Фоиз ставкаси ва унга таъсир килувчи омиллар таҳлили - Экономика - Дипломные работы

Фоиз ставкаси ва унга таъсир килувчи омиллар таҳлили

Загружено в:

27.09.2019

Скачано:

0

Размер:

435.9033203125 KB

Фоиз ставкаси ва унга таъсир килувчи омиллар таҳлили 5340700- “ Банк иши ” йўналиши бўйича бакалавр даражасини олиш учун

МУНДАРИЖА : Кириш ...................................................................................................... Тижорат банклари фоиз сиёсати ва унинг I боб . тузилиши ............................................................................................ 3 1.1. Тижорат банклари фоиз сиёсатининг мазмуни ва унинг тузилиши . 10 1.2. Фоиз ставкалар ва уларнинг турлари ................................................... II Тижорат банкларининг актив ва пассив операциялар бўйича боб . фоиз сиёсатининг амалий ҳолати .................................................... Тижорат банклари фоиз ставкалари таъсир қилувчи омиллар 2.1. таҳлили ..................................................................................................... Ўзбекистон Республикаси тижорат банкларининг пассив 2.2. операциялари бўйича фоиз сиёсатининг амалдаги ҳолати ............ Тижорат банкларида актив операциялар бўйича фоиз сиёсатининг 2.3. амалий ҳолати таҳлили ........................................................................... III Тижорат банкларининг фоиз сиёсатини такомиллаштириш боб . масалалари .............................................................................................. Хулоса ва таклифлар ........................................................................... Фойдаланилган адабиётлар рўйхати ........................................... Кириш Мустақиллик йилларида Ўзбекистонда бозор иқтисодиёти талабларига мос келувчи банк тизими шакллантирилиб , тижорат банкларининг молия бозоридаги воситачилик роли мустаҳкамланди . Бу , ўз навбатида , тижорат банкларининг молиявий мустақиллигини таъминлаш , улар фаолиятини халқаро банк амалиёти андозаларига яқинлаштириш ва пировард натижада , 1

банкларнинг ички ва халқаро молия бозорларида рақобатбардошлигига эришиш бўйича институционал - ҳуқуқий асослар яратилди . Актив ва пассив операциялари бўйича фоиз ставкалари бир - биридан фарқланади , лекин улар орасида жуда яқин алоқа ва боғлиқлик мавжудки , бу бизга фоиз ставкаларининг умумий структураси ҳақида гапиришга имкон беради . Масалан , агар депозитлар бўйича фоиз ставкалари пасайиш тенденциясига эга бўлса кредитлар бўйича ундириладиган фоизлар ҳам пасаяди . Молия бозори қанчалик ривожланган бўлса , ушбу боғлиқлик шунча кучли бўлади . Молия бозори қанчалик мураккаблашиб , рақобат кучайса , ушбу рискнинг банк молиявий бошқарувидаги аҳамияти шунчалик юқори бўлади . Агар фоиз ставкалари пасаядиган бўлса , банк маблағларни арзонроқ жалб қилиш имкониятига эга бўлади , лекин маблағларни бироз арзонроқ жойлаштиришга мажбур бўлади . Агар тескари ҳолат кузатиладиган бўлса банкнинг актив операцияларидан даромадлари ошади , лекин ресурслар учун кўпроқ фоиз тўлайди . Айни вақтда республикамиз тижорат банкларининг фоиз сиёсатининг самарадорлигини ошириш борасида сезиларли муаммолар мавжуд . Хусусан мамлакатимиз банк тизимида кредитлар бўйича фоиз ставкаларнинг шакллантирилишибилан , уларни ўрнатишда келгусида бўладиган ўзгаришларни ҳисобга олинмаслиги , иқтисодиётдаги инфляция даражасининг сезиларли таъсирга эгалиги тижорат банкларида фоиз рискларини тадқиқ қилишни , фоиз рискларни хеджирлаш ва баҳолашни амалий материаллар асосида таҳлил қилиш ва шу орқали мавжуд камчиликларни аниқлаш ҳамда уларни бартараф қилиш йўлларини излаб топиш муҳим ҳисобланади . Шунингдек , ушбу усулларни амалда қўллаган ҳолда банклар фоиз рискларини самарали бошқариш ва бу орқали банк фаолиятининг самарадорлигини оширишни кўзда тутади . Юқоридагиларни барчаси тадқиқот мавзусининг долзарблигини асослайди . Маълумки , аҳолининг банк тизимига ишончи ортиб бораётгани банклар фаолити самарадорлигининг муҳим кўрсаткичи ҳисобланади . Шу маънода , 2

2011 йилда депозитларга 18 млн . сўмдан ортиқ , ўтган йилга нисбатан 36,3 фоиз кўп маблағ жалб қилингани , жумладан , аҳоли депозитлари 38,8 фоизга ошгани , айниқса , эътиборлидир 1 . 2011 йил давомида кредитлар бўйича ўртача тортилган фоиз ставкаларининг ҳам пасайиши кузатилди . Хусусан , қисқа муддатли ( муддати бир йилгача бўлган ) кредитлар бўйича фоиз ставкалари йил бошидаги 13,8 фоиздан йил охирига келиб 13,2 фоизга тушди . Узоқ муддатли кредитлар бўйича ўртача тортилган фоиз ставкалари 2010 йилда 13 фоизни ташкил қилган бўлса , 2011 йилда 11,8 фоизгача пасайди . 2011 йилда жисмоний шахсларнинг тижорат банкларидаги депозитлари бўйича ўртача тортилган фоиз ставкалари йил бошидаги 9,9 фоиздан йил охирида 9,6 фоизгача тушди . Тижорат банклари фаолиятининг барқарорлиги активларнинг хатарлилиги ва даромадлилиги уртасидаги мутаносибликни ҳамда банк пассивларининг барқарорлигини таъминлашга боғлиқдир . Айни вақтда , республикамизда тижорат банкларининг актив ва пассивларини бошқаришда молиявий инструментларнинг ролини оширишда ҳали ўз ечимини топмаган муаммолар талайгина . Битирув малакавий ишининг мақсади тижорат банкларида фоиз сиёсатини шакллантириш ва уни такомиллаштиришга қаратилган илмий таклиф ва амалий тавсиялар ишлаб чиқишдан иборат . Битирув малакавий ишининг мақсадидан келиб чиқиб қуйидаги вазифалари белгиланди : - тижорат банклари фоиз сиёсатини назарий жиҳатдан ўрганиш ва унга хос хусусиятларни аниқлаш ; - тижорат банклари фоиз сиёсатини амалга оширишнинг меъёрийҳуқуқий асосларини ўрганиш ; - Ўзбекистон Республикаси банклари амалиётида фоиз сиёсатни амалга ошириш ва унга таъсир қилувчи омилларни таҳлили этиш ; 1 Каримов И . А . 2012 йил ватанимиз тараққиётини янги босқичга кўтарадиган йил бўлади . – Тошкент : Ўзбекистон , 2012. - Б . 8. 3

- тижорат банкларида фоиз сиёсати шакллантирилишини такомиллаштириш борасида мавжуд бўлган муаммоларни аниқлаш ; - банкларнинг фоиз сиёсатини банк даромадлилигига таъсирини баҳолаш ; - тижорат банкларида фоиз сиёсатини такомиллаштиришга қаратилган илмий таклиф ва амалий тавсияларни ишлаб чиқишдан иборат . Битирув малакавий ишининг объекти сифатида республикамиз йирик тижорат банкларининг кредит ва депозит хизматларини кўрсатиш амалиёти ҳисобланади . Тадқиқот предметини тижорат банклари кредитлаш амалиётида юзага келадиган кредит муносабатлари ташкил этади . Малакавий ишнинг илмий ва амалий аҳамияти . Битирув малакавий ишининг илмий аҳамияти шундан иборатки , битирув малакавий ишини бажариш жараёнида олинган илмий хулосалардан иқтисодий олий ўқув юртларида тижорат банкларининг кредитлаш ва депозит хизматларини ўргатиш жараёнида кенг фойдаланиш мумкин . Тадқиқот натижаларининг амалий аҳамияти шундаки , ишлаб чиқилган таклифлар ва тавсиялардан республикамиз тижорат банкларида кредитларнинг баҳосини барқарорлигини таъминлашга қаратилган чора - тадбирларни ишлаб чиқишда фойдаланиш мумкин . Битирув макавий иши таркиб кириш , 3 та асосий боб , хулоса ва таклифлар ва адабиётлар руйхатидан иборат . Битирув малакавий ишининг биринчи бобида , тижоратт банклари фоиз сиёсатининг мазмуни ва унинг тузилиши , банклар амалиётида қўлланиладиган фоиз ставкалар ва уларнинг турлари ёритиб берилган . Малакавий ишнинг иккинчи бобида , тижорат банклари фоиз ставкалари таъсир қилувчи омиллар таҳлили , Ўзбекистон Республикаси тижорат банкларининг пассив операциялари бўйича фоиз сиёсатининг амалдаги ҳолати ва актив операциялар бўйича фоиз сиёсатининг амалий жиҳатлари таҳлил қилиб ўтилган . 4

Малакавий ишнинг учинчи боби , “ Тижорат банкларининг фоиз сиёсатини такомиллаштириш масалалари ” деб номланиб , унда тижорат банклари фоиз сиёсатини такомиллаштиришга қаратилган бир қатор илмий таклиф ва амалий тавсиялар ўз аксини топган . I БОБ . ТИЖОРАТ БАНКЛАРИ ФОИЗ СИЁСАТИ ВА УНИНГ ТУЗИЛИШИ . 1.1. Тижорат банклари фоиз сиёсатининг мазмуни ва унинг тузилиши . Фоиз сиёсати нафақат пул - кредит бошқарувида асосий компонент вазифасини бажаради , балки кредит муомаласини бошқаришда иқтисодда устувор ҳам ҳисобланади . Банк фоизидан фойдаланиш механизми бир нечта элементларни ўзида мужассамлаштиради ва унинг ёрдамида банк фоиз сиёсати вужудга келади ҳамда унинг амалдаги кўриниши ссуда фоизи ҳисобланади . Банк фоиз ставкасига олимлар турлича таърифлар берганлар . Масалан И . О . Лаврушин банк фоизини кредит муносабатларида қатнашувчи субъектлардан бири банк бўлган ҳолда вужудга келишини таъкидлайди . Ссуда фоизи эса ссудан вақтинчалик фойдаланишга ссудалаштириладиган ўзига хос нарх ҳисобланади . Шунга ўхшаш таърифни яна бир олим Тавасиев бериб у шундай дейди : " банклар учун пуллар ўзида " олди - сотди " предметини ифодалаб ўзининг нархи бўлган банк фоизига эга ". Назарий нуқтаи назардан уни тўлаш манбаи бўлиб кредитдан фойдаланиш натижасида олинадиган қарз олувчи фойдасининг бир қисми ҳисобланади . Банк фоизининг турли хил формалари мавжуд бўлиб улар : депозит фоизи кўринишида , ссуда фоизи бўйича , шу билан бирликда банклараро кредитлар , қимматли қоғозлар бўйича инвестиция фоизлари ва бошқалар . Банк фоизи мазмунида шуни назарда тутиш керакки , банк муассасалари ўзининг маблағларини эмас , балки четдан келадиган маблағларни ссудага жойлаштиради . Банк фаолиятида бажарилмайдиган 5

мажбуриятлар риски , актив томондан пул қуйувчиларнинг ҳам пассив томонидан мажбуриятлар бажарилмаслиги рискини оширади . Банк фоизи 2 хил маънода фойдаланилади : 1. Банк жалб қилган маблағлар ( бошқа кредит ташкилотларидан олинган банклараро кредитлар , жисмоний ва юридик шахсларнинг омонотлари ва депозитларига фоиз , мижозларнинг ҳисобварақларидаги қолдиқларга фоиз ) га тўлайдиган қийматни ифодалашда ; 2. Банк жойлаштирадиган маблағларга олинадиган қийматни ифодалаш учун . Бошқача қилиб айтганда банк фоизи турли шаклларда : Депозит фоизи ; Ссудалар бўйича фоиз ; Банклараро кредитлар бўйича фоиз ; Қимматли қоғозларга инвестициялар бўйича фоизлар . Кредит суммасига мувофиқ келмаган фоизнинг мутлоқ миқдори ҳеч нарсани англатмайди . Шу сабабдан кредит келишувининг самарадорлигини ойдинлаштириш кредит қийматининг у ёки бу маъқул қийматни аниқлаш учун нисбий кўрсаткич - фоиз нормаси кўрсаткичидан фойдаланилади : Ссуда капитали бозорининг турли секторлари хусусиятларидан келиб чиқиб бир турдаги фоиз ставкалари ( банк ва нобанк ) нинг бир неча гуруҳини ажратиш мумкин : • Кредит муассасалари ўртасидаги қисқа муддатли кредит операцияларида қўлланиладиган пул бозори ставкаси ; • Қайта молиялаштириш ставкаси ; • Қимматли қоғозлар бозоридаги ( бирламчи ва иккиламчи бозор ) ставкалар ; • Банк ва бошқа кредит муассасаларининг нобанк ташкилотларига ва жисмоний шахслар учун фоиз ставкалари . Ўз навбатида юқоридаги гуруҳларнинг ҳар бири доирасида фоиз ставкаларини қуйидагича тавсифлаш мумкин : Битим муддатлари бўйича : 6

Қисқа муддатли ; Узоқ муддатли . фоиз ставкаларининг тузилиши бўйича : асосий ( базавий ); қўшимча , яъни асосий ўзгариши натижасида ўзгарадиган фоиз ставкалар . Шаклланиш характери бўйича - бозор ва тартибланадиган тўғри ёки эгри ( Марказий банк ва бошқа субъектлар ставкалари ) ставкларига бўлинади . Тартибланадиган ставкаларга қайта молиялаштириш ставкаси ва Марказий банк штраф ставкалари киради . Фойдаланиш кўламига бўйича - ҳудудий , миллий ва ҳалқаро кредит бозорларида қўлланиладиган ставкалар . Кредитдан фойдаланиш даврида ўзгариш характерига қараб фиксирланган ( ўзгармас ) ва сузувчи ( ўзгарувчи ) ставкаларга ажратилади . Лаврушин И . О . ссуда фоизини белгилар бўйича қуйидагича турга ажратади : Кредит шакллари бўйича - тижорат фоизи , банк фоизи , истеъмол фоизи , лизинг битимлари бўйича фоиз , давлат кредити бўйича фоиз . Кредит муассасалари тури бўйича - Марказий банк ҳисоб ставкаси , банк фоизи , ломбард фоизи . Инвестиция тури бўйича - оборот маблағларига кредит бўйича фоиз , асосий фондларга инвестиция бўйича фоиз , қимматли қоғозларга инвестиция бўйича фоиз . Кредитлаш муддатлари бўйича фоиз . Кредит муассасаларининг операция турлари бўйича фоиз . Банк фоиздан фойдаланиш механизми ўзида банклар амалга оширадиган фоиз ставкаси сиёсатининг элементлари мажмуини ифодалайди . Механизмнинг алоҳида элементлари сифатида қуйидагилар ажратилдади : 7

Фоиз даражасини шакллантириш усуллари ; Фоиз ставкаларининг дифференциялаш мезонлари бўйича ; Марказий банк томонидан фоиз нормасини тартиблаш методлари бўйича ; Фоизлар бўйича тўловларни ўтказиш ва ундириш тартиби бўйича ; Фоизнинг қарз олувчилар моддий манфаатлар тизими билан ўзаро боғлиқлиги ; Кредит муассасалариннг даромадлари ва харажатларини шакллантиришда фоизнинг ўрни . Банк фоизидан фойдаланишнинг замонавий механизми қуйидагилар билан характерланади : Фоиз даражаси кредит битими томонлари ўртасидаги кредит ресурсларига бўлган талаб ва таклифни ҳисобга олган ҳолда шартнома орқали аниқланади . Марказий банк доимий равишда тўғридан - тўғри ссуда фоиз нормасини маъмурий бошқарувидан унинг даражасини қайта молиялаштириш фоиз ставкасини ўзгартириш ва мажбурий резервлар нормасини маневрлаш орқали тартибга солишнинг иқтисодий усулларига ўтаяпти . Ссудалар бўйича фоиз ставкалари тижорат банклари томонидан кредит келишувининг аниқ шартларини ҳисобга олиб ўрнатилмоқда , яъни ссуда ҳажми ва уни тугаш муддати , таъминот мавжудлиги , маблағларни жалб қилишдаги харажатлар , кредитни расмийлаштириш ва назорат бўйича харажатлар , қарз олувчининг кредитга лаёқатлилиги ва бошқалар . Банк пассив операциялари бўйича фоиз бўш пул маблағларини вақтинча омонатларга жалб қилиш стимули сифатида ошиб бормоқда . Фоизларнинг ўтказилиши ва ундирилиш тартиби шартномада белгиланади . Амалиётда ссуда кунлари санаси яқинлашиши билан оддий фоизлар ҳисоблаш усулидан фойдаланилади . Хозирги вақтда фоизларни тўлаш манбаси кредит қўйилмаларининг йўналишидан келиб чиқиб турличадир . Қисқа муддатли ссудалар бўйича тўловлар маҳсулот таннарҳига қўшилади , узоқ муддатли ва муддати ўтган 8

кредитлар бўйича харажатлар корхона солиққа тортилган фойдасига олиб борилади . Замонавий механизмнинг хусусияти бевосита фоизлар бўйича даромад ва харажатларнинг банк якуний моддий манфаатлари билан бевосита боғлиқлиги ҳисобланади . Банк ссуда капиталининг таннархи ишлаб чиқариш харажатлари умумий суммасининг жойлаштирилган маблағлар хажмига нисбатан ифодалайди . Ссуда капиталининг таннархи қуйидаги формула орқали ҳсиобланади : Ссуда капиталининг Банк харажатлари таннархи = --------------------------------------- Даромад келтирувчи активлар Банк харажатлари 2 асосий элементлардан таркиб топади : Ресурсларни шакллантириш бўйича харажатлар ; Банк фаолиятини таъминловчи харажатлар . Биринчи гуруҳ харажатларга - жалб қилинадиган депозитлар ( муддатли ва талаб қилиб олингунга қадар депозитлар ) га тўловлар , Марказий банкнинг ресурсларига фоиз , банклараро ссудалар бўйича , қимматли қоғозлар бўйича ва бошқалар . Иккинчи гуруҳга бошқа операцион ва банк маъмурий бошқрув харажатлари киради . Жумладан : Қимматликлар ва ҳужжатларни ташиш учун транспорт ижараси харажатлари ; Бланкалар , магнит ленталар ва бошқа нарсаларни сотиб олиш учун харажатлар ; ҳисоблармаркази хизматларига харажатлар ; Амортизация харажатлари ; Банк ходимларига иш ҳақи харажатлари ; Биноларни сақлаш ва таъмирлаш харажатлари . Амалиётда ссуда капиталининг таннархи актив операциялар бўйича фоиз даражасини аниқлашда уларни берган вақтдан бошлаб фоизлар ҳисоблаш бошланади . Ссуда фоизининг юқори чегараси бозор шароитидан 9

келиб чиқиб белгиланади . Қуйи фоиз даражаси банкнинг жалб қилиш ва фаолиятини таъминлаш бўйича харажатлари орқали аниқланади . У кредитлаш ресурсларига тўғридан - тўғри боғлиқ бўлиб ҳисобланади . Ҳар бир алоҳида олинган битимда фоиз нормасини ҳисоблашда тижорат банклари қуйидагиларни ҳисобга оладилар : Базавий фоиз ставкасининг даражаси , бу маълум даврга таъминланган ссудалар бўйича банкнинг энг кредитга лаёқатли мижозлари учун ўрнатилади ; Алоҳида ҳар битим шароитидан келиб чиқиб рискни қўшиш . Базавий фоиз ставкаси қуйидаги формула орқали аниқланади : Базавий фоиз ставка = С 1 + С 2 + П ь ; Бу ерда : С 1 - режалаштирилаётган даврга барча кредит ресурсларининг ўртача реал баҳоси ; С 2 - банк фаолиятини таъминлаш бўйича режалаштирилаётган харажатларнинг жойлаштирилаётган маблағлар ҳажмига нисбати ; П ь - банк ссуда операцияларининг режалаштирилган фойдалилик даражаси . Кредит ресурсларининг ўртача реал баҳоси ( С 1 ) ўртача тортилган формула бўйича ҳисобланиб алоҳида ресурс тури баҳоси ва унинг банк умумий жалб қилинган ресурслар суммасидаги улушидан келиб чиқиб ҳисобланади . Ўз навбатида алоҳида банк жалб қилган ресурснинг ўртача ҳақиқий баҳоси мазкур ресурс бозоридаги номинал баҳоси ва мажбурий заҳира нормасига корректировка асосида аниқланади : П д * 100 % С д = 1- мажбурий заҳира нормаси Бунда : С д - жалб қилинган муддатли депозитларнинг ўртача ҳақиқий баҳоси ; П д - депозит фоизининг ўртача бозор баҳоси . 10

Рискни ҳисобга олган ҳолатда қуйидаги мезонлпардан келиб чиқиб гуруҳланади : Қарз олувчининг кредитга лаёқатлилиги ; Ссуда бўйича таъминот ва унинг характери ; Мижознинг банк билан мустаҳкам алоқаси ; Фоизларни ҳисоблаш усуллари ; Қарз олувчининг кредит муддатига риоя қилишлиги . Маълумки ссуда фоизи банк даромадини шакллантиришда муҳим рол ўйнайди ва жалб қилинган маблағларга тўловлар унинг харажатлари таркибида муҳим ўрин эгаллайди . Банк фоиз маржаси банк актив ва пассив операцияларпи бўйича ўртача фоиз ставкалари ўртасидаги фарқ муҳим маъно касб этади . Қуйидагича аниқланади : Д п - Р п * 100 % М факт = А д Бунда : М факт - фоиз маржасининг амалдаги ҳажми ; Д п - фоизли даромадлар ; Р п - Фоизларни тўлаш бўйича харажатлар ; А д - фоиз кўринишида даромад келтирувчи активлар . Фоиз маржасининг таҳлили қуйидаги йўналишларда олиб борилади : Амалдаги фоиз маржасини базавий билан солиштириш , фомзлар бўйича даромадларнинг ошиши ёки камайиши суръатларини ўз вақтида аниқлаш имконини беради ; Фоиз маржаси компонентларини ўзгаришининг таҳлили даромад ( харажатларнинг ) ларнинг қайси категорияси унинг умумий ўзгаришига олиб келишини аниқлаш имконини беради . Фоиз маржасининг ҳажмига таъсир қилувчи асосий омиллар бўлиб кредит қўйилмалари ва уларнинг манбаларининг ҳажми ва таркиби , 11

тўловлар муддати қўлланиладиган фоиз ставкалар характери ва бошқалар билан боғлиқ бўлиб ҳисобланади . Бозор механизми ривожланиш шароитида ғарб мамлакатларининг тажрибасини ҳисобга олиш муҳимдир . Ғарбий мамлакатлар бир вақтнинг ўзида бир қатор фоиз ставкаларини - фиксирланаган ва сузиб юрувчи фоиз ставкаларини қўллашади . Бу одатда бозор конъюктурасининг ўзгаришига боғлиқ бўлиб ҳисобланади . Ғарб амалиётидаги тижорат банклари актив ва пассивларни фоиз ставкаларини тезлик билан тартибга солиш ва янги даражасига ўтишдан келиб чиқиб 4 та катгорияга бўлишади : 1. Бозор шароити ўзгарган шароитда актив ва пассивлар бўйича қўлланиладиган тезкор ва тўлиқ фоиз ставкаларини кўриб чиқиш , яъни кўриб чиқиладиган актив ва пассивлар ; 2. 3 ой мобайнида тўлиқ тартибга солиш ; 3. Ставкалар 3 ойдан ошган муддатда кўриб чиқиладиган актив ва пассивлар ; 4. Тўлиқ фиксирланган фоиз ставкали актив ва пассивлар . Биринчи 2 гуруҳ актив ва пассивлар фоиз ставканинг ўзгаришига таъсирчан бўлиб уларнинг ўзаро муносабати банк фоиз рискини баҳолаш шунингдек фоиз маржасини ўзгаришини прогнозлаш мумкин бўлади . Биринчи 2 та гуруҳ (1 ва 2) актив ва пассивларнинг баланслашмаганлик ҳолати ғарбий банк адабиётларида ГЭП номини олган . Агарфоиз ставкасига таъсирчан активлар унга мос пассивлардан ошса ГЭП ижобий , кам бўлса салбий ГЭП бўлиб ҳисобланади . Фоиз ставкалари ўзган вақтда банк учун ижобий ГЭП маъқул бўлиб бунда актив ва пассив операциялар бўйича ставкалар ўртасидаги узилишўсади , яъни банк фоиз маржаси ўсади . Аксинча фоизнинг бозор даражаси пасайганда , салбий ГЭП ушлаб турилади ва фиксирланган фоиз ставкали активлар фоизлар бўйича тўловлани тезкор кўриб чиқиш билан характерланадиган пассивлар ҳисобига қўллаб қувватланади . 12

Фоиз ставкасининг макроиқтисодий даражада ҳаракат қилишдаги асоси бўлиб бозор жараёнларининг ривожланиши ва кредитга тўлов миқдорининг эркин ўзгариши шароитида хўжаликда ўртача фойда нормаси ҳисобланади . Фойда нормасидан у ёки бу томонга ўзгаришига таъсир қилувчи омилларни умумий ва махсус омилларга бўламиз . Умумий омилларга қарз маблағаларига талаб ва таклифнинг ўзгариши , Марказий банк сиёсати , пул қадрсизланиши даражаси . Актив операциялар бўйича фоиз ставкасини аниқловчи хусусий омилларга қуйидагилар киради : Ссуда ҳажми ва уни қайтариш муддати ; Таъминот ва унинг характери ; Ссуда капиталининг ҳажми ; Қарз олувчининг кредитга лаёқатлиги ва бошқалар . Ссуда фоизларидан фойдаланиш механизми бир томондан фоиз моҳиятини товар ишлаб чиқариш сифатида бошқа томондан фоиз сиёсатини ошириш мақсадида аниқлайди . Банк фоизини амалда қулланиши хўжалик механизми ва давлатнинг фоиз сиёсатига боғлиқ . Давлат фоиз сиёсатининг ўзгариши натижасида банк фоизининг қўлланиш механизми пайдо бўлган . 1.2. Фоиз ставкалар ва уларнинг турлари . Кредитнинг асосий шарти - бу қарз учун ҳақ тўлаш . Бу ҳақ қарз қилинган йиғиндисига нисбатан фоиз ҳисобида олинганидан уни кредитнинг фоиз ставкаси деб юритилади . Кредитнинг фоиз ставкаси пул бозорида амал қилади . Бозорга чиқарилган пулнинг нархи фоиз бўлади . Бошқа товарлардан фарқлирок қарз пулининг нархи - бу унинг маълум тўлов эҳтиёжини қондиришдек хоссасидан фойдаланилганлик учун бериладиган ҳақ бўлади . Қарз пули капитал сифатида ёки одатдаги тўлов ёки харид воситасида ишлатилади . Шунинг учун ҳам қарздор шахс пул эгасига фоиз ставкасини тўлайди . 13

Россиялик йирик иқтисодчи олимларнинг фикрича , фоиз ставкаси бу томонларнинг кредит асосида юзага келадиган иқтисодий муносабат бўлиб , кредитнинг оқилона фойдаланишини таъминлайди . Банк соҳасида « актив » ва « пассив » операциялар бўйича фоизлар учрайди . Актив операциялар бўйича фоизлар – бу мижозлар томонидан банкка тўланадиган фоизлар . Пассив операциялар фоизлар эса , бу мижозларнинг депозит ва жамғармалари бўйича банк томонидан тўланадиган фоизлар . Қарз берувчи ва қарз олувчилар ўртасида молиявий воситачилар сифатида қатнашаётиб , банклар биринчилардан олинган маблағларни иккинчиларга вақтинчалик фойдаланишга берадилар . Бунда қарз берувчилар депозитлар бўйича фоизлар олади , қарз олувчилар маълум вақтда маблағлардан фойдаланиш имконига эга бўладилар банк манфаати эса маржа кўринишида ифодаланади . Совет энциклопедик луғатида фоиз ( лотинча pro centum ) сўзи юздан бир деган маънони англатиши қайд этилган . “ Ссуда фоизи эса - бу кредиторнинг ссудадан фойдаланганлиги учун қарздордан оладиган тўловидир – фоиз миқдори эса банк томонидан ўрнатилиши ” 2 таъкидланган . Фоиз ставкасига бир томонлама математик миқдор сифатида ҳам ёндашиш ва тўланган фоизларни кредит баҳосининг асоси сифатида қарашимиз мумкин . Маълумки , кредит операциялари бу банк кредитор ва қарз олувчи ўртасида пул маблағларини вақтинча ишлатиб туриш учун уни фойдаланишга бериш юзасидан келиб чиқадиган муносабатлардир . Мижоз учун энг муҳим масала бўлиб олинадиган кредитнинг баҳосидир , яъни у бўйича тўланадиган тўловлар ҳисобланади . Ғарб мамлакатларининг пул - кредит муносабатларида турли хил фоиз ставкалари қўлланилади . 1- даражали фоиз ставкаси Марказий банкнинг қайта молиялаш фоиз ставкаси ҳисобланади . Бу муҳим аҳамиятга эга . Қайта молиялаш ставканинг Марказий банк томонидан 2 Большой экономический словарь Под ред . А . Н . Азримана . - М .: Фонд “ Правовая культура ”, 1994. – 1041 стр . 14

пасайтирилиши бозорда кредит ресурсларининг таклифини кўпайишига ва арзонлашишига олиб келади . Бу фоиз ставкасини пасайтиришдан мақсад - инвестиция харакатини тезлаштириш , мамлакатнинг иқтисодий ўсишига туртки беришдир . Қайта молиялаш фоиз ставкасини ошириш орқали пул - кредит ҳажмининг қисқаришига , инфляция суръатининг пасайишига , лекин шу билан бирга иқтисодиётга инвестициялар ҳажмининг қисқаришига олиб келади . Демак , Марказий банкнинг қайта молиялаштириш фоиз сиёсати инфляция даражасини , ҳамда иқтисодий ўсиш харакатларини ҳисобга олган ҳолда мамлакатнинг пул - кредит тизимининг ҳолатига қараб олиб борилиши керак . Тижорат банкларининг фоиз сиёсати икки асосий йўналишни ўз ичига олади . Биринчиси , бу банк ресурсларини яратишда маблағларни жалб қилиш жараёнида олиб бориладиган фоиз сиёсати , иккинчиси , банклар томонидан ресурсларни жойлаштириш соҳасида олиб бориладиган фоиз сиёсатидир . Пул кредит ресурси сифатида банк фоизи кўринишидаги баҳога эга бўлган олди - сотди предмети сифатида намоён бўлади . Фоиз қарз олувчидан пул маблағидан вақтинча фойдаланганлик учун тўланадиган маълум бир миқдордаги ҳақ ҳисобланади . Буни бошқача тушунтирадиган бўлсак , кредит фойдаланишга берилгани учун эмас , балки кредитдан фойдаланиш ҳуқуқи берилгани учун ҳақ тўланади . Агар қарз олувчи ресурсдан фойдаланмаса , ҳаракатсиз бўлганда ҳам унга фоиз тўлайди . Кредит учун нафақат фоиз , балки асосий қарз суммаси , баъзи ҳолатларда комиссион ҳақ ҳамда мажбуриятлар бажарилмаганда шартномада кўрсатилган тартибда жарималар ҳам тўланиши мумкин . Лекин , банк кредитининг баҳоси бўлиб тижорат банкнинг кредит операцияси бўйича олинадиган даромадлари ҳисобланади . Фоиз Кредит бўйича олинган даромадлар = *100% ставкаси Кредит қўйилмалари суммаси 15

Кредитор қарз олувчига кредит беради , қарз олувчи маблағлардан фойдаланади ва маълум муддат давомида ўсган қийматни олади ҳамда шу даромаднинг бир қисмини кредиторга кредит фоизи сифатида тўлайди . Қуйидаги расмда банк ва қарздор ўртасида кредит ва у бўйича фоизларнинг айланиш тартибини кўриб чиқамиз . Банк кредитор учун фоиз бу ресурсларни жойлаштиргани учун мукофот ҳисобланади . Қарз олувчи учун келажакда ўсиб борган иқтисодий активни қайтара олган тақдирда унинг қилган инвестицияси рағбатлантирилади . Баъзи адабиётларда кредит фоизининг яна бир манбаси - бу маҳсулотни ишлаб чиқариш таннархи кўрсатилган . Буни биз лизинг муносабатларида кўришимиз мумкин , лекин кредит муносабатларида унинг асосий манбаси тадбиркорлик фаолиятидан кўрилган фойда ҳисобланади . Банкларда фоиз сиёсатини ўрганиш жараёнида уларни таснифлаш ва маълум белгиларига кўра гуруҳлаш муҳим ҳисобланади . Фоиз сиёсати ва умуман кредит фоизларини гуруҳлашда турли мезонлар асос қилиб олиниши мумкин . Кредит баҳосининг даражаси кредит шаклига бевосита боғлиқ бўлиб , уни қуйидаги расмда кўриш мумкин . 1- расм . Кредит фоиз ставкасининг кредит шакллари бўйича туркумланиши . 3 3 Иқтисодий адабиётлар асосида муаллиф томонидан тайёрланди . 16 Кредит шакллари бўйича гуруҳлаш Тижорат кредити фоизи Банк кредит фоизи Истеъмол кредити фоизи Лизинг бўйича фоиз Давлат кредит бўйича фоиз Халқаро кредит бўйича фоиз

Кредит фоизлари тижорат кредити , банк кредити , истеъмол кредити , давлат кредити , лизинг битимлари ва халқаро кредит шакллари бўйича туркумланган . Кредит шакллари ичида тижорат , истеъмол ва банк кредитларининг фоизлари юқорилиги билан ажралиб туради . Кредит шакллари ичида банк кредити кенг тарқалганлиги боис ва унинг баҳосини шаклланиш жараёнини тадқиқ қилиш муҳим ҳисобланади . Фоиз назариясига мувофиқ , умуман фоизлар сингари кредит фоизларин номинал ва реал фоиз ставкаларга ажратамиз . Реал фоиз ставкаси = номинал фоиз ставкаси – инфляция даражаси Масалан , кредитга берилган 100 сўм 1 йилда номинал фоиз ставкасида 10 % тенг миқдорда кредиторга 110 сўм бўлиб қайтса , реал фоиз ставкасида эса товар хизматлар сотиб олиш қобилияти англатади , яъни шу даврдаги инфляциянинг даражаси ҳисобга олинади . Номинал фоиз ставкаси – бу инфляцияни ҳисобга олмайдиган фоиз . Реал фоиз ставкаси - инфляцияни ҳисобга оладиган фоиз ставкаси . Кредитлар фоизларини ҳисоблаш усулига асосан , кредит фоизи оддий ва мураккаб фоизларга бўлинади . Оддий фоизларни ҳисоблашда асосий қарзнинг қолдиқ суммасидан фоизлар ҳисоблаб чиқарилади . Мураккаб фоиз усулида эса , ҳисобланган фоизлар эса асосий қарз қолдиғига қўшилиб ҳисобланади . Фоизларни ҳисобга олишнинг иккинчи усулидан банк амалиётида кам фойдаланилади . Тўлаш шаклига кўра фоизлар оддий ва дисконтланган шаклда бўлиб , оддий фоизларда кредит бўйича фоизларни олинган кредитни қайтариш графигига мувофиқ тўлаш амалга оширилади . Дисконтланган фоизлар , эса кредит берилган вақтда ушлаб қолинади ва жадвалга асосида асосий қарз суммаси қайтарилади . Қуйида келтирилган расмда банк кредитлари бўйича фоизларни турли мезонлар асосида таснифланишини кўриб ўтамиз . 17

2 - расм . Кредит бўйича фоизларнинг таснифланиши . 4 Ўзгариш характерига кўра кредит фоизларини икки турга ажратимиз . Қатъий белгиланган фоизлар кредит шартномасига мувофиқ ўзгармайди ва бозор ставкаларининг ўзгариши ҳисобга олинмайди . Одатда фиксирланган фоизлар қарз олувчиларга фойдали бўлиб , уларга харажатларни режалаштиришга ёрдам беради ва инфляция шароитида кредит баҳоси янада арзонлашади . Сузувчи фоизларда кредитор ва мижоз ўртасида базавий ставка ўзгаришига ( Марказий банкнинг қайтамолиялаштириш ставкаси ёки банклараро ва пул бозорлари ставкалари ) асосан шартномага ўзгартириш киритиш назарда тутилади . Сузувчи фоизлар банкларнинг бозор ставкалари ўзгариши рискини камайтириш ва бошқаришда қўл келади . Шунингдек , инфляция шароитида банк активлари қадрсизланишининг олдини олади . Банкларнинг фоиз сиёсати бугунги кунда банк ликвидлигини таъминлаш ва уни оптимал бошқаришга қаратилиши керак . Ссуда фоизининг дифференцияси актив операциялар бўйича қўйилмалар ликвидлигига боғлиқ ҳолда бўлиши лозим . Миллий иқтисодиётда банк фоизининг ролини ошириш , унинг бевосита таъсир доирасини кенгайтириш ва иқтисодий жараёнларни тизимлаштиришга ёрдам беради . 4 Иқтисодий адабиётлар асосида муаллиф томонидан тайёрланди . 18 Кредит фоизларини таснифлаш Фоизларни ҳисоблаш усули бўйича Оддий фоиз Мураккаб фоиз Фоизларни тўлаш шакли бўйича Оддий фоиз Дисконтли фоиз Фоизларни ўзгариши бўйича Фиксирланган фоиз Сузувчи фоиз

Фоиз ставкаси - бу маълум вақт оралиғидаги одатда бир йил қарз маблағларига фоиз тўловларининг нисбий миқдори . Амалиётда фоиз ставкасини ҳисоблашнинг турли усул ва йўллари мавжуд . Масалан банк амалиётида оддий ҳамда мураккаб фоизлар ҳисобланади . Оддий фоизлар қисқа муддатли кредитлашда қўлланиб шартномага асосан фоизларни ҳисоблаш ҳар чоракда бир марта ёки бошқа муддатда амалга оширилади . Бунда қарз олувчининг асосий қарз суммасини ҳисобга олгандаги тўловлар ҳажми қуйидагича : S=P*(1+n*i); Бунда : S- бошланғич қарзни ҳисобга олгандаги кредит бўйича тўлов суммаси ; P- бошланғич қарз ; i- фоиз ставка ; n- ссуда муддати . Мураккаб фоизлар асосан узоқ муддатли кредитлашда фойдаланалиб бунда ҳисобланган фоизлар кредиторга битим охиригача тўланмай балки қарз асосий суммасини оширади . Бу усулдан фойдаланганда ҳисобланган фоизлар қарз суммасига қўшилиб уларга фоиз ҳисоблаш давом эттирилади . Мураккаб фоизларни ҳисоблаш формуласи қуйидагича : S=P*(1+i) n - ўзгармас фоиз ставкаси учун ; S=P*(1+i 1 ) n1 *(1+i 2 ) n2 *.... *(1+i k ) nk - ўзгарувчан фоиз ставкалар учун ; Бунда : S- дастлабки қарз суммаси ; i- дастлаб берилганқарз суммаси ; n- фоиз ставкалар ; k- ўзгарган фоиз ставкалар . Депозитлар ва кредитлар бўйича фоиз ставкалари , уларнинг суммаси , уларни тўлаш вақти даври , тўлаш шартлари ва бошқалар мижоз билан банк ўртасида келишиб олинади ва тузиладиган шартномада акс эттирилади . Кредитлар бўйича фоиз ставкалар кредитнинг муддати , қарз олувчи томонидан тавсия қилинган гаров ҳолати ва қиймати , унинг ликвидлилигига , кредит ресурслари бахосига , кредит рискнинг даражасига қараб тижорат банки томонидан мустақил 19

белгиланади ва у кредит шартномада акс эттирилади . Кредит бўйича фоизлар муддати келганда мемориал ордер билан расмийлаштирилиб , мижознинг асосий талаб қилиб олингунча бўлган депозит варағидан график бўйича ундириб олинади . II БОБ . ТИЖОРАТ БАНКЛАРИНИНГ АКТИВ ВА ПАССИВ ОПЕРАЦИЯЛАР БЎЙИЧА ФОИЗ СИЁСАТИНИНГ АМАЛИЙ ҲОЛАТИ . 2.1. Тижорат банклари фоиз ставкалари таъсир қилувчи омиллар таҳлили . Банк тизимини ривожлантириш ва мустаҳкамлаш масаласи доимо эътиборимиз марказида бўлиб келмоқда ва бу ўзининг ижобий натижаларини бермоқда . Бироқ , бу борадаги ишларни янада чуқурлаштириш ва кенгайтириш керак . Нега деганда , айнан банклар , таъбир жоиз бўлса , бутун иқтисодиётимизни озиқлантириб турадиган қон томирлари ҳисобланади , мамлакатимизнинг молиявий - иқтисодий барқарорлиги кўп жиҳатдан уларнинг самарали фаолиятига боғлиқ . 5 Ўзбекистон Республикасида тижорат банклари активларининг асосий қисмини кредитлар ташкил қилиб , банк фаолияти натижалари ва самарадорлиги бевосита шу операцияларга боғлиқ ҳисобланади . Бу эса , тижорат банкларининг кредитлаш жараёнини тўғри ташкил қилиш ва самарали кредит сиёсатини ишлаб чиқишни талаб қилади . Энг асосийси эса , банкларда кредит операцияларининг самарадорлиги банк кредитининг баҳоси шаклланишига боғлиқ ҳисобланади . Кредит баҳосининг тўғри ўрнатилиши банк фаолиятида юзага келувчи кредит рискларини камайтириш ва уларни самарали бошқаришга ёрдам беради . Ўзбекистонда икки поғонали банк тизимининг шаклланиши ва турли мулкчилик шаклидаги тижорат банкларининг фаолият юритиши банклараро рақобатни шакллантириб , улар ўртасида молиявий бозорларда мустаҳкам ўринга эга бўлиш интилишларини келтириб чиқарди . Мамлакатимиз банк тизимида амалга оширилаётган ислоҳотларнинг асосий йўналишларидан 5 Каримов И . А . Жаҳон молиявий - иқтисодий инқирози , Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари / – Т .: Ўзбекистон , 2009. - 48 б . 20

бири ҳам банклараро рақобат бўлиб , унинг тўла қонли шакллантирилиши бугунги кундаги долзарб масалалардан ҳисобланади . Тижорат банклари фоиз сиёсатига таъсир қилувчи омилларни ўрганиш ва уни таҳлил қилиш фоиз ставкаларини шакллантиришда муҳим аҳамиятга эга . Қуйида келтирилган расмда фоиз ставкалар шаклланишига таъсир қилувчи омилларни таснифини келтириб ўтамиз . 3- расм . Фоиз ставкаларига таъсир қилувчи омиллар таснифи . 6 6 Муаллиф томонидан тайёрланди . 21

Ушбу 3- расмда фоиз ставкасига таъсир қилувчи умумий ва хусусий омилларга таснифланишини кўриб чиқдик . Унга мувофиқ умумий омиллар макро даражадаги кўрсаткичлар ўзгаришларини ўзида ифода этади . Хусусий омиллар эса , банк кредит операциясини амалга ошириш тартибқоидалари , ресурслар қиймати ва мижозлар билан шерикчилик муносабатларини ифодалайди . Иқтисодиётда кредитга бўлган талаб кўп омилларга боғлиқ . Биринчидан , кредитга бўлган талаб мамлакатдаги баҳолар даражаси билан функционал боғлиқликка эга . Иқтисодиётдаги товар ва хизматлар баҳоси кўтарилиши шароитида , субъектлар қўшимча маблағга муҳтож бўлади . Чунки ишлаб чиқариш учун зарур товар ва хизматлар баҳоси ошиши қўшимча маблағни талаб этади . Бундай ҳолатда ташқи молиялаш манбаларига , хусусан банк кредитларига талаб ортади . Иккинчидан , кредитга бўлган талаб жамиятда олинадиган даромад билан функционал боғлиқдир . Мамлакатдаги уй хўжаликлари ва йирик фирмалар тадбиркорлик фаолиятидан олинадаган даромад даражасининг ўсиши ёки даромад меъёрининг ошиши банк кредитларини олишга мойилликни оширади . Шундай экан , кредитга бўлган талаб даромад ўзгаришига нисбатан пропорционал равишда ўзгариб боради . Кредит таклифи пул бозорларида молиявий воситачилар ёки кредиторлар томонидан пул маблағларининг таклифига боғлиқ . Кредит ресурслари бозоридаги таклиф даражаси ҳам бир қатор омилларга боғлиқ ҳолда шаклланади . Банклараро рақобатни ривожлантирилиши , тижорат банклари томонидан таклиф этилаётган хизматларнинг сон ва сифат кўрсаткичларини оширибгина қолмасдан , иқтисодий тараққиётнинг муҳим воситаси бўлиб хизмат қилади . Кредитларнинг фоиз ставкасига таъсир этувчи омилларига тўхталиб ўтишни мақсадга мувофиқ деб ўйлайман . Улардан асосийлари қуйидагилар : 1- жадвал 22

Фоиз ставкасига таъсир этувчи омиллар 7 № Омиллар Изоҳ 1 2 3 1. Пул бозоридаги талаб ва таклифнинг нисбати • Яъни бозорда қандай миқдорда қарз пулига талаб бор ва унга нисбатан қандай миқдорда қарзга бериладиган пул чиқарилган . Талаб ошса , фоиз ортади , таклиф ошса , у камаяди . 2. Қарзга олинадиган пулни ишлатишдан кутиладиган наф даражаси • Аниқроғи шу пулнинг истеъмол қиймати . Қарз пули тадбиркор учун кўп фойда келтирса , ёки истеъмолчи эҳтиёжини тўлароқ қондирса , фоиз юқори бўлади , акс ҳолда у пасайиб кетади . Бунда пулни ҳозир ишлатишдан тегадиган наф таққосланади . 3. Қарзни тўлаш муддати ва шарти • Агар қарз узоқ муддатга берилиб , уни секин - аста кичик - кичик қисмларга бўлиб , бемалол қайтариш мумкин бўлса , қарздор паст фоизни маъқул кўради . Гап шундаки , қарз қанчалик узоқ муддатга берилса , шунчалик уни ишлатиб даромад кўриш мумкин ва шу ҳисобдан фоиз тўлаш енгил бўлади . 4. Қарзнинг қандай пул билан берилиши • Агар қарз эркин конвертирланган валютада берилса , фоиз юқори белгиланади , агар у оддий валютада берилса , фоиз нисбатан паст ўрнатилади . Конвертирланган пул обрў - эътиборли бўлганидан уни ишлатиш осон , ундан тезда яқин даромад кўриш мумкин . 5. Инфляция даражаси • Инфляция юз берса , қарзга бериладиган пул эгасига қайтиб келгунча ўз қадрини қисман йўқотади . Бунда пул эгаси ютказади . Шу сабабли фоиз инфляцияни ҳисобга олиб ўрнатилади . Фоиз инфляция шиддатига нисбатан тўғри мутаносибликда ўзгаради . 6. Пулни қарзга беришдан кўра бошқа йўсинда ишлатишдан тушадиган даромад • Бунда пул эгасининг афзал кўриш тамойили амал қилади . Агар акция дивиденди юқори бўлса , фоиз пасаяди ва аксинча . Агар акцияга 15 % дивиденд берилса , фоиз ундан юқори бўлиши шарт . Акс ҳолда пул эгаси уни қарзга бермай , акция сотиб олишни афзал кўради . 7. Қарз беришнинг риск даражаси • Агар қарзнинг қайтиб келиши кафолатланса , фоиз паст , агар бу хатарли бўлиб , қарз қайтиши шубҳали бўлса , фоиз юқори бўлади . Одатда молиявий бақувват ва нуфузли фирмалар учун фоиз тайинланади . Юқори ва паст фоиз ўртасидаги фарқ пул эгалари учун маълум даражада қарз рискини камайтиради , чунки бир ерда фоизнинг камлиги , бошқа ерда унинг ортиқ бўлиши билан қопланади . 7 Абдуллаев Ё . ва бошқ . “ Банк иши ” ТМИ ., “ Молия - иқтисод ” 2009 й . 242 б . 23

1. Пул бозоридаги талаб ва таклифнинг нисбати , яъни бозорда қандай миқдорда қарз пулига талаб бор ва унга нисбатан қандай миқдорда қарзга бериладиган пул чиқарилган . Талаб ошса , фоиз ортади , таклиф ошса , у камаяди . 2. Қарзга олинадиган пулни ишлатишдан кутиладиган наф даражаси , аниқроғи шу пулнинг истеъмол қиймати . Қарз пули тадбиркор учун кўп фойда келтирса ёки истеъмолчи эхтиёжини тўларок қондирса , фоиз юқори бўлади , акс ҳолда у пасайиб кетади . Биз таъкидлаб ўтганимиздек , реал даромаднинг ўсиши кредитга бўлган талаб ва таклифга ижобий таъсир кўрсатади . Бунинг натижасида иқтисодиётда ресурслар кўпайиб , улар айланиши тезлашади . Даромад самарасининг механизми иқтисодий цикл давридаги фоиз ставкасининг даражаси билан тушунтирилади . Фоиз ставкасининг ўзгариши реал даромад ҳаракатига мос келади . Чунки субъектлар реал даромадининг ўсиши пул маблағларига бўлган талабни оширади . Бунда фоиз ставкаси даражаси нисбатан ошади . Умуман фоиз ставкасининг ошиши , даромаднинг реал ўсишига мутаносиб равишда бўлади . Халқаро кредит алоқаларида фоиз ставкаси миллий кредит тизимидаги фоиз даражасига боғлиқ ҳолда белгиланади . Ссуда фоизига тъсир этувчи омилларнинг халқаро - валюта ва молия - кредит муносабатлари билан боғлиқлиги туфайли фоиз ставкасининг даражаси миллий ставкалардан бирмунча фарқ қилади . Жаҳон бозоридаги рақобатчилик натижасида фоиз ставкаларининг тез - тез ўзгариши миллий ва минтақавий иқтисодиётда беқарорлик , инфляциянинг кучайиши , валюта курсининг тебраниши кабилар билан изоҳланади . Халқаро кредит алоқаларида фоиз ставкасига қуйидаги омиллар таъсир қилади : • қарз олувчининг мамлакатдаги валюта , молия - кредит , иқтисодий ва сиёсий аҳвол ; • лойиҳа риски характери ; 24

• кредит манбалари ; • кредит қийматини тартибга солиш бўйича халқаро келишувлар ; • фоиз ставкаси турлари ( сузиб юрувчи , қатъий ва аралаш ); • рақобатдаги таклифларнинг мавжудлиги ; • кредит муддати ; • инфляция суръати ; • кредитнинг тижорат операцияларига боғлиқлиги ; • жаҳон ва миллий бозорда ссуда капиталининг ҳолати ; • қарз олувчи ва кредиторнинг мақоми , нуфузи ва молиявий ҳолати ; • кредитнинг таъминот сифати ; • кредит бўйича суғурта қопламасинининг мавжудлиги ; • қарз олувчининг олинган кредитдан келишилган муддатда фойдаланиш мажбуриятининг мавжудлиги ; • тижорат битимларига нисбатан кредит келишуви тузилган вақт ; • битим суммаси ; • кредит ва тўлов валютаси ; • валюта курси динамикаси ва бошқалар . 3. Қарзни тўлаш муддати ва шарти . Агар қарз узоқ муддатга берилиб , уни секин – аста кичик – кичик қисмларга бўлиб , бемалол қайтариш мумкин бўлса , қарздор юқори фоизга рози бўлиши мумкин . Агар қарз қиска вақтга берилса , уни бир йўла тўлаш шарт бўлса , қарздор пай фоизни маъқул кўради . Демак , қарз қанчалик узоқ муддатга берилса , шунчалик уни ишлатиб даромад кўриш мумкин ва шу ҳисобдан фоиз тўлаш енгил бўлади . 4. Қарзнинг қандай валютада берилиши . Агар қарз эркин конвертирланган валютада берилса , фоиз юқори белгиланади , агар у миллий валютада берилса , фоиз нисбатан паст ўрнатилади . 25

5. Инфляция даражаси . Инфляция юз берса , қарзга берилган пул эгасига қайтиб келгунича ўз қадрини қисман йўқотади . Бунда пул эгаси ютқазади . 3- расм . Ўзбекистон Республикаси Марказий банки қайта молиялаш ставкаси ва инфляция даражасининг ўзгариш динамикаси 8 2012 йилда инфляция даражаси тасдиқланган прогноз кўрсаткичдан паст бўлди ва инфляциянинг йиллик даражаси 7 фоизни ташкил этди . 2005-2012 йиллар давомида инфляция даражаси белгиланган прогноз кўрсаткичлар даражасида жиловланиб , товар ва хизматлар баҳоси кескин ўсишининг олди олинган . Бунда қатъий монетар сиёсат юритилаётганлиги муҳим аҳамият касб этди . Марказий банк томонидан қайта молиялаш ставкасининг 2011 йилдан 14 фоиз даражасидан 12 фоизга пасайтирилилиши ҳам иняцияга қарши юритилаётган сиёсатнинг самарадорлигини яна бир бор тасдиқлайди . Бу эса , ўз навбатида тижорат банкларида депозит ва кредит хизматларини кўрсатиш амалиётида , уларга нисбатан тарифларни ишлаб чиқишда муҳим амалий аҳамият касб этди . Иқтисодиёт тармоқларини кредитлаш ва аҳолидан бўш пул маблағларини жалб қилишда самарали фоиз сиёсатини юритишни таъминламоқда . 8 Ўзбекистон Республикасида Марказий банк интернет сайти www.cbu.uz – маълумотлари асосида тузилди . 26

Республика ҳудудларида товарлар ва хизматлар нархларининг ўзгариши бўйича олиб борилган кузатишлар , шунингдек , истеъмол маҳсулотлари бозори конъюнктураси ва уларнинг халқаро бозордаги нархлари динамикаси таҳлили 2011 йилда инфляцияга асосан номонетар омиллар таъсир этганлигини кўрсатди . 2011 йил давомида кредитлар бўйича ўртача тортилган фоиз ставкаларининг ҳам пасайиши кузатилди . Хусусан , қисқа муддатли ( муддати бир йилгача бўлган ) кредитлар бўйича фоиз ставкалари йил бошидаги 13,8 фоиздан йил охирига келиб 13,2 фоизга тушди . Узоқ муддатли кредитлар бўйича ўртача тортилган фоиз ставкалари 2010 йилда 13 фоизни ташкил қилган бўлса , 2011 йилда 11,8 фоизгача пасайди . 2011 йилда жисмоний шахсларнинг тижорат банкларидаги депозитлари бўйича ўртача тортилган фоиз ставкалари йил бошидаги 9,9 фоиздан йил охирида 9,6 фоизгача тушди . 9 Тижорат банкларининг рақобатбардошлигини ва банк хизматлари самарадорлигини ошириш тижорат банкларининг муҳим стратегияларидан ҳисобланади . Тижорат банклари фаолиятининг самарадорлиги банк хизматларининг самарадорлиги билан бевосита боғлиқ . Банк хизматларининг самарадорлиги эса , хизматлар баҳоси даражасига чамбарчас боғлиқ . Банкларнинг хизматлар бозорида етакчи бўлиш , хизматлар сони ва сифатини ошириш бугунги кунда тижорат банклари баҳо сиёсатининг муҳим стратегик йўналиши ҳисобланади . Тижорат банклари хизматлари баҳосини хизматлар таннархи , бозордаги талабга ва рақобатчиларнинг мазкур хизматлар бўйича баҳо даражасига мувофиқ шакллантирилади . Маълумки , ҳар қандай маҳсулот ва хизматлар баҳосини шаклланишида асосий омил сифатида унинг таннархи олинади . Тижорат банкларининг хизматларининг таннархига режалаштирилган маржани ( фойда ) қўшиш орқали шакллантирилади . Шу сабабли , юқорида таъкидланганидек , фоиз инфляцияни ҳисобга олиб ўрнатилади . 9 Ўзбекистон Республикасида Марказий банк интернет сайти www.cbu.uz – маълумотлари . 27

6. Пулни қарз беришдан кўра бошқа йўл билан ишлатишдан тушадиган даромад .. Агар акция дивиденди юқори бўлса , фоиз пасаяди ва аксинча , агар акция дивиденди паст бўлса , фоиз ундан юқори бўлиши шарт . Акс ҳолда пул эгаси уни қарзга бермай , акция сотиб олишни афзал кўради . 7. Қарз беришнинг хатар даражаси . Агар қарзнинг қайтиб келиши кафолатланса , фоиз паст , агар бу хатарли бўлиб , қарз қайтиши шубхали бўлса , фоиз юқори бўлади . Юқори ва паст фоиз ўртасидаги фарқ пул эгалари учун маълум даражада қарз хатарини камайтиради , чунки бир ерда фоизнинг камлиги , бошқа ерда унинг ортиқ бўлиши билан қопланади . Фоиз сиёсатида асосий эътибор пул бозорининг барқарорлигини ва банк депозитлари жозибадорлигини таъминлашга , жумладан , аҳоли омонатлари бўйича реал фоиз ставкаларининг ижобийлигини сақлаб қолиш ҳамда тижорат банклари депозитлар портфелидаги узоқ муддатли депозитлар улушини оширишга , шунингдек иқтисодиётнинг реал секторига ажратиладиган кредитлар бўйича фоиз ставкаларининг мақбуллигини таъминлашга қаратилади . Ўзбекистонда аҳолининг банк тизимига бўган ишончини ошириш мақсадида аҳоли омонатларини кафолатлаш тизими яратилди . Шу билан бирга аҳоли омонатларини қабул қилиш борасида Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2008 йил 20 февралдаги ПФ № 3968 сонли " Тижорат банкларида аҳоли омонатлари шартларини либераллаштириш ҳамда кафолатларини таъминлашга доир қўшимча чора - тадбирлар тўғрисида » ги Фармоннинг қабул қилиниши банкларнинг ресурс базасини мустаҳкамлашга хизмат қилиб , тижорат банклари томонидан аҳолига бозор фоиз ставкалари депозитлар таклиф этилди . 2.2. Ўзбекистон Республикаси тижорат банкларининг пассив операциялари бўйича фоиз сиёсатининг амалдаги ҳолати . 28

Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2010 йил 26 ноябрдаги ПҚ - 1438- сонли “2011-2015 йилларда республика молия - банк тизимини янада ислоҳ қилиш ва барқарорлигини ошириш ҳамда юқори халқаро рейтинг кўрсаткичларига эришишнинг устувор йўналишлари тўғрисида ” ги Қарорига кўра “ Базель қўмитаси томонидан белгиланган халқаро стандартлар талабларига мувофиқ , тижорат банкларини янада капиталлаштириш , ушбу соҳага хусусий капитални жалб этиш , ресурс базасини кўпайтириш , активлар сифатини яхшилаш , банк ишини такомиллаштириш ҳисобига банкларнинг молиявий барқарорлиги ва ликвидлигини ошириш ” молия - банк тизимини янада ислоҳ қилиш ва барқарорлигини оширишнинг асосий йўналишлари этиб белгилаб олинди . Банклар томонидан аҳолига кўрсатилаётган хизматлар кўламини кенгайтириш , замонавий технологиялар асосида қулайликлар яратиш мақсадида амалга оширилиб келинаётган бир қатор чора - тадбирлар ҳам мамлакатимизнинг ижтимоий - иқтисодий ҳаётида ўз аксини топмоқда . Президентимиз « Банкдан ташқари пул айланмасини кескин қисқартириш ва пул муомаласини мустаҳкамлаш , миллий валюта барқарорлигини ошириш , чакана савдо ва хизмат кўрсатиш соҳасида ҳисоб - китобларни амалга оширишда пластик карточкалардан фойдаланишни кенгайтириш масалалари бундан буён ҳам эътиборимиз марказида бўлиши даркор », деб таъкидлаб ўтган эди . Шунингдек , Ўзбекистон Республикаси Президентининг « Банклардаги депозит ҳисобварақлардан нақд пул тўловларини узлуксиз таъминлаш кафолатлари тўғрисида » ги 2005 йил 5 августдаги 147- сонли қарори талабларини ижро этиш борасида банк тизими томонидан амалга оширилган бир қатор чора - тадбирлар аҳолининг банк тизимига бўлган ишончини янада ошишига олиб келди . М a ълумки , Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2008 йил 28 ноябрдаги 4057- сонли Фармонига мувофиқ , фуқароларнинг тижорат банклари депозит ҳисобварақларидаги омонатлари уларнинг миқдоридан қатъий назар тўлиқ қайтарилишининг давлат томонидан кафолатланганлиги 29

аҳолининг банк тизимига бўлган ишончини янада мустаҳкамланишига хизмат қилди ва бу жисмоний шахсларнинг банклардаги омонатлари ҳажмининг ошишига ижобий таъсир кўрсатди . Айниқса бунда Президентимизнинг 2009 йил 6 апрелдаги « Тижорат банклари депозитларига аҳоли ва хўжалик субъектлари бўш пул маблағларини жалб этишни янада рағбатлантириш қўшимча чоратадбирлари тўғрисида » ги қарори муҳим омил бўлмоқда . Банкларда барқарор ресурс базасини шакллантириш ва уни янада кенгайтириш , аҳолининг бўш пул маблағларини банк омонатларига жалб қилишни янада рағбатлантириш ва кафолатлашга доир қабул қилинган Президентимизнинг қатор Фармон ва Қарорлари аҳолининг банк тизимига бўлган ишончини янада мустаҳкамлашда муҳим аҳамият касб этиб келмоқда . Натижада , банклар томонидан жалб қилинган жами депозитлар ҳажми 2012 йил бошига нисбатан 31,5 фоизга ортди . Жумладан , аҳолининг банклардаги омонатлари ҳажми 34,6 фоизга ўсди 10 . “ Мустаҳкам оила ” давлат дастури доирасида тижорат банклари томонидан аҳолига қулайликларни кенгайтириш мақсадида янги муддатли ва жамғарма омонат турлари жорий этилди . Умуман олганда , аҳолига таклиф этилаётган ва унинг турли қатламлари учун қулай ва манфаатли бўлган омонат турларининг сони 250 тадан ошди . Шунга кўра амалдаги барча тегишли меъёрий ҳужжатларга , шу жумладан , Марказий банкнинг нақд пул муомаласига тааллуқли бўлган йўриқномаларига тегишли ўзгартириш ва қўшимчалар киритилди . Нақд пул муомаласида мавжуд бўлган барча чекловлар бекор қилиниши эса нақд пул ва нақд пулсиз ҳисоб - китобларни бирхиллаштириш борасида қўйилган муҳим қадам бўлди . Сўнгги йилларда бўш пул маблағларини банк айланмасига жалб этиш ҳамда нақд пулсиз ҳисоб - китоблар ҳажмини кенгайтириш воситаларидан 10 Ўзбекистон Республикасида Марказий банк интернет сайти www.cbu.uz – маълумотлари . 30

бири бўлган пластик карточкалардан фойдаланиш тизими жадал ривожлантирилмоқда . Тижорат банклари томонидан аҳолига таклиф этилаётган жамғармалар ва депозитларнинг жозибадорлиги оширилиб улар қўлидаги бўш пул маблағлар банклар фаолиятига жалб этилмоқда . Қуйидаги 2- жадвал ОАТБ “ Агро банк ” томонидан миллий валютада таклиф этилаётган омонатлар таркибини кўриб ўтамиз . 2- жадвал ОАТБ “ Агро банк ” томонидан миллий валютада таклиф этилаётган омонатлар 11 2013 йил 1 май ҳолатига № Омонат номи Депозит тури Муддати Йиллик фоиз ставкаси Бошланғич бадал ( сўмд a) 1 Келажакка сармоя муддатли 1 йил 24% чекловсиз 2 йил 26% 2 Обод ватан муддатли 9 ой 25% чекловсиз 13 ой 26% 3 Пойдевор муддатли 1 йилдан кам бўлмаган муддатда Омонат шартномасида кўрсатилади чекловсиз 4 Пластик карточка омонат тури муддатсиз Муддатсиз 1 % чекловсиз “ Келажакка сармоя ” омонат турига маблағлар нақд пул ва қайта расмийлаштириш орқали 2011- йилнинг 21- ноябридан бошлаб , 2013- йил 31- декабригача қабул қилинади . Омонатчи омонатнинг ҳаракат даври мобайнида қўшимча бадаллар қўшиб бориш ҳуқуқига эга . Қўшимча бадаллар миқдори чегараланмайди . Ҳисобланган фоизлар омонатнинг муддати тугаганидан сўнг берилади . Омонатнинг ҳисобланган фоизлар ҳар 3 ойда автомат капитализация қилинади . 11 ОАТБ “ Агро банк ” ҳисобот маълумотлари асосида тайёрланди . 31

“ Обод ватан ” омонат турига маблағлар нақд пул ва қайта расмийлаштириш орқали 2013- йил 7- январидан бошлаб , 2013- йил 31 декабрига қадар қабул қилинади .(2013 йил 31- декабр куни қўшилади ). Омонатчи омонатнинг ҳаракат даври мобайнида қўшимч бадаллар қўшиб бориш ҳуқуқига эга . Қўшимч бадаллар миқдори чегараланмайди . Ҳисобланган фоизлар ҳар ойда омонатчиларга тўлаб берилади , олинмаган фоизлар омонатнинг асосий суммасига қўшилмайди . “ Пойдевор ” омонат турига маблағ қўйган шахснинг жамғарган омонат миқдори , унинг уй жой қуриш учун банкдан олиши мўлжалланаётган ипотека кредити миқдорининг дастлабки бадали ипотека кредитининг 25 фоизига йетган ҳолда омонат эгаси банкдан уй - жой қуриш учун имтиёзли тарзда ипотека кредити олиш учун маблағлар жалб қилинади . Аҳолининг бўш пул маблағларини банк омонатларига жалб этилишини ташкил этиш , янги ва жозибадор омонат турлларини жорий этиш , мижозларга хизмат кўрсатиш сифатини ошириш мақсадида 2011 йилда 10 та миллий ва 3 та хорижий валютада омонат турлари жорий этилди . Аҳолининг бўш пул маблағларини банк депозитларига жалб қилиш бўйича кўрилган чора - тадбирлар натижасида аҳоли депозитлари қолдиғи 2012 йил 1- январь ҳолатига 495.0 млрд . сўмни ташкил этиб , йил бошига нисбатан 140.5 млрд . сўмга ёки 140 фоизга ошишига эришилди . Банк депозит базасини барқарорлаштириш бўйича кўрилган чоралар натижасида депозитлар таркибида муддатли ва жамғарма омонатлари улушини оширишга эришилди . Аҳолининг бўш пул маблағларини банк учун барқарор ресурс манбаси ҳисобланган муддатли ва жамғарма омонатларга жалб этилиши натижасида мазкур турдаги омонатларга маблағ қўйган омонатчилар сонининг 2011 йилда 2.4 баробар ошишига эришилди 12 . Банклардаги омонатлар ҳажмининг ошишида аҳоли реал даромадларининг ўсиши ҳамда банк тизимининг барқарорлиги асосий омил 12 ОАТБ “ Агро банк ” ҳисобот маълумотлари . 2012 й . 32

бўлгани ҳолда , банклардаги омонатларнинг тўлиқ қайтарилиши давлат томонидан кафолатланганлиги ва улардан олинадиган фоиз даромадлари солиқдан озод этилганлиги банк депозитларини қулай , хавфхатарсиз ва барқарор даромадли молиявий инструментга айлантирди . 3- жадвал Ўзбекистон Республикаси тижорат банкларииннг мажбуриятлари таркиби ва динамикаси 13 3 (31 декабр ҳолатига ) № Мажбуриятлар 2010 2011 2012 млрд . сўм фоиз да млрд . сўм фоизд а млрд . сўм фоизд а 1. Талаб қилиб олингунга қадар депозитлар 4 782,93 39,8 6 721,30 39,8 9 507,20 41,4 2. Жамғарма депозитлар 589,76 4,9 867,1 5,1 1316,6 5,7 3. Муддатли депозитлар 2 030,98 16,9 2 948,90 17,5 3 425,00 14,9 4. Марказий банкка тўланадиган маблағлар 0 0,0 0 0,0 0 0,0 5. Бошқа банкларга тўланадиган маблағлар 840,58 7,0 1069,1 6,3 1338 5,8 6. Олинган кредитлар 1 666,07 13,9 2 954,10 17,5 4 510,40 19,6 7. Субординар қарз мажбуриятлари 36,70 0,3 45,80 0,3 84,60 0,4 8. Тўланиши лозим ҳисобланган фоизлар 37,2 0,3 57,1 0,3 86,98 0,4 9. Бошқа мажбуриятлар 2035,85 16,9 2224,40 13,2 2 701,70 11,8 ЖАМИ МАЖБУРИЯТЛАР 12020,05 100,0 16887,80 100,0 22970,48 100,0 Республикамиз тижорат банклари томонидан аҳолининг талаб ва эҳтиёжларини инобатга олган ҳолда 400 дан ортиқ жозибадор омонат турлари таклиф этилмоқда . “ Ахбор - рейтинг ” рейтинг агентлигига аъзо тижорат банклари мажбуриятлари таркибида юқори салмоқни депозитлар ташкил этмоқда . Бу эса , банкларнинг асосий ресурслари депозитлар ҳисобига шаклланишини кўрсатади . Шуни таъкидлаб ўтиш жоизки , ресурсларни бу усул орқали жалб қилиш банкнинг бошқа актив операцияларини ривожлантириш имкониятини беради . Тижорат банкларнинг қисқа муддатга ресурслар жалб қилишлари , банкларнинг ссуда ҳисобрақамлари ҳисобидан қисқа муддатли кредитлаш операцияларини ривожлантиради . Яъни , тижорат банкларининг 13 www.ahbor.uz – Ахбор Рейтинг компанияси интернет сайти . 2013 й . 33

овердрафт ва контокоррент ҳисобрақамлари орқали кредитлаш учун талаб туғилади . Чунки , тижорат банклари қисқа муддатга пул маблагларини жойлаштириш учун манба қидиришади . Кредитнинг бу усулини амалиётга қўллаш , нафақат банк тизими учун , балки умуман иқтисодиёт учун катта аҳамият касб этади . Натижада , аҳолининг банклардаги жамғарма депозитлари 2010 йилда 5859.76 млрд . сўмни ташкил этган бўлса , 2012 йилда мос даврига нисбатан 1316.6 млрд . сўмни ташкил этди . Банкларнинг ресурс базасини мустаҳкамлаш мақсадида банклар томонидан узоқ муддатли облигациялар ва депозит сертификатларини муомалага чиқарилишига алоҳида эътибор қаратилмоқда . Бу эса , банкларнинг узоқ муддатли ресурс базасини мустаҳкамлашда муҳим аҳамият касб этади . Тижорат банкларининг депозитлари баҳосини шакллантириш деганда , асосан жисмоний шахсларнинг банклардаги депозит ( омонат ) ларига фоиз ставкасини белгилаш тушунилади . Депозит хизматларининг баҳоси маълум бир суммада эмас , балки йиллик фоиз ставкаларида белгиланиши унинг ўзига хос хусусиятларидан биридир . Ўзбекистон Республикасининг “ Банклар ва банк фаолияти тўғрисида ” ги Қонунининг 1- моддасида депозитга қуйидагича таъриф берилган : “ Омонат ( депозит ) – талаб қилиниши биланоқ ёки тўловни амалга оширувчи шахс билан тўловни олувчи шахс ёхуд уларнинг қонуний вакиллари ўртасида келишилган муддатда фоизлар ёки устама ҳақ тўлаган ҳолда ёхуд бундай тўловларсиз ҳаммасини қайтариб бериш шарти билан топшириладиган пул суммаси ”. Банк депозитларини қуйидаги гуруҳларга ажратиш мумкин : 1. жорий ёки тўлов ҳисоб рақамлари : товар олди - сотдиси ёки хизмат кўрсатиш учун ҳақ тўлаш , тўловларни амалга ошириш учун депозитлар . 2. нотўлов ҳисоб рақами : жамғарма депозитлари , қўшимча фоиз олиш мақсадида мижозлар томонидан банкка қўйилган омонатлар . 34

Тўлов ҳисоб рақамлари асосан корхона ва ташкилотларнинг банклардаги ҳисоб рақамлари бўлиб , уларга хизмат кўрсатишда банк маълум бир фоиз ҳақи ундириб олади . Нотўлов ҳисоб рақамлари жисмоний шахсларнинг қисқа , ўрта ва узоқ муддатга қўйган омонатлари ҳисобланиб , банк улардан фойдаланганлиги учун мижозларга белгиланган тартибда фоиз тўлайди . Маълумки , Марказий банк мажбурий захира меъёрларини белгилаган ҳолда тижорат банкларининг депозитларига таъсир кўрсатади . Кўпчилик ривожланган мамлакатларда муддатли ва жамғарма депозитларга нисбатан мажбурий захира талабномаларини қўллаш амалиёти тўхтатилган . Масалан , АҚШ Федерал захира тизими амалиётида 1991 йилдан буён муддатли депозитлар ва хорижий валютадаги депозитлар мажбурий захира талабномаларидан тўлиқ озод қилинган . Республикамизда 2009 йилнинг 1 сентябридан мажбурий захира меъёри тижорат банклари депозитларининг муддатига қараб табақалаштирилди . Жумладан : - муддати 1 йилгача бўлган депозитлар учун 15%; - 1 йилдан 3 йилгача бўлган депозитлар учун 12%; - 3 йилдан ортиқ бўлган депозитлар учун 10,5%. Шунингдек , ривожланган мамлакатлар банк амалиётида депозитларга турли хил моделлар асосида баҳо шакллантирилади . Ушбу моделларнинг моҳияти шундаки , улар асосан банк харажатлари , мижозларнинг талаб ва таклифи ҳамда рақобатнинг даражасини инобатга олишидадир . Ўзбекистон тижорат банкларида хизматлар баҳосини шакллантириш маълум бир бошқарма ёки раҳбариятнинг вазифасидир . Хизматлар таърифини ўзгартириш қарорини қабул қилиш эса банкнинг бошқарув Кенгаши томонидан амалга оширилади . Банк иқтисодиётда қандай мавқега эга бўлмасин , пухта ҳисоб - китоб ва таҳлилларсиз баҳо белгилашга йўл қўймаслиги лозим . Шунинг учун бу борада банк фаолияти бошқаруви муҳим ўрин тутади . 35

Банклар бизнес режа , унинг таркибидаги нарх , фоиз , депозит каби сиёсатларга алоҳида эътибор қаратган ҳолда уни янгича руҳда , замон талаблари даражасида , мижозларнинг эҳтиёжларидан келиб чиқиб ишлаб чиқишлари мақсадга мувофиқ бўлади . Шунинг билан бирга , депозит хизматлари баҳосини мижозларнинг талабини эътиборга олган ҳолда , уларга қулай бўлган тарзда тез - тез ўзгартириб туриш лозим . Чунки жисмоний шахслар бўш пул маблағларини банкка жойлаштиришда асосан депозит ставкасининг юқорилилиги ва банкнинг ишончлилиги каби омилларни эътиборга олишади . Тижорат банклари ресурсларини мақбул даражада ушлаб туришга қаратилган сиёсатни амалга ошириш , тижорат банклари ўзларининг ликвидлилик ва тўловга лаёқатлилик кўрсаткичларига риоя қилган ҳолда , ушбу норматив кўрсаткичларни таъминлаб туриши учун хизмат қиладиган маблағлардан унумли фойдаланишни талаб қилади . Шунинг учун ҳам , тижорат банклари учун ликвидлиликнинг умумий асоси бўлиб , фаолиятининг фойдалилигини таъминлаш ҳисобланади . Шундай қилиб , агар асосий норматив коэффициентнинг ҳақиқий қиймати ўрнатилган минимал нормадан юқори бўлса , фойда олиш учун ишлатилмаган имконият нуқтаи назаридан банк фаолияти салбий баҳоланади . Баланс ликвидлилигининг таҳлили даромадлилик билан бирга амалга оширилиши керак . Тижорат банклар тажрибаси банклар ликвидлилигининг минимал нормасида ишлаши ва максимал даромад олиши мумкинлиги назариясини яна бир бор исботлади . Тижорат банкларининг ресурсларини мақбуллаштиришда маблағлар муддатлари катта аҳамият касб этади . Чунки , тижорат банклари узоқ , муддатга ресурсларни жалб қиладиган бўлса , ушбу маблағларни юқорироқ фоиз ставкада жойлаштира олиш имконияти кенгаяди . Бу эса , банклар даромадининг ошишишга сабаб бўлади . Банкга жалб қилинган ресурсларни мақбул даражада сақлаб туришга шу жалб қилинган ресурслар фоиз ставкасининг катта таъсири бор . Маълум бир муддатга жалб қилинаёттан дапозитларнинг фоиз стакасини банк аниқ 36

билиши ушбу депозитларни ўзига қулай фоиз ставкада жойлаштириш имкониятларини келтириб чиқаради . Мамлакитимизда фаолият юритаётган тижорат банклари ўзларининг ресурсларини янада кенгайтириш учун интилишлари лозим . Яъни тижорат банклари жаҳон банк амалиётида қўлланилиб келаётган ресурсларни жалб қилишнинг янги манбаларини қўллашлари керак . Банклар мижозларнинг талабларидан келиб чиқиб , ўзларининг депозит сиёсати ва ривожланиш стратегияларини ишлаб чиқишса , албатта банк ресурсларининг оптималлашувига эришилади . Чунки , банк мижозлар талабини доимий қондиришга қодир бўлса , шу банкка бўлган ишончнинг ошишига ҳамда банкнинг оладиган даромади ва рақобатбардошлигининг ошишига сабаб бўлади . Тижорат банкларининг депозит сиёсати деганда , одатда , тижорат банклари томонидан мижозларнинг вактинчалик пул маблагларини жалб килиш тушунилади . Расман эълон килинадиган баланс хисоботларида тижорат банкларининг депозит базаси учта шаклда намогн булади : 1. Трансакцион депозитлар . 2. Муддатли депозитлар .. 3. Жамғарма депозитлари . Трансакцион депозитларга мижозларнинг жорий хисобракамларидаги пул маблаглари ва бошка тижорат банкларининг " Востро " вакиллик хисобварагининг колдиклари киради . Трансакцион депозитлар мижозларга курсатилган банк хизматлари учун олинадиган комиссион туловлар учун манба булиб хисобланади . Шунинг учун хам тижорат банкида мижозлар канчалик куп булса ва уларнинг пул окими канчалик кучли булса , банкнинг комиссион даромад олиш имконияти хам шунчалик юкори булади . Аммо трансакцион депозитлардан банк фаолиятида муддатли депозит шартномаси тузмасдан ресурс сифатида фойдаланиш хукукий жихатдан таъкикланади . Тижорат банкларининг депозит базасининг таркибида трансакцион депозитлар салмогининг юкори булиши уларнинг соф фоизли 37

даромадлари хажмига салбий таъсир килади . Шу сабабли , ривожланган хорижий давлатларда тижорат банклари соф фоизли даромадларнинг баркарор даражасини саклаб туриш максадида трансакцион депозитларнинг депозит базаси хажмидаги окилона салмогини шакллантирадилар . Банк ресурслар жалб қилишининг бу усули нафақат банк учун , балки мижоз учун ҳам жуда қулай ҳисобланади . Чунки , йирик пул маблағлари кирим чиқимига эга бўлган йирик корхоналарнинг ҳисобварақларидаги пул маблағларига фоиз тўланади . Иккинчи томондан эса , банкларнинг ресурс базаларини кенгайтириш имкониятини келтириб чиқаради . Шунингдек , бу усул билан мижозларнинг пул маблағларини жалб қилиш орқали тижорат банкларининг даромад олиш имконияти кенгаяди ҳамда тўсатдан юзага келадиган ликвидлилик муаммосини олдини олиш имконияти пайдо бўлади . Чунки , мижозга пул керак бўлган пайтда у ўзининг банкини олдиндан хабардор қилиши лозим ва шартнома муддатидан олдин ўз пул маблағларини талаб қилиши , тўланаётган фоиз ставкасининг камайиши ҳамда маълум бир муддат давомида ресурс қидириб топиш имкониятини яратиб беради . 2.3. Тижорат банкларида актив операциялар бўйича фоиз сиёсатининг амалий ҳолати таҳлили Фоиз сиёсати шаклланиши харажатлар нуқтаи назаридан ўзида жалб қилинган маблағлар баҳоси ва кредит амалиёти бўйича банкнинг операцион харажатларини мужассамлаштиради . Мазкур ёндашув бўйича фоиз сиёсатини ҳисоблашда қуйидагилар ҳисобга олинади ва уларнинг йиғиндиси сифатида умумий баҳо аниқланади : – банкнинг жалб қилинган маблағлар баҳоси ; – банк операцион харажатлари , жумладан ходимларнинг иш ҳақи харажатлари , кредитни расмийлаштириш , ҳисобварақ очиш , кредит мониторинги билан боғлиқ бошқа харажатлар ; – банкнинг кредит риски бўйича риск мукофоти ; 38

– бериладиган кредит бўйича банк маржаси ёки банкнинг оладиган минимал даромади . Тижорат банклари кредит операциялари таннархи жалб қилинган маблағлар ва уларнинг баҳосига боғлиқ . Банк ресурсларининг сифатини ошириш кредитлаш салоҳиятини оширишга имкон беради . Тижорат банклари паст баҳода ресурсларни жалб қилиб , ё уни юқори баҳода жойлаштириш ҳисобига фойда олишни режалаштиради . Банклар бундай шароитда фойда олиш билан бирга ликвидлилик ва тўловга лаёқатлилигини таъминлаши зарур . Тижорат банклари амалиётида базавий ставка сифатида Марказий банкнинг қайтамолиялаш ставкаси олинади . Аммо , тижорат банклари маблағларни жойлаштиришда базавий ставка сифатида жалб қилинган ресурсларнинг ўртача қийматини асос қилиб олиш лозим . Аксарият тижорат банкларида жалб қилинган ресурслар қиймати таҳлилий нуқтаиназардан аниқланади , аммо актив операцияларга баҳо шаклланишида ҳисобга олинмайди . Республикамиз банк амалиётида тижорат банкларининг ресурс базасига салбий таъсир кўрсатадиган мажбурий захира талабномалари ҳам банк ресурслари қийматини ошишига таъсир қилади . Банк тизимида мажбурий заҳира ставкаларини депозитларнинг турлари , муддати ва суммасига боғлиқ равишда табақалаштирилиши мақсадга мувофиқдир . Иқтисодий ўсишни рағбатлантириш мақсадида Марказий банкнинг қайта молиялаш ставкаси 2011 йилнинг 1 январидан йиллик ҳисобда 14 фоиздан 12 фоизгача туширилди ва йил давомида ўзгартирилмасдан сақлаб турилди . 39

4- расм . Ўзбекистон Республикаси пул бозоридаги ўртача фоиз ставкалар динамикаси 14 Бу эса , ўз навбатида пул бозорида фоиз ставкаларининг пасайишига олиб келиб , хўжалик юритувчи субъектлар харажатларининг камайиши ва бунинг натижасида уларнинг инвестицион фаоллигини оширишга хизмат қилди . Хусусан , 2010 йил давомида пул бозоридаги операциялар бўйича ўртача тортилган фоиз ставкалари йиллик ҳисобда 8,9 фоизни ташкил этган бўлса , 2011 йилда ушбу кўрсаткич 8,5 фоизга тенг бўлди . Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2004 йил 23 апрелдаги 197- сон "Қарз олувчиларнинг кредит тарихи тўғрисидаги ахборотни ҳисобга олиш тизимини шакллантириш чора-тадбирлари тўғрисида"ги Қарорига мувофиқ , Ўзбекистон Республикаси Марказий банки қошида Кредит ахбороти миллий институти ташкил қилинди . Ушбу муассаса тижорат банкларининг кредит операциялари ва уларнинг қарздорлари тўғрисидаги ахборотларни йиғиш, қайта ишлаш, сақлаш ва уларни тақдим этиш билан шуғулланади. Кредит ахбороти миллий институтининг ташкил қилиниши банкларда қарз олувчи мижозлар кредит тарихини ўрганиш орқали кредит рискларини аниқлаш имконияти пайдо бўлди . Банк ўз мижозларининг тарихини таҳлил қилиши ва олинган натижаларни кредитлаш жараёнида фойдаланиши лозим . 14 www.cbu.uz – Ўзбекистон Республикаси Марказий банки интернет сайти . 2012 й . 40

Айниқса , тижорат банкларида мижозларни кредитлаш жараёнида кредит тарихини таҳлил қилиш орқали уларнинг мажбуриятларни бажариши , тўлов интизомига риоя қилиши баҳоланади . Жумладан , тақдим қилинадиган кредит баҳосини шакллантиришда муҳим омил ҳисобланади . Мижознинг кредит тарихи тўрт категория асосида синфларга ажратилиб риск даражаси баҳоланади . Банк мижознинг мажбуриятларини қай даражада бажарганлигини таҳлил қилиши ва унга мувофиқ ўз сиёсатини амалга ошириши лозим . Кредит тарихи яхши ҳисобланган мижозларга ишонч асосида ва паст баҳода кредитлар тақдим қилиши мумкин . Буни эса , тижорат банклари кредит сиёсатида аниқ кўрсатиб ўтиши мақсадга мувофиқ ҳисобланади . Лекин шунга қарамасдан , амалиётда мижозлар кредит тарихини баҳолашга эътибор берилмайди . Бизнинг фикримизча , тижорат банклари мижознинг кредит тарихини баҳолаши ва кредит баҳосини шакллантиришда уни ҳисобга олиши лозим . Мижозни кредитлашда банк ва мижоз муносабатларини ҳисобга олиш мақсадга мувофиқдир . Банк мижозларни кредитлаш жараёнида ўзаро шерикчилик муносабатларининг давомийлигини ҳисобга олиши зарур . Фикримизча , бу орқали мижоз ва банк ўртасидаги ўзаро ишонч юзага келади . Тижорат банклари бундай тоифа мижозларини кредитлашдан юқори даромад олишни кўзламаслиги лозим . Мижоздан олиниши мумкин бўлган бошқа даромад манбаларини баҳолаши натижасида , даромадлилиги юқори бўлган ҳолларда уларга паст фоиз ставкасида кредитлар тақдим қилиши мумкин . Натижада , банк ва мижоз қуйидагиларга эришади : - банк ва мижоз ўртасидаги ўзаро ишонч ортади ва банк фаолияти самарадорлиги ошади ; - мижозлар банкнинг хизматларидан имтиёзли асосда фойланади . Республикамиз банк амалиётида ушбу жиҳатларнинг кредитлаш жараёнида , хусусан кредит баҳосини шаклланишида ҳисобга олинмаслиги муаммоли масалалардан ҳисобланади . 41

Тижорат банкларида мижознинг молиявий аҳволини баҳоловчи кредитга лаёқатлилик кўрсаткичлари таҳлили ва унинг даражаси кредит баҳосини шаклланишига асос бўлади . Тижорат банклари амалиётида мижозларнинг кредитга лаёқатлигини баҳолаш тизимида муаммоларнинг мавжудлиги , кредит баҳосини шаклланишига ҳам ўз таъсирини кўрсатади . Республикамиз аксарият тижорат банклари амалиётида мижознинг кредитга лаёқатлилик кўрсаткичларини баҳолашда учта асосий ва қатор қўшимча коэффицентлардан фойланилади . Бундай баҳолаш усулининг бир қатор камчиликлари мавжуд : Биринчидан , мижозлар фаолиятининг йўналиши ва хусусиятларини ўзида муажассамлаштирмаган , яъни савдо корхонасини ҳам қишлоқ хўжалиги корхоналарининг ҳам кредит қобилияти бир хил ёндашув орқали аниқланади . Бизнинг фикримизча , бундай ёндашув нотўғри бўлиб , банк кредит сиёсатида мижозлар фаолият йўналиши ва хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда кредитга лаёқатлилик кўрсаткичларини баҳолаш усулларидан фойдаланиш лозим ; Иккинчидан , кредит қобилиятини аниқлашда кредит рискларини баҳолаш тизимлари мавжуд эмас . Қарз олувчи мижоз кредит қобилиятининг таҳлилида кредит риски даражасини аниқлаш муҳим бўлиб ҳисобланади . Кредит рискларини мулкчилик шакли , кредит мақсади , муддати , таъминланганлиги , тармоқ йўналиши каби элементларни баҳолаш орқали аниқлаш муҳим . Демоқчимизки , тижорат банки кредит порфтелини таҳлил қилиш орқали ўтган йилларда юқоридаги омиллар бўйича юзага келган муаммоли кредитлар ва ўстирмаслик мақоми берилган кредитлар аниқланади . Кредит риски даражаси мулкчилик шакли , кредит мақсади , муддати , таъминланганлиги , тармоқ йўналиши бўйича келтириб чиқарилади ва кредит баҳосини шакллантиришда ҳисобга олинади . 42

5- расм . ОАТБ “ Агробанк ” томонидан иқтисодиёт тармоқларига ажратилган кредит қўйилмаларининнг ўзгариши 15 Банкнинг молиявий барқарорлигини баҳоловчи кўрсаткичлардан бири бўлган активлар 1 трлн . 667 млрд . сўмни ташкил этди . Таъкидлаш лозимки , жами активлар таркибида даромад келтирадиган активлар миқдори ўтган йилга нисбатан 1.8% га ёки 20.3 млрд . сўмга ошган бўлса , даромад келтирмайдиган активларни 6.1% га ёки 35.0 млрд . сўмга камайтиришга эришилди . Даромад келтирадиган активлар таркибида даромад келтирадиган кредит қўйилмалари 88.2% ни ёки 1001.5 млрд . сўмни , бошқа банклардаги маблағлар 6.6% ни ёхуд 75.2 млрд . сўмни ва инвестициялар 5.2% ни ёки 58.7 млрд . сўмни ташкил этди . Банк активлари таркибида юқори ликвидли активларнинг барқарор суръатларда ўсиши ўз навбатида банкнинг молиявий барқарорлигига замин яратди . Хусусан , юқори ликвидли активларнинг жами активлардаги салмоғи 12.5% га етиб , 209.2 млрд . сўм миқдорида шаклланди . Юқори ликвидли активлар таркибида Марказий банкдаги ҳисобварақлар қолдиғи 97.1 млрд . сўмдан иборатдир 16 . 15 ОАТБ “ Агробанк ” нинг ҳисобот маълумотлари . 2012 й . 16 ОАТБ “ Агробанк ” нинг ҳисобот маълумотлари . 2012 й . 43

Маълумки , тижорат банклари фаолиятини бошқаришда фоиз маржаси муҳим аҳамият касб этади . Фоиз маржаси – бу банкнинг актив ва пассив операциялари бўйича ўртача фоиз ставкалари ўртасидаги фарқ . Буни қуйидагича аниқлаш мумкин : Мфакт = ( ДФ – ХФ ) *100/ АФ Бу ерда : Мфакт - амалдаги фоиз маржаси ; ДФ - Фоиз даромади ; ХФ - Фоиз харажати ; АФ - Фоиз куринишида фойда келтурувчи активлар . Тижорат банкларида кредитлар бўйича фоизли даромадларнинг жами фоизли даромадлар ҳажмидаги салмоғининг барқарорлигини таъминлаш муҳим масалалардан ҳисобланади . Чунки фоизли даромадларнинг асосий манбаи кредит қўйилмалари ҳисобланади ва банк фоиз маржа таҳлилида ушбу нисбатни барқарор сақлаш тавсия этилади . Тижорат банкларининг кредит сиёсати орқали рақобатбардошлигини таъминлашда энг асосий эътибор фоиз маржасининг даражасига қаратилиши лозим . Банк мўътадил фоиз маржасини сақлаб туриши кўп қиррали омилларга боғлиқдир . Банклар фоиз маржасини мўътадил даражага келтириши ва уни самарали бошқариши лозим . Акс ҳолда , фоиз маржасининг қисқариши оқибатда банк фаолиятини зарар билан якунлашига олиб келиши мумкин . Тижорат банкларида асосий қарз ва фоиз тўловлари даврийлигига эътибор бериш лозим . Қайтариш муддатлари бир неча босқичда қоплашни кўзда тутувчи график шаклида тақдим этилади . Кредит бўйича асосий қарз ва фоизларнинг сўндирилиши кредитни қайтариш жадвалига асосан тўловлар даврийлиги асосида амалга оширилади . Тўловлар даврийлиги мижознинг кредит бўйича асосий қарз ва фоизларни тўлаш муддати тушунилади . Тўлов муддати қисқа бўлиши кредит баҳосини пасайтиради , аксинча бўлганда эса , кредит баҳосини оширади (- иловага қаранг ). 44

Бизнинг банк амалиётимизда , кредит сиёсатини ишлаб чиқиш жараёнида фоизларни тўлаш даврийлиги аксарият тижорат банкларининг кредит сиёсатида акс эттирилмайди . Бу ҳам , тижорат банкларининг кредит баҳосини шакллантириш ва фоиз сиёсатидаги эътибордан четда қоладиган муаммоли масалалардан ҳисобланади . 4- жадвал Тижорат банкларининг соф фоизли маржа кўрсаткичининг ўзгариши ( фоиз ҳисобида ) № Банклар 2010 й . 2011 й . 2011 йилда 2010 йилга нисбатан ўзгариши , ф . п . 1. ОАТ « Агробанк » 4,2 5,3 1,1 2. ОАЖ “ Асакабанк ” 4,4 4,1 -0,3 4- жадвал маълумотларидан кўриш мумкинки , Агробанк ва Асакабанк фоиз маржа кўрсаткичлари 2010-2011 йилларда беқарор бўлиб , ОАТ « Агробанк » да ўтган йилга нисбатан 1,1 ф . п . га ошган бўлса , ОАЖ “ Асакабанк ” нинг маржа кўрсаткичи 0,3 ф . п . га камайган . Тижорат банкларида фоизли даромадлари ўсиши фоизли харажатларнинг ўсиш даражасидан юқори бўлиши ижобий ҳолат бўлиб , банклар фаолиятида уни таъминлаб бориши зарур . Бу эса , банкларнинг юқори фойда олиши билан бирга ликвидлилиги ва тўловга лаёқатлилигини таъминлашга хизмат қилади . 5- жадвал Ўзбекистон Республикаси тижорат банклари маржа кўрсаткичлари таҳлили 17 ( фоиз ҳисобида ) Кўрсаткичлар 2010 й . 2011 й . 2012 й . 2012 йилда 2010 йилга нисбатан ўзгариши , ф . п . 1. RO А 2,93 1,93 1,26 -1,67 17 “ Ахбор – рейтинг ” рейтинг компанияси ҳисобот маълумотлари . 2013 й . 18 Жаҳон банки экспертлари тавсиялари . 45

2. ROE 9,19 10,40 11,45 2,26 3. Соф фоизли маржа 5,69 3,94 3,82 -1,87 4. Фоизли спред 4,72 4,10 2,55 -2,17 5. Фоизли даромад / фоизли даромад келтирувчи активлар 8,99 8,90 9,12 0,13 Тижорат банкларининг активлари самарадорлиги 2012 йилда 1.26 фоизни ташкил ва ўтган 2010 йилга нисбатан 1.67 фоизга камайган . Шунингдек , банкларнинг капитал рентабеллик кўрсаткичи ўтган йилга нисбатан қарийб 2.26 фоизга ошган . Шу билан бирга , фоизли маржа ва фоизли спред кўрсаткичларининг камайганлигини кўришимиз мумкин . Бу эса , Марказий банк қайта молиялаш ставкасининг пасайиши билан изоҳлаанади . Жаҳон банки экспертлари К . Барлтроп ва Д . Мак Нотоннинг фикрига кўра , банк фоиз маржасининг мўътадил даражаси 4,00-4,50 фоиз бўлиши лозим 18 . Республикамиз тижорат банкларида эса фоиз маржаси даражаси 810 ф . п . ни ташкил қилади . Тижорат банкларининг соф фоизли маржа кўрсаткичлари ҳам таҳлилий жиҳатдан ўрганилди . Ушбу таҳлил тижорат банклари фаолияти самарадорлигини ошириш , ликвидлилигини таъминлаш , молиявий ресурслар жалб қилиш ва уларни жойлаштириш борасидаги стратегиясини ишлаб чиқиш ва улар фаолияти натижаларини баҳолашда катта аҳамиятга эга . 46

III БОБ . ТИЖОРАТ БАНКЛАРИНИНГ ФОИЗ СИЁСАТИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ МАСАЛАЛАРИ . Битирув малакавий ишини бажариш жараёнида амалга оширилган таҳлил натижалари ва аниқланган муаммоларни бартараф этиш , тижорат банклари фоиз сиёсатини шакллантириш ва уни такомиллаштириш мақсадида қуйидаги амалий таклифлар ва тавсияларни ишлаб чиқдик : 1. Марказий банкнинг молия бозоридаги фоиз ставкаларга таъсирчанлигини ошириш чора - тадбирларини ишлаб чиқиш лозим . Марказий банкнинг асосий мақсади миллий валюта барқарорлигини таъминлашдан иборат бўлиб , у иқтисодиётдани пул - кредит механизми орқали тартибга солиб боради . Бундай шароитда Марказий банк албатта пул - кредит механизмининг асосий қуроли бўлган фоиз ставкаларидан фойдаланади . Мамлакатда инфляция даражасини пасайтириш билан макродаражадаги барқарорликка эришилади ҳамда молия бозорларида номинал фоиз ставка ва тижорат банкларининг актив операциялари бўйича ставкалар ҳам пасаяди . Сўнгги йилларда инфляция даражасининг жиловланиши тижорат банкларининг депозит ва кредит фоиз ставкаларига ижобий таъсир кўрсатмоқда . Хусусан , тижорат банклари томонидан кредит ва депозитлар бўйича ўрнатилаётган фоиз ставкалари ҳамда банклараро пул бозоридаги фоиз ставкалари пасайиб бормоқда . Ҳар бир мамлакатда фоиз ставканинг шаклланиши босқичи мамлакат иқтисодиётининг ривожланиш даражасидан келиб чиқиб белгиланади . Марказий банк молия бозоридаги операциялари орқали фоиз ставканинг шаклланишига тезкор таъсир кўрсатади . Молия бозорларидаги операциялар бўйича битимларни амалга ошириш орқали тижорат банкларида ликвид активларни бошқаришга эришилади . Бунда тижорат банкларининг даромад келтирадиган активларини сегментлаш ҳамда банк активлари секьюритизация қилинишига эришилади . 47

Фоиз ставкасининг шаклланишига хизмат қилувчи асосий тамойиллар сифатида қуйидагиларни кўриш мумкин : 1. Пул бозорида фоиз ставкалари тебраниш интервалининг шаклланиши . Операциялар бўйича фоиз ставкаларини мувофиқлаштиришда Марказий банк иқтисодиётда ишлаб чиқариш суръатини ва жамғармаларни кўпайтиришни , миллий валютанинг хорижий валютага нисбатан жозибадорлигини оширишни таъминлаш нуқтаиназаридан кредит - депозит бозоридаги аниқ бир ставкани шакллантиришни мақсад қилиб қўяди . Бу мақсадга банк тизимининг ликвидлилигини таъминловчи фоиз ставкаларининг инструментлар бўйича қуйи ва юқори ставкаларни ўрнатиш билан эришилади . Бу ҳолатда банк тизимидаги фоиз ставкасининг тебраниш интервали шаклланади ва кўзланган мақсадларга эришишда қўл келади . 2. Хақиқий маънода ликвидлиликни таъминлаш . Пул - кредит сиёсатининг стратегик мақсади миллий валютанинг хорижий валюталарга нисбатан барқарорлигини таъминлаш ва ҳимоялашдан иборат . Активлар бўйича даромадлилик даражасини ижобий ҳолатда бўлишини таъминлаш миллий пул бирлигининг зарурий функцияларни , жумладан жамғарма воситаси , қиймат ўлчови ва муомала воситалари вазифаларини бажариш учун зарурий шарт бўлиб ҳисобланади . Марказий банкнинг молия бозоридаги фоиз ставкаларга таъсири банк тизимининг жорий ликвидлилигини тартибга солиш бўйича операцияларни амалга ошириш жараёнида намоён бўлади . Ликвидликни таъминлаш учун операцияларни амалга оширишда Марказий банк тижорат банклари билан белгиланган фоиз ставкада битимларни амалга оширади . Ўз навбатида банк тизимидаги ресурслар қийматига банкларнинг молиявий активлари билан операцияларига таъсир кўрсатиб , бу банк тизимидаги фоиз ставкаларининг тебраниш интервалини келтириб чиқаради . Марказий банк аниқ тамойиллар ва муносабатларга таяниб операциялар бўйича фоиз ставкаларни тартибга солиб боради . Булардан айримлари келгуси йилдаги пул - кредит 48

сиёсатининг асосий йўналишларида ва банк тизимининг жорий ликвидлилигини тартибга солиш жараёнларида акс эттирилади . Фоиз ставкани мувофиқлаштириш орқали Марказий банк пул - кредит сиёсатининг аниқ бир қуйидаги муаммоли масалаларини ечишга ҳаракат қилади : валюта инструментлари бўйича даромадлиликни ( тебраниш даражаси ва коридорини ) ошириш , валюта операцияларининг пул бозорларидаги даромадлиги даражасининг ўрта муддатлардаги истиқболини аниқ белгилаш , худди шундай қисқа муддат оралиғида , шу жумладан валюта курсининг ўзгариш рискларини баҳолаш , уни камайтиришга имкон беради ; миллий валютанинг қийматини фоиз ставкаси орқали тартибга солиш билан Марказий банк макродаражада энг муҳим ҳисобланган : жамиятдаги жамғариш даражаси ва жамғаришга мойиллик ; иқтисодиётга киритиладиган инвестициялар ; инфляция даражаси ; молиявий активларга бўлган талаб ва таклиф ; капитал ҳаракати ва бошқа кўрсаткичларга таъсир кўрсатади . Бу эса , мамлакатдаги молиявий муносабатларнинг жадал суръатларда ривожланиши ва ишчанлигига замин яратади . Марказий банк молия бозорида операцияларни ва пул - кредит сиёсатини амалга ошириб , иқтисодиётда фоиз ставкасининг тебраниш интервалини шакллантирибгина қолмай , балки тижорат банкларининг молиявий ресурсларини бошқаришга рағбат бериши , шу жумладан , ресурс базасини шакллантириш ва кредит ресурсларини жойлаштириш билан боғлиқ қарорларни тезкор қабул қилишга имкон бериш , иқтисодиёт ривожланишини тезлаштирувчи бозорни кутиш механизмининг шаклланишига туртки беради . Фоиз ставканинг оптимал бўлиши мамлакатдаги пул - кредит тизимининг барқарорлигини таъминлайди . Шунингдек , Марказий банк пул - кредит сиёсатини амалга ошириб фаолият юритаёган банкларнинг 49

операциялар бўйича даромадлигини , аҳоли пул жамғармаларини кенг жалб қилиш ва мижозларнинг пул оқимлари рискини камайтириш каби мақсадларга эришишда қўл келади . 2. Тижорат банкларида кредит қўйилмалари қадрсизланиши ва инфляция таъсирини корректировка қилишни жорий қилиш . Маълумки инфляция шароитида банк активлари қадрсизланиб улар қиймати пасаяди . Жумладан , банкнинг узоқ муддатли кредитлари қадрзсизланиши юқори бўлиб , келажакда ҳатто ўзининг дастлаб берилган вақтдаги қийматини қоплай олмаслиги мумкин . Узоқ муддатли кредитлаш амалиётида кредит баҳосининг асоси ҳисобланган фоиз ставка ва инфляция даражасининг ўзаро мувофиқлигини таъминлаш муҳим ҳисобланади . Инфляция банк даромадларини камайтириш ва оқибатда фаолиятининг зарар билан тугашига олиб келади . Иқтисодиётда инфляциянинг кутилаётган йиллик ўзгариши ҳисобга олган ҳолда кредит қўйилмалари бўйича фоиз сиёсати қайта кўриб чиқилади ва ўзгариши кутилган инфляция даражасини банкнинг кредит қўйилмалари бўйича фоизларига мувофиқлаштирилади . Инфляция таъсирини банк кредитлари бўйича ҳисобланган фоизлар ва улар бўйича ташкил қиладиган махсус захираларни ҳам корректировка қилиш лозим . Чунки кредит талаблари бўйича кўрилиши мумкин бўлган захираларнинг қиймати пасайиши ҳам келажакда кредитни қопламаслик муаммосини келтириб чиқаради . Тижорат банкларида кредит қўйилмаларини инфляция таъсирининг олдини олиш усуларидан бири кредитлар сузувчи ставкаларда тақдим этилишидир . Бизнинг фикримизча , тижорат банкларида қисқа муддатли кредитларни қатъий белгиланган фоиз ставкаларда тақдим қилиш мумкин . Сузувчи фоиз ставкани қўллаш банкнинг фоиз рискларини самарали бошқаришга ёрдам беради . Тижорат банклари кредитлаш амалиётида сузувчи фоиз ставкалардан фойдаланиш инфляцион йўқотишларнинг олдини олиш ва уларни камайтириш билан бирга , банкнинг келажакдаги пул оқимлар самарали бошқаришга замин яратади . 50

3. Тижорат банкларида кредитлари бўйича кредит фоизларини мижозлар тоифалари , кредит турлари ва кредитлаш усулларига мувофиқ ҳисоблаш тартибини ҳамда кредитлар бўйича тўловлар тури ва даврийлигини ишлаб чиқиши ҳамда кредит сиёсатида акс эттириши лозим . Тижорат банкларида мижозларнинг тоифалари ва уларни кредитлаш умуллари кредит сиёсатида акс эттирилади . Демак , ҳар банк мижозлар таркибини ўрганиши ва уларни кредитлаш усулини белгилаши лозим . Бундай бўлиниш иккита гуруҳга , юридик ва жисмоний шахсларга ажратиш мумкин . Биз олдинги бўлимда кўриб ўтганимиздек , кредит фоизларини ҳисобга олишнинг бир қатор усуллари мавжуд ( аннуитет , табақалаштирилган ёки камаювчи ). Ушбу усуллар кредит бўйича фоизлар ва асосий қарз суммасининг қайтарилиш тартибини аниқлаб беради . Бунда кредитнинг асосий суммаси ва у бўйича ҳисобланган фоизларни тўлаш даврийлиги олдиндан белгилаб қўйилади . Кредитлар бўйича тўловларни қайтарилиш тартиби ҳам кредит баҳосининг ҳажмига сезиларли таъсир кўрсатади . Юқорида кўриб ўтган ҳар кредит асосий қарзи ва фоиз тўловларини қай усулда тўлаш тартибига мувофиқ , уларнинг якуний натижалари турлича келтириб чиқарилади . Бизнинг фикримизча кредит операциялари бўйича табақалаштирилган усулдан фойдаланиш мақсадга мувофиқ . Чунки бу усул орқали ҳар ойлик амалга ошириладиган тўловлар орқали асосий қарз қолдиғи камайиб боради ва фоизлар қолдиқ суммага нисбатан ҳисобланади . Иккинчидан эса , банкнинг кредит риски камайиб боради , яъни асосий қарз суммаси камайиб бориши риск даражасини туширади . Баъзи ҳолларда мижозлар ушбу усул бўйича тўловларни амалга оширишда бошланғич даврида қийинчиликларга дуч келиб тўловларни кечиктиришлари мумкин . Бу усулни жисмоний шахсларни кредитлаш амалиётида қўллаш ўз самарасини беради . Тижорат банклари кредит операциялари бўйича фоиз ва асосий қарз суммасининг қайтарилиш тартибини миллий ва хорижий валютада белгилаши лозим . Бизнинг фикримизча , қуйидаги йўналишларда кредит бўйича асосий қарз ва фоизларни қайтаришни белгилаш зарур : 51

- миллий валютада берилган кредитлар бўйича асосий қарз ва фоиз тўловларини ҳар ойлик амалга ошириш тартибини ўрнатиш ; - хорижий валютада бериладиган кредитлар бўйича тўловлар муддатини ҳар чоракда камида бир марта қилиб белгилаш . 4. Ўзбекистонда пул бозорларини янада ривожлантириш . Пул бозорларининг ривожланиши , тижорат банкларинг инвестицияларини иқтисодиётнинг реал тармоқларига самарали жойлаштиришга ва банк тизимида аккумляция қилинган маблағларни самарали тақсимлашга ёрдам беради . Банклараро кредит бозорининг амал қилиши , тижорат банкларининг кредит ресурсларини тез жалб қилиши ва инвестиция самарадорлигига , унинг ҳажмига бевосита таъсир кўрсатиб соғлом инвестицион муҳитни яратади ҳамда иқтисодий ўсишга эришилади . Замонавий банк тизимида банклараро ресурс бозори ташкил қилиниши , банклар учун зарур бўлган ресурсларни олишга тез имкон бериб , тижорат банкларининг актив операциялари ҳажмини ошириш ва банклар томонидан қўшимча ликвид захиралар яратиш ва уни сақлашни камайтиради ҳамда унинг актив операцияларининг самарадорлигини оширишга имкон беради . Банклараро бозор фаолияти механизмининг иқтисодиётда тўғри ташкил қилиниши банкларнинг ликвидлигини таъминлаш ва молия тизимида юзага келадиган кескин тебранишларни юмшатишга хизмат қилади . ХУЛОСА Битирув малакавий ишини бажариш жараёнида тижорат банклари амалиётида фоиз ставкаларни шакллантириш бўйича амалга оширилган таҳлиллар жараёнида қуйидаги илмий хулосалар шакллантирилди : 1. Банк фоизидан фойдаланиш механизми бир нечта элементларни ўзида мужассамлаштиради ва унинг ёрдамида банк фоиз сиёсати вужудга келади ҳамда унинг амалдаги кўриниши ссуда фоизи ҳисобланади . 52

2. Ссуда капитали бозорининг турли секторлари хусусиятларидан келиб чиқиб бир турдаги фоиз ставкалари ( банк ва нобанк ) нинг бир неча гуруҳини ажратиш мумкин : • Кредит муассасалари ўртасидаги қисқа муддатли кредит операцияларида фойдаланиладиган пул бозори ставкалари ; • Марказий банк қайта молиялаштириш ставкаси ; • Фонд бозоридаги ( бирламчи ва иккиламчи бозор ) ставкалар ; • Банк ва бошқа кредит муассасаларининг нобанк ташкилотларига ва жисмоний шахслар учун фоиз ставкалари . 3. Актив операциялар бўйича фоиз ставкасини аниқловчи хусусий омилларга қуйидагилар киради : Ссуда ҳажми ва уни қайтариш муддати ; ссуда таъминот ва унинг характери ; ссуда капиталининг ҳажми ; қарз олувчининг кредитга лаёқатлиги ва бошқалар . 4. Тижорат банклари фоиз ставкасига таъсир қилувчи умумий ва хусусий омилларга таснифланди . Унга мувофиқ умумий омиллар макро даражадаги кўрсаткичлар ўзгаришларини ўзида ифода этади . Хусусий омиллар эса , банк кредит операциясини амалга ошириш тартиб - қоидалари , ресурслар қиймати ва мижозлар билан шерикчилик муносабатларини ифодалайди . 5. Ўзбекистон Республикасида 2005-2012 йиллар давомида инфляция даражаси белгиланган прогноз кўрсаткичлар даражасида сақланган . Бунда қатъий монетар сиёсат юритилаётганлиги муҳим аҳамият касб этди . Марказий банк томонидан қайта молиялаш ставкасининг 2011 йилдан 14 фоиз даражасидан 12 фоизга пасайтирилилиши ҳам иняцияга қарши юритилаётган сиёсатнинг самарадорлигини яна бир бор тасдиқлаб , тижорат банклари депозит ва кредит хизматларини кўрсатиш амалиётида тарифларни ишлаб чиқишда муҳим амалий аҳамият касб этди . 6. Ўзбекистон Республикаси тижорат банклари томонидан жалб қилинган жами депозитлар ҳажми 2012 йил бошига нисбатан 31,5 фоизга 53

ортди . Жумладан , аҳолининг банклардаги омонатлари ҳажми 34,6 фоизга ўсди ва 22 800 млрд . сўмдан ортиқни ташкил этди . 7. Агробанк томонидан 2011 йилда 10 та миллий ва 3 та хорижий валютада омонат турлари аҳолининг бўш пул маблағларини банк омонатларига жалб этилишини ташкил этиш , янги ва жозибадор омонат турлларини жорий этиш , мижозларга хизмат кўрсатиш сифатини ошириш мақсадида жорий этилди . 8. Тижорат банкларида кредит баҳоси шаклланишига таъсир қилувчи ташқи омиллар таҳлили шундан далолат берадики , яъни : - Ўзбекистон Республикаси Марказий банки қайта молиялаш сиёсатининг тижорат банкларида кредит баҳоси шаклланишига таъсирчанлиги паст ; - тижорат банклари капиталлашув даражасининг оширилиши кредит таклифи ва кредит қўйилмаларининг ҳажми барқарор ошишига хизмат қилмоқда . 9. Республика тижорат банклари амалиётида кредит баҳосининг шаклланиши кредит сиёсатида баён этилади . Аммо , кредитлаш жараёнида юзага келадиган кредит риски бўйича устама ҳисобга олинмайди . Ушбу омил ҳам , ўз навбатида , тижорат банкларида мижозларнинг кредит тўловига лаёқатлилигини баҳолаш тизимларида камчиликлар мавжудлигидан далолат беради . Банкларда кредит тўловига лаёқатлилик кўрсаткичларини мижозлар тоифаси ва тармоқ хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда аниқлаш мақсадга мувофиқ . 10. Тижорат банклари кредитлаш амалиётида мижозларнинг кредит тарихи ва банк билан муносабатлари эътибордан четда қолмоқда . Мижозларнинг илгари ўз мажбуриятларини қай даражада бажара олганлиги , мажбуриятлар бажарилиши ва тўлов интизомига риоя қилиниши кредитлар баҳосини шакллантиришда ҳисобга олиниши лозим . 6. Тижорат банкларида кредит баҳоси шаклланишига таъсир қилувчи омиллар эксперт баҳолашнинг Дельфи усули орқали баҳоланди ва унга асосан кредит риски даражаси , банк ресурслари қиймати , Марказий банк 54

пул - кредит сиёсати кредит баҳосига таъсир этувчи асосий омиллар эканлиги аниқланди . Малакавий ишни бажариш жараёнида олиб борилган таҳлиллар ва изланишлар натижасида кредит баҳосини шаклланиш амалиётини такомиллаштиришга қаратилган қуйидаги таклифлар ва тавсиялар ишлаб чиқилди : 1. Марказий банкнинг молия бозоридаги фоиз ставкаларга таъсирчанлигини ошириш чора - тадбирларини ишлаб чиқиш лозим . Ушбу таклиф орқали Марказий банк молия бозорида операцияларни ва пулкредит сиёсатини амалга ошириб , нафақат иқтисодиётда фоиз ставкасининг тебраниш интервалини шакллантирибгина қолмай , балки тижорат банкларининг молиявий ресурсларини бошқаришга рағбат бериши , шу жумладан , ресурс базасини шакллантириш ва кредит ресурсларини жойлаштириш билан боғлиқ қарорларни тезкор қабул қилишга имкон бериш , иқтисодиёт ривожланишини тезлаштирувчи бозорни кутиш механизмининг шаклланишига туртки беради . 2. Тижорат банкларида кредит қўйилмалари қадрсизланиши ва инфляция таъсирини корректировка қилишни жорий қилиш . Бу эса , тижорат банкларининг кредитлари ва активлари қадрсизланишининг олдини олиш билан бирга , банклар фаолиятида юзага келувчи фоиз рискларини минималлаштиришни таъминлайди . 3. Тижорат банкларида кредитлари бўйича кредит фоизларини мижозлар тоифалари , кредит турлари ва кредитлаш усулларига мувофиқ ҳисоблаш тартибини ҳамда кредитлар бўйича тўловлар тури ва даврийлигини ишлаб чиқиши ҳамда кредит сиёсатида акс эттириши лозим . Бу орқали , тижорат банкларида мижозлар базаси кенгайиши , кредитлашнинг самарадорлигини оширилишига эришилади . 4. Ўзбекистонда пул бозорларини янада ривожлантириш лозим . Мамлакатда кредит бозорларининг ривожланиши банк тизими ликвидлилигини таъминлаш , банк тизимида йиғилган пул маблағларни тезкор самарали тақсимлашга ёрдам беради . Банклараро кредит бозорининг 55

амал қилиши , тижорат банкларининг кредит ресурсларини тез жалб қилиши ва инвестиция самарадорлигига , унинг ҳажмига бевосита таъсир кўрсатиб соғлом инвестицион муҳитни яратади ҳамда иқтисодий ўсишга муҳим шароит яратади . ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ 1. « Фуқароларнинг банклардаги омонатларини ҳимоялаш кафолатлари тўғрисида » Ўзбекистон Республикасининг Қонуни 05.04.2002 й . № 360-II. 2. « Лизинг тўғрисида » Ўзбекистон Республикасининг Қонуни 14.04.1999 й . № 756-I. 3. « Банклар ва банк фаолияти тўғрисида » Ўзбекистон Республикасининг Қонуни 25.04.1996 й . 4. « Ўзбекистон Республикасининг Марказий банки тўғрисида » Ўзбекистон Республикасининг Қонуни 21.12.1995 й . № 154-I. 5. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “ Ишбилармонлик муҳитини янада тубдан яхшилаш ва тадбиркорликка янада кенг эркинлик бериш чора - тадбирлари тўғрисида ” ги Фармони . 2012 йил 18 июль ПФ - 4455. 6. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “ Статистик , солиқ , молиявий ҳисоботларни , лицензияланадиган фаолият турларини ва рухсат бериш тартиб - таомилларини тубдан қисқартириш чора - тадбирлари тўғрисида ” ги Фармони . 2012 йил 16 июль ПФ -4453. 7. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “ Тўғридан - тўғри хорижий инвестициялар жалб этилишини рағбатлантиришга оид қўшимча чора - тадбирлар тўғрисида ” ги Фармони . 2012 йил 10 апрель , ПФ -4434. 8. Ўзбекистон Республикаси Президентининг " Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни янада ривожлантириш учун қулай ишбилармонлик муҳитини шакллантиришга доир қўшимча чора - тадбирлар тўғрисида ” ги Фармони . 2011 йил 24 августдаги 4354. 56

9. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “ Тадбиркорлик субъектларини текширишларни янада қисқартириш ва улар фаолиятини назорат қилишни ташкил этиш тизимини такомилллаштириш борасидаги қўшимча чора - тадбирлар тўғрисида ” ги Фармони . 2011 йил 4 апрель ПФ 4296. Ўзбекистон Республикаси Президентининг « Микр o кр e дитб a нк » a кцияд o рлик тиж o р a т б a нкининг т a дбирк o рлик субъ e ктл a рини қўлл a бқувв a тл a ш б o р a сид a ги ф ao лиятини ян a д a к e нг a йтириш ч o р a- т a дбирл a ри тўғрисид a» ги Фармони . 2008 йил 10 н o ябр , №ПФ -4051. 10. Ўзбекистон Республикаси Президентининг « Иқтисодиёт реал сектори корхоналарининг молиявий барқарорлигини янада ошириш чоратадбирлари тўғрисида » ги Фармони . 2008 йил 18 ноябрь , №ПФ -4053. 11. Ўзбекистон Республикаси Президентининг « Фуқароларнинг Ўзбекистон Республикаси тижорат банкларидаги омонатларини ҳимоялаш кафолатларини таъминлашга оид қўшимча чора - тадбирлар тўғрисида » ги Фармони . 2008 йил 28 ноябрь , №ПФ -4057. 12. Ўзбекистон Республикаси Президентининг « Иқтисодиётнинг реал сектори корхоналарини қўллаб - қуватлаш , уларнинг барқарор ишлашини таьминлаш ва экспорт салоҳиятини ошириш чора - тадбирлари дастури тўғрисида » ги Фармони . 2008 йил 28 ноябрь , №ПФ -4058. 13. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “ Мустаҳкам оила йили ” давлат дастури тўғрисида ” ги Қарори . 2012 йил 27 февраль ПҚ -1717. 14. Ўзбекистон Республикаси Президентининг « Бюрократик тўсиқларни бартараф этиш ва тадбиркорлик фаолияти эркинлигини янада ошириш чора - тадбирлари тўғрисида » ги Қарори . 2011 йил 25 август , ПҚ - 1604. 15. Ўзбекистон Республикаси Президентининг « Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларига кредит беришни кўпайтиришга оид қўшимча чора - тадбирлар тўғрисида » ги Қарори . 2011 йил 11 март , ПҚ -1501. 57

16. Ўзбекистон Республикаси Президентининг « Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик йили » Давлат Дастури тўғрисида ” ги Қарори . 2011 йил 7 февраль , ПҚ -1474. 17. Ўзбекистон Республикаси Президентининг " Банк пластик карточкаларидан фойдаланган ҳолда ҳисоб - китоб тизимини ривожлантиришни рағбатлантириш бўйича қўшимча чора - тадбирлар тўғрисида ” ги Қарори . 2010 йил 19 апрелдаги ПҚ -1325. 18. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “ Банк тизимининг молиявий барқарорлигини янада ошириш ва унинг инвестициявий фаоллигини кучайтириш чора - тадбирлари тўғрисида ” ги Қарори . 2010 йил 6 апрелдаги 1317. 19. Ўзбекистон Республикаси Президентининг « Банк тизимини янада ривожлантириш ва бўш пул маблағларини банк айланмасига жалб этиш чора - тадбирлари тўғрисида » ги Қарори . 2007 йил 7 ноябрь , ПҚ -726. 20. Ўзбекистон Республикаси Президентининг « Нақд пул маблағларини жалб қилиш ва унга бўлган эҳтиёжни таъминлаш борасидаги қўшимча чора - тадбирлар тўғрисида » ги Қарори . 2008 йил 27 март №ПҚ -822. 21. Каримов И . А . 2012 йил Ватанимиз тараққиётини янги босқичга кўтарадиган йил бўлади . – Тошкент : Ўзбекистон , 2012. – 36 б . 22. Каримов И . А . Барча режа ва дастурларимиз ватанимиз тараққиётини юксалтириш , халқимиз фаровонлигини оширишга хизмат қилади . – Тошкент : Ўзбекистон , 2011. – 48 б . 23. Каримов И . А . Жаҳон молиявий - иқтисодий инқирози , Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари . – Т .: Ўзбекистон , 2009. - 56 б . 24. Каримов И . А . Банк тизими , пул муомаласи , кредит , инвестиция ва молиявий баркарорлик тўғрисида . – Тошкент : Ўзбекистон , 2005.– 528 б . 58

25. Каримов И . А . Бизнинг бош мақсадимиз – жамиятни демократлаштириш ва янгилаш , мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир . – Тошкент : Ўзбекистон , 2005. – 96 б . 26. Каримов И . А . Мамлакатни модернизация қилиш ва иқтисодиётимизни барқарор ривожлантириш йўлида . - Т .: Ўзбекистон , 2008. -368 б . 27. Каримов И . А . 2012 йил ватанимиз тараққиётини янги босқичга кўтарадиган йил бўлади . – Тошкент : Ўзбекистон , 2012. - Б . 8. 28. Каримов И . А . Бош мақсадимиз – кенг кўламли ислоҳотлар ва модернизация йўлини қатъият билан давом эттириш . Ўзбекистон . Тошкент -2013 й . 29. Абдуллаева Ш . З . Пул , кредит ва банклар . – Тошкент : « IQTISOD- MOLIYA », 2007. –347 б . 30. Абдуллаева Ш . З . Банк иши . – Тошкент : Молия , 2003. –320 б . 31. Абдуллаева Ш . З . Банк рисклари ва кредитлаш . – Тошкент : Молия , 2002. –187 б . 32. Абдуллаев Ё . ва бошқ . “ Банк иши ” ТМИ ., “ Молия - иқтисод ” 2009 й . 242 б . 33. Батракова Л . Г . « Анализ процентных политика коммерческого банка » – М .: « Ульяновский дом печати » 2000. – 152 с . 34. Бобакулов Т . И . Миллий валютанинг барқарорлигини таъминлаш : муаммолар ва ечимлар . Монография , Тошкент : “FAN VA TEXNOLOGIYA” 2007. 184 б . 35. Борисов А . Б . Большой экономический словарь . Издание 2- е ; переработанное и допольненное . М .: Книжный мир , 2006. – 860 с . 36. Большой экономический словарь Под ред . А . Н . Азримана . - М .: Фонд “ Правовая культура ”, 1994. – 1041 стр . 37. Жумаев Н . Х . Ўзбекистонда валюта муносабатларини тартибга солиш методологиясини такомиллаштириш . Монография . – Тошкент , Fan va texnologiya.– 2007, 232 б . 59

38. Лаврушин О . И . Банковское дело : учебник . 2- е изд . Перераб . и доп . / О . И . Лаврушин .— Москва : КноРус , 2008. – 768 с . 39. Лаврушин О . И . Деньги . Кредит . Банки .— Москва : КноРус , 2005. - 558 с . 40. Ларионова И . В . Управление активами и пассивами в коммерческом банке .— Москва : Консалтбанкир , 2003. -272 с . 41. Лаврушин О . И ., Афанасьева О . Н ., Корненко С . Л . Банковское дело : современная система кредитования .— Москва : КноРус , 2006.-256 с . 42. Лаврушин О . И . Банковское дело : современная система кредитования : Финансовая академия при правительстве РФ . -4- е изд ., стереотип .— М .: КноРус , 2011. -264 с . 43. Банковские риски . Под ред . О . И . Лаврушина , Н . И . Валенцевой ; Финансовая академия при Правительстве РФ . -2- е изд ., стереотип .— М .: КноРус , 2008. -232 с . 44. Ляховский В . С ., Коробейников Д . В ., Серебряков П . А . Справочник кредитного работника коммерческого банка .— Москва : Гелиос АРВ , 2003. - 608 с . 45. Миллер Л . Р . Современные деньги и банковское дело / Л . Р . Миллер .— Москва : Инфра - М , 2000. – 856 с . 46. Абдусаломова О . Тижорат банклари кредитлаш амалиётини такомиллаштириш муаммолари // Бозор , пул ва кредит . – Тошкент , 2002. – № 2. – Б . 24-25. 47. Афанасьева О . Проблемы банковского кредитования реального сектора экономики // Банковское дело . – Москва , 2004. – № 4. – С . 34-37. 48. Костерина Т ., Пессель М . Проблема объективного и субъективного в современных кредитных отношениях // Банковское дело . – Москва , 2001. – № 2. – С . 25-32. 60

49. Кувшинова О ., Письменная Е ., Шпигель А ., Панов А . Две трети бюджета // Ведомости . 199, 2008. - С .3-5. 50. Лаврушин О . И . Особенности использования кредита в рыночной экономике // Банковское дело . – Москва , 2010.– № 6. – С . 2-8. 51. Милюков А . И . Кредитная поддержка производства – центральная проблема // Деньги и кредит . – Москва , 2009.– № 4. – С . 9-11. 52. Моисеев С . Р . « Ценаобразование » на кредит в Россия и возможности его оптимизации // Банковское дело , Москва , 2009.– № 4.- С .27-33. 53. Муллажонов Ф . Пул - кредит соҳасидаги мавжуд вазият ва монетар сиёсатнинг 2013 йилга мўлжалланган асосий йўналишлари . // Бозор , пул ва кредит . – Тошкент , 2013. – № 1. – Б . 14-23. 54. Мухитдинова М . Оценка кредитоспособности заёмщика как метод снижения кредитного риски // Бозор , пул ва кредит . – Тошкент , 2002. – № 9-10. – Б . 17-20. 55. Потребительский кредиты вывели на чистый процент , / Коммерсантъ . № 2 (3578), 2007. 56. Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг 2005-2012 йиллардаги статистик ҳисобот маълумотлари . 57. Ўзбекистон Республикаси ОАТБ “ Агро банк ” нинг 2009-2012 йиллардаги ҳисобот маълумотлари . 58. Ўзбекистон Республикаси ОАЖ “ Асака банк ” нинг 2009-2011 йиллардаги ҳисобот маълумотлари . 59. “ Ахбор - рейтинг ” рейтинг компаниясининг 2009-2012 йиллардаги ҳисобот маълумотлари . 60. Интернет сайтлари . www.cbu.uz . – ( Ўзбекистон Республикаси Марказий банки ) www.cbr.ru - ( Россия Марказий банки ) www.imf.org . - ( Халқаро валюта фонди ) www.lex.uz . – ( Ўзбекистон Республикаси Миллий қонунчилик портали ) 61

Похожие

Молия инженерияси махсулотлари турлари ва унга таъсир этувчи омилларнинг назарий асослари ва жахон тажрибаси

Миллий валюта барқарорлигини таьминлаш масалалари

Марказий банкнинг мажбурий заҳира сиёсати ва уни такомиллаштириш

Форекс бозорида фундаментал индикаторлар ролининг методологик асослари

Молиявий–иқтисодий инқироз шароитида бюджет тақчиллигини баҳолаш (хориж тажрибаси)