индекси"да Марказий Осиё мамлакатлари орасида энг юқори ўринни эгаллайди (54 балл кўрсаткичи билан 35-ўрин). Мамлакат фуқаролик бюджетини 2011 йилдан бошлаб эълон қилади. Қирғизистон Молия вазирлиги томонидан 2017 йилда эълон қилинган охирги ҳужжат билан http://minfin.kg. сайтида танишиш мумкин. Ҳужжатнинг ўзига хослиги шундаки, унда тушунтирувчи материал ва тасдиқланган бюджетнинг тавсифи (прогноз) жойлаштирилган. Бундан шуни кўриш мумкинки, Қирғизистоннинг давлат молиясини бошқаришда дастурий ва лойиҳали ёндашувдан фойдаланилади, тадбиркорликни қўллаб-қувватлашнинг замонавий усулларидан (қишлоқ хўжалиги корхоналари учун тижорат банкларининг кредитлари бўйича фоиз ставкаларини субсидиялаш) фойдаланилади. Шунингдек, мамлакатда давлат бюджети тақчиллигини бошқаришнинг халқаро стандартларга мувофиқ усуллари қўлланилиши кўрсатилган. Тақчиллик ҳам ички, ҳам ташқи манбалар ҳисобига молиялаштирилади. Ички манбалар – бу давлат қимматли қоғозларини корхоналар ва аҳолига сотишдан тушган тушум, Қирғизистон Республика Ҳукуматининг ҳисоб рақамларидаги қолдиқлар; кредитлар ва грантларни давлат инвестициялари дастурларига қайта молиялаштириш; бюджет 38

ссудаларини қайтариш; давлат мулкини хусусийлаштириш; Ташқи манбалар бўйича ташқи дастурий қарзлар тушиши, давлат инвестициялари дастурига ташқи қарзлар тушиши назарда тутилган. Давлат инвестицияларини Қирғизистон Республикаси республика бюджетидан молиялаштиришда улушли (рағбатлантирувчи) грантлар каби шакллардан фойдаланилади. Бунда республика бюджети лойиҳа қийматининг фақат бир қисмини молиялаштиради. Қолган молиялаштиришни маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органлари қидириб топадилар. Биргаликда молиялаштириш учун лойиҳаларни танлаш минтақаларда нодавлат нотижорат ва ҳукуматга қарашли бўлмаган ташкилотлар иштирокида амалга оширилади. Бу фуқаролик бюджетини давлат маблағларини тақсимлаш ва улардан фойдаланишда фуқаролик жамиятининг реал иштироки воситасига айлантиради. Фуқаролик бюджети таҳлил элементларини, харажатлар ҳажмини таққослашни ва ҳар хил соҳаларда 2017 йилдаги вазиятни, 2015 ва 2016 йиллардаги вазиятга таққослашни ўз ичига олади. Қирғизистоннинг фуқаролик бюджетида маҳаллий бюджетлар, уларнинг даромадлари тузилиши ва харажатларнинг асосий йўналишлари, шунингдек, бюджетлараро муносабатларнинг хусусияти ва улардаги ўзгартиришлар тўғрисидаги маълумотлар келтирилади. Қозоғистонда фуқаролик бюджетлари 2011 йилдан бошлаб тузилади, амалдаги методика эса 2013 йилда қабул қилинган. Фуқаролик бюджети – республика ва маҳаллий бюджетларни шакллантириш ва ижро этишнинг асосий қоидаларига даҳл қиладиган давлат томонидан режалаштириш ва бюджет ижроси бўйича ваколатли органларнинг расмий Интернет ресурсларида эълон қилинадиган ҳужжат. Мана шу асосда фуқаролик бюджетларини барча марказий давлат идоралари: вазирликлар ва давлат қўмиталари эълон қиладилар. Масалан, тасдиқланган бюджетнинг фуқаролар учун версияси билан Қозоғистон Республикаси Миллий иқтисодиёт вазирлигининг Статистикаси 39

қўмитасида ва ҳар чоракда эълон қилинган унинг ижроси тўғрисидаги ҳисоботлар бўйича танишиш мумкин. Фуқаролик бюджети: -республика даражасида – давлат томонидан режалаштириш бўйича марказий ваколатли орган ва бюджет ижроси бўйича марказий орган томонидан; -вилоят, шаҳар ва туман даражасида – давлат томонидан режалаштириш бўйича тегишли даражадаги маҳаллий ваколатли орган ва бюджет ижроси бўйича маҳаллий ваколатли орган томонидан тузилади. Барча даражалардаги бюджетлар ёки уларга хаволалар бўйича маълумотлардан Қозоғистон Республикаси Молия вазирлигининг: www.minfin.gov.kz. сайтида танишиш мумкин. Қозоғистон бюджети масалалари бўйича методик, тушунтирувчи ва ахборот материалларини ишлаб чиқишда Қозоғистоннинг миллий бюджет тармоғининг жамоат бирлашмаси фаол иштирок этади. У www.budget.kz, сайтига маъмурлик қилади. Ушбу сайтда республика ва маҳаллий бюджетлар, бюджет соҳасидаги янгиликлар ва воқеалар тўғрисидаги материаллар эълон қилинади, ҳукуматнинг бюджет чораларига баҳо берилади. Фуқаролик бюджети тасдиқланган, аниқлаштирилган бюджетнинг ва бюджет ижроси тўғрисидаги ҳисоботнинг тегишли вакиллик органига киритилган бюджет лойиҳаси асосида тузилади. Қозоғистон ҳукумати Бюджет очиқлиги индексида ўз рейтингини ошириш вазифасига жиддий қарайди. 2015 йилда эълон қилинган IBP рейтинги бўйича Қозоғистон 51 балл билан 42 ўринни эгаллайди. Ҳукумат мамлакат бюджети ва бюджет йили мобайнида ҳукуматнинг молиявий фаолияти тўғрисида жамиятга етарлича ахборот тақдим этмайди деб ҳисобланади. Шу сабабли фуқаролар ва фуқаролик жамияти институтлари жамоат молиясини бошқариш бўйича ҳукуматнинг кўпроқ ҳисобот беришига эришишга ҳақлидир. 40

Ушбу чет эл тажрибасидан фойдаланган ҳолда Ўзбекистон Республикасида “Фуқаролар учун бюджет” лойиҳасини ишлашда фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 22 августдаги “Бюджет маълумотларининг очиқлигини ва бюджет жараёнида фуқароларнинг фаол иштирокини таъминлаш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПҚ-3917-сонли қарори билан Давлат бюджетини шакллантириш ва ижро этишнинг шундай тартиби ўрнатилган, унга мувофиқ: 2019 йилдан бошлаб бюджет маблағларини тақсимлашда фуқаролар иштирокининг туман (шаҳар)лар бюджетлари қўшимча манбаларининг камида 10 фоизини жамоатчилик фикри асосида шакллантирилган тадбирларга йўналтиришни назарда тутадиган механизми жорий этилиши; 2020 йилдан бошлаб Давлат бюджети ва давлат мақсадли жамғармалари бюджетлари ахборотлар батафсил баён этилган, илғор халқаро стандартларга мувофиқ тайёрланган қонун билан тасдиқланиши; Давлат бюджети ва давлат мақсадли жамғармалари бюджетлари, солиқ ва бюджет сиёсатининг асосий йўналишлари лойиҳалари, шунингдек, Давлат бюджети ва давлат мақсадли жамғармалари бюджетлари ижроси тўғрисидаги ҳисоботлар Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатасига тақдим этилишидан олдин мажбурий жамоатчилик муҳокамасига қўйилиши шартлиги; Давлат бюджети ва давлат мақсадли жамғармалари бюджетлари лойиҳалари ҳамда уларнинг ижроси тўғрисидаги ҳисоботлар билан бирга Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги томонидан ишлаб чиқиладиган «Фуқаролар учун бюджет» ахборот нашри жамоатчилик муҳокамаси учун эълон қилиниши; Ўзбекистон Республикаси Ҳисоб палатасининг Давлат бюджети ва давлат мақсадли жамғармалари бюджетлари, солиқ ва бюджет сиёсатининг асосий йўналишлари лойиҳалари, шунингдек, Давлат бюджетининг ва давлат мақсадли жамғармалари бюджетларининг ижроси тўғрисидаги йиллик 41

ҳисобот юзасидан ташқи аудит ва баҳолаш натижалари бўйича хулосалари мажбурий эълон қилиниши белгиланган. Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги Ахборот технологиялари ва коммуникацияларини ривожлантириш вазирлиги билан биргаликда 2019 йил 1 январга қадар қуйидагиларни назарда тутадиган «Очиқ бюджет» ахборот порталининг ишга туширилишини ва фаолият юритишини таъминлайди: Давлат бюджети ва давлат мақсадли жамғармалари бюджетлари, солиқ ва бюджет сиёсатининг асосий йўналишлари лойиҳалари, Давлат бюджети ва давлат мақсадли жамғармалари бюджетлари ижроси тўғрисидаги ҳисоботлар, шунингдек, Ўзбекистон Республикаси Ҳисоб палатасининг хулосаларини жойлаштириш орқали бюджет харажатларининг манзиллилиги устидан жамоатчилик назоратини амалга ошириш; жамоатчилик фикрини шакллантириш учун туман (шаҳар)лар бюджетларининг қўшимча манбалари ҳисобидан молиялаштирилиш таклиф этилаётган тадбирлар тўғрисидаги ахборотни жойлаштириш; бюджет қонунчилигини бузиш ҳолатлари тўғрисида хабардор қилиш ва бюджет жараёнини такомиллаштириш бўйича таклифлар киритиш имкониятини ўз ичига олган фуқаролар билан қайта алоқани ташкил этиш. Юқоридаги қарорда Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси палаталарига Давлат бюджети ва давлат мақсадли жамғармалари бюджетлари, солиқ ва бюджет сиёсатининг асосий йўналишлари лойиҳалари, шунингдек, Давлат бюджети ва давлат мақсадли жамғармалари бюджетлари ижроси тўғрисидаги ҳисоботларни кўриб чиқишда фуқароларнинг Портал орқали келиб тушган фикр ва таклифларини таҳлил қилиш тавсия этилган бўлиб, бу фуқаролар томонидан давлат бюджети ижроси тўғрисидаги ҳисоботлар билан танишиш имкониятини беради. Бундан ташқари, мазкур қарорда Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигига қуйидагиларни таъминлаш вазифалари юклатилган: Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси билан биргаликда 2019 йил 1 июлга қадар муддатда Халқаро валюта 42

жамғармасининг 2014 йилги давлат молия статистикаси бўйича қўлланмасига мувофиқ ишлаб чиқилган янгиланган бюджет таснифини тасдиқлаш; бир ой муддатда бюджет ҳисоби тартибини Давлат секторида халқаро молиявий ҳисобот стандартларига (IPSAS) уйғунлаштириш бўйича 2019-2020 йилларга мўлжалланган тадбирлар режасини тасдиқлаш; бюджет шаффофлиги бўйича халқаро рейтингда етакчи ўринларни эгаллаб турган илғор хорижий мамлакатлар тажрибаси асосида Портални доимий қўллаб-қувватлашни таъминлаш; Ўзбекистон Республикаси Ҳисоб палатаси билан биргаликда икки ой муддатда Жаҳон банки томонидан Ўзбекистон Республикасида давлат молиясини бошқариш самарадорлигини Жаҳон банкининг давлат харажатлари ва молиявий ҳисобдорлик мезонлари бўйича баҳолашдан ўтказиш чораларини кўриш; манфаатдор вазирлик ва идоралар билан биргаликда Ўзбекистон Республикасининг Бюджет очиқлиги индекси бўйича рейтингга эришиши, жумладан Порталнинг яратилиши юзасидан зарур тадбирларни амалга ошириш, шунингдек, бюджет шаффофлигини баҳолаш учун халқаро молия институтларининг экспертлари ва техник кўмаги жалб этилишини таъминлаш. Шунингдек, Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши, вилоятлар ва Тошкент шаҳар ҳокимликларига ҳам вазифалар юклатилган бўлиб улар қуйидагилардан иборат: туман (шаҳар)лар халқ депутатлари Кенгашлари томонидан маҳаллий бюджетлар параметрлари ва ижроси ҳақидаги ҳисоботларнинг кўриб чиқилиши ва тасдиқланиши жараёнининг оммавий ахборот воситаларида ҳар томонлама ёритилиши; туман (шаҳар)лар маҳаллий бюджетлари қўшимча манбаларидан камида 10 фоизининг Портал орқали жамоатчилик фикри асосида белгиланган тадбирларни молиялаштиришга йўналтирилишини таъминлаш. 43

Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги тузилмасида 5 та штат бирлигидан иборат Давлат молиявий статистикасини юритиш ва бюджет очиқлигини таъминлаш бўлими ташкил этилиб, унинг зиммасига қуйидаги вазифалар юкланган: давлат молиявий статистикасини такомиллаштириш ва бюджет шаффофлигини таъминлаш соҳасида ислоҳотларни амалга ошириш; бюджет жараёни ва бюджет маълумотларининг шаффофлигини, хорижий инвесторлар ва бошқа манфаатдор субъектларнинг улардан фойдаланиш имкониятини, бюджет жараёнига фуқароларнинг жалб этилишини, шунингдек, «Фуқаролар учун бюджет» ахборот нашрининг эълон қилинишини таъминлаш; Портални ахборот, услубий, техник жиҳатдан қўллаб-қувватлаш ва бошқариш. Ўзбекистон Республикасининг “Фуқаролар учун бюджет” лойиҳаси 2019 йилдан бошлаб Давлат бюджети лойиҳаси келаётган йил учун бюджет параметрлари ҳамда келгуси икки 2020-2021 йилларга мўлжалланган ўрта муддатли бюджет мўлжалларини ўз ичига олади. Ўрта муддатли макроиқтисодий доиралар - Бюджетга таъсир кўрсатадиган асосий макроиқтисодий кўрсаткичлар: ЯИМ ўсиши, инфляция даражаси, валюта курси ва ҳоказолар; Бюджет солиқ сиёсати концепцияси - Солиқ сиёсати ва Давлат бюджети даромадларини шакллантиришнинг асосий йўналишлари ва Давлат бюджети харажатлари соҳасидаги устувор йўналишлар; Ўрта муддатли бюджет доиралари – ● Давлат бюджети даромадларининг умумий ҳажми; ● Давлат бюджети харажатларининг умумий ҳажми; ● Давлат бюджети тақчиллиги; ● Давлат қарзининг чекланган миқдори; ● Тармоқлар бўйича харажатларнинг чегаралари (лимитлар). 44

Ўрта муддатли бюджет мўлжаллари (ЎМБМ) силжиш (ўзгариш) графиги асосида тузилади, яъни ҳар йили бир йил олдинга сурилади. 6-расм Ўрта муддатли бюджет мўлжалларини ва йиллик бюджетни тузиш. Манба:Фуқаролар учун бюджет-2019 лойиҳасидан олинди Бюджетни ўрта муддатли режалаштиришга ўтиш макроиқтисодий ва солиқ бюджет барқарорлигини қўллаб қувватлаш учун зарур. “Режалаштириш доираси” бир йил бўлса, жорий муаммоларни ҳал этиш масалалари стратегик мақсадлардан кўра муҳимроқ мақсадларга айланиб қолиши мумкин. Уч йиллик мўлжалларнинг мавжудлиги истиқбол учун ишлашга ёрдам беради. Ўрта муддатли бюджет мўлжаллари бугун амалга оширилаётган солиқбюджет сиёсатининг бир неча йилдан кейин мамлакат иқтисодиётига ва аҳоли турмуш даражасига таъсирини баҳолаш имконини беради. Оддий фуқаро учун ҳукуматнинг кейинги уч йиллик сиёсатидан, яъни яқин йиллар да солиқ сиёсати қандай бўлишини, харажатлар миқдори ва тузилмаси ўзгарадими йўқми ва қайси соҳалар (таълим, соғлиқни сақлаш, мудофаа ёки бошқа соҳалар) устувор бўлишидан ҳабардор бўлишини англатади. Шунингдек, уч йилга мўлжалланган бюджетнинг асосий кўрсаткичлари тўғрисидаги ахборот шахсий ва оилавий бюджетни режалаштиришдаги барқарорликни англатади: аҳоли солиқларни чиқариб ташлаган ҳолда ўзининг келгуси даромадларини ҳисоблаб чиқиш имконига эга бўлади. 45

Ўрта муддатли бюджетни режалаштириш бизнес учун ҳам фойдалидир, яъни ноаниқлик ва рискларни камайтириш имконини беради. Бюджет харажатларининг йўналтирилганлиги ҳар доим ишбилармонлар учун ўзига хос “компас” бўлади. Қайси тармоқларга кўпроқ бюджет маблағлари ажратилса, шу тармоқларда Давлат харидлари кўпроқ ҳажмда бўлади. Шунингдек, мамлкатнинг ўрта муддатли макроиқтисодий кўрсаткичлари тўрисида ҳаққоний маълумотлар инвестицион компаниялар ҳамда Халқаро рейтинг агентликлари учун қизиқарлидир. Очиқ ва кўрабиладиган солиқ – бюджет сиёсатининг ҳамда ўрта муддатга мўлжалланган бюджет параметрларининг мавжудлиги инвестицион муҳитнинг яхшиланишига олиб келади. Тармоқлар ва ҳудудлар концепция ва дастурлар асосида ривожланишига ўтади. Тармоқ ва ҳудудий ривожлантириш дастурлари, айниқса йирик масалаларни ҳал этишни назарда тутувчи ва қиммат турувчи инвестиция лойиҳалари бир йил билан чекланиб қолмайди. Шунга кўра, уларни давлат томонидан молиялаштириш ҳам жорий ёки келгуси молия йилларида эмас, балки узоқроқ муддатга мўлжалланиши керак. Энг асосийси, ўрта муддатли бюджет мўлжаллари бюджет сиёсатини олдиндан билиш имконини яратади ва ўз навбатида аҳоли ҳамда хусусий хамкорларда ҳукумат режалари ва хатти ҳаракатларига ишончи ортишига хизмат қилади. 46

7-расм. Ўрта муддатли макроиқтисодий кўрсаткичлари. Манба:Фуқаролар учун бюджет-2019 лойиҳасидан олинди 2019 – 2021 йилларга мўлжалланган ўрта муддатли макроиқтисоий кўрсаткичлар иқтисодиёт тармоқларини ривожлантиришнинг ўрта муддатли прогнозидан, демографик ўзгаришлардан, жаҳон бозорида стратегик товарлар нархлари ўзгаришидан, ташқи ва ички инвестициялар ҳажмидан, асосий савдо ҳамкорларининг иқтисодиёти ривожланишидан ва бошқа омиллардан келиб чиқиб шакллантирилган. 47

8-расм 2019-2021 йилларга мўлжалланган макроиқтисодий кўрсаткичлар прогнози. Манба:Фуқаролар учун бюджет-2019 лойиҳасидан олинди Ўрта муддатли бюджет кўрсаткичлари Ўрта муддатли бюджет кўрсаткичлари ижтимоий иқтисодий ривожланиш прогнозларидан, солиқ ислоҳоти амалга ошириш даврида давлат харажатларининг ўсишига йўл қўймаслик, шунингдек, ташқи қарзнинг чекланган миқдорини белгилаш қоидалари асосида тузилган. Ялпи ички маҳсусот (ЯИМ) 2018 йилда 326,9 трлн.сўм яъни 5,2 фоизга, 2019 йилда 424,1 трлн.сўм яъни 5,4 фоизга, 2020 йилда 524,1 трлн.сўм яъни 6,0 фоиз, 2021 йилда 637,9 трлн.сўмга 7,0 фоига ўсиши кўратилмоқда. Инфляция даражаси 2018 йилда 16,8 фоиз бўлган бўлса, бу кўрсаткич 2019-2021 йилларда мос равишда 15,5 фоздан 9,9 фоизга туширилади. Бунда асосан электр энергияси нархини оширилиши, нархларни барқарорлигини таъминлаш, экспорт хажмини ошириш ҳамда импорт қилинадиган маҳсулотлар ўрнини босувчи товарлар ишлаб чиқаришни шакллантириш, божхона ва солиқ имтиёзларини оптималлаштириш ва бошқа иқтисодий тадбирларни бажариш ҳисобига амалга оширилади. 48

Давлат бюджетининг 2019 йилги даромадлари ва харажатлари параметри ҳамда жорий йилги бюджетдаги ўзгаришлар. Давлат бюджети даромадлари 2019 йилга мўлжалланган Давлат бюджети даромадлари 102,6 трлн. сўм ёки ЯИМга нисбатан 24,2 фоиз миқдорида режалаштирилган, бу 2018 йил якунлари бўйича кутилаётганидан 37,8 фоизга кўпдир. 2019 йилги солиқ ва божхона-тариф сиёсати таъсири; айрим товарларни реализация қилиш ҳажми ва нархлари прогнози; солиқ ва божхона маъмуриятчилигини яхшилаш; айрим товарлар бўйича жаҳон бозоридаги нархлар прогнози. 2019 йилда Давлат бюджети даромадлари 102,6 трлн. сўм ёки ЯИМга нисбатан 24,2 фоиз миқдорида режалаштирилган, бу 2018 йил якунлари бўйича кутилаётганидан 37,7 фоизга кўпдир. 9-расм Давлат бюджети даромадлари тузилмаси Манба:Фуқаролар учун бюджет-2019 лойиҳасидан олинди Миллий иқтисодиётнинг ўсиши, нарх омили ва қўшимча даромад манбаларини аниқлаш 2019 йилда Давлат бюджети даромадлари ўсишининг асосий омиллариҳисобланади. Давлат бюджети даромадларининг ярмидан ортиғи (54,1 фоизи) ёки 55,5 трлн. сўм. эгри солиқлар ҳисобига ҳосил бўлади. 49

Эгри солиқларнинг асосий тушумлари ҚҚС ҳисобига (74 фоизи) таъминланади. Йиллик айланмаси (тушуми) 1 млрд. сўмга етган корхоналар умумий белгиланадиган солиқлар тўлашга ўтказилиши муносабати билан солиқ тўловчилар сонини ошириш ҳисобига ҚҚСни ошириш режалаштирилмоқда. Акциз солиғи тушумининг ошиши алкоголли ва тамаки маҳсулотлари учун акциз солиғи ставкалари индексацияси билан боғлиқ. Тўғри солиқлардан 20,7 трлн. сўм. миқдорида даромад тушиши режалаштирилган, бу Давлат бюджетининг умумий даромадларида 20,1 фоизни ташкил этади. 2019 йилда юридик шахслардан олинадиган фойда солиғи тушумида жиддий ўсиш кутилаётган бўлиб, бу юридик шахслардан олинадиган фойда солиғи ставкаси камайтирилиши муносабати билан юридик шахслар даромадларини легаллаштириш билан боғлиқ. Жисмоний шахслардан олинадиган даромад солиғи бўйича тушум ошиши (181,0 фоизга) жисмоний шахслардан олинадиган даромад солиғи бўйича ясси шкала жорий этилиши ҳисобига тадбиркорлик субъектларида ходимлар сони ва меҳнатга ҳақ тўлаш фонди легаллаштирилиши ва фуқароларнинг суғурта бадаллари бекор қилиниши билан изоҳланади. Ресурс солиқлари ва мол-мулк солиғи прогнози 14,6 трлн. сўмни ёки Давлат бюджети умумий даромадларининг 14,2 фоизини ташкил этади. 20 та энг йирик солиқ тўловчи Давлат бюджетига тушумларнинг деярли 38 фоизини таъминлайди. 2019 йилдан бошлаб солиқларни республика ва маҳаллий бюджетлар ўртасида тақсимлаш шартлари ўзгаради. 50

Манба:Фуқаролар учун бюджет-2019 лойиҳасидан олинди 10-расм Давлат бюджетига ресурс солиқлари тушумининг ўсиши. млрд.сўм 10 - расмда давлат бюджети ресурс солиқлари тушуми бўйича маълумотлар берилган бўлиб, бунда ресурс солиқларининг 2018 йил бажарилиш ва прогноз кўрсаткичлари таққосланган. Расмдан кўриниб турибдики, ер ости бойликларидан фойдаланганлик солиғининг салмоғи юқори ва ўсиш тенденциясига эга. 51

Манба: Фуқаролар учун бюджет-2019 лойиҳасидан олинди 11-расм. 2019 йил давлат бюджети харажатлари тузилмаси, млрд.сўм Давлат бюджети харажатлари - 2019 йилда Давлат бюджети харажатлари 107 118,4 млрд. сўм миқдорида тасдиқланди, бу эса 2018 йилда тасдиқланган параметрлардан 72 фоизга кўпдир. Маҳаллий бюджетларнинг харажатлар таркибида ижтимоий-маданий тадбирлар харажатлари жуда тез суръатларда фан, таълим, соғлиқни сақлашга харажатларнинг ошиши туфайли кўпаймоқда, бу эса шу бюджетдан молиялаштириладиган ижтимоий соҳа муассасаларини кўпайиши ва илмий текшириш ишларининг кенгайиши, маъмурий – ҳудудий комплекснинг ривожланиши, маҳаллий хўжаликни бошқаришнинг автоматлаштирилиши билан боғлиқ. “ Фуқаролар учун бюджет” лойиҳасини ишлаб чиишда, жаҳон тажрибасидан Ўзбекистон учун айрим йўналишларини жорий қилиш мақсадга мувофиқ бўлади. Давлат бюджетини тузишда фуқароларнинг иштирок этишидан давлат органларининг манфаатдорлигини кўрсатиш ҳамда уларга ўз фикрини ифодалаш имконини берадиган оддий ва очиқ баён қилинган ахборотни бериш муҳимлигини кўрсатади. 52

 Россия Федерациясида "Фуқаролар учун бюджет"дан, Ўзбекистон Республикасида "Фуқаролар учун бюджет"ни ишлаб чиқиш ва эълон қилиш, Давлат бюджет тўғрисидаги маълумотлар фуқароларнинг мақсадли гуруҳлари ва энг муҳим воқеалар, йирик тармоқ лойиҳалари бўйича тақдим этилиши лозим. Бюджет тизимининг ҳар бир бўғини аҳамияти аниқ кўрсатилган бўлиши, Давлат хизматларидан тенг даражада барча фуқаролар (мудофаа, табиий офатларнинг олдини олиш ва тугатиш), манзилли ва якка тартибда хизматлар кўрсатиш учун (таълим), ободонлаштириш – минтақавий ва маҳаллий бюджетлар, қонунчиликда улар учун белгиланган вазифаларни ҳал этиш учун – бюджетдан ташқари фондлар фойдалана керак. Молиявий кўрсаткичлар маъносига эга бўлган жойларда ялпи ички маҳсулотдан фоизлар, аҳоли жон бошига ёки даромадлар/харажатлар умумий ҳажмидан улуш сифати кўрсатилади. Бу бюджет тадбирларининг устуворликлари ва кўламлари билан танишиш имконини беради. Молия вазирлигининг расмий сайтида ҳар йили жойлаштириладиган “фуқаролар учун бюджет” бюджет тизими бюджетларининг ижроси тўғрисидаги расмли нашрлардан бюджет маблағларидан фойдаланиш натижалари тўғрисидаги тўлиқ манзарани билиб олиш мумкин. Молия вазирлиги томонидан бир қанча илмий муассасалар билан биргаликда Республика субъектларида ва муниципал тузилмаларда "Фуқаролар учун бюджет"ни энг яхши ривожлантириш амалиёти тўғрисидаги маърузани ҳар йили эълон қилиш, жўнатиш ва Очиқ ҳукумат фаолиятини мувофиқлаштириш бўйича Ҳукумат комиссиясига тақдим этиш лозим. Давлат ҳокимияти органлари ва маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органлари фуқаролар томонидан таклиф этилган ўзгартиришлар тўпламини олишлари керак. Бу фуқароларнинг эҳтиёжлари ва улар кутганларни яхшироқ тушунишга кўмаклашади, янги бюджет ташаббусларини баҳолаш ва улардан бюджет жараёнида фойдаланиш 53

имконини беради. Умуман олганда Ўзбекистон Республикасида бюджет ахборотини тушунтириб бериш тизими IBP томонидан белгиланган мезонларга тўлиқ мувофиқ келши керак. Қолаверса Бюджет очиқлиги индексининг етакчи мамлакатлар сирасига киради. Бу фуқароларга "жиддий" бюджет ахбороти тақдим этилишини англатади.  Қирғизистон Республикаси тажрибасидан Ўзбекистонга давлат молиясини бошқаришда дастурий ва лойиҳали ёндашувдан фойдаланиланиш, тадбиркорликни қўллаб-қувватлашнинг замонавий усулларидан (қишлоқ хўжалиги корхоналари учун тижорат банкларининг кредитлари бўйича фоиз ставкаларини субсидиялаш) фойдаланиш лозим деб ҳисолаймиз. Шунингдек, мамлакатда давлат бюджети тақчиллигини бошқаришнинг халқаро стандартларга мувофиқ усуллари қўлланилиши кўрсатилади. Тақчиллик ҳам ички, ҳам ташқи манбалар ҳисобига молиялаштирилади. Давлат инвестицияларини республика бюджетидан молиялаштиришда улушли (рағбатлантирувчи) грантлар каби шакллардан фойдаланилади. Бунда республика бюджети лойиҳа қийматининг фақат бир қисмини молиялаштиради. Қолган молиялаштиришни маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органлари қидириб топади. Биргаликда молиялаштириш учун лойиҳаларни танлаш минтақаларда нодавлат нотижорат ва ҳукуматга қарашли бўлмаган ташкилотлар иштирокида амалга оширилади. Бу фуқаролик бюджетини давлат маблағларини тақсимлаш ва улардан фойдаланишда фуқаролик жамиятининг реал иштироки воситасига айлантиради.  Қозоғистон тажрибамида, Фуқаролик бюджетларини барча марказий давлат идоралари: вазирликлар ва давлат қўмиталари эълон қилишлари амалга оширишимиз керак деб ҳисоблаймиз. Масалан, тасдиқланган бюджетнинг фуқаролар учун версияси билан Иқтисодиёт вазирлигининг Статистикаси қўмитасида ва ҳар чоракда эълон қилинади ва унинг ижроси тўғрисидаги ҳисоботлар бўйича танишиш мумкин. Фуқаролик бюджети: 54

-республика даражасида – давлат томонидан режалаштириш бўйича марказий ваколатли орган ва бюджет ижроси бўйича марказий орган томонидан; -вилоят, шаҳар ва туман даражасида – давлат томонидан режалаштириш бўйича тегишли даражадаги маҳаллий ваколатли орган ва бюджет ижроси бўйича маҳаллий ваколатли орган томонидан тузилишини Ўзбекистонда жорий қилиш лозим деб ҳисоблаймиз. 55

V . ХУЛОСА ВА ТАКЛИФЛАР 5.1. Тадқиқотнинг асосий илмий ва амалий янгилиги ва натижалари Фуқаролар учун бюджети кенг жамоат назоратини ўрнатиш орқали бюджет интизоми мустаҳкамланиши, давлат молияси соҳасидаги амалга ошириладиган ислоҳатларнинг муҳим йўналишларини белгилаб олишда, давлат томонидан кўрсатиладиган хизматлар сифатини оширишга эришишда муҳим аҳамият касб этади. Бундан ташқари, фуқароларимизнинг бюджет жараёнида тўғридан-тўғри иштироки аҳолининг давлат ишончини оширади, давлат сиёсатидан қониқиш, шу билан бирга, аҳолининг молиявий саводхонлигини ошиширади. Бюджет ахборотининг ошкор этилиши ва фуқароларнинг жалб этилганлиги аҳолининг ҳукумат томонидан қабул қилинаётган бюджетга доир қарорларнинг асосланганлигига бўлган ишончини ва умуман жамиятнинг давлатга ишончини оширади, давлат сиёсатидан қониқишнинг, шунингдек, солиқ тўловчилар жавобгарлиги ва интизомининг ошишига ижобий таъсир кўрсатади. 5.2. Тадқиқот натижасида келтирилган асосий тавсия ва таклифлар - Хулоса қилиб, Давлат бюджети тўғрисида маълумотларни аҳолига тақдим этишда эътиборни кўпроқ республика бюджети ҳаражатларига қаратиш лозим. Хусусан, харажатларни улуши катта бўлган йўналишлар ва соҳалар (таълим, соғлиқни сақлаш ва бошқалар) ҳамда инвестиция лойиҳалари кесимида кўрсатиш мақсадга мувофиқ бўлади. Шу билан бирга, харажатларни сарфлаш натижасида эришилган миқдорий ва сифат кўрсаткичлари ҳамда ижтимоий аҳамиятга эга объектларга йўналтириладиган (янги қурилиш, қайта қурилиш ва ремонт) харажатлар ҳам аҳоли учун муҳим маълумотлар ҳисобланиши аниқланди. - Давлат бюджети даромадларини аҳолига тақдим этишда, мазкур маълумотларни асосий солиқ тўловчилар (ташкилотлар) ҳамда йиллар кесимида кўрсатиш мақсадга мувофиқдир. Шу билан бирга, бюджетни шаклантиришда жисмоний шахсларнинг хиссасини (солиқ ва бошқа 56

мажбурий тўловлари) солиқ ва носолиқ даромадлар манбаларини (фойда, даромад ва бошқалар) фуқароларга етказиш орқали уларни бюджет маълумотига бўлган эҳтиёжини қондириш мумкин. - Бюджет тўғрисида маълумотларни ошкора қилиш воситалари сифатида Молия вазирлиги веб-саҳифасидан ташқари, статистик тўплам ва газета, журналлардан фойдаланиш лозим. - Респондентларнинг бюджет тўғрисидаги маълумоти нисбатан яхши бўлсада, бироқ ушбу хулоса Ўзбекистон аҳолисига нисбатан қўллайдиган бўлсак тўғри бўлмаслиги мумкин, чунки сўров ёш ва олий иқтисодий маълумоти мавжуд ҳамда иш фаолияти банк-молия соҳаси алоқадор бўлган аҳоли ўртасида ўтказилган. Бундай сўровларни аҳолининг бошқа қатламлари ўртасида ўтказилиши, хулосалар сифатини оширади. 5.3 Келгуси тадқиқотчилар учун таклифлар Ушбу соҳада тадқиқот олиб борувчи изланувчиларга ҳозирги кунда республикамиздаги эълон қилинган фуқаролар учун бюджет республика соҳалар кесимидаги жамланма маълумотлар тақдим этиб борилмоқда. Хозирда олиб борилган тадқиқот республика бўйича фуқаролар ўртасида сўровнома ўтказиш орқали амалга оширилди. Келгусида ўтказиладиган тадқиқотларга тавсия сифатида аниқ бир худудий фуқаролар(туманлар ёки шаҳарлар) ўртасида сўровномалар ўтказиш ҳамда ушбу худуд фуқаролари учун содда ва барча учун тушунарли бўлган фуқаролар учун бюджет ишлаб чиқиш мақсадга мувофиқ деб ҳисоблаймиз. “Фуқаролар учун бюджет” лойиҳасидаги харажатлар ва даромадлар бўйича маълумотлар уларнинг йиллик жами миқдори, харажатларнинг соҳалар бўйича йуналтирилган миқдорлари, даромадларнинг турлари бўйича шаклланиши миқдорлари, фуқароларнинг улушлари ҳақида маълумотларни соддалаштирилган ҳамда барча учун тушунарли ҳолатда кўрсатиб бериш мақсадга мувофиқ деб ҳисоблайман. 57

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. Ackerman, B. A., & Fishkin, J. S. (2004). Deliberation day. New Haven, CT: YaleUniversity Press. 2. Beierle, T. (1999). Using social goals to evaluate public participation in environmental decisions. Policy Studies Review, 16(3/4), 75–103. doi:10.1111/j.1541-1338.1999.tb00879.x 3. Berner, M. (2001). Citizen participation in local government budgeting. PopularGovernment, 66(3), 23–30. http://sogpubs.unc.edu/electronicversions/pg/pgspr01/article3. pdf . 4. Berner, M., & Smith, S. (2004). The state of the states: A review of state requirementsfor citizen participation in the local government budget process. State and LocalGovernment Review, 36, 140–150. doi:10.1177/0160323x0403600205 5. Berner, M., Amos, J., & Morse, R. (2011). What constitutes effective citizenparticipation in local government? Views from city stakeholders. Public AdministrationQuarterly, 35(1), 128–163. 6. Bishop, P., & Davis, G. (2002). Mapping public participation in policy choices. AustralianJournal of Public Administration, 61(1), 14–29. doi:10.1111/1467-8500.00255 7. Ebdon, C. (2000). The relationship between citizen involvement in the budget processand city structure and culture. Public Productivity & Management Review, 23,383–393. doi:10.2307/3380726 8. Fischer, F. (2003). Reframing public policy: Discursive politics and deliberativepractices: Discursive politics and deliberative practices. Oxford, UK: OxfordUniversity Press. 9. Franklin, A. L., Ho, A. T., & Ebdon, C. (2009). Participatory budgeting in MidwesternStates: Democratic connection or citizen disconnection? Public Budgeting &Finance, 29(3), 52–73. doi:10.1111/j.1540-5850.2009.00936.x 58

10. Gregory, R., Fischhoff, B., & McDaniels, T. (2005). Acceptable input: Using decisionanalysis to guide public policy deliberations. Decision Analysis, 2(1), 4–16. 11. Herian, M., Hamm, J., Tomkins, A., & PytlikZillig, L. (2012). Public participation, procedural fairness and evaluations of local government: The moderating role ofuncertainty. Journal of Public Administration Research and Theory, 22, 815–840.doi:10.1093/jopart/mur064 12. Hill, M. J., & Hupe, P. L. (2002). Implementing public policy: Governance in theory andpractice. London, UK: Sage. 13. http://pracademics.com/attachments/article/398/Orosz.pdf 14. http://pracademics.com/attachments/article/765/Callahan-Yang_Symp_ At2_Zhang-Yang.pdf 15. Kim, S., & Schachter, H. L. (2013). Citizen participation in the budget process and localgovernment accountability: Case studies of organizational learning from the UnitedStates and South Korea. Public Performance & Management Review, 36(3),456–471. doi:10.2753/pmr1530-9576360304 . 16. Kingdon, J. W., & Thurber, J. A. (1984). Agendas, alternatives, and public policies (Vol.45). Boston, MA: Little, Brown. 17. Luskin, R., & Fishkin, J. (2002). Deliberation and “Better Citizens.” Stanford, CA:Center for Deliberative Democracy. http://cdd.stanford.edu/2002/deliberation-andbetter-citizens 18. Marlowe, J., & Portillo, S. (2006). Citizen engagement in local budgeting:Does diversity pay dividends? Public Performance & Management Review, 30(2),179–202. doi:10.2753/pmr1530-9576300203 19. Orosz, J. F. (2002). Views from the field: Creating a place for authentic citizen participationin budgeting. Journal of Public Budgeting, Accounting, and Financial Management, 14,423–444. 20. Petrie, M., & Shields, J. (2010). Producing a citizens' guide to the budget: why, what and how? OECD Journal on Budgeting, 10(2), 1-14. 59

21. Ramkumar, V., & Shapiro, I. (2010). Guide to transparency in government budget reports: why are budget reports important, and what should they include? IBP, http://internationalbudget.org/wp- content/uploads/Guide-to- T ransparency-in-Government- Budget-Reports-Why-are-Budget- Reports- Important-and-What- Should-They-Include-English.pdf 22. Ş eker, M., & Beynam, H. (2013). Kamu Butfesinde Yeni Yakla§imlar. In F. Altug, A. Kesik & M. §eker (Eds.), 23. The International Budget Partnership (IBP), IBP-CBG 2012, Citizens Budget Guide 2012, The Power of Making It Simple: A Government Guide to Developing Citizens Budgets, April 2012, 24. Van Ryzin, G. (2007). Pieces of a puzzle: Linking government performance, citizensatisfaction, and trust. Public Performance & Management Review, 30(4), 521–535.doi:10.2753/pmr1530-9576300403 . Vatanda§ Butgesi ve Uygulama Ornekleri (pp. 221-235). Ankara: Sefkin Yayincilik. 25. Zhang, Y., & Yang, K. (2009). Citizen participation in the budget process: The effect ofcity managers. Journal of Public Budgeting, Accounting and Financial Management,21(2), 289–317 60

Похожие

Ўзбекистонда бюджет шаффофлигини таъминлаш истиқболлари

Бюджет ташкилотлари молиявий хисоботларни тузиш тартиби

Ғазначилик шароитида давлат бюджети харажатлари ижросини ташкил қилиш

Бюджет ташкилотларида дебиторлик ва кредиторлик мажбуриятлари ҳисоби ва takomillashtirish

Молиявий–иқтисодий инқироз шароитида бюджет тақчиллигини баҳолаш (хориж тажрибаси)