Банк тизимлари фаолияти уларни мустахкамлаш ва такомиллаштириш - Экономика - Дипломные работы

Банк тизимлари фаолияти уларни мустахкамлаш ва такомиллаштириш

Загружено в:

27.09.2019

Скачано:

0

Размер:

682.71484375 KB

Банк тизимлари фаолияти уларни мустахкамлаш ва такомиллаштириш 5341600 – “Бозорлардаги фаолият ва операциялар” таълим йўналиши бўйича бакалавр даражасини олиш учун БИТИРУВ МАЛАКАВИЙ ИШИ

Мундарижа: Кириш I-Боб Молия бозори савдо тизимлари ва уни мувофиқлаштиришнинг назарий асослари 1.1 Молия бозори савдо тизимларининг моҳияти, уларнинг таснифи ва вазифалари 1.2 Молия бозори савдо тизимларини мувофиқлаштиришнинг мазмуни ва аҳамияти 1.3 Молия бозори ва унинг савдо тизимини мувофиқлаштириш ва тартибга солишнинг тамойиллари II-Боб Ўзбекистонда молия бозори савдо тизимлари фаолияти ва уни мувофиқлаштиришнинг таҳлили 2.1 Молия бозори савдо тизимларининг ҳуқуқий-меъёрий асосларини ривожланиши босқичлари 2.2 Молия бозори савдо тизимлари фаолияти ва унинг ривожланиш динамикаси таҳлили 2.3 Молия бозори савдо тизимларини мувофиқлаштиришда унинг транспарентлигини ошириш йўллари III-Боб Молия бозори савдо тизимлари фаолиятини мувофиқлаштириш механизмини такомиллаштириш йўллари Хулоса Фойдаланилган адабиётлар рўйхати Кириш Тадқиқот иши мавзусининг долзарблиги. Мамлакатимизда танланган иқтисодий ривожлантиришнинг ўз модели ва унинг тамойиллари асосида ишлаб чиқилган, чуқур ва ҳар томонлама ўйланган мамлакатни ислоҳ қилиш ва модернизациялашнинг тадрижий дастури изчил амалга оширилиши жаҳон молиявий-иқтисодий инқирозининг Ўзбекистон иқтисодиёти, унинг молия ва

банк тизимига салбий таъсирини сезиларли даражада камайтириш имконини берганлиги қайд этилди. 2011 йил якунларига кўра, мамлакатнинг ялпи ички маҳсулоти 8.3% га, саноат маҳсулотлари ишлаб чиқариш ҳажми 6.3% га, қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари етиштириш ҳажми 6.6% га, чакана савдо айланмаси 16,4 % ва аҳолига пуллик хизмат кўрсатиш 16,1%га барқарор юқори суръатлар билан ўсди. 1 Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида миллий молия бозори савдо тизимлари фаоиятини мувофиқлаштириш ва фонд бозори капитализация даражасини, иштирокчиларнинг, шу жумладан хорижий инвесторларнинг инвестицион фаоллигини ушлаб туриш мураккаб муаммолардан ҳисобланади. Бу муаммоларни самарали ечими молия бозорининг рақобатбордошлилиги ва ҳавфсизлиги, барқарорлиги ва ликвидлилиги, инвесторлар учун жалбдорлилиги ва рисксизлиги даражасини таъминлаш билан узвий боғлиқ. Ҳозирги даврда молия бозори савдо тизимларини мувофиқлаштириш – давр талаби бўлиб, жаҳон глобал инқирознинг таъсири натижасида молия бозоримизни ўлчайдиган асосий индикаторларнинг пасайиши салбий оқибатларга олиб келиши мумкин. Жаҳон тажрибаси шуни кўрсатадики, молиявий инқироз шароитида қимматли қоғозлар бозоримизни самарали тартиблаштириш учун мавжуд қонуний-меъёрий хужжатларга ўзгартиришлар киритиш, фонд бозори инфратузилмасини ривожлантириш, иштирокчилар фаолиятини юритишда ва ташкил этишда янги иқтисодий нормативларни қўллаш, ўз-ўзини мувофиқлаштирувчи ташкилотлар фаолиятларини такомиллаштириш каби вазифаларни амалга ошириш долзарб ҳисобланади. Бунда Жаҳон банки, Европа тикланиш ва тараққиёт банки, Халқаро валюта фонди, "Ўттизлик гуруҳи" (ўзларининг қимматли қоғозлар бозорларини 1 И.А.Каримов 2012-йил Ватанимиз тараққиётини янги босқичга кўтарадиган йил бўлади. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг 2011 йилнинг асосий якунлари ва 2012-йилда Ўзбекистонни ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришнинг устувор йўналишларига бағишланган Вазирлар Маҳкамасининг мажлисидаги маърузасидан (19.01.2012йил).

ташкил этишни бошлаётган барча мамлакатларга ягона бўлган ёндашувлар ва қоидаларни тавсия этган ҳалкаро ташкилот) каби турли йирик ҳалкаро ташкилотларнинг тавсиялари инобатга олинади. 2009-2012 йилларга мўлжалланган инқирозга қарши чора-тадбирлар давлат дастури республикамизда банк-молия тизими барқарорлигини таъминлаш, иқтисодиётни таркибий девирсификациялаш, ахоли турмуш шароитларини яхшилаш, инвестицион фаолликни таъминлаш хамда ялпи ички маҳсулот хажмини ошириш имконини бермоқда. Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида Ўзбекистонда молия бозори савдо тизимларини мувофиқлаштириш механизмини ўрганиш ҳамда молия бозорида «инвестиция муҳитини» яхшилашда, ҳорижий ва маҳаллий инвесторларни жалб қила олиш қобилиятини оширишда юқори даромад келтирувчи инструментларни жорий этиш, қимматли қоғозларнинг тез олдисотди қилиш учун шароитларни яратиш, яъни қимматли қоғозларнинг ликвидлилиги ва айланувчанлигини оширишда, молия бозори савдо тизимларини мувофиқлаштириш механизмини илмий асосда ўрганиш бугунги кунда ҳам ўз долзарблигини сақлаб қолмоқда. Илмий ишнинг асосий мақсади молия бозори савдо тизимларини мувофиқлаштириш ва уни такомиллаштиришга қаратилган тегишли таклиф ва тавсияларни шакллантиришдан иборат. Тадқиқот ишида қуйидаги вазифалар кўзда тутилган : - молия бозори савдо тизимларининг моҳияти, уларнинг таснифи ва вазифаларини ўрганиш; - молия бозори савдо тизимларини мувофиқлаштиришнинг мазмуни ва аҳамияти тадқиқ этиш; - молия бозори ва унинг савдо тизимини мувофиқлаштириш ва тартибга солишнинг тамойилларини ўрганиш; - молия бозори савдо тизимларининг ҳуқуқий-меъёрий асосларини ривожланиши босқичлари тадқиқ этиш;

- молия бозори савдо тизимлари фаолияти ва унинг ривожланиш динамикаси таҳлил қилиш; - молия бозори савдо тизимларини мувофиқлаштиришда унинг транспарентлигини ошириш йўлларини белгилаш; - молия бозори савдо тизимлари фаолиятини мувофиқлаштириш механизмини такомиллаштириш йўлларини белгилаш. Тадқиқот объекти мамлакатимиз молия бозори савдо тизимлари уни тартибга солиш механизми ҳисобланади. Тадқиқот ишининг назарий ва услубий асоси. Тадқиқот ишининг назарий асосини миллий ва халқаро молия бозори савдо тизимларини мувофиқлаштирувчи халқаро нормалар, Ўзбекистон Республикаси Президентининг асарлари, Ўзбекистон Республикаси Президенти Фармонлари, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарорлари, Ўзбекистон Республикаси қимматли қоғозлар бозорига боғлиқ меъерий ҳужжатлар ва йўриқномалар, мавжуд иқтисодий адабиётлар, илмий мақолалар, иқтисодчи олимларнинг қарашлари ташкил этади. Тадқиқот ишининг тузилиши. Тадқиқот иши кириш, учта боб, хулоса ва таклифлар, фойдаланган адабиётлар рўйхатидан иборат. I-Боб. Молия бозори савдо тизимлари ва уни мувофиқлаштиришнинг назарий асослари 1.1. Молия бозори савдо тизимларининг моҳияти, уларнинг таснифи ва вазифалари Молия бозорининг энг катта савдо тизимларидан қимматли қоғозлар (фонд) биржалари ва биржадан ташқари электрон савдо тизимлари ҳисобланади. Булардан ташқари қимматли қоғозлар бозорида маҳсус фонд

дўконлари, Интернет-брокер (Интернет-трейдер) тармоқлари, “чакана кўча” ва/ёки андеррайтерлик (чакана савдо) тармоқлари мавжуд. Айтиш жоизки, жаҳон савдо амалиётида 50-дан зиёд турли ҳил электрон савдо тизимлари мавжуд бўлиб, уларнинг ярмиси фьючерслар савдосига ҳизмат қилади. Ҳозирда қимматли қоғозлар савдо тизимлари турли базисли (валютали, товар-ҳом ашёли, индексларли, фоиз ставкаларили, қимматли қоғозларли ва ҳ.к.) қимматли қоғозлар муомаласини ташкиллаштиради. Бу эса қимматли қоғозлар бозори савдо тизимларини бошқа савдо тизимлар қараганда анча кенглиги ва салмоқлилигидан далолат беради, демак уларнинг иқтисодиётдаги ва молия бозоридаги роли катталигини билдиради. Фонд биржалари, фонд бўлимини ташкил қилган бошқа биржалар ва қимматли қоғозлар билан биржадан ташқари савдолар ташкилотчиси савдоларида тузилган қимматли қоғозлар бўйича битимлар улар томонидан тасдиқланган ва қимматли қоғозлар бозорини тартибга солиш бўйича ваколатли давлат органи билан келишилган қоидаларга асосан рўйхатга олинади. Фонд бозори савдо тизимларида қимматли қоғозларнинг турларига қараб улар бўйича савдо шакллари, усуллари, методлари ва механизмлари маълум даражада фарқланиши мумкин. Шу муносабат билан савдо тизимларини қуйидагича таснифлаш мумкин: - эмиссияланувчи қимматли қоғозлар савдоси тизими; - эмиссияланмайдиган қимматли қоғозлар савдоси тизими; - базавий қимматли қоғозлар савдоси тизими; - базисли қимматли қоғозлар (деривативлар, яъни ҳосилавий қимматли қоғозлар) савдоси тизими; Савдо тизимларини қимматли қоғозлар бозори сегментлари бўйича ҳам таснифлаш мумкин: - бирламчи тарзда илк бор жойлаштириладиган қимматли қоғозлар савдоси тизими (бирламчи бозор савдо тизими);

- иккиламчи бозор (спекулятив) савдо тизими. Ушбу савдо тизимлари биржавий ва биржадан ташқари бозорларда мужассамлашган. Юқорида айтилганлардан кўриниб турибдики, савдо тизимлари молия бозорида муҳим роль ўйнайди. Уларнинг бу роли ўзларида молия бозорининг барча қатнашчилари учун молиявий инструментлар бўйича самарали савдо жараёнини ташкиллаштириш, унда етарли ва қулай шарт-шароитлар яратиш ҳамда бу жарёнда объектив бозор нарҳларни белгилаш билан ифодаланади. Савдо тизимлари қуйидаги вазифаларни бажаради: - ҳар бир савдо қатнашчисига бозордан алоҳида жой ажратиб бериш; - нарҳ-навонинг мувозанат ва объектив даражасини арбитраж асосида аниқлаш; - савдо жараёнида тарафлар томонидан савдо ижросини аниқ, тўлиқ, ўз вақтида ва кафолатли бажарилишини таъминлаш; - савдоларни очиқлик ва ошкоралик асосида ташкиллаштириш; - савдо қатнашчилари томонидан этик нормаларга ва кодексига риоя қилинишини таъминлаш. Савдо тизимларининг функцияси – бу ўзи орқали молиявий ресурсларни самарали ва объектив нарҳларда иқтисодиёт субъектлари ўртасида тақсимланишини ва қайта тақсимланишини таъминлаш. Биржа тушунчаси кенг маънода молия бозори ва савдо тизимларининг мазмуни, вазифалари ва функциясидан келиб чиқиб таърифланади яъни фонд биржаси – бу: - мунтазам регламентланган режимда фаолият юритувчи улгуржи бозорнинг алоҳида ташкилий-хуқуқий шакли бўлиб, унда товар сифатида биржа экспертизасидан ўтган ва савдога киритилган қимматли қоғозлар ҳисобланади; - сотувчи ва ҳаридорни бир-бири билан учраштириш йўли орқали қимматли қоғозларни савдосига кўмаклашувчи механизм;

- қимматли қоғозлар савдосини ташкиллаштирувчи ва бунда савдо қатнашчилари учун етарли ва қулай шароитлар яратувчи юридик шахс; - қимматли қоғозларга бўлган талаб ва таклифга биноан белгиланган тартиб-қоида (давлат қонунлари ҳамда биржа Устави ва ички меъёрий ҳужжатлари), очиқлик ва ошкоралик асосида савдоларни маълум вақтда ўтказадиган жой (савдо майдони); - қимматли қоғозларнинг бозор курсини (нарҳини) белгиловчи, мунтазам ва очиқ тарзда жорий биржа котировкаларини эълон қилиб борувчи ташкилот. Умуман олганда, фонд биржаси – юқорида санаб ўтилган ҳоссаларга эга бўлган маҳсус мақомли юридик шахс. Демак, Фонд биржаси – қимматли қоғозлар бозорининг профессионал иштирокчиси бўлиб унинг фаолияти предмети фонд бозорининг профессионал иштирокчилари учун муайян жойда ва белгиланган вақтда қимматли қоғозлар бўйича савдоларини ташкил қилиш, уларнинг бозор нархларини (қимматли қоғозларга бўлган талаблар ва таклифлар ўртасидаги мувозанатни акс эттирувчи нархларни) аниқлаш, улар юзасидан мувофиқ маълумотларни тарқатишдан иборат. Фонд биржаси ўз фаолиятида қонун ҳужжатларига, биржа уставига ҳамда қимматли қоғозлар бозорини тартибга солиш бўйича ваколатли давлат органи билан келишилган биржа савдолари қоидаларига амал қилади. Фонд биржаси қонунчиликка мувофиқ рўйхатдан ўтказилади ва у қимматли қоғозларга доир биржа фаолияти юритиш учун Давлат мулкини бошқариш бўйича ваколатли давлат органидан лицензия олади. Биржа фаолияти юритиш учун лицензия олмаган ташкилот бундай фаолият юртишга ҳақли эмас. Қонун ҳужжатларига мувофиқ фонд биржаларига қўйилган талабларга жавоб берадиган бошқа биржалар қимматли қоғозлар бозорини тартибга солиш бўйича ваколатли давлат органининг ёзма хулосаси асосида ўзининг тузилмасида фонд бўлимларини тузишга ҳақли.

Бошқа биржаларда фонд бўлимларини тузишга ва фаолиятига қўйиладиган талаблар қонунчиликда белгиланади. Қимматли қоғозлар бозорида профессионал фаолият олиб бориш ҳуқуқини берувчи рухсатнома (лицензияси) бўлган юридик ва жисмоний шахслар фонд биржаси муассислари бўлишлари мумкин. Фонд биржаларининг аъзолари биржада брокерлик жойини сотиб олган қимматли қоғозлар бозорининг профессионал иштирокчилари бўлишлари мумкин. Фонд биржаси аъзоларининг сони биржанинг бошқарув органлари томонидан бошқарилади. Фонд биржасининг аъзолари давлат бошқарув органлари, прокуратура ва суд, уларнинг рахбар ходимлари ёки мутахассислари бўлиши мумкин эмас. Фонд биржаси аъзоларини савдоларга қўйиш фақатгина уларда қимматли қоғозлар бозорида профессионал фаолият олиб бориш учун тегишли лицензияга эга бўлгандан кейин рухсат этилади. Бошқа биржанинг аъзоси қимматли қоғозлар бозорида инвестицион воситачи сифатида фаолият олиб бориш учун лицензияга эга бўлса фонд бўлимлари томонидан ташкил этилган савдоларда иштирок этиш хуқуқига эга. Қимматли қоғозлар билан биржа савдосини амалга ошириш қоидалари биржанинг олий бошқарув органи томонидан қимматли қоғозлар бозорини тартиблаштириш бўйича ваколатли давлат органи билан келишилган холда тасдиқланади. Қоидаларда қуйидагилар назарда тутилмоғи лозим: - мазкур биржада қимматли қоғозлар олди-сотдиси принциплари; - биржа олди-сотдиси қатнашчиларнинг таркиби ҳамда уларга қўйиладиган талаблар мажмуи; - биржа савдоларининг жойи ва вақти тўғрисида маълумот; - қимматли қоғозларни биржа олди-сотдисига чиқариш тартиби; - биржа битимларининг тавсифи;

- мижозлар брокерларга берадиган топшириқ (буйруқ) турлари; - тузилган битимлар бўйича текширув ва хисоб китоб тартиби; - олди-сотдини ташкил этиш; - битимларни рўйхатдан ўтказиш ва расмийлаштириш тартиби; - қимматли қоғозлар муомаласини амалга оширишда фойдаланиладиган шартнома, ҳисобот, буюртма ва хабарномалар ҳамда биржага оид бошқа ҳужжатлар намуналари. Фонд биржалари ва бошқа биржаларнинг фонд бўлимлари низом, қимматли қоғозлар савдоси бўйича ички қоидалар, қимматли қоғозлар бозорини тартиблаштириш бўйича ваколатли давлат органи билан келишилган устав (фонд бўлимининг низоми) асосида харакат қилади. Фонд биржаси қуйидаги хуқуқларга эга: - биржа аъзолигига кириш учун зарур бўлган қимматли қоғозлар бозорининг профессионал иштирокчиларига қўйилган минимал мажбурий талабларни белгилаш; - биржа савдоларида аъзолар вакилларига қўйилган квалификацион талабларни белгилаш; - биржа аъзоларининг мажлисларини чақириш ва ташкиллаштириш; - эксперт, квалификацион, листинг, назорат, арбитраж комиссиялари, маслахат ва маълумот бюроларини ва уларнинг ишлари учун зарур бўлган бошқа муассасаларни таъсис этиш; - ўз уставига мувофиқ биржа аъзолари тўлайдиган кириш ва жорий бадалларни белгилаб, ундириб олиш битимларни рўйхатга олганлик техник хизмат кўрсатганлик учун, доимий ва бир галги мижозлардан биржада бўлганлик учун ҳақ белгилаб, ундириб олиш, шунингдек биржа уставини, биржа йиғилишлари қоидаларини

бузганлик, рўйхатдан ўтказиш йиғимини вақтида тўламаганлик учун жарима ва пенялар ундириб олиш; - биржа буклетлари, маълумотномалари, тўпламларини чоп этиш; - назорат қилувчи органларнинг қонунга хилоф ҳатти- ҳаракатлари устидан суд тартибида шикоят қилишга ҳақлидир. Фонд биржаси фаолиятининг молиявий таъминоти: - фонд биржаси акциялари ва пайларини сотиш; - фонд биржасидаги брокерлик ўринларини сотиш; - фонд биржаси аъзолари мунтазам тўлаб борадиган аъзолик бадаллари; - биржа битимларини рўйхатдан ўтказишда олинадиган йиғимлар; - биржа уставида назарда тутилган ахборот хизмати ва бошқа оид хизматлар кўрсатишдан келадиган даромадлар ҳисобидан амалга оширилиши мумкин. Жаҳон савдо амалиётида ҳозирга келиб, традицион биржа тизимига альтернатива сифатида, савдонинг янги шакли, яъни биржадан ташқари электрон савдо тизимлари, кенг тарқалди. Бундай тизимларнинг пайдо бўлишига ва жадал суръатлар билан ривожланишига бозор ҳажми ва талабларини ҳаддан ташқари ошганлиги, замонавий аҳборот коммуникациялар технологияларини (компьютер техникаси, информацион технологиялар ва алоқа телекоммуникациялари) бозор иқтисодиёти ҳаётига ва бизнесга кенг кириб келиши сабаб бўлди. Электрон савдо тизими – бу товарларнинг (савдо объектларининг) биржадан ташқари савдосини ташкилий воситалар ва аҳборот технологик коммуникациялар мажмуаси ёрдамида бир бутун информацион фазода ташкиллаштирувчи ташкилий-хуқуқий шаклда (юридик шахс мақомида) тузилган мураккаб тармоқланган савдо тизими бўлиб, ўз қатнашчиларига битишув тўғрисида шартнома тузиш, тузилган шартнома параметрларини текшириш, клирингни (ҳисоб-китобни) амалга ошириш, битишув

талабларини оҳиригача ижро қилиш (тўловни амалга ошириш ва қимматли қоғозларни янги эгасига бериш) бўйича қулай ва етарли имкониятларини берувчи ташкиллашган бозор механизми. Бунда савдо қатнашчилари бирбирлари билан виртуал информацион, узлуксиз савдо режимида реал товарлар савдоси муомаласига кирадилар. Ушбу тизимда турли ҳил товар (жумладан қимматли қоғозлар) муомалада бўлиши мумкин. Электрон савдо тизими фаолияти ўзига қуйидаги босқичларни киритади: - тизимга кириш ва уни ҳимояси; - савдо объекти тўғрисидаги бозор информациясини кўриб чиқиш (кузатиш); - тизимга битишувларни содир қилишга талабларни (буйруқларни) киритиш; - узлуксиз савдо режимида битишувларни тузиш; - буйруқлар ҳисоби китобини юритиш; - тизимдан фойдаланувчиларга битишувлар тўғрисидаги информацияни тарқатиш; - ҳар бир битишув бўйича тизимнинг фаолиятини назорат қилиш. Электрон савдо тизимларининг ижобий томонларига қуйидагиларни киритиш мумкин: - савдо операцияларини куннинг исталган вақтида амалга ошириш имконияти; - жаҳон фонд бозорларига турли регионлардан брокерларнинг максимал кириши; - нисбатан кичик миқдордаги операцион ҳаражатлар; - савдода қатнашчилари тўғрисидаги информацияни юқори даражада маҳфийлиги (конфиденциаллиги);

- традицион биржа савдосидан фарқли (одатда ҳаридорнинг биргина қулай нарҳи ва сотувчининг нарҳи), бир вақтнинг ўзида бир неча қулай нарҳларни кўриш имкони мавжуд. Электрон савдо тизимларининг келтирилган ижобий томонларига қарамасдан улар ҳозирча тўлалигича амалга оширила олинмаяпти, натижада электрон бозорларнинг ликвидлилик даражаси нисбатан пастроқ бўлиб қолмоқда. 1.2. Молия бозори савдо тизимларини мувофиқлаштиришнинг мазмуни ва аҳамияти Қимматли коғозларнинг бир маромда ва хатарсиз муомалада бўлиши учун мазкур соҳага оид қонуний меъерларни барпо этиш ҳамда уларни доимий равишда такомиллаштириб боришни, оддий фуқародан тортиб, то давлат органларигача кимматли қоғозлар бозорининг барча иштирокчилари томонидан қонунчиликка риоя этилишини назорат қилишни ўзида уйрунлаштирувчи тизим зарур тизим сармоядорларнинг қонуний хуқуқларини ҳимоя қилишга ва сақлашга йўналтирилиши лозим, чунки айнан улар қимматли қоғозлар бозори иштирокчиларининг ичида энг заиф ҳамда кўп сонли унсур ҳисобланишади. Ушбу тизимда танглик ҳолатини соғломлаштиришга ёки фонд бозори иштирокчиларининг турли қатламлари ўртасидаги иқтисодий муносабатлар тизимида содир бўладиган номутаносибликларни, фонд бозори ва бозор иқтисодиётининг бошқа секторларининг ўзаро алоқалари соҳасидаги келишмовчиликларни кидириб топиш, қимматли қоғозлар бозорига тузатиб бўлмайдиган зарарлар келтиришга, мавжуд барқарорликни бузишга қодир бўлган омилларни ўрганишга йўналтирилган чора–тадбирлар кўлланишига алоҳида ўрин берилиши керак. Фонд бозорини давлат томонидан тартибга солишдан мақсад, қимматли қоғозларнинг бир маромда ва хатарсиз муомалада бўлиши, қимматли қоғозлар олди – сотдиси орқали иқтисодиётга инвестиция қилиш учун шароитлар яратиш, инвестицияни амалга оширишда сармоядорлар

томонидан мумкин бўлган йўқотишларни энг кам ҳолатга келтириш, савдолар ташкилотчилари ва фонд бозорининг профессионал иштирокчиларининг барқарор ишлашини таъминлашдир. Фонд бозорида барқарорликка эришган ҳолда, давлат бу билан иқтисодиётнинг ўзини–ўзи тартибга солиши, пул маблағларининг бир тармоқдан бошқасига окиб келиши учун шароит яратади, шу тариқа халқ хўжалиги мустаҳкамланади (қимматли қоғозлар бозорининг бир маромда фаолият кўрсатиши иқтисодиётга самарали таъсир кўрсатади). Ривожланган мамлакатларнинг тажрибалари шундан далолат бермоқдаки, қимматли қоғозлар бозорини тартибга солиш нуқтаи назардан тартибга солишни давлат ва профессионал (яъни махсус ташкил этилган қимматли қоғозлар бозорининг профессионал иштирокчиларининг ташкилотлари томонидан амалга ошириладиган) бўлакларга бўлиш энг мақсадга мувофиқ усул саналади. Бундай тақсимотга мувофиқ қимматли қоғозлар бозорини тартибга солишнинг бир неча асосий моделлари мавжуд. Биринчи модел қимматли қоғозлар бозорининг асосан давлат идоралари томонидан тартибга солинишини ва бундай тартибга солиш бўйича ваколатларнинг кичиқ қисмини ўзини–ўзи тартибга солувчи ташкилотларга берилишини назарда тутади (Франция). Иккинчи модел, аксинча, фонд бозорини тартибга солиш бўйича мавқеларнинг энг катта ҳажмини ўзини–ўзи тартибга солувчи ташкилотларга берилишини назарда тутади, бунда давлат фақат асосий назорат қилиш ваколатларини саклаб колади (Буюк Британия). Кўпчилик ҳолларда эса биринчи ва иккинчи моделларнинг уйғунлашуви кўзга ташланади. Қимматли қоғозлар бозорини тартибга солиш жараёнида давлат қуйидаги асосий вазифаларни бажаради: • қонун чиқариш вазифаси (қимматли қоғозлар бозорини ривожлантириш қонцепциясини, уни амалга ошириш дастурини ишлаб чиқиш, дастурни бошқариш) – фонд бозоридаги муносабатлар

ривожланишининг мақсади ва асосий йўналишларини белгилаш, қимматли қоғозлар бозоридаги муносабатларнинг тамойилларига, бозор инфратузилмаларининг фаолият кўрсатишига, профессионал иштирокчилар ҳамда савдолар ташкилотчиларининг мақомига, сармоядорлар хуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилишга таалуқли асосий (фундаментал) ҳуқуқий меъёрларни белгилаш ва қимматли қоғозлар бозоридаги муносабатларнинг ривожланиш мониторингини амалга ошириш; • ресурслар (давлат ва хусусий ресурслар)ни қимматли қоғозлар бозорини ташкил этиш мақсадлари учун тўплаш; давлат энг йирик эмитент ва сармоядор ҳисобланади; у қимматли қоғозлар бозорининг воситаларидан макроиқтисодий сиёсатни амалга оширишда фойдаланади (очиқ бозордаги операциялар); • "ўйин қоидалари"ни белгилаш (эмитентларга, сармоядорларга, профессионалларга қўйиладиган талаблар, операция ва ҳисоб андозаларини тасдиқлаш); • бозорнинг молиявий барқарорлиги ва хавфсизлигини назорат қилиш (бозорга киришни кайд этиш ва назорат қилиш, қимматли қоғозларни рўйхатга олиш, инвестиция муассасаларининг молиявий аҳволини назорат қилиш, ҳуқуқий ва ахлоқий меъёрларга риоя этилишини назорат қилиш, жазолар кўллаш); • фонд бозори иштирокчиларини мазкур бозорнинг аҳволидан хабардор қилиш, эмитентлар, сармоядорлар, инвестиция муассасалари, фонд биржалари ва шу кабилар томонидан ахборотнингошкор этилишини таъминлаш, йўқотишлардан суғурталаш (шу жумладан, инвестицияларни суғурталашнинг давлат ёки аралаш схемалари); • фонд бозорида сармоядорларнинг хуқуқ ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш бўйича чора–тадбирлар куриш, шу жумладан, эмиссияларни рўйхатга олиш, чет эл қимматли қоғозларини миллий бозорларда муомалада бўлишига рухсат бериш, эмитентлар ва

қимматли қоғозлар бозори профессионал иштирокчиларининг фаолиятини назорат қилиш, шунингдек, қимматли қоғозлар бозори тўғрисида қонун ҳужжатларини қабул қилиш. Қимматли қоғозлар бозорининг давлат томонидан тартибга солиниши ваколатли органлар томонидан қуйидаги йўллар билан амалга оширилади: • қимматли қоғозлар ва эмиссия рисоласини рўйхатга олиш, эмитентлар томонидан уларда кўзда тутилган шартлар ҳамда мажбуриятларга риоя этилишини назорат қилиш; • эмитентлар ва бозор иштирокчилари томонидан қимматли қоғозлар ҳақидаги ахборотнинг ошкор этилишини таъминлаш; • мутахассисларни шаходатлашдан ўтказиш, инвестиция муассасаларига лецензиялар бериш ва улар фаолиятини назорат қилиш; • сармоядорлар ва қимматли қоғозлар бозорини бошқа иштирокчиларининг шикоятларини кўриб чиқиш ҳамда улар бўйича хулосалар чиқариш, бозор иштирокчилари томонидан бажарилиши лозим бўлган кўрсатмаларни бериш; • олди–сотдиларнинг биржа ва биржадан ташқари битимларига рухсат этилган қимматли қоғозлар бўйича тузиладиган битимларни, шунингдек, қимматли қоғозларни совға қилиш, мерос колдириш, уларни устав фондига ўтказиш ҳамда мулкдорнинг ўзга ришига олиб келувчи бошқа ҳаракатларни тартибга солиш. Масалан, битимни тузиш санаси ва қимматли қоғозлар нархини тўлаш ўртасидаги давр беш банк иш кунидан ортиқ бўлиши мумкин эмас. Агар у ушбу муддатдан ошиб кетса, битим ҳақиқий эмас, деб ҳисобланади, бу эса ҳаридорнинг жавобгарлигини келтириб чиқаради. Ўзбекистонда қимматли қоғозлар бозорининг давлат томонидан тартибга солинишини амалга оширувчи органлар қуйидагилар ҳисобланади: Давлат мулки қўмитаси ҳузуридаги Қимматли коғозлар бозори фаолиятини мувофиқлаштириш ва назорат қилиш маркази, Молия вазирлиги, Марказий банк. Қимматли коғозлар билан амалга ошириладиган операцияларни

солиққа тортиш билан боғлик меъёрий ҳужжатларни ишлаб чиқишда Давлат Солиқ Қўмитаси ҳам иштирок этади. Адлия вазирлигининг роли ҳам алоҳида, у мазкур соҳага оид ишлаб чиқилган ва кўриб чиқиш учун тақдим этилган у ёки бу меъёрий ҳужжатларнинг амалдаги қонунчиликка мос келишини экспертизадан ўтказади. Қимматли коғозлар бозорини давлат томонидан тартибга солишнинг энг муҳим усулларидан бири – бу қимматли қоғозларни муомалага чиқаришда уларнинг рўйхатдан ўтказилиши ҳисобланади. Қимматли коғозлар ҳаракатининг ушбу босқичида тартибга солувчи орган қимматли қоғозлар эмиссияси аниқ инвестицион лойиҳа остида амалга оширилаётганлигига, сармоядорларнинг маблағлари самарали, олдиндан ишлаб чиқилган бизнес–режага мувофиқ сарфланишига ва кейин фойда келтиришига ишонч хосил қилиши керак. Айнан эмиссияни рўйхатга олиш чоғида тартибга солувчи орган товламачиликнинг олдини олиш мақсадида эмитентнинг фаолиятини олдиндан назорат қилади. Инвестиция муассасаси сифатида фаолият кўрсатиш ҳуқуқини берувчи лицензияни олишнинг мажбурий шарти – бу қимматли қоғозлар бозорини тартибга солувчи давлат органи томонидан белгиланган ўз маблағларининг ва қимматли қоғозлар билан хатарларни чегараловчи бошқа кўрсаткичларнинг етарлилигига оид мажбурий иқтисодий меъёрларга риоя этиш, шунингдек, қимматли қоғозлар бозори муассасасининг штатида махсус ўкув курсини тугатган ва қимматли қоғозлар бозорини тартибга солиш учун масъул бўлган органнинг малака шаҳодатномасига эга бўлган шахснинг бўлишидир. Ривожланган бозорларда кенг кўлланиладиган ва МДҲ мамлакатларида ҳам кўллана бошланган профессионал назорат қимматли қоғозлар бозори иштирокчиларининг нотижорат профессионал ташкилотлари томонидан амалга оширилади. Қимматли коғозлар бозори иштирокчиларининг ўзини – ўзи тартибга солувчи ташкилотлари фонд бозорининг профессионал иштирокчилари – брокерлар, дилерларнинг

нотижорат бирлашмаси ҳисобланади. Бундай ташкилотлар дастлаб фонд бойликлари билан савдо қилувчиларнинг манфаатларини намоён қилиш ва ҳимоялаш мақсадида барпо этилди. Унинг шаклларидан бири фонд биржасидир. Ўзини–ўзи тартибга солувчи ташкилотларнинг роли аста– секин ўсиб борди. XX асрнинг 30–йилларидан бошлаб биржадан ташқари фонд бозорининг иштирокчиларини бирлаштирувчи ўзини–ўзи тартибга солувчи ташкилотлар пайдо бўлди. Ҳозирги кунда ўзини–ўзи тартибга солувчи ташкилотлар қуйидаги вазифаларни бажармоқда: • номзодларнинг қимматли қоғозлар бозорида у ёки бу турдаги профессионал фаолиятни амалга ошириш учун белгиланган малака талабларига мос келишини аниқлаш; • қимматли қоғозлар бозори профессионал иштирокчиларини ўқитишни ва уларнинг малакасини оширишни ташкил этиш; • тегишли фонд биржаларида ва қимматли қоғозларнинг уюшган биржадан ташқари бозорларида битимларнинг амалга оширилиши қоидаларини белгилаш; • ўзини–ўзи тартибга солувчи ташкилотлар аъзоларининг ўртасидаги келишмовчиликларни ажрим қилиш шаклида ҳал этиш, • ўзини–ўзи тартибга солувчи ташкилотлар аъзоларининг фаолиятини назорат қилиш, бундай ташкилотларнинг қоидаларини бузган шахсларга нисбатан интизомий жазолар қўллаш. Юқорида санаб ўтилган барча вазифалар ўзини–ўзи тартибга солувчи ташкилотлар томонидан фақат қонун ҳужжатларининг тегишли қоидалари асосида ва улар доирасида амалга оширилади. Қимматли қоғозларни муомалага чиқариш ва муомала жараёнида қимматли қоғозлар билан турли фуқаролик–ҳуқуқий битимларни амалга ошириш, шу жумладан, қимматли қоғозларни сўндириш чоғида юзага келадиган фуқаролик–ҳуқуқий муносабатлар давлат томонидан тартибга солиниши лозим. Шунингдек, инвестиция шартномаларини тузишда юзага

келадиган мулкий хуқуқлар ҳам у томонидан тартибга солинади. Ушбу хуқуқлар асосида сармоядорлар ўз маблағларини қўйилган мабларлардан фойдаланишдан ёки берилган қарз маблағларининг мукофотлар билан қайтарилишидан соф даромад олиш шартларида сарфлайди. Қимматли қоғозлар бозорининг иштирокчилари – эмитентлар, сармоядорлар, инвестиция муассасалари ва шу кабилар фуқаролик–ҳуқуқий муносабатларнинг субъектлари сифатида кўриб чиқилади. Қимматли қоғозлар бозорида давлатнинг иштироки қимматли қоғозлар бўйича битимларни тартибга солиш орқали ҳам намоён бўлади. Масалан, қимматли қоғозлар бозоридаги нарх–наво, мулкдор, даромадлилик даражасининг ўзгариши, шунингдек, улар бўйича ўзаро ҳисоб–китоблар билан боғлиқ ҳар бир операция қонунчилик томонқдан белгиланган тартибда рўйхатга олиниши зарур. 1.3. Молия бозори ва унинг савдо тизимини мувофиқлаштириш ва тартибга солишнинг тамойиллари Турли мамлакатларнинг давлат тартиблаштириш органларини, молия бозорлари қатнашчиларининг нодавлат нотижорат ташкилотларини ва савдо тизимларини бирлаштирувчи бир қатор йирик халқаро ташкилотлар ва уюшмалар тартиблаштиришнинг жаҳон амалиётини энг яхши томонларини умумлаштириш асосида умумий талаблар, стандартлар ва таклифлар ишлаб чиқиб, уларни барча мамлакатлар регуляторларига тавсия этиб келмоқдалар. Бундай халқаро ташкилотлар қаторига қуйидагиларни киритиш мумкин: қимматли қоғозлар бўйича комиссияларнинг халқаро ташкилоти; Биржаларнинг умумжаҳон федерацияси; қимматли қоғозлар соҳасидаги ҳизматлар бўйича халқаро ассоциация; Халқаро ҳисоб-китоблар банки; Жаҳон банки; Халқаро молиявий корпорация; Халқаро валюта фонди;

Умумжаҳон савдо ташкилоти; Европа банки; Осиё банки; Иқтисодий ҳамкорлик ва ривожлантириш ташкилоти (ОЭСР) ва ҳ.к. Асосий манба бўлиб қимматли қоғозлар бўйича комиссияларнинг халқаро ташкилотининг 1998 йил сентябрида чоп этилган “Қимматли қоғозлар соҳасида тартиблаштиришнинг мақсад ва тамойиллари” номли ҳужжати ҳисобланади. Ушбу ҳужжат фонд бозорини тартиблаштиришнинг уч бош мақсадга, яъни: а) инвесторлар ҳимояси, б) адолатни таъминлаш, в) тизимли рискни пасайтириш, бўйсундирилган 30 тамойилини белгилаб берган. Бу тамойиллар ҳосилавий молиявий инструментлар бозорини тартиблаштиришга ҳам тегишли. Кўрсатилган мақсадларга мос келувчи тамойиллар қуйидагилар 2 : А. Регуляторга тегишли тамойиллар: 1. Регуляторнинг жавобгарлиги соҳаси (даражаси) аниқ ва объектив ҳамда тасдиқланган бўлиши лозим. 2. Регулятор ўз мажбуриятлари ва ваколатларини бажариши бўйича ҳисоботли бўлганлиги билан бирга операцион ҳолис (боғлиқ бўлмаган) бўлиши зарур. 3. Регулятор адекват ваколатларга, етарли ресурсларга эга бўлиши ва ўз функциялари ва ваколатларини бажариши лозим. 4. Регулятор очиқ, илгарилаган ва қарама-қарши бўлмаган регулятив жараённи таъминлаши лозим. 5. Регуляторнинг ҳизматчилари энг юқори даражадаги профессионал стандартлар талабларига жавоб бериши, жумладан конфиденциаллик стандартларига риоя қилишлари лозим. В. Ўзини ўзи тартиблаштириш бўйича: 6. Бозорнинг ҳажми ва мураккаблиги даражаси билан белгиланувчи даражада мумкин бўлган соҳалар устидан тўғридан тўғри назорат функцияларини бевосита ваколатли бажариш учун ўзини ўзи 2 А.Рот, А.Захаров, Б.Златкис, Я.Миркин, Б.Борн, Р.Бернард, П.Баренбойм, А.Хит. Основы государственного регулирования финансового рынка.-М.: Юридический Дом «Юстицинформ», 2003.-бб.37-40.

тартиблаштириш ташкилотларини тартиблаштириш схемасига қўшилиши лозим. 7. Ўзини ўзи тартиблаштирувчи ташкилотлар давлат регуляторининг назорат объекти бўлиши керак. Бу ташкилотлар уларга берилган ваколатлар ва мажбуриятларни бажариши чоғида ҳалаллик, адолатлилик ва конфиденциаллик (маҳфийлик) стандартларига риоя қилишлари лозим. С. Қимматли қоғозлар соҳасида регулятив нормаларни (меъёрларни) мажбурий бажарилишини таъминлаш тамойиллари: 8. Регулятор инспекция қилиш, текшириш ва назорат қилиш бўйича кенг қамровдаги турли ваколатларга эга бўлиши керак. 9. Регулятор регулятив нормаларни мажбурий бажарилишини таъминланиши бўйича кенг қамровдаги турли ваколатларга эга бўлиши лозим. 10. Регуляторнинг инспекция қилиш, текшириш ва назорат қилиш бўйича ҳамда регулятив нормаларни мажбурий бажарилишини таъминланиши бўйича ваколатларини қўллашида регулятив тизим ишончлилик ва самардорликни таъминлаши лозим. Бунда молия бозори индустрияси сифатини бошқаришнинг комплекс тизимини (энг кам деганда “комплайенс”, яъни бозор қатнашчилари операцияларини регулятив нормаларга мослигини текшириш ва солиштириш, дастурлари киритилиши мумкин) жорий қилиш мақсадга мувофиқ. D. Тартиблаштириш соҳасида ҳамкорлик тамойили: 11. Регулятор тартиблаштиришга оид очиқ ва ёпиқ информацияни ички ва ҳорижий бозорларда фаолият юритувчи ўз контрагентларига бериш ваколатларига эга бўлиши лозим. 12. Регуляторлар информация алмашиниш механизмларини ўрнатиши лозим. Ушбу механизмлар доирасида тартиблаштиришга оид очиқ ва ёпиқ информация бўйича ички ва ҳорижий бозорларда фаолият юритувчи

ўз контрагентлари билан алмашиниш вақти ва тартиби белгиланган бўлиши керак. 13. Регулятив тизим ҳорижий регуляторлар берган сўрови (талаби) бўйича ўз функцияларини бажариш ва ваколатларини амалга оширишларига кўмаклашиш имкониятини бериши лозим. E. Эмитентларга оид тамойиллар: 14. Инвесторлар учун молиявий натижалари тўғрисидаги информацияни ҳамда бошқа зарурий (“материалли”) бўлган информацияни тўлиқ, ўз вақтида ва аниқ очиб берилишини таъминлаши керак. 15. Эмитентларнинг ўз қимматли қоғозлари эгалари билан муомаласи адолат, ҳалоллик ва тенглик асосида кечиши лозим. 16. Қўлланиладиган ҳисоб ва аудит стандартлари халқаро миқёсда тан олинган ва юқори сифатга эга бўлиши керак. F. Коллектив инвестициларни амалга оширувчи схемаларга оид тамойиллар: 17. Регулятив тизим коллектив инвестициялар билан шуғулланувчи схемаларни (компанияларни, фондларни) бошқарувчилар ва бозорда тарқатувчилар учун мўлжалланган руҳсат бериш стандартларини ва тартиблаштириш тартиб-қоидаларини ўрнатиши лозим. 18. Регулятив тизим коллектив инвестициялар билан шуғулланувчи схемаларнинг юридик шакли ва тузилмасини тартиблаштирувчи ҳамда клиентлар активларини бўлаклаштирилиши ва ҳимояланиши тартибқоидаларни жорий қилишлари лозим. 19. Тартиблаштириш тизими эмитентлар томонидан конкрет инвестор учун зарурий информацияни талаб даражасида очиб берилишини назарда тутиши лозим. Бундай информация инвестор учун коллектив инвестициялар билан шуғулланувчи схемаларни қай даражада унинг талабларига жавоб беришини ва иштирок улуши миқдорини баҳолашда зарур бўлади. 20. Тартиблаштириш тизими коллектив инвестициялар билан шуғулланувчи схемалар доирасида унинг активларини зарурий ва шаффоф

баҳоланишини, схемалардаги иштирок улушини баҳолаш ва сўндирилишини (схема томонидан қайтариб сотиб олинишини) таъминлаши керак. G. Бозор воситачиларига оид тамойиллар: 21. Тартиблаштириш тизими молиявий воситачиларни бозорга руҳсат берилиши учун минимал стандартларни ўрнатиши лозим. 22. Бозор воситачилари учун уларнинг капиталига бошланғич ва жорий даврдаги талаблар ҳамда бошқа пруденциал талабларни ўрнатилиши лозим. Пруденциал талаблар ўзларида воситачилар томонидан зиммаларига олинувчи рисклар даражасини акс этиши керак. 23. Бозор воситачилари ички ташкиллаштириш ва операцион ҳаракатлар стандартларига мос равишда фаолият юритишлари лозим. Бу стандартлар клиентлар манфаатларини ҳимоялашга, рискларни керакли даражада бошқарилишига қаратилган бўлади. Бунда воситачи менежменти клиентлар манфаатини ҳимоялашга ва рискларни зарурий бошқаришга бўлган бевосита мажбуриятларни зиммасига олади. 24. Бозор воситачиси ўз мажбуриятларини тугатганида, клиентлар учун зарар ва йўқотишларни минималлаштириш ҳамда тизимли рискларни чегаралаш имконини берувчи йўсинлар мавжуд бўлиши лозим. H. Иккиламчи бозорга оид тамойиллар: 25. Савдо тизимларни, жумладан фонд биржаларини, таъсис этиш жараёни авторизацияланиши ва назорат қилиниши зарур. 26. Регуляторнинг биржалар ва савдо тизимлари устидан узлуксиз жорий назорати бозорнинг ҳалоллилиги ва адолатлилигини ушлаб турилишини таъминлаши лозим. Бундай сифатлар бозорнинг турли қатнашчилари манфаатлари ўртасидаги зарурий балансни ҳосил қиладиган барча тарафлар учун тенг бўлган қоидаларига асосан таъминланади. 27.Тартиблаштириш трейдингнинг транпарентлигини (шаффофлигини) таъминлаши зарур. 28. Тартиблаштириш шундай ташкиллаштирилиши зарурки, токи унинг ёрдамида манипуляциялар (кўзбўямачиликлар) ва тобламачиликларни

ҳамда савдо амалиётининг бошқа ҳалол бўлмаган (нопок) ва адолатсиз турларини аниқлаш ва олдини олиш мумкин бўлсин. 29. Тартиблаштириш бозорда мажбуриятларни бажарилмаслиги ва кризис ҳолатлар рискларини керакли даражада бошқарилишини таъминланишига қаратилган бўлиши лозим. 30. Қимматли қоғозлар билан боғлиқ битишувлар бўйича клиринг ва ҳисоб-китоблар тизимлари регулятив назорат объекти бўлиши зарур. Бу тизимлар шундай ташкиллаштирилиши зарурки, токи уларда савдо битишувларининг ҳалоллилиги, адолатлилиги, самарадорлилиги ва натижавийлиги таъминлансин. Ушбу тартиблаштириш тамойиллари Ўзбекистонда молиявий иқтисодий инқироз шароитида олиб борилаётган инқирозга қарши чоралар давлат дастурида хам ўз аксини топган. Айниқса банк-кредит тизми барқарорлигини таъминлаш, тўлов интизомини мустахкамлаш хамда инвестицион фаолликни ошириш борасида олиб борилаётган ислохотлар бунга яққол мисол бўлиши мумкин. Қимматли қоғозлар бозори профессионал иштирокчилари қонунчиликка мувофиқ инвесторлар олдида уларга етказилган зарар учун қуйидаги ҳолатлар бўйича мулкий жавбогар: - инвесторлар талабига асосан қимматли қоғозлар бозорида инвесторлар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисидаги қонунчиликда белгиланган маълумотларни тақдим қилмаслик ёки нотўғри маълумотлар тақдим қилиш; - қимматли қоғозлар эмиссиясининг белгиланган тартибини бузиш; - қимматли қоғозларнинг инсофсиз рекламасини амалга оширганлик, қимматли қоғозларнинг қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда рўйхатдан ўтказилмаган чиқарилишининг рекламаси, шунингдек муомалада бўлиши қонун билан тақиқланган қимматли қоғозларнинг рекламаси учун;

- инвесторлар билан уларнинг қимматли қоғозлар бозорида инвесторлар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисидаги қонун ҳужжатларида назарда тутилган ҳуқуқларини чеклайдиган, эмитентлар ва қимматли қоғозлар бозори профессионал иштирокчиларининг жавобгарлигини чеклайдиган шартномаларни тузиш; - аниқланган ҳийла-найранг ишлатиш фактлари ва қимматли қоғозлар бозоридаги бошқа қоидабузарликлар, шунингдек қимматли қоғозлар, қимматли қоғозларнинг эмитентлари, қимматли қоғозларга доир нархлар тўғрисида, шу жумладан рекламада қасддан бузиб кўрсатилган ахборотни тақдим этиш йўли билан инвесторларни қимматли қоғозларни сотиб олиш ва сотишга даъват қилганлик учун; - инвесторлар билан тузилган шартномалар шартларини бажармаганлик ёки лозим даражада бажармаганлик, шунингдек инвестор билан тузилган шартномада қайд этилганидан фарқ қиладиган шартларда битим тузганлик учун. Инвестиция муассасаларининг фаолияти бўйича ҳуқуқий иқтисодий нормативлар давлатнинг иқтисодий сиёсати ва стратегик дастурларига мувофиқ холда янгилаб борилади. Бу эса уларнинг фаолиятини доимий давлат томонидан ва ўз-ўзини мувофиқлаштирувчи ташкилотлар хамкорлигида жахон тажрибаларига мувофиқ ташкил этишни тақозо этади. II-Боб Ўзбекистонда молия бозори савдо тизимлари фаолияти ва уни мувофиқлаштиришнинг таҳлили 2.1. Молия бозори савдо тизимларининг ҳуқуқий-меъёрий асосларини ривожланиши босқичлари

Мамлакатимизда иқтисодий ислоҳотларнинг кенг кўламда олиб боришдаги энг асосий масала мулкчилик муносабатларини ўзгартирилиши бўлди. 1991 йил Ўзбекистон Республикасининг “Давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш тўғрисида”ги қонуни қабул қилинди, қонун асосида мулкни давлат тасарруфидан чиқариш дастури ишлаб чиқилди. Ушбу дастур ҳам хусусий мулкчилик, ҳам қимматли қоғозлар бозори шаклланишининг пойдевори бўлиб хизмат қилди. Ривожланган мамлакатлар тажрибасига назар ташласак, қимматли қоғозлар бозори бир неча йиллар давомида стихияли равишда пайдо бўлган. Шундан кейин қимматли қоғозлар бозорини тартибга солувчи қонунлар қабул қилинган. Мамлакатимизда эса қимматли қоғозлар бозори билан уни тартибга солиб турувчи қонуниймеъёрий ҳужжатлар параллел равишда такомиллаштириб борилмоқда. 1991 йил қабул қилинган Ўзбекистон Республикасининг “Банклар ва банк фаолияти тўғрисида”ги қонунда биринчи бор Ўзбекистон Давлат банки мустақил равишда иш олиб боришлиги, Республика ҳудудида тижорат ва кооператив банклар очишига рухсат берилди. Қонунга асосан тижорат банкларига акциялар, облигациялар ва бошқа қимматли қоғозлар турларини чиқаришга рухсат берилди. Республикамиз иқтисодиётига чет эл инвестицияларини жалб қилиш борасида 1991 йил Ўзбекистон Республикасининг “Ўзбекистон Республикаси ташқи иқтисодий фаолияти тўғрисида” қонуни қабул қилинди. Ушбу қонун Ўзбекистон Республикаси ҳудудида чет эл инвестицияларини амалга оширишнинг ташқи иқтисодий фаолиятининг асосий қоидаларини ва бу фаолиятни амалга ошириш тартибини белгилаб, чет эл капиталига кафолатлар таъминлаб берди. Ушбу қонун Ўзбекистон Республикасининг халқ хўжалигини ривожлантиришга ва республика иқтисодиётининг жаҳон иқтисодиётига интеграциялашувига кўмаклашиш мақсадида чет элнинг моддий, молиявий, интеллектуал ва бошқа ресурсларни жалб этишга ва улардан самарали фойдаланишга

қаратилгандир. Қонун чет эллик инвесторларга мамлакатимиз қимматли қоғозлар бозорига кириб келиши учун замин яратди. 1992 йил “Биржалар ва биржа фаолияти тўғрисида”ги қонун қабул қилинди, унда биринчи марта фонд биржалари ва товар биржалари фонд бўлимларининг мақоми ва улар фаолиятининг асосий меъёрлари белгилаб берилди. Шу йилнинг декабр ойида акциядорлик жамиятларини ташкил этиш механизми, уларнинг фаолият кўрсатиш тамойиллари, акцияларни чиқариш ва уларни рўйхатга олинишини белгилаб берувчи “Хўжалик жамиятлари ва ширкатлар тўғрисида”ги, шунингдек, “Аудиторлик фаолияти тўғрисида”ги қонунлар қабул қилинди. 1993 йил “Қимматли қоғозлар ва фонд биржаси тўғрисида”ги қонун қабул қилинди. Ушбу қонунда қимматли қоғозларнинг қуйидаги турлари – акциялар, облигациялар, ғазна мажбуриятлари, депозит сертификатлари ва векселларни муомалага чиқариш, фонд биржалари ва қимматли қоғозлар бозорининг бошқа иштирокчиларини ташкил этиш ва фаолият кўрсатиши, қимматли қоғозлар бозорини давлат томонидан тартибга солишнинг ҳуқуқий асослари каби масалалар белгилаб берилди. 1996 йил “Қимматли қоғозлар бозорининг фаолият кўрсатиш механизми тўғрисида”ги қонун қабул қилинди. Унда қимматли қоғозлар бозорининг иштирокчилари, инвестиция муассасаларининг хусусиятлари, шунингдек, ушбу соҳадаги қонун ҳужжатларни бузганлик учун қимматли қоғозлар бозори иштирокчиларига нисбатан жазо чоралари белгиланди. Шу йилнинг 26 апрелида эса Ўзбекистон Республикасининг “Акциядорлик жамиятлари ва акциядорларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида”ги қонуни қабул қилинди. Бу қонун 1992 йил декабрда қабул қилинган “Хўжалик жамиятлари ва ширкатлари тўғрисида”ги қонунни кўп жиҳатдан тўлдириб акциядорлик жамиятларини тузиш, уларнинг фаолияти ва уларни тугатиш, акциядорларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш билан боғлиқ бўлган муносабатларни тартибга солиб берди. Қишлоқ хўжалиги, банк, инвестиция ва суғурта фаолияти соҳасида, шунингдек, давлат корхоналарини

хусусийлаштириш чоғида акциядорлик жамиятларини тузиш ва уларнинг ҳуқуқий ҳолатини ўзига хос хусусиятлари қонун йўли билан белгиланди. 1998 йил “Чет эл инвестициялари тўғрисида”ги ва “Чет эл инвесторлари ҳуқуқларини ҳимоя қилиш кафолатлари ва чора-тадбирлари тўғрисида”ги қонунлар қабул қилинди. Шу йилнинг август ойида “Қимматли қоғозлар бозорида депозитарийлар фаолияти тўғрисида”ги қонун қабул қилинди. Шу билан Ўзбекистонда депозитарийнинг икки поғонали тизими шакллантирилди. У марказий – давлат депозитарийси ва иккинчи поғона депозитарийларини ўз ичига олади. 2001 йил “Қимматли қоғозлар бозорида инвесторларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида”ги қонун қабул қилинди. Ниҳоят 2008 йил ўтган йиллар давомида орттирилган миллий ҳамда хорижий тажрибаларни ўрганиб, эгалланган малакалар ёрдамида, камчиликларни бартараф қилган ҳолда, 1993-2001 йилларда қабул қилинган тўртта йирик “Қимматли қоғозлар ва фонд биржаси тўғрисида”ги, “Қимматли қоғозлар бозорининг фаолият кўрсатиш механизми тўғрисида”ги, “Қимматли қоғозлар бозорида депозитарийлар фаолияти тўғрисида”ги, “Қимматли қоғозлар бозорида инвесторларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида”ги қонунлар такомиллаштирилиб, уларга ўзгартиришлар киритган ҳолда ягона “Қимматли қоғозлар бозори тўғрисида”ги қонун қабул қилинди. Мазкур қонуннинг асосий мақсади – қимматли қоғозлар бозори соҳасидаги муносабатларни тартибга солувчи амалдаги қонунларнинг номларини бир хиллаштиришдан, уларни халқаро стандартларга яқинлаштиришдан, шунингдек, хорижий молия бозорларига интеграциялашиш учун зарур шароитларни яратиш йўли билан мамлакатимиз қимматли қоғозлар бозорининг жадал ривожланишини таъминлашдан иборатдир. Қонуннинг алоҳида моддасида ўз кучини йўқотган деб ҳисобланган қонунлар рўйхати берилган. Улар орасида жумладан, ҳозирга кунда қимматли қоғозлар бозори соҳасидаги муносабатларни тартибга солиб турган “Қимматли қоғозлар ва фонд биржаси тўғрисида”ги,

“Қимматли қоғозлар бозорининг фаолият кўрсатиш механизми тўғрисида”ги, “Қимматли қоғозлар бозорида депозитарийлар фаолияти тўғрисида”ги, “Қимматли қоғозлар бозори инвесторларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси қонунлари бор. Бозор механизми самарали ишлаши учун тегишли шарт-шароитларни таъминлаш мақсадида қимматли қоғозлар бозорини янада кенгайтириш борасида қабул қилинган Президент қарор ва фармонлари, Вазирлар Маҳкамаси томонидан қабул қилинаётган ҳуқуқий-меъёрий ҳужжатлар ҳам катта аҳамиятга эгадир. “Иқтисодий ислоҳотларни янада чуқурлаштириш, хусусий мулк манфаатларини ҳимоя қилиш ва тадбиркорликни ривожлантириш чоратадбирлари тўғрисида”ги Президент И. А. Каримовнинг 1994 йил қабул қилган Фармони ёпиқ турдаги акциядорлик жамиятларини давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш жараёнига эркин киришишини таъминлайдиган очиқ турдаги жамиятларга айлантириш масаласини қўйди. Бу фармон корпоратив қимматли қоғозларнинг бирламчи бозори ривожланиши учун кучли туртки бўлди. Фармонда Республика кўчмас мулк биржасини ташкил этиш ҳамда хусусийлаштирилиши керак бўлган давлат объектларини у орқали савдоларни амалга ошириш мақсадга мувофиқ деб топилди. Фармон республика фонд биржасини ташкил этиш ҳамда унда хусусийлаштирилаётган корхоналар акцияларининг биринчи туркумини жойлаштиришни таъминлаш борасида катта аҳамиятга эга бўлди. Президент Фармонини бажариш борасида Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1994 йил “Тошкент Республика фонд биржасининг самарали фаолият кўрсатишини таъминлаш ва қимматли қоғозлар бозори инфраструктурасини ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги қарори қабул қилинди. Қарорда “Вақт” очиқ турдаги Миллий депозитарий акциядорлик жамиятини ташкил этиш, ва унинг зиммасига қимматли қоғозларни рўйхатга олиш ва бир жойдан иккинчи жойга кўчириш вазифаси

топширилди. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 1995 йилдаги “Давлат мулки корхоналарини акциялаштиришни жадаллаштириш ва қимматли қоғозлар бозорини такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Фармони ва Вазирлар Маҳкамасининг 1995 йилдаги “Давлат корхоналарини очиқ турдаги акциядорлик жамиятига айлантириш чоратадбирлари тўғрисида”ги қарори қимматли қоғозлар бозорининг ривожланишига ва акциялаштириш жараёнига ижобий таъсир кўрсатиб, бу жараённинг чуқурлашувига ва кўлами кенгайишига олиб келди. Давлат корхоналарини очиқ турдаги акциядорлик жамиятларига ўтказиш ва уларнинг акцияларини рўйхатга олиш жараёни анча соддалаштирилди. Ушбу Фармон иқтисодиётда мулк шаклларини кўпайишига ва бозор муносабатларининг асосий шарти ҳисобланган рақобатчилик муносабатларининг мустаҳкамланишига олиб келди. Президентимиз И.А. Каримовнинг 1995 йил қабул қилган “Қимматли қоғозлар бозорини ривожлантиришнинг қўшимча чора-тадбирлари тўғрисида”ги Фармони қимматли қоғозлар бозори ривожланишидаги кўп тўсиқларга барҳам берди, қимматли қоғозлар билан савдо қилишда бир қатор солиқ имтиёзлари берилди. Қимматли қоғозлар бозорини ривожлантириш ва очиқ турдаги акциядорлик жамиятларини ташкил этиш билан бир вақтда тегишли акциялар улушини қисқартириш орқали республика аҳолисини чет эл инвесторларини иқтисодий ислоҳотлар жараёнига кенг жалб этишга қаратилган чора-тадбирлар белгиланди. Молия бозорлари ва қимматли қоғозлар бозорини янада ривожлантиришга қаратилган Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон иқтисодиётида хусусий секторнинг улуши ва аҳамиятини тубдан ошириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги 2003 йил қабул қилган Фармони ва уни бажариш борасида Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2003 йил қабул қилган “2003-2004 йилларда корхоналарни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш дастури”да, шунингдек Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2006 йил қубул қилган “20062008

йилларда давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш жараёнини янада чуқурлаштириш тўғрисида”ги қарорида хусусийлаштириш жараёнини янада чуқурлаштириш, корхоналарнинг устав жамғармаларида давлатнинг улушини энг кўп даражада қисқартириш, объектларнинг инвестицион жозибадорлигини ошириш, шунингдек хорижий инвесторларни кенг жалб этиш масалаларига алоҳида эътибор берилган. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2006 йил қабул қилган «Қимматли қоғозлар бозорини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги Фармони, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2006 йил қабул қилган «Устав фондида давлат улуши бўлган корхоналарнинг самарали бошқаришни ва давлат мулкининг зарур даражада ҳисобга олишини таъминлаш чоратадбирлари тўғрисида»ги қарори корпоратив бошқаришнинг жорий этиш ва қимматли қоғозлар бозорини ривожланишида янги босқични очиб берди. Қарор асосида давлат корхоналари тўғрисидаги ва корхоналарнинг ички аудит хизмати тўғрисидаги Низомлар қабул қилинди. Низомда баланс активлари 1 млрд. сўмдан ортиқ бўлган акциядорлик жамиятларида ички аудит хизмати жорий этилиши белгилаб берилди. Бундан кўзланган асосий мақсад акциядорлик жамиятларини бухгалтерия ҳисоби юритилишини таҳлил қилиш, солиқлар, бошқа мажбурий тўловлар бўйича ҳисоб-китоблар тўғри юритилишини текшириш, корхона мулкдорлари манфаатини ҳимоя қилиш, директорлик корпуси томонидан уларнинг манфаатларига зид хизматлар амалга оширилишини олдини олиш, бундай ҳолатлар юзага келганда бу ҳақда мулкдорларга ахборот беришдан иборатдир. “Қимматли қоғозлар бозори тўғрисида”ги қонун қабул қилинганидан сўнг Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан “Қимматли қоғозлар бозори инфратузилмасини ривожлантиришга оид қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги 2008 йил 28 июлдаги 160-сонли қарорининг қабул қилиниши катта аҳамиятга эгадир. Қарорга асосан қимматли қоғозлар бозори инфратузилмасини ривожлантириш, унинг субъектларини институционал жиҳатдан мустаҳкамлаш, қимматли қоғозлар бозорининг профессионал

иштирокчилари фаолиятига замонавий ахборот технологияларини жорий этиш ҳамда уларнинг фаолиятини тартибга солиш тизимини такомиллаштириш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Давлат Мулки қўмитаси ва қимматли қоғозлар бозори иштирокчиларининг 2011 йилдан бошлаб қимматли қоғозлар бозорининг Ягона дастурий таъминот комплексини ишлаб чиқиш ва уни халқ хўжалигига жорий этиш масалалари қўйилди. Шунингдек, қарорда Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги молия-иқтисодиёт, ҳуқуқшунослик ихтисосликлари бўйича мутахассисларни тайёрлайдиган олий ўқув юртларининг ўқув дастурларига қимматли қоғозлар ва корпоратив бошқарув бўлимлари киритилиши назарда тутилган. 2.2. Молия бозори савдо тизимлари фаолияти ва унинг ривожланиш динамикаси таҳлили “Тошкент” Республика фонд биржаси мамлакатимиз қимматли қоғозлар бозорининг асосий савдо майдони ҳисобланади. 2011 йил натижалари бўйича биржа савдо ҳажми қимматли қоғозлар бозори умумий айланмасининг 13,3% фоизини ташкил қилди (2010 йилда бу кўрсаткич 3,8%ни ташкил қилган эди). Биржа савдо ҳажмларининг сўнгги беш йилликдаги натижалари таҳлили шуни кўрсатмоқдаки, 2011 йилда биржа савдо айланмаси ўз фаолияти давридаги энг юқори кўрсатгичга эришди. 2007-2008 йилларда биржа савдо айланмаси 100 млрд. сўмдан кўпроқни ташкил қилган бўлса, 2010 йилда эса бу миқдор энг паст кўрсаткични, яъни 64,4 млдр. сўмни ташкил қилган эди. 2011 йил биржа фаолиятида сезиларли жонланиш кузатилиб, биржа савдо айланмасининг умумий ҳажми 213,1 млрд. сўмни ташкил қилди ва бу 2010 йил натижаларига нисбатан 3,3 баробарга кўп демакдир. Йил мобайнида 112 та акциядорлик жамиятининг 224,7 млн. дона акциялари ва 3 та эмитентнинг 69 минг дона корпоратив облигациялари билан жами 1134 та биржа битимлари амалга оширилди. mlrd.so'm

mlrd.so'm 1- Расм. “Тошкент” Республика фонд биржаси савдо айланмасининг 2007-2011 йиллардаги динамикаси Республикамиз қимматли қоғозлар бозорининг рақобатбардошлигини оширишнинг асосий кўрсаткичи бу - иккиламчи бозорнинг ривожланиш даражаси ҳисобланади. Таҳлилларга кўра, сўнгги беш йил давомида фонд биржаси савдо айланмасида қимматли қоғозларнинг иккиламчи бозори устунлик мавқеига эга бўлмоқда. Хусусан, қимматли қоғозларнинг иккиламчи бозорда эркин муомалада бўлиш даражаси йилдан-йилга ўсиб бориши натижасида 2011 йилда унинг айланмаси 2010 йилга нисбатан 2,5 баробарга ошди. 2- расм. “Тошкент” Республика фонд биржаси савдо айланмасида иккиламчи бозорнинг 2007-2011 йиллардаги динамикаси Биржа савдоларининг 2011 йил натижаларига кўра, қимматли қоғозларни бирламчи жойлаштирилиш ҳажмининг умумий биржа 64 , 4 213,1 20102011 115,2111,990 200720082009 67 , 6 72 , 3 ,79 5 68 , 4 53 32 , 4 727 , 20 , 5 31 , 6 47 0102030405060708090 2007 2008 2009 2010 2011 Birlamchi bozor Ikkilamchi bozor

айланмасидаги улуши 47,0 % ни ёки 100,2 млрд. сўмни ташкил этди. Шундай қилиб, фонд биржа айланмасининг умумий ҳажми қуйидаги ҳолатни кўрсатмоқда: Бирламчи жойлаштириш ҳажми: - хусусийлаштирилган корхоналар акциялари - 6,8 млрд.сўм( 2010й.– йўқ); - қўшимча акциялар эмиссияси - 59,03 млрд.сўм (2010й. – 20,3 млрд.сўм); - корпоратив облигациялар – 34,4 млрд.сўм (2010й.– 0,001 млрд.сўм). Иккиламчи бозор айланмаси ҳажми: - акциялар - 77,3 млрд. сўм ( 2010 й. – 44,03 млрд.сўм); - корпоратив облигациялар – 35,7 млрд.сўмни ( 2010 й. – йўқ). Тошкент РФБда қимматли қоғозларнинг бирламчи жойлаштирилиши ва иккиламчи бозордаги айланмасида қимматли қоғозларнинг инвестицион жозибадорлигини қуйидагича таҳлил қилиш мумкин: 2011 йил якунлари буйича акциядорлик жамиятлари томонидан биринчи марта чиқарилган акция ва облигацияларни бирламчи жойлаштириш орқали жалб қилинган маблағларнинг асосий қисмини тижорат банклари қимматли қоғозларининг улуши ташкил қилмоқда (яъни умумий қўшимча акциялар чиқарилуви эмиссиялари ҳажмининг 67,8 %и). Ўзларининг қўшимча эмиссияларини фонд биржаси орқали муваффақиятли жойлаштирган эмитентлар қаторига саноат тармоғи корхоналарини («Узавтосаноат» АК облигациялари) – 25,8% ва савдо тармоғи корхоналарини – 6,4% ҳам киритиш мумкин. Тижорат банкларининг қимматли қоғозлари иккиламчи бозорда ҳам юқори мавқени эгаллаб турибди, яъни иккиламчи бозор умумий айланмасининг 65,4% ини ташкил қилмоқди. Шунингдек, иккиламчи бозорда саноат корхоналарининг қимматли қоғозларига ҳам қизиқиш катта бўлмоқда – 19,4%.

1- жадвал. “Тошкент” РФБнинг 2011 йилдаги савдо ҳажмлари натижалари Yillar Birlamchi bozordagi savdo hajmi Ikkilamchi bozordagi savdo hajmi Umumiy savdo hajmi Savdo hajmi, mlrd.so’m Bitimlar soni Savdo hajmi, mlrd.so’m Bitimlar soni Savdo hajmi, mlrd.so’m Bitimlar soni 2010 yil 20, 3 239 44, 0 1 638 64,4 1 877 2011 yil 100, 2 356 112, 9 778 213,1 1 134 O’zgarishi,% 392 49 156 -52 231 -39 Биржа бозорида эмитентлар қимматли қоғозлари билан тузилган битимларнинг ҳажмий миқдори таҳлил қилинганда, 2011 йилдаги энг йирик битим 24 феврал куни ТИФ Миллий банкининг 25 000 дона облигациялари билан амалга оширилган 25,6 млрд.сўмлик битимдир. Биржа савдоларининг умумий ҳажми бўйича энг юқори улуш “Асака” ДАТБга тегишли бўлиб, умумий биржа савдо айланмасининг 18,9% ини ташкил қилди. 2011 йилда биржа битимлари ҳажми бўйича энг юқори кўрсаткичга эришган 10 та акциядорлик жамиятлари қуйидагилардан иборат. 2- жадвал. 2011 йилда қимматли қоғозлари билан энг йирик битимларни амалга оширган эмитентлар Рейтинги № Emitent nomi Bitimlar jami summasi mln.so’m Birja aylanmasidagi ulushi, % 1 «Asaka» DATB 40 368 18,9 2 TIF Milliy banki 35 660 16,7 3 «O'ZAVTOSANOAT» АК 24 110 11,3 4 O`zbekiston sanoat-qurilish banki 14 421 6,8 5 IPOTEKA - BANK 13 204 6,2 6 UZKABEL 12 431 5,8 7 Ipak yo’li Uzinkombank 7 118 3,3 8 Markaziy Ippodrom 6 756 3,2 9 Qarshi Markaziy Buyum savdo 5 943 2,8

kompleksi 10 Kapital Sug`urta 4 783 2,2 Jami 164 794 77,3 Фонд биржа бозорининг 2011 йилдаги савдо майдонлари бўйича таркибий кўрсаткичлари қуйидагича: Давлат активларини сотиш секциясида – 10 та битим, 6,8 млрд.сўм; Корпоратив қимматли қоғозларни бирламчи жойлаштириш секциясида (акция ва облигациялар) – 347 та битим, 93,4 млрд.сўм; Листинг корхоналари акциялари муомаласи секциясида - 405та битим, 43,6 млрд.сўм; Листингдан ташқари корхоналар акциялари муомаласи секциясида – 335та битим, 26,2 млрд.сўм; Баҳоланиши мажбурий бўлган акциялар муомаласи секциясида – 2та битим, 1,6 млрд.сўм; РЕПО битимлари секциясида – 33та битим, 5,8 млрд.сўм; Облигацияларнинг иккиламчи муомаласи секциясида – 2та битим, 35,7 млрд.сўм. 3- расм. Биржа савдо майдонларининг 2011 йилдаги таркиби Фонд биржасининг 2011 йилдаги фаолиятининг иқтисодиёт соҳалари бўйича таҳлили шуни кўрсатмоқдаки, фонд бозорининг ривожланишига Birlamchi bozor, korp. e'lo qilingan; 43,8 listing kompaniyalari; 20,5 Korporativ obligatsiyalar; 16 , 7Listingdan tashqari kompaniyalar; 12,3 Ikkilamchi bozor, baholatilgan; 0,8 Repo; 2,8Birlamchi bozor, davlat ulushlari; 3,2

юқори қўшимча қийматга эга бўлган иқтисодиётнинг нохомашё соҳалари корхоналарининг қимматли қоғозларига бўлган талабнинг ортиб бориши катта таъсир кўрсатмоқда. Буларга молиявий хизмат кўрсатувчи соҳа корхоналари, жумладан тижорат банклари қимматли қоғозларининг инвестицион жозибадорлиги сабаб бўлмоқда. 4- расм. “Тошкент” Республика фонд биржаси савдо айланмасида тижорат банкларининг улуши Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2010 йил 6 апрелдаги “Банк тизимининг молиявий барқарорлигини янада ошириш ва инвестициявий фаоллигини кучайтириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПҚ 1317-сонли Қарори ижросини таъминлаш бўйича олиб борилган ишлар самараси натижасида тижорат банкларининг қимматли қоғозлари билан амалга оширилган битимлар ҳажми 2008 йилда умумий биржа айланмасининг 39,1% ини ташкил қилган бўлса, бу кўрсаткич 2011 йилда 1,6 баробарга ошиб, 64,4% ни ташкил этди. Шунингдек, саноат тармоғидаги корхоналарнинг қимматли қоғозлари билан тузилган битимларнинг ҳажми ҳам умумий биржа айланмасида 21,6% улушни ташкил қилди (46,0 млрд.сўм). ,39 1 43 , 8 3,50 , 46460 , 9 , 256 749 , 35 , 6 020406080100120 2008 2009 2010 2011 banklarning qimmatli qog'ozlari boshqa sohalarning qimmatli qog'ozlari

5 - расм. “Тошкент” Республика фонд биржаси савдо айланмасида иқтисодиёт тармоқлари таркиби 2011 йилда фонд биржаси савдо айланмасида иқтисодиётнинг асосий тармоқлари таркиби қуйидагича: - молия тармоғининг умумий биржа айланмасидаги улуши 67,7% ёки 144,6 млрд.сўм(шу жумладан, банклар – 64,4% ёки 137,3 млрд. сўм, суғурта компаниялари - 2,8% ёки 6,0 млрд. сўм ва лизинг компаниялари - 0,5% ёки 1,1 млрд.сўм)ни ташкил қилмоқда. Молиявий хизмат кўрсатувчи соҳа корхоналари қимматли қоғозлари билан амалга оширилган битимлар айланмаси 2010 йил натижалари билан таққосланганда, бу рақам 3,7 баробарга (банклар – 4,2 мартага, суғурта компаниялари 1,2 мартага) ошганини кўриш мумкин; - саноат тармоғининг умумий биржа айланмасидаги улуши – 21,6% ёки 46,0 млрд. сўм (2010 йил (13,2млрд.сўм)га нисбатан 3,5 баробарга ўсган); - қурилиш корхоналари тармоғининг улуши – 1,04% ёки 2,2 млрд.сўм (2010 йилда 3,9 млрд.сўм); - агросаноат комплекси корхоналари улуши – 2,0% ёки 4,2 млрд.сўм banklar; 64,4lizing; 0,5sug'urta; 2,8 aloqa; 0,02 transport; 0,2agrosanoat kompleksi; ,0 2 qurilish; 1 ijtimoiy soha; 0,03 boshqa sohalar; 7,6 sanoat; 21,6

(2010 йил (3,0 млрд.сўм)га нисбатан 1,4 баробарга ошган). Фонд биржаси фаолиятини фаоллаштирувчи омиллардан бири бу имкониятли инвесторлар сонини кенгайтиришдир. Бугунги глобаллашув жараёнида, олдинги йилларга қараганда қимматли қоғозлар савдоси орқали тез фойда олиш имконияти кенгайиб бормокда. Жаҳон тажрибасидан маълумки, қимматли қоғозларга йўналтирилган инвестициялар бошқа баъзи соҳаларга йуналтирилган инвестицияларга нисбатан кўпроқ фойда келтириши ва инфляциядан ишончли ҳимоя қила олишини кўрсатмоқда. Шубҳасиз, бизнинг мамлакатимизда ҳам қимматли қоғозлар бозорида ўз фаоллигини ошираётган ва акциядорлик жамиятларининг акцияларини сотиб олиш ҳисобига уларнинг активларига эгалик қилиши мумкинлигини тушунадиган инвесторлар синфи шаклланиб бормоқда. 2.3. Молия бозори савдо тизимларини мувофиқлаштиришда унинг транспарентлигини ошириш йўллари Молия бозори транспарентлиги деганда молия бозори ва унинг барча қатнашчилари фаолияти тўғрисидаги информацияларни (маълумот ва ҳисоботларни) очиқлиги, ошкоралиги, аниқлиги, тўлиқлиги, ўз вақтида (белгиланган муддатларда) берилиши ва тўғрилиги, умуман олганда информацион шаффофлилиги тушунилади. Маълумот ва ҳисоботларларни иҳтиёрий (зарурат асосида) ва мажбурий равишда транспарентлиликнинг маълум сифат даражасида берилиши мумкин бўлганлари мавжуд. Молия бозори транспарентлигининг бош мақсади инвесторларнинг хуқуқларини ҳимоялаш ва қонуний манфаатларини ҳамда рискларини пасайтирилишини таъминлашга қаратилган бўлиб, ўз ичига сифатли очиб берилиши мажбурий ва иҳтиёрий бўлган информациялар ҳамда уларга қўйилган қонуний сифат талаблари тизимини олади. Транспарентликнинг бош вазифаси молия бозорида содир бўлиши мумкин бўлган ҳар турдаги

рисклар, товламачиликлар ва қонунбузарликларни информациялар тизими орқали олдини олиш ва пасайтириш. Транспарентлик турли усуллар ва шаклларда амалга оширилиб, улар тартиблаштириш концепциялари ва моделларидан келиб чиққан ҳолда қонуний-меъёрий ҳужжатлар билан белгиланади. Транспарентлик усуллари ва шакллари молия бозорига оид қонунчилик ҳужжатлари билан белгиланади. Информацияни очиб бериш шакллари турли бўлиши мумкин, масалан, молия бозори қатнашчилари тўғрисидаги ҳисоботлар ва информацияларнинг стандарт шакллари. Бундай стандарт шаклларда тузилган ва тўлдирилган ҳисобот ва информациялар қонунчилик ҳужжатларига мувофиқ белгиланган сифат даражасида, муддатларда, ҳажмларда ва тартибда очиб берилиши ва тақдим этилиши талаб қилинади. Транспарентлиликни таъминлаш борасида административ ва жамоатчилик чора-тадбирларига асосланган усуллар қўлланилади, яъни, информацияни очиб беришлик мос равишда давлатнинг қонунчилик ҳужжатлари ва жамоатчилик (ўзини ўзи тартиблаштирувчи ташкилотлар) меъёрлари асосида амалга оширилади. Аммо, бу усулларнинг ичида энг устувори ва зарури административ усул ҳисобланади, чунки жамоатчилик меъёрлари давлат қонунларига тўлиқ асосланади. Айтиш жоизки, дунёнинг барча мамлакатларида мавжуд бўлган молия (қимматли қоғозлар) бозори тўғрисидаги қонунлари икки асосий компонентани ўз ичига олади: товламачиликларни олдини олиш; информацияни очиб беришликка қўйилган талаблар. Ҳар иккала компонента ҳам инвесторларнинг ҳақ-хуқуқларини ҳимояланишига қаратилган бўлиб, молия бозори тартиблаштириш тизимининг энг муҳим, бирламчи, устувор вазифаси ҳисобланади. Бунинг учун молия бозорида инвесторларнинг инвестицион фаолияти жараёнидаги ҳақ-хуқуқлари давлат томонидан ҳар томонлама қонуний кафолатланади ва уларни бу жараёнга жалб қилиниши қўллаб-қувватланиб рағбатлантирилади, уларнинг инвестицион мавқеи

бошқа қатнашчиларникига қараганда салмоқли ва барча қатнашчиларга нисбатан талаблари устувор бўлиши таъминланади. Умуман олганда, тарнпарентлилик сифати инвесторда тўлиқ ҳимояланганлик ҳисини ва фаолликка зарурий шарт-шароитлар яратилишига кўмаклашади. Бунда товламачиликлар билан боғлиқ рисклардан сақланишини таъминлаш борасида ваколатли давлат тартиблаштириш органлари томонидан маҳсус қонуний меъёрлар ўрнатилган масалан, қимматли қоғозларни муомалага чиқарилишини “мавжуд фактлар бўйича текшириш”, “мовий осмон қонуни”, “асосий стандартлар тўплами”, “дискрецион ваколатлар”, “эмиссияланувчи қимматли қоғозлар сифатини регулятив стандартларга мос келиши”. Информацион шафффофликни таъминлашга асосланган тартиблаштириш концепциясига биноан молия бозорининг барча қатнашчиларини ҳар қандай фаолияти ва натижалари сифат даражасида ошкора қилиниши зарур. Шу муносабат билан транпарентлиликнинг сифат мезонини молия бозорининг барча қатнашчиларига нисбатан қўллаш мумкин, яъни қатнашчиларнинг транспарентлилик даражаси (яъни адекват информацион транспарентилилик) А(Т) Қ унинг барча операциялари ва уларга оид информацияларнинг ўзаро адекватлилиги (тўғрилиги, аниқлиги, ўз вақтидалилиги, ишончлилиги) билан белгиланади. Мос равишда бу критерий (мезон) қуйидагича ифодаланади: min А(Т) Қ = А Т ( қонун билан ва молия бозори томонидан ўрнатилган тартибда талаб қилинадиган информациялар сони ва сифати миқдори кўпайтмаси) – А Р (қатнашчи томонидан реал таъминлаб берилган информациянинг сони ва сифати миқдори кўпайтмаси). Бунда информациянинг сифат миқдори қатнашчининг молия бозоридаги имиджини ташкил этувчи ва ҳолати сифатини белгиловчи иқтисодий (молиявий), корпоратив бошқаруви, молиявий инструментлари ва бошқа кўрсаткичлари асосида баҳоланиши мумкин бўлган рентинги ва/ёки рейтинги ёрдамида ифодаланади. Информациялар сони эса қатнашчи

томонидан берилиши лозим бўлган ҳисоботлар ва маълумотлар миқдоридан келиб чиқади. Таъкидлаш жоизки, умуман олганда, идеал ҳолатда мамлакатдаги инвесторларнинг фаоллилик даражаси ( Ф ), яъни: min Ф = SV (инвестиция сифатидаги жамғарма ҳажми ва инвестициялар ликвидлилиги кўпайтмаси) – PI (инвестицияларнинг бозор нарҳи ва иқтисодиёт учун зарур бўлган инвестициялар ҳажми кўпайтмаси) қатнашчиларнинг транспарентлилик даражасига ( А(Т) Қ ) эквивалент бўлади, яъни қатнашчиларнинг транспарентлилиги юқори бўлганда, инвестицион фаолликни ҳам юқори бўлишини кузатиш мумкин. Агар бундай тенглик таъминланган бўлса, унда мамлакат молия бозоридаги инвестицион муҳит адекват равишда юқори қувватга эга ҳисобланади. Информацияни очиб бериш жараёни (информация ихтиёрий равишда ёки мажбурий тарзда очиб берилишидан қатъий назар) ўз ичига қуйидаги 3жадвалдаги информация манбалари ва турларини олади 3 : 3-жадвал. Информацияни очиб бериш жараёни. Бирламчи бозор Иккиламчи бозор Эмитентлар Эмиссия проспектлари, молиявий ҳисоботлар, қимматли қоғозлар чиқариш тўғрисидаги маълумотлар, информацион меморандумлар. Молиявий ҳисоботлар, эмитентнинг ўз фаолияти, мулки тузилиши ва бошқарилиши, чиқарилган қимматли қоғозлари тўғрисидаги ҳисобот, диққатга мойил фактлар тўғрисидаги информация, акциядорлар умумий йиғилишида овоз бериш хуқуқига ишончнома олиш учун мурожаат қилиниши чоғида маҳсус очиб бериладиган информация. 3 А.Рот, А.Захаров, Б.Златкис, Я.Миркин, Б.Борн, Р.Бернард, П.Баренбойм, А.Хит. Основы государственного регулирования финансового рынка.-М.: Юридический Дом «Юстицинформ», 2003.-бб.51-54. *- ҳизмати доирасидаги ва бошқаларга маълум бўлмаган информацияга эга бўлган шахслар.

Инсайдерлар * Инсайдерларнинг қимматли қоғозлар билан боғлиқ операциялари тўғрисидаги маълумотлар. Профессионал қатнашчилар Мижозларига тақдим этиладиган ҳисоботлар; фаолияти бўйича молиявий ва бошқа турдаги ҳисобот; молиявий маҳсулотларни сотиш чоғида очиб бериладиган, рисклар ва мижозлар истак-ҳоҳишларига тўғри келиши ва ҳ.к. тўғрисидаги информация; эмитент сифатида очиб бериладиган информация. Савдо тизимлари (жумладан, биржалар) Содир этилган операциялар ҳажми ва нарҳлари, бозор тузилмаси ва ташкиллаштирилиши, товарлар тўғрисидаги информация; молиявий-ҳўжалик фаолият тўғрисидаги информация; биржа маҳсулотлари сотилиши чоғида очиб бериладиган информация; эмитент сифатида очиб бериладиган информация (агар биржа акциялари листинга эга бўлса). Регуляторлар Статистик информация; эмитентлар, профессионал қатнашчилар ва бозорда содир этилган операциялар тўғрисидаги барча учун очиб бериладиган информация. Информацион транспарентлиликни таъминлашнинг жаҳон амалиётидан келиб чиққан ҳолда айтиш мумкинки, информацияни очиб берилиши самарадаорлилини ошириш учун икки поғонали транспарентлиликка эришиш мақсадга мувофиқ. Биринчи поғонасида (қуйи) ҳар бир қатнашчи тўғрисида мажбурий ва иҳтиёрий (лекин улар учун зарурий) ҳисобот ва информациялар қонунчилик ҳужжатлари билан белгиланган тарзда, усулларда, шаклларда, сифат даражасида очиб берилади. Иккинчи поғонада эса бозор ҳолати ва тенденциялари, индекслар, муҳим макроиндикаторлар тўғрисидаги иформация очиб берилади. Бунда ҳар иккала поғонада очиб берилган информациялар ўзаро эквивалент бўлишига интилиш лозим. Жаҳоннинг барча мамлакатларида компаниялар ҳақидаги қонунлар, шу қонун асосида ташкил этилган барча компаниялар, компания директорлари сайланадиган акциядорларнинг йиллик йиғилишини ўтказишни талаб қилади. Бу қонунчилик талаблари асосида шундай ғоя ётадики, компания раҳбарияти ҳеч бўлмаганда йилига бир марта компания бошқаруви ҳақида ҳисобот бериш учун компания мулкдорлари билан учрашиши зарур. Одатда

қонун йиллик молиявий ҳисобот чоп этиш ёки бошқа қандайдир йўл билан акция эгаларига тақдим этилишини талаб қилади. АҚШда ахборот авваломбор инвесторларга ҳамда малакали аналитиклар ва шарҳловчиларга мўлжалланади. Бошқа томондан, кўпчилик европа мамлакатларида ахборотни ошкор этиш бу соҳада ўрнатилган стандартларга риоя қилинишини таъминловчи мувофиқлаштирувчи органга йўналтирилган. Индонезия каби бошқа мамлакатларда ахборот кенг оммага мўлжалланган бўлсада, уни тарқатиш воситалари чеклангандир. Шунинг учун мувофиқлаштирувчи орган, ҳеч бўлмаганда бозор ривожининг бошланғич босқичида, омма манфаатларини ифодаловчи сифатида биринчи даражали аналитик ва шарҳловчи ўрнини эгаллаган. Инвесторлар учун қимматли қоғозлар бирламчи чиқарилиши мувофиқлаштирувчи орган (ВАРЕРАМ) томонидан тасдиқланиши етарли ҳисобланади. Воситачилар - брокерлар, инвестиция компаниялари ўз малакавий маҳоратларини оширгани сари, ошкор этилган ахборотга асосан қимматли қоғозларни баҳолашда инвесторларга ёрдам кўрсатиш бўйича, кўпроқ вазифаларни ўз зиммаларига оладилар. Шундай қилиб, уларнинг иш самарадорлиги орта боради. Котировкага киритишга таклиф қилинган қимматли қоғозлар тўғрисида ахборотни ошкор этиш бўйича ЕИ директиваси 4 (EU Listing Particulars Directive) ахборотни бевосита инвесторларга ошкор этишни назарда тутади. Юқоридагиларни умумлаштирган ҳолда, жаҳон молия бозорлари иституционал таркибининг қуйидаги муҳим тенденцияларини белгилаш мумкин: 1) молиявий муассасалар қувватининг ошиши ва мужассамлашиш жараёнларининг кучайиши. 90 – йиллар охирлардан қимматли қоғозлар бўйича банк ва компаниялар ўртасида қўшилиб кетишнинг янги тўлқини юзага келади. 4 EU Council Directive 80/390, 1980 O.J. (L 100) 1, as amended by EU Council Directive 82/148,1982 O.J. (L 62) 22

2) тижорат банкларининг универсаллашуви сари тенденциянинг кучайиши – аксарият мамлакатларда тижорат банкларининг қимматли қоғозлар савдоси ва суғурта хизматларини кўрсатувчи ўз шўъба компаниясини ташкил этишга нисбатан чеклов бекор қилинган. 3) интернет ёрдамида юз минглаб янги инвесторларни жалб қилиш имкони юзага келди. Бу фонд майда инвесторлар орасида оммавий саросимани ошириш билан бозорининг нобарқарорлигини янада оширди. 4) турли мамлакат фонд биржасининг халқаро ёки худудий миқиёсда бирлашуви. 5) тартибга солувчи органлар тизимида силжишларнинг юзага келиши. Бунда молия бозори шитрокчиси фаолиятини назорат қилиш бир муассаса зиммасига юклатилди. 6) суғурта компанияси, пенсия фондлари ва жамоали инвестициялаш институтлари каби институционал инвесторларнинг кўпайиши. Уларнинг улуши жаҳоннинг умумий молиявий бойликларини 40%ни ташкил этиб, улар портфел капитал қўйилмаларни етказиб берувчи асосий иштирокчилар ҳисобланишади. Қимматли қоғозлар бозори инфратузилма кўлами ва фаолият юритиш механизмида мавжуд мамлакатлараро фарқларни ҳисобга олган ҳолда, аввал фонд бозори иштирокчиларига инфратузилмавий хизмат кўрсатишни ташкил этиш тажрибаси таҳлил қилиниб, кейингчалик Ўзбекистон амалиётига яқин бўлган МДҲ мамлакатлар амалиёти ўрганилади. III-боб. Молия бозори савдо тизимлари фаолиятини мувофиқлаштириш механизмини такомиллаштириш йўллари Ривожланган давлатлар тажрибаси шуни кўрсатдики, молия тизимини давлат томонидан мувофиқлаштиришни ислоҳ қилиш йўналишларидан бири бу – молия бозорини макрорегуляторини яратишдир. Макрорегулятор – ўзида

барча молия бозори қатнашчиларини бирлаштирадиган, миллий молия бозорини мувофиқлаштирувчи ташкилий ҳуқуқий шаклдир. Макрорегуляторларни бажарадиган функциясига кўра икки тури мавжуд. Улар қуйидагилар:  Фақат назорат функцияларини амалга оширадиган. (Масалан Японияда 1998 йилдан, Жанубий Кореяда 1998 йилдан, Венгряда 1996 йилдан, Данияда 1988 йилдан буён.)  Назорат ҳамда қоида ўрнатиш функцияларини бажарадиган. (Масалан Канадада 1987йилдан, Австралия ва Сингапурда 1998 йилдан буён) Шуни ҳам таъкидлаш лозимки, молия бозори макрорегуляторни тадбиқ этиш учун тайёр бўлиши лозим. Макрорегуляторнинг икки тури ўзларининг камчилигига ва устунлигига эга. Масалан Оврўпа иттифоқининг олтита давлатида (Испания, Португалия, Франция, Италия, Греция ва Нидерландия) мувофиқлаштириш ва назорат функциясини фақатгина фонд бозори ва биржалар фаолиятини америкача модел SEC (Securities and Exchange commission) асосида назорат қилувчи мустақил орган амалга оширади. Россияда макрорегуляторни жорий қилиш Буюк Британия компанияси томонидан 1999 йили таклиф қилинган эди. Шундан сўнг Россияда давлат макрорегулятори функциясини бажарадиган Молия бозори федерал хизмати ташкил этилди. Ўзбекистонда макрорегуляторни тадбиқ қилиниши қуйидаги иқтисодий тенденциялар асос бўлмоқда: • молия институтларининг универсализацияланиши; • Молия бозорининг хар хил секторига тегишли молиявий хизматларни таклиф қиладиган молия институтларининг эгаси консолидациялашган мулкдорга қарашлилиги. • Фонд бозори иштирокчилари фаолияти тўғрисида ахборотларни шаффофлигини ошириш ва хатарлилик даражасини камайтириш. Молия бозорини унификация ва стандартизация йўли билан интернационализация ва глобализациялаштириш;

• Секьюриметрика ва молия инжинирингни ривожлантириш; Шу йўсинда Ўзбекистон учун қуйидаги масалалар муҳим ҳисобланади: • Савдо ва реал секторга тегишли йирик корхоналарни молия бизнесига кириб келиши; • Интернет- молиявий тижоратни шаклланиши билан молия хизматларини диверсификациялаш; • Молия бозори индустрияси сифатини бошқаришнинг комплекс тизимини шакллантириш; Ўзбекистонда макрорегулятор олдида турган асосий масалалар: • Молия бозорини мувофиқлаштириш билан боғлиқ айрим давлат институтлари ўртасидаги зиддиятларни бартараф қилиш; • Инвестиция қилиш учун ликвид молиявий инструментлар турларини кенгайтириш; • Молия бозори инфратузилмасини ривожлантиришни жадаллаштириш, айниқса худудий даражада. • Хусусий омонатчиларга хизмат кўрсатадиган банк ва суғурта компаниялар билан ишлаш алоҳида йўналиш бўлмоғи лозим. Макрорегулятор қуйидагиларни амалга оширишга ёрдам беради: • функционал регуляторларнинг биргаликдаги харакатлари самарадорлигини оширади. • Харакатларнинг ўзаро келишув тезкорлигини оширади; • Молия бозорини ривожлантириш умумий концепциясини яратиш; • Фавқулот вазиятларда конфиденциал ахборот билан алмашиш схемасини тадбиқ этиш; • Стандартлар ва қоидалар умумий сиёсатини ишлаб чиқиш; Ўзбекистонда макрорегуляторни тадбиқ этиш, меъёрий –ҳуқуқий асослардаги камчиликларни, молия инструментларни турларини камлигини, назорат қилувчи органларнинг мустақиллигини етарли даражада эмаслиги каби муаммоларни ҳал қилиши мумкин 5 5 Ш.Ш.Шохаъзамий. возможности создания макрорегулятора финансового рынка в Узбекистане. ПКБ журнали №4 (107) апрел,2006 йил.6 б.

Хулоса ва таклифлар Ўзбекистон молия бозори савдо тизимларини мувофиқлаштириш механизмини жаҳон тажрибаси асосида тахлил қилиш натижасида аниқланган мавжуд муаммоларни ечиш, унинг истиқболларини белгилаш мақсадида амалга оширилган тадқиқот иши натижаларидан келиб чиқиб қуйидаги хулосаларни келтирамиз: - ҳар бир мамлакатнинг молия бозори савдо тизимлари иқтисодиётининг ажралмас бўғини ҳисобланиб, унинг самарали мувофиқлаштирилиши жаҳон тажрибаси натижаларидан асосида амалга оширилишини талаб қилади; - молия бозори савдо тизимларини мувофиқлаштиришнинг жаҳон тажрибасини тахлил қилиб, шуни айтиш мумкинки, миллий молия бозори савдо тизимларини мувофиқлаштириш механизми керакли даражада ривожланмаган, бунинг сабаби эса бозорни тартибга солиш фақат давлат ваколатли органлари томонидан амалга оширилиши билан чегараланиб қолинганидир; - миллий молия бозори савдо тизимларини самарали мувофиқлаштириш мақсадида амалиётда ижобий натижаларга олиб келган молия бозори савдо тизимларини тартибга солишнинг тамойилларини амалга ошириш ва етакчи моделлардан фойдаланиш зарур; - жаҳон амалиётида, хусусан, 13 та мамлакатда молия бозорини тартибга солишда макрорегуляторлардан фойдаланилганлиги ижобий натижаларига олиб келган ва келажакда макрорегулятор концепциясининг молия бозорини мувофиқлаштиришнинг энг мақбул усули бўлиб чиқиши мумкин; - Ўзбекистон молия бозори савдо тизимларининг транспарентлилик ҳолатининг пастлиги, бозорни мувофиқлаштиришдаги танланган моделнинг самарасизлиги, миллий молия бозори савдо тизимларида мавжуд

муаммоларни тахлил қилишни ва яқин келажакдаги истиқболларини белгилашни тақозо этади. Молия бозорида акциядорлик компаниялари корпоратив бошқарув тизими англо-саксон (“инвесторлик”) моделидан фарқли континентал (Германиядагига ўҳшаш “инсайдерлик” ёки “икки поғонали”) моделга асосланганлиги (ва ички нодавлат инвестициялар ҳажмини камлиги, хусусийлаштириш механизми кам самарали бўлгани ва регуляторларнинг кўп сонлилиги, банклар, суғурта ташкилотлари ва бюджетдан ташқари фондларнинг етарлича инвестицион самара билан ишламаётгани сабабли, барча ўтиш иқтисодиётига мансуб мамлакатлар сингари маълум даражада муаммолар келиб чиқмоқда: 1. Миноритар акциядорлар улушлари камайиши ҳисобига йирик акциядорлар пайдо бўлиши, натижада инвестициялар сифатидаги молиявий ресурслар жалб қилиниши сусайиши кузатилмоқда. Чунки йирик инвесторлар корпоратив манфаатлари ила компанияларда устувор мавқени эгаллаб, ташқи портфел инвестициялар оқимига тўсқинлик қиладилар, бу эса янги эмиссияларга (айниқса IPO механизмини жорий қилинишини) йўл бермайди, листинг даражасидан узоқлаштиради, қимматли қоғозларнинг очиқ бирламчи ва давомий узлуксиз иккиламчи бозори ривожига салбий таъсир кўрсатади. Бунда айтиш жоизки, кўпчилик ички стратегик инвесторлар акцияларини йирик пакетлари доирасида компанияларига узоқ муддатли қўшимча инвестицияларни йўналтиришни кўпдан ҳоҳламайдилар, балки иложи борича компаниянинг ички резервлари ҳисобига ўзларининг сарфлаган капиталлари қайтимига қизиқадилар, бу эса компаниянинг капитализация даражасини кескин пасайтириб, модернизациялаштириш ва инвестицияларга муҳтожлигини кескин оширади. Ташқи йирик стратегик инвесторлар эса ўзларига тобе бўлган компанияни узоқ муддатли стратегик режа ва манфаатлари или иккиламчи бозорга чиқаришга мойил бўлмайдилар. 2. Банк тизими модели англо-саксон моделидан фарқли кўпроқ Германиядагига ўҳшаш моделга асосланганлиги банкларни молия

бозорларида тўлиқ қонли инвестицион ва кредит операцияларнинг ташаббускори ва катализатори сифатида фаоллик қилишига тўсқинлик қилмоқда. Банклар учун акциялар бозори юқори рискли бўлгани ва компанияларнинг корпоратив бошқарувида иштирок этишга мойил бўлмаганликлари (назорат пакети бўлмаганлиги ва уларнинг асосий фаолиятлари доирасидан ташқари бўлганлиги) учун портфел инвестицияларга кам мойил бўладилар. Бундан ташқари банкларнинг ресурслари, капитализация даражаси ва маржаси нисбатан камлиги сезилмоқда. 3. Суғурта тизими ҳали яҳши ривожланмаганлиги ва инвестицион ресурслари камлиги, ҳамда фонд бозорида тўғридан тўғри портфел инвестициялар билан шуғулланмаганлиги сабали, улар на корпоратив бошқарув тизимида, на бирламчи ва иккиламчи бозорларда фаоллиги сезилмаяпти. 4. Бюджетдан ташқари фондлар фақат давлат қимматли қоғозларига инвестициялар қилиш билан чекланганлар, акциялар бозори улар учун жуда рискли. 5. Инвестиция институтлари, айниқса инвестиция фондлари ва компанияларнинг инвестицион ресурслари ҳажми ва менежменти сифати жуда паст, улар асосан хусусийлаштириш механизми омили таъсири остида қолганлар. 6. Нисбатан кўп вақт давомида хусусийлаштирилган компанияларда давлатнинг иҳтиёрида акцияларнинг йирик пакетлари туриб қолганлиги ва уларда корпоратив бошқарув ва менежмент (молиявий, административ ва стратегик) тизими самарасиз қолганлиги (унда асосан давлатнинг ишончли вакиллари сифатида давлат органлари ҳизматчилари ва ишончли бошқарувчи компаниялар давлат номидан қатнашганлари самарасиз бўлганлиги), натижада реструктуризация самарасиз амалга оширилиб, модернизация қилинмай молиявий аҳволи борган сари ёмонлашиб борганлиги сабали, давлат ресурсларининг кўп қисми стратегик ва спекулятив портфел

инвесторларга сотилиши қийин бўлиб келмоқда, сотилса ҳам йирик инвесторларга кетмоқда, натижада салбий ҳолатлар юзага келмоқда. Бунда банклар ва бошқа молия институтларининг инвестицион фаоллиги сезилмай келмоқда, хусусийлаштириш органи эса ҳозирда кўп мамлакатларда самара бераётган IPO механизмини қўллаш асосида давлат ресурсларини самарали жойлаштиришни жорий қилмаяптилар. 7. Компанияларнинг базавий қимматли қоғозлари жалбдор ва товар бозорида рақобатбардош бўлмаганлиги, давомий узлуксиз барқарор иккиламчи (спекулятив) бозор йўқлиги сабабли, базисли қимматли қоғозлар (деривативлар) бозори шаклланишига йўл бермаяпти. 8. Банклар ва турли компанияларда эмиссион, дивиденд ва инвестицион сиёсатлари менежментининг уйғунликдаги оптимал балансига эришиш масаласига аҳамият берилмасдан келинмоқда, натижада улар ички ва ташқи ресурсларни самарали жалб қила олмаяптилар. 9. Юқоридагилар ва бошқа сабаларнинг барчаси мамлакатда коллектив инвесторлар институтларини инвестицион жараёнда сезиларли эмаслигига, аксинча йирик деярли самарасиз бўлган инвесторларнинг салмоғини кескин ошиб кетишига олиб келмоқда. Молия бозори савдо тизимлари қатнашчиларининг фаоллиги суст, муомаладаги молиявий инструментларининг тури кам, рисклилиги ва волатиллик даражаси баланд, капитализацияси ва ликвидлилиги паст, ҳажми кам, обороти секин, тартиблаштириш механизми такомил эмас ва ҳ.к. Буларнинг барчаси вақтинчалик ҳолат бўлиб, келажакда бошқа ривожланаётган мамлакатларнинг молия бозорлари сингари рақобатбардошлик даражасига эришиши муқаррар. Айтиш мумкинки, ўрта ва узоқ муддатда Ўзбекистон молия бозори савдо тизимларининг омилларнинг ижобий таъсири шароитида кескин ривожланишини башорат қилса бўлади. Бунинг учун унда барча имкониятлар мавжуд.

Ўзбекистон молия бозори савдо тизимларининг тартибга солиш асосларини ривожлантириш борасида бир нечта амалий таклифлар мавжуд: 1. Молия бозори савдо тизимларига таалуқли қонунларга ўзгартиришлар ва қўшимчалар киритиш керак. Биринчи навбатда, қонундаги қўшимчалар фонд бозори муомаласида бўлган қимматлар қоғозлар турларини кенгайтиришга қаратилган бўлиши лозим. 2. Эмиссия қилинаётган қимматли қоғозларни давлат рўйхатидан ўтказиш жараёнини соддалаштириш ва административ тўсиқларни пасайтириш. Эмитентлар учун қимматли қоғозларни чиқариш ва жойлаштириш анча арзонга тушган бўлар эди. 3. Молия бозори савдо тизимлари иштирокчилари учун оптимал солиқ муҳитини шакллантириш лозим. Фонд бозори малакали иштирокчилари томонидан қимматли қоғозларни қайта олди-сотдисидан олган фойдасини вақтинчалик даромад солиғидан озод этиш керак. 4. Биржавий репо бозорини мувофиқлаштириш. Репо бозоридаги амалга ошириладиган операциялар шундай мувофиқлаштирилиши керакки, бу битимлар бўйича бажармаслик рискини пайдо бўлишини пасайтириши лозим. 5. Амалиётда фойдаланилиб келаётган сармоядорлар ҳуқуқини ҳимоя қилишни такомиллаштириш ва бозор шаффофлигини таъминлаш. 6. Фонд бозорида инвестиция институтлар томонидан қимматли қоғозлар билан амалга ошириладиган операциялар бўйича солиқ механизмида бирмунча енгилликлар ва имтиёзлар жорий этилиши лозим. 7. Молия бозори савдо тизимларидаги аҳволни таҳлил қилиш учун умум қабул қилинган кўрсаткичлар тизимини яратиш лозим. Юқорида келтирилган таклифларни амалиётга тадбиқ этилиши молия бозори савдо тизимларини тартибга солиш механизмининг ривожланишига, фонд бозорини мувофиқлаштиришдаги муаммоларни ечилишига, ушбу тизимнинг халқаро стандартларига яқинлаштиришга ва Ўзбекистонда инвестицион муҳитни яхшиланишига олиб келади.

Похожие

Бошқаришнинг корхона мажбуриятлари тавсифи ва уларни самарали такомиллаштириш йўллари

Менежер этикаси ва маданиятини такомиллаштириш йўллари

Замонавий банк технологияларидан Ўзбекистон банк амалиётида фойдаланиш имкониятлари

Банк актив ва пассивларини бошқариш ва ундаги муаммолар

Банк активлари таркиби ва уни диверсификациялашнинг aҳамияти