Главная страница
Дипломные работы
Английский язык
Ingliz tilidagi qo’shma gaplarning o’zbek tilidagi qiyosiy tahlili
Ingliz tilidagi qo’shma gaplarning o’zbek tilidagi qiyosiy tahlili
Загружено в:
24.09.2019
Скачано:
0
Размер:
602.5 KB
Скачать
Похожие
Ingliz tilidagi «So`roq gaplarnng o`zbek tilidagi ko`rinishi»
Ingliz tilidagi “need’ so’zi leksik- semantik va sintaktik ma’nolari
Hozirgi zamon ingliz tilidagi “keep” fe’li yordamida yasalgan iboralar
Ingliz tilidagi sifatlarning semantik maydonlari va ularning tematik bo‘linishlari, semantik strukturasi
Milliy folklorning ingliz tiliga tarjimasi va qiyosiy tahlili
![Ilish har bir tarkibli (one-member) gaplarni o’rganar ekan, ularning bir nechtasi birikib qo’shma gapni tashkil qilishini ham ochib bergan: «A different kind of one-member clause is seen in the following compound sentence: A good leap, and perhaps one might clear the narrow terrace and so crash down yet another thirty feet to the sunbaked ground below.» (Huxley) Bunday gaplarni sodda birikmali gaplar bilan almashtirish mumkin deydi, olim o’z fikrida davom etar ekan. The meaning is of course equivalent to that of a sentence like it would be enough to make a good leap, etc. 60-yillarda Ganshina ingliz tili gaplari va qo’shma gaplari haqida fikr yuritar ekan an’anaviy izlanish yo’lidan borib qo’shma gaplarni ikki turga ajratadi. Qo’shma gaplarni farqlashda u ham yuqorida keltirilgan an’anaga amal qilgan. XV11I asrning ikkinchi yarmida kiritilgan clause tushunchasi Ganshina nazariyasining ham markazidan o’rin olgan. A compound sentence consists of two or more independent sentences connected by way of co-ordination; each independent sentence is called an independent clause yoki: «A complex sentence formed by subordination consists of a principal clause and one or more subordinate clauses. Ganshina ergashgan qo ’ shma gaplarni sodda gaplarning mazmuniga qarab farqlagan . «The functions of subordinate clauses are similar to those of the parts of a simple sentence.» Olimning fikricha, qo’shma gaplarni quyidagicha farqlash mumkin: Ega ergash gap [subject clause] Ergash gapli Kesim ergash gap [predicative clause] qo’shma gap To’ldiruvchi ergash gap [object clause] Aniqlovchi ergash gap [attributive clause] Hol ergash gap [adverbial clause] 10](/data/documents/db62caca-977d-4efb-b4d5-dfeab70c869b/page-10.png)
![B. Ilish ingliz tilidagi ergash gapli qo’shma gaplarni yuqorida ko’rsatilgandek turlarga ajratdi. Umuman olganda, ergash gapli qo’shma gaplarning turi ba’zan 10 ta deb, ba’zida 14 tagacha aniqlangan. Ergash gapli qo’shma gaplarni Ilish yana bir turga taqlid va taqqoslash (clauses of manner and comparison) ko’paytirdi. 70-yillarga kelib rus olimi V. Kaushanskaya boshliq bir guruh rus olimlari ingliz tilida qo’shma gaplarni o’rganishda an’anaviy yo’lni davom ettirdilar. Ular o’zining «A grammar of the English language» asarida K. Kuper boshlab bergan Ganshina davom ettirgan yo’Idan borib, murakkab qo’shma gaplar (The complex sentence) ning tarkibidagi sodda gaplar ikki xil bog’lanishga ega, ya’ni bog’lovchilar yordamida (syndetically) va bog’lovchi yoki yuklamalarsiz (asyndetically) bog’lanuvchi qo’shma gaplar degan fikrni ilgari surdilar. Kaushanskaya va Barxudarovlar ham O. Jespersen tadqiqotidan voz kechmagan holda ergash gapli qo’shma gaplarni grammatik vazifasiga ko’ra, asosan, uch turga bo’linadi degan ta’limotini davom ettirdi. V. Kaushanskaya qo’shma gaplarning asosiy turlar sonini beshtaga ko’paytirgan bo’lsa, Barxudarov kirish gapli qo’shma gap ( вводные придаточые предложения ) nazariyasini oldinga surib uchta tur bor deb belgiladi. Kaushanskaya ta’limoti bo’yicha qo’shma gaplar grammatik vazifasiga ko’ra ega, kesim, aniqlovchi, to’ldiruvchi va hoi ergash gapli [o’shma gap turlariga bo’linadi. «According to their grammatical function subordinate clauses are divided into subject, predicative, attributive, object and adverbial clauses.» [5] Kaushanskaya aniqlovchi ergash gaplarni ikki (relative and oppositive) ga ajratib va o’xshatish hamda qiyoslash (clauses of manner and comparison) ergash gaplarini ikkiga ajratib ergash gaplar sonini 14 taga yetkazdi. L . Barxudarov esa ergash gapli qo ’ shma gaplarni : 1. Bosh bo ’ lakli ergash gapli qo ’ shma gap (придаточные предложения в роли главных членов) ega va kesim ergash gaplar . 13](/data/documents/db62caca-977d-4efb-b4d5-dfeab70c869b/page-13.png)
![M.G’apporov ergash gaplarni grammatik vazifasiga ko’ra, Kaushanskaya va Kachalova yo’lidan borib, asosan, ega ergash gap, kesim ergash gap, to’ldiruvchi ergash gap, aniqlovchi ergash gap va hol ergash gaplarga bo’ladi. M.G’apporov ham ergash gaplarni ma’no munosabatiga ko’ra turlarini B.Ilish, Barxudarov, Kachalova tutgan yo’ldan borib 12 ta turi mavjud degan fikrni oldinga suradi.Olim aniqlovchi ergash gaplarni qo’shma gapda anglatgan ma’nosiga ko’ra uch turga: ajratuvchi aniqlovchi ergash gap, tasniflovchi aniqlovchi ergash gap va izohlovchi aniqlovchi ergash gap turlariga ajratadi. Bundan tashqari shart ergash gaplarni: real shart gaplar va noreal shart gaplarga bo’ladi. Olim o’z fikrida davom etib ravish ergash gaplarni ikki turga vaziyat ergash gaplari va qiyoslash ergash gaplariga ajratadi. qo’shma gap bo’linadi: Сложносочиненное (the Compound Sent.) Сложноподчиненное (the Complex Sent.) [36] QGlar bo’linadi QGlar bo’linadi Сложносочиненное Бессоюзное предложения Сложноподчиненное предложения Собственно сочиненное п Соотносительное сложное п Сложносочиненное предложения Сложноподчиненное предложения Словные предложения ( Compound Sent .) Сложноподчиненное п. с двумя или несколькими придаточными предложениями 15](/data/documents/db62caca-977d-4efb-b4d5-dfeab70c869b/page-15.png)
![bog’lovchisi bilan bog’langan «he would with my box and money» gapi - o’rin ergash gapdir,Where did you leave the young man to go? 2. «I looked where she pointed.»(C.) Bu misolda «I looked» - bosh gap, «she pointed» - o’rin ergash va «where» - o’rin ergash gapning bog’lovchisi. Where did you look? 3. «I am quite comfortable where I am». (W.) Bu misolda «I am quite omfortable»- bosh gap, «where I am»- o’rin ergash gap va uning bog’l6vchisi. Where are you quite comfortable? 4. 4. «I like to spend my leave where I can shoot». (T.H.) Bu misolda «I like to spend my leave» - bosh gap, «I can shoot» -o’rin ergash gap va «where» - o’rin ergash gap bog’lovchisi. Where did you like to spend your leave? 5 . « I remembered where I was going, » [F.A. Ch VII. P29] Bu gapda «I remembered»bosh gap, va ‘I was going»- o’rin ergash gap, «where»- o’rin ergash gap bog’lovchisi. What did you remember? VII. Sabab ergash gap (adverbial clause of cause) 1. «As he had a liking for the spot, he seldom let a week pass without paying it a visit». (Dickens) Bu misolda «he seldom let a week pass without paying it a visit»-gapi bosh gap va bosh gapning nima sababdan sodir bo’layotganini ifodalab kelayotgan «he had a liking for the spot» gapi - sabab ergash gapdir. Why did he seldom let a week pass without paying it a visit? 2 «Letters were infrequent in his world and not very welcome because more often than not they contained bad news» . (P.A) Bu misolda «Letters were infrequent in his world and not very welcome» - bosh gap va uni nima uchun sodir bo’lganligini ifodalab kelayotgan «more often than not they contained bad news» gapi - sabab ergash gap, «because»- sabab ergash gapning bog’lovchisi. Why were letters infrequent in his world and not very welcome? 5. 3. «I love you because you brought me up to something better» (B. Shaw) 23](/data/documents/db62caca-977d-4efb-b4d5-dfeab70c869b/page-23.png)
![Yuqorida keltirilgan to’rt asosga tayanib, o’zbek tilidagi sodda gap eng kichik qolipining tarkibi [WP m ] sifatida belgilangan. Bunda [W] -kesimning, gap kesimining atash, ma’no bildirishga xizmat qiladigan qismi bo’lib, mustaqil so’z turkumiga oid bo’lgan, ya’ni kesim vazifasida kela oladigan so’zga, so’zlar birikmasiga, kengaytirilgan birikmalar (sifatdosh, ravishdosh, harakat nomlari oborotlari)ga teng kelishi mumkin. Boshqacha qilib aytganda, [W] til qolipidagi imkoniyat bo’lib, u nutqda atov birligi vazifasini o’tay oladigan va shu nutqning istagan birligi (so’z, so’z birikmasi va hatto gap) shaklida voqelanishi mumkin. [Pm] esa atov birligi [W]ni gap qolipi shakliga keltiruvchi vositalar majmuasining ramzi bo’lib, u nutqda kesimlik kategoriyasi ko’rsatkichlari shaklida voqelanadi. Kesimlik kategoriyasi rus tilshunosligida maxsus morfologik kategoriya sifatida ajratilmaydi. Shuning uchun bunday kategoriya o’zbek tilshunosligida ham ajratilmagan edi. Lekin umumiy tilshunoslikda atov birliklarini gap kesimi shakliga keltiruvchi maxsus grammatik kategoriyaning mavjudligi tilshunos nazariyotchilari ishlarida, jumladan, I.M.Meshaninov, A.I.Smirnitskiy, O.Yespersen] va boshqalarning ishlarida isbotlangan. Keyinchalik bu masala V.M.Banaru, Y.V.Guliga, G.M.Reyxel tadqiqotlarida batafsil ko’rildi O’zbek sistemaviy sintaksisida esa bu masalaga bag’ishlangan ayrim ishlar mavjud Umuman, yillar davomida milliy tillar rivoji cheklanganligi hammaga ma’lum. Mustabidlik davrida o’zbek tilshunosligi rus tilshunosligi nazariyasiga moslashtirilgan, tilimizning betakror va noyob xususiyatlari e’tibordan chetda qolgan edi. G’.Zikrillayevning 2000 yilda chop etilgan «Istiqlol va adabiy til» deb nomlangan risolalarida qoliplar ko’chirish qay darajada bo’lganligi faktlar asosida ko’rsatilgan. Ona tilimiz orqali o’sha davrlarda milliy o’zligimiz, ruhiyatimizni ifodalay olmas edik. Tilshunos olim Humbolt tilni mohiyatiga ko’ra ruhiy faoliyat, ruhiy quvvat degan, chunki xalq tili uning ruhiyati, xalq ruhiyati uning tilidir. 70 yil davomida xalqimiz o’z tilini mustaqil ravishda o’rgana olmay yashagan. Bu, o’ylaymizki, olimlarimiz aybi yoki xohishi emas, bu - o’sha davr taqozosi edi. N.Turniyozov «...rus tilshunosligida erishilgan yutuqlardan oqilona foydalanmay, xususan, rus tili andozalaridan ko’r- ko’rona foydalanganimiz tilshunosligimiz taraqqiyotiga salbiy ta’sir etdi» deb qayd etadi. Lekin o’sha davrda ona tilimiz mohiyatini tadqiq etish imkoniyati yo’q edi. 29](/data/documents/db62caca-977d-4efb-b4d5-dfeab70c869b/page-29.png)
![a) bog’langan qo’shma gap; b) ergash gapli qo’shma gap (14ta tur); c) bog’lovchisiz qo’shma gap; d) turli tipli gaplardan tashkil topgan bog’lovchisiz qo’shma gap; e) murakkab tarkibli qo’shma gap 2.2.a) qo’shma gap quyidagi turlarga ajraladi: a) bog’lovchisiz qo’shma gaplar; b) bog’langan qoshma gaplar; c) ergash gapli qo’shma gaplar; d) bir necha ergash gapli qo’shma gaplar; e) murakkab period 2.3.a) qo’shma gap quyidagi turlarga ajraladi: a) bog’lovchisiz qo’shma gaplar; b) ergashgan qo’shma gaplar; c) bir necha ergash gapli qo’shma gaplar; d) murakkab komponentli qo’shma gaplar; e ) aralash qo ’ shma gaplar . [ Mustaqillik davrida kashf etilishi , asoslanishi va rivojlanishi lozim bo ’ lgan g ’ oyalar hamda ular zaminida yaratilishi zarur bo ’ lgan lingvistik yo ’ nalish va ilmiy maktablar uchun juda muhim bir manba bo ’ ldiki , buni hali kelajak avlod tarixga zarhal harflar bilan yozib qo ’ yadi . Mustaqillik davri kashf etilishiga yo ’ l ochib bergan maktab - Buxoro lingvistik maktabi va u asos solgan shakliy - vazifaviy ( formal - funktsional ; sistemaviy - struktural ) yo ’ nalishdir . Bu yo ’ nalishda ish olib borgan olim - u tadqiqotchilar fonetik , leksik , morfologik , sintaktik birliklarini til sathida tadqiq etdilar . Sintaksisning tadqiq ob ’ ektlaridan biri bo ’ lgan qo ’ shma gaplarga ham til sathi hosilasi sifatida yondashganlar . Va to ’ g ’ ri yo ’ l tutdilar ham . Qo ’ shma gapning til sathidagi eng kichik qurilishi qolipi [ WP m RWP m ] deb qabul qilingan . Bu qolipda qo ’ shma gap hamma boshqa birliklardan xoli , uni kengaytiruvchi hosilalar olinmagan . Qo ’ shma gap orasidagi ma ’ noviy munosabatlarda o ’ z aksini topadigan 31](/data/documents/db62caca-977d-4efb-b4d5-dfeab70c869b/page-31.png)
![bog ’ lovchilar paradigmasi ta ’ siridan ozod qilinsa , u hamma til birliklari kabi juda sodda , ixcham va ravshan tuzilishga ega ekanligini ko ’ rsatadi . Mana shu [ WP m RWP m ] qolipi uch tipik turga ega ( mustaqillik davrida sinovdan o ’ tgan ilmiy ishlar , darsliklarga qarang ): 1.[ WP m RWP m ], ya ’ ni kesimlik ko ’ rsatkichlari bilan shakllangan ikki va undan ortiq atov birligining erkin , nutqiy bog ’ lanishi ; 2. [ WP m RWP m ], ya ’ ni kesimlik korsatkichlari bilan shakllangan ikki yoki undan ortiq atov birliklarini birining ikkinchisiga tobe bog ’ lanishi ; 3. [ WP m RWP m ], ya ’ ni kesimlik ko ’ rsatkichlari bilan shakllangan ikki yoki undan ortiq atov birliklarining o ’ zaro ma ’ noviy mutanosibligi . Qo ’ shma gapning formal - funksional talqini R . Sayfullayeva tomonidan ishlanib , « Tezislar » da berilgan [ WP m RWP m ] qolipi , uning uchta tipik turi va ularning nutqiy ko ’ rinishlari tadqiq etildi . Olima « Mantiqiy to ’ g ’ ri tasnif va o ’ rganish manbaining serqirraligini hisobga olgan holda bir asosdagina qurilishi mumkin ; manba har bir qirrasi asosida alohida - alohida tasniflar uchun zamin bo ’ lmog ’ i kerak ,» - deb qayd etadi va quyidagilarni diqqatga havola qiladi : I Qo’shma gaplarning tuzilishi jihatdan tasnifi. Bu tasnifda [QG]lar uch turga ajratiladi. II Qo’shma gaplarning ma’noviv munosabatlar asosida tasnifi. Bu tasnifda [WP m RWP m ] tarkibidagi gaplar faqat ular orasidagi ma’no munosabatlari asosida tasnif etiladi va bir ma’noning turli yo’llar bilan ifodalanishi diqqat markazida bo’ladi. Ma’noviy munosabatlar shakl munosabatlari bilan nisbiy mutanosiblikda (asimmetrik dualizmda) bo’lganligi sabablari bir xil munosabatlar bilan (omonimiya va polisemiya) bog’lanishi mumkinligi qayd etiladi. Ill Qo’shma gaplarning o’zaro bog’lovchi vositalar asosida tasnifi. Bu tasnif sof shakliy bo’lib, qo’shma gaplar orasidagi ma’noviy bog’lanish qanday qo’shimcha (shakliy) vositalar bilan ta’minlanishiga tayanadi. Bu jihatdan qo’shma gaplar besh turga ajratiladi. Shu tasnifmng ichki bo’linishini biz: a) nisbiy so’zlar, teng va ergashtiruvchi bog’lovchilar bilan bog’langan qo’shma gaplar; b) nisbiy so’zlar va yuklamalar vositasida birikkan qo’shma gaplar; c) kiritma konstruksiyalar yordamida birikkan qo’shma gaplar; d) ajratilgan bo’laklar 32](/data/documents/db62caca-977d-4efb-b4d5-dfeab70c869b/page-32.png)
![bo’lgan tillar grammatik jihatdan to’liq bir-biriga mos kelishligi yana bir bor o’z isbotini topdi. ‘When I was awake after the operation I had not been away.» [F.A. Chl7. P77] (clause of time) «Operatsiyadan so’ng uyg’onganimda o’zimni go’yo tubsiz bo’shliq ishra yo’q bo’lib ketayotganday sezdim.» [A.Q. B17. 114-b] (o’xshatish ergash gap). Bu misolda ingliz tili variantida payt ergash gap o’zbek till variantida o’xshatish ergash agpli qo’shma gap tarzida berilgan. «Someone came in (1), and as the door opened (2) I could see the snow faffing (3).» [F.A. Chll. P6] (complex sentence). «Allakim ichkariga kirdi (1), eshik ochilganida tashqarida hamon qor yog’ayotganini ko’rdim.» [A.Q. BIL 12-b] (aralash qo’shma gap). Bu gapning ingliz tili variantida birinchi gap, ikkinchi va uchinchi gapda «and» teng bog’lovchisi yordamida bog’langan, ikkinchi va uchinchi gaplar payt ma’nosini anglatgan «as» ergashtiruvchisi yordamida bog’langan, ingliz tili variantida uchta sodda gap mavjud, tarjima qilingan o’zbek tili variantida esa ikkita sodda gap mavjud, ingliz tili variantida payt ergash gap ma’nosini anglatib kelgan «as the door opened» gapi, o’zbekchada murakkab payt holi bo’lib kelgan, original variantdagi uchinchi gap (I could see the snow falling) ikki asosga ega bo’lgan bo’lsa, tarjimalari bir tarkibli, shaxsi ma’lum yoyiq (ergash gap bilan birgalikda) gap tarzida kelgan. «There will be no more offensive now that the snow has come» I said. [F.A. Chll. P6]. (subordinate clauses). « - Endi hujumga o’tmasak kerak, qor tushdi, dedim men. « [A.Q. BIT. 12b]. (bir tarkibli bog’lovchisiz qo’shma gap). Ushbu misolda ingliz tilida berilgan there will be konstruksiyali ikki tarkibli sodda gap, o’zbek tilida, bir tarkibli shaxsi ma’lum sodda gap tarzida tarjima qilingan. Original gapdagi ega vazifasidagi «offensive» tarjimada vositali to’ldiruvchi (hujumga) bo’lib kelgan. « I would like you to see Abruzzl and visit my family at Capracotto, said the priest? [F.A. Chll. P6] (compound sentence). 41](/data/documents/db62caca-977d-4efb-b4d5-dfeab70c869b/page-41.png)
![«Siz Abrussaga borib, Kaprakottaga mening qarindoshlarimnikida qo’noq bo’lsangiz deb edim, - dedi kashish.» [A.Q. BII. 12b]. (holat ergash gap). Ushbu misolda birinchi gapda ega bo’lib kelgan «I» tarjimada qatnashmagan, vositasiz to’ldiruvchi bo’lib kelgan «you» tarjimada ega bo’lib kelgan, original variantdagi bog’langan qo’shma gap, tarjimada ergashgan qo’shma gapga aylangan. I would like to go with you and show you things, the lieutenant said? [F.A. Chll. P7](compound sentence) «Afsus, siz bilan birga borolmayman, hammasini o’zim ko’rsatgan bo’lardim, dedi leytenant.» [A.Q. BII. 13b] (bog’lovchisiz qo’shma gap). Yuqoridagi gapda E.Xemingueyning ega sifatida qo’llangan «I», I.G’afurov tarjimasida tushirib qoldirilgan, originaldagi ikki tarkibli sodda gap (I would like to go with you...) tarjimada bir tarkibli gapga aylangan (siz bilan birga borolmayman;). (( You would like the people (1) and though it is cold (2) it is clear (3) and dry (4). «[F.A. Chll. P7] (compound and complex sentence). «Odamlari juda ham ajoyib (1), qishi sovuq bo’lsayam(2), lekin have quruq va ochiq bo’ladi (3).» [A.Q. BII. 14b]. (aralash qo’shma gap). Ingliz tili variantda to’rtta sodda gap berilgan, o’zbekchada uchta, ingliz tili variantda birinchi va ikkinchi gaplar «and» bog’lovchisi bilan, ikkinchi va uchinchi gaplar «though» ergashtiruvchi bog’lovchi bilan, uchinchi va to’rtinchi gaplar «and» teng bog’lovchi bilan bog’langan. O’zbek tili variantida esa birinchi, ikkinchi gaplar bog’lovchisiz, ikkinchi va uchinchi gaplar esa (-sa ham, lekin) bog’lovchilari bilan bog’lanayapti. Inglizcha variantidagi «You would like the people» sodda gapi o’rnida o’zbek tilida «odamlari juda ajoyib» gapi qo’llanilgan, to’g’ri bu ikki gap mazmun jihatdan bir-biriga juda yaqin lekin grammatik jihatdan umuman boshqa-boshqa narsalardir. «When I came bach to the front we still lived in that town. » [F.A. Chll. P7] (subordinate clauses of time) 42](/data/documents/db62caca-977d-4efb-b4d5-dfeab70c869b/page-42.png)
![‘‘Men dam olib qaytganimda biz hamon o’sha-osha shaharda turardik.»[ A.Q. BII. 13b] (payt ergash gap) Bu gaplar o’rtasida grammatik farq yo’q. «The telescope that titled It was, I remembered, locked in the trunk? [F.A. Chill. P8] (subordinate clause). «Men uning nishonga oluvchi, teleskopini sandiqchaga berkitib qo’yganimni, esladim.» [A.Q. Bill. 15-b]. (sodda yoyiq gap). Ingliz tilidagi to’ldiruvchi ergash gapli qo’shma gap (objective clause), o’zbek tilida sodda yoyiq gap tarzida ifodalangan. «He woke when he heard me in the room and sat up» [F.A. Chill. P8] (complex sentence) «Mening qadam tovushimni eshitib, u yostiqdan boshini ko’tardi.» [A.Q. Bill. 15-b] (ravish ergash gap) Original variantdagi «He woke when he heard me in the room» gapi payt ergash gapli qo’shma gap, va «sat up» esa ularga bog’langan qo’shma gap. Biz shuning uchun bu gapni murakkab qo’shma gap deb tasvirladik bu gapda ham teng bog’lanish ham ergash bog’lanish mavjud. Tarjima varianti « We shook hands and he put his arm around my nee/? and hissed me. «[F.A. Chill. P8] (compound sentence) . . «Qo’l olishib ko’rishdik, keyin u meni bo’ynimdam quchoqlab o’pdi.» [A.Q. B III. 15-b] (bog’langan qo’shma gap) Ushbu misoldagi «he put his arm around my neck and kissed me» gapi o’zbek tiliga tarjima qilinganda ravishdoshli yoyiq sodda gap tarzida berilgan. Semantikada o’zgarish yo’q. «Tell me really what was the best?’ [F.A. Ch III. P8] (Predicative clause) «Eng zo’ri qaysi birida bo’ldi?» [A.Q. B III. 16-b] (sodda gap) Kesim ergash gap sodda gap tarzida berilgan. I had been in uniform a long time and I missed the feeling of being heldby yourclothes.’ ’ [F. A. Ch 33. P173] (compound sentence) 43](/data/documents/db62caca-977d-4efb-b4d5-dfeab70c869b/page-43.png)
![«Uzoq harbiy kiyimida yurganimdan endi o’zimni juda o’ng’aysiz sezardim, egnim, shimim hadeb halpillab ketayotganday tuyulaveradi.» [A.Q. B34. 254-b] (bog’lovchisiz qo’shma gap) IngHz tilda «and» teng bog’lovchisi bilan bog’langan qo’shma gap tarjimada bog’lovchisiz bog’langan qo’shma gapga aylangan. «He was good-looking, was my age, and he came from Amalti.» [F.A. Ch III. P9] (compound sentence) «U Amalfida tug’ilgan, men bilan tengdosh, kelishgan yigit edi.» [A.Q. B III. 17-b] (to’g’ridan to’g’ri bog’langan bir necha ergash gapli qo’shma gap) Bu qo’shma gap tarjimasi va asl variantida sodda gaplarning o’rni almashgan, sodda gaplar bog’langan qo’shma gapdan ergashgan qo’shma gapga aylangan. It had stopped raining but there was a mist: ’ [F.A. Ch. 25. P124 ] (compound sentence) «Yomg’ir tingan, lekin tuman tushgandi.» [A.Q. B 26. 185-b] (bog’langan qo’shma gap) . . E.Xeminguey « It had stopped raining but there was a mist» deb yozgan, gapini I.G’afurov xuddi asl nusxadagidek bog’langan qoshma gap bilan ifodalaydi. «While I was looking at him he opened his eyes? [F.A. Ch III. P9] (clauses of time) «Mening qarab turganimni sezib, u ko’zini ochdi.» [A.Q. B III. 17-b] (holat ergash gap) Ingliz tilida payt ergash gapi bilan berilgan qo’shma gap, o’zbek tiliga holat ergash gapi bilan berilgan, bu ham tillar o’rtasidagi o’ziga xoslikning bir ko’rinishi. «She was not in the garden (1) and I went to the side door of the villa (2) where the ambulanes drove up (3)» [F.A. ChV. PI6] (mixed composite sentence) «Bog’da u ko’rinmadi (1), shuning uchun men sanitar mashinalar kelib-ketib turgan villa yonidagi eshikka bordim (2).» [A.Q. BV. 27-b] (sabab ergash gap) Inglizcha variantdagi gap aralash turdagi qo’shma gap bo’lib birinchi va ikkinchi gaplar teng bog’langan, ikkinchi va uchinchi gaplar tobe munosabatda 44](/data/documents/db62caca-977d-4efb-b4d5-dfeab70c869b/page-44.png)
![bog’langan, o’rin ergash gapli qo’shma gap, o’zbekchada bular aralash turdagi qo’shma gap, sabab ergash gapi tarzida ifodalangan, hamda teng bog’lovchi va teng bog’lanish tarjimada aks etmagan. «You may come and see her after seven o’clock (1) If you wish (2)r [F.A. Ch V. P16] (conditional clause) «Agar uni ko’rmoqchi bo’lsangiz (1), soat yettidan keyin kela qoling (2).» [A.Q. BV. 27-b] (shart ergash gap) Bu misollarda shart ergash gap, shart ergash gap tarzida tarjima qilingan, ammo sodda gap tarkibidagi so’zlar bosh gapdan ergash gapga o’tgan, bu o’zgarish gap semantikasiga ta’sir ko’rsatmagan. «She did not seem tall walking toward me but she looked very lovety» [F.A. Ch VI. P21] (compound sentence) «Qarshimga yurib kelayotganda unchalik bo’ydor bo’lib ko’rinmadi, lekin g’oyat dilbar edi.» [A.Q. B-VI. 35-b] (bog’langan qo’shmagap) Original variantdagi gap bilan tarjimadagi gap bir-biriga ham ma’nan ham suratan to’liq mos keladi. «I love you $o and It’s been awful» [F.A. Ch VI. P22] (compound sentence) «Sizni shunday sevamanki, men shunday yomon ahvolga tushdimki.» [A.Q. B- VI. 36-b] (ikki aniqlovchi ergash gap) Inglizcha variantda grammatik j ihatdan to’ liq shakllangan bog’langan qo’shma gap berilgan, tarjimasida esa tugallanmagan aniqlovchi ergash gap, ya’ni faqat, ikki bosh gap berilgan ergash gap yo’q. 1. I did not care what I was getting into» [F.A. Ch VI. P22] (object clause) «Men buning oqibati qanday bo’lishini o’ylab o’tirmasdim.» [A.Q. B.VI. 37-b ] (yoyiq sodda gap) 2. « I knew I did love Catherine Bark/ey nor any idea of loving her.» [F.A. Ch VI. P23] (object clause) «Men Ketrin Barklini yaxshi ko’rmaganimni, yaxshi ko’rib qolish niyatim ham yo’qligini bilardim.» [A.Q. BVI. 37-b] (bir necha to’ldiruvchili yoyiq sodda gap) 45](/data/documents/db62caca-977d-4efb-b4d5-dfeab70c869b/page-45.png)
![3. «Nobody had mentioned what the stakes were» [F.A. Ch VI. P23] (predicative clause) «O’yin nima badaliga o’ynalayotgani haqida bir og’iz ham gap bo’lmadi.» [A.Q. B.VI. 37-b] (shaxsi ma’lum gap) 4 . I wish there was some place we could go.» [F.A. Ch VI. P23] (complex sentence) «Qayoqqa borsak ekan.» [A.Q. B.VI. 37-b] (shaxsi ma’lum gap) Yuqorida keltirilgan to’rt gapda ham barcha ingliz till variantlari qo’shma gap, grammatik jihatdan to’liq shakllangan, mazmunan tugallangan gaplardir. Ammo tarjimada yoyiq sodda gap yoki bir tarkibli shaxsi ma’lum gap tarzida ifodalangan, mazmunan uncha o’zgarmagan bo’lsada, grammatik jihatdan umuman o’zgargan. «We sat on the stone bench and I held Catherine Barkley’s hand.» [F.A. Ch VI. P23] (compound sentence) «Biz yopasqi tosh o’rindiqqa o’tirdik, men Ketrin Barklining qo’lini tutdim.» [A.Q. B.VI. 37-b] (bog’lovchisiz qo’shma gap) Original shakl «and» bog’lovchisi bilan bog’langan qo’shma gap, tarjima esa bog’Iovchisiz bog’langan qo’shma gap tarzida berilgan. «And you play it as well as you know how.» [F.A. Ch.VI. P23] (clauses of Manner and Comparison) «Shuning uchun siz iloji boricha yazshiroq o’ynashga urinayapsiz.» [A.Q. B.VI. 37-b] Bu gap original variantda o’xshatish ergash gap tarzida berilgan, tarjimada esa oldingi gap bilan birgalikda sabab ergash gap tarzida berilgan. «You ‘ve a nice boy» she said. «And you play it as well as you know how .» [F.A. ChVI.P23] «Siz ajoyibsiz, - dedi u, - shuning uchun siz iloji boricha yaxshiroq o’ynashga urinayapsiz.» [A.Q. B.VI. 37-b] «Because the captin doctor knew I had this vupture» [F.A. Ch VII. P26] (causal clause) «Gap shundaki bosh vrach churram tushganligini biladi.» [A.Q. B.VII. 41-b] (kesim ergash gap) . - 46](/data/documents/db62caca-977d-4efb-b4d5-dfeab70c869b/page-46.png)
![Qo’shma gap tarkibidagi sodda gaplar o’rin almashgan, sabab ergash gap, kesim ergash gapga aylangan. « If I was closer to the front I could take you to a first medical post» [F.A. Ch VII. P26] (conditional clauses) «Biz frontga yaqin borganimizda, sizni birinchi tez yordam punktiga topshirgan bo’lardim.» [A.Q. BVII. 41-b] (bog’lovchisiz qo’llangan shart ma’nosidagi gap) Bog’lovchini hisobga olmaganimizda unchalik farq yo’q. 1 . «I think it will be over soon.» [F.A. Ch 25. P124] (object clause) «Urush tez oradatugab qolar.» [A.Q. B.26. 185-b] (sodda gap) 2. «I remembered where I was going» [F.A. Ch VII. P29] (clause ofplace) «Qayoqqa ketayotganim esimga tushib ketdi.» [A.Q. B.VII. 47-b] (shaxsi ma’lum gap) Yuqoridagi ikki gapda ham qo’shma gaplar tarjimada sodda gaplarga aylanmoqda. 1. «We walked along together through the town and I chewed the coffee.» [F.A. Ch VII. P30] (compound sentence) «Ikkovlon shahar bo’ylab ketdik, men qahva donini chaynab bordim.» [A.Q. B.VII. 48-b] (bog’lovchisiz qo’shma gap) ( compound sentence) «O’rnimdan turdim, biroq bu Ketrin emasdi.» [A.Q. B.VII. 48-b] (bir tarkibli qo’shma gap) 3.»I hope she’s not ill.» [F.A. Ch VII. P30] (clauses of Purpose) «Hoynahoy betob emasmi?» [A.Q. B.VII. 49-b] (shaxssiz sodda gap) Tadqiqot ob’yekti bo’lgan bu uch gapning tarjima va original variantlarini qiyoslaganimizda (1) gapda bog’langan qo’shma gapning, bog’lovchisiz bog’langan qo’shma gap tarzida berilishini, (2) gapda bog’langan qo’shma gapning bir tarkibli qismli qo’shma gap shaklida berilganligini hamda (3) misolda maqsad ergash gapli qo’shma gapning shaxssiz sodda gap shaklida berilganligini ko’ramiz. (3) misol ingliz tili variantida ikki ega qatnashgan, gap to’liq shakllangan, ammo 47](/data/documents/db62caca-977d-4efb-b4d5-dfeab70c869b/page-47.png)
![o’zbek tili variantida esa birorta ham ega ishtirok etmagan, hamda darak gap, so’roq gap shaklida tarjima qilingan. I felt him in his metal box against my chest while we drove.» [F.A. Ch VIII. P32] (clause of time) «Mashinada o’tirar ekanman, ko’kragimga uning metall g’ilofi suykalib borardi.» [A.Q. B.VIII. 51-b] (payt ergash gap) Gaplar har taraflama mos, faqat tarjimada sodda gaplar o’rni almashgan xolos. «After I was wounded I never found him.» [F.A. Ch VIII. P32] (clause of time) «Ko’p o’tmay u esimdan chiqdi.» [A.Q. B.VIII. 51-b] (bir tarkibli qismli qo’shma gap) Payt ergash gapi birinchi misolda to’g’ridan-to’gri tarjima qilingan bo’lsa keyingi misolda esa faqat mazmunga e’tibor qilinib bir tarkibli qo’shma gap tarzida o’girilgan. 1. ‘ I went with him and found the dugout which was very good.» [F.A. Ch. IX. P34] (atributive clause) «Soldat bilan sal yurmasimizdan shinamgina bilindaj ustidan chiqdik.» [A.Q. B. IX. 54-b] (sodda yoyiq gap) 2 . «The drivers were pleased with It and I left them there.» [F.A. Ch. IX. 34- b] (compound sentence) «Shafyorlar undan mamnun bo’lishdi, ularni shu yerda qoldirdim.» [A.Q. B.IX. 54-b] (bir tarkibli bog’lovchisiz qo’shma gap). Birinchi misolimiz original shakldagi aralash turdagi qo’shma gapni, tarjimada yoyiq sodda gap shaklida bergan, ikkinchi gapda esa grammatik jihatdan to’liq shakllangan bog’langan qo’shma gapni, bir tarkibli qismli bog’lovchisiz bog’langan qo’shma gap shaklida o’girgan, bu albatta timing irnkoniyati kengligidan dalolat beradi. 1 . «It was a hot day and there were many flies away’” [F.A. Ch.10. p46] (compound sentence) «Kun issiq, xona pashsha bilan to’la edi.» [A.Q. B.lO.Tlb] (bog’lovchisiz bog’langan qo’shma gap) 48](/data/documents/db62caca-977d-4efb-b4d5-dfeab70c869b/page-48.png)
![2 . «It was very hot and when I wohe my legs Itched.» [F.A. Ch. 10. p46] (clause of time) «Kun juda isib ketdi, uyg’onganimda, oyoqlarim qichishardi.» [A.Q. B.10.72b] (murakkab qo’shma gap) 3. « I waked the orderly and he poured mineral water on the dressings.» [F.A. Ch.10. p46] (compound sentence) «Men vestovoyni uyg’otdim va u yaralarimga mineral suv quydi.» [A.Q. B.10. 72-b] (bog’langan qo’shma gap) 4 . ” I saw he wore gloves?» [F.A. Ch.10. p47] (object clause) «Men u qo’lqop kiyganini payqadim.» [A.Q. B.10. 72-b] (murakkab to’ldiruvchili sodda yoyiq gap) 5. «I think we can get you the silver» [F.A. Ch.10. p47] (object clause) «Nima bo’lganda ham, biz kumush bo’lishiga harakat qilamiz.» [A.Q. B.10. 72- b] (to’siqsiz ergash gap) Yuqoridagi misollarda, qo’shma gaplar tarjima qilinayotganda, beshta qo’shma gapga besh xil yo’l tutilgan: birinchi va ikkinchi gaplar tarjimasida «and» bog’lovchisi qoldirib ketilgan bo’lsa, uchinchi gapda to’g’ridan-to’g’ri tarjima qilingan, to’rtinchi gapda gap grammatik asosi butunlay o’zgarib ketgan, beshinchi gapda to’ldiruvchi ergash gap to’siqsiz ergash gapga o’zgargan. To’rtinchi gapda qo’shma gap, sodda gapga aylangan bo’lsa, beshinchi gapda, qo’shma gap boshqa ma’nodagi qo’shma gapga aylangan, ya’ni, «I think» (Men o’ylaymanki) gapi, «Nima bo’lganda ham» gapi bilan almashtirilgan. 1. «/ am positive you will get the silver.» [F.A. Ch.10. p48] (objective clause) «Siz kumush olishingizga ishonaman.» [A.Q. B.10. 73-b] (bir tarkibli murakkab to’ldiruvchili sodda gap) 2. «I Just go to see if there is anything new.» [ F.A. Ch.10. p48] (conditional clause) «Faqat ba’zan biron yangi gap bormikan, ...» [A.Q. B.10. 74-b] (sodda gap) bu gap inglizcha variantda alohida kelgan «I stop by» gapi bilan. «faqat ba’zan biron yangi gap bormikan, deb kirib o’taman.» [A.Q. B.10. 74-b] maqsad ergash gap tarzida keladi. 49](/data/documents/db62caca-977d-4efb-b4d5-dfeab70c869b/page-49.png)
![3. «I don’t think it will hurt you, baby.» [F.A. Ch.10. p49] (object clause without conjunction) «Bu sizga ziyon qilmaydi, bebi.» [A.Q. B.I 0. 75-b] (sodda gap) 4. «/ drank the cognac and felt It warm all the way down» [F.A. Ch.10. p49] (compound sentence without conjunction) «Men konjakni ichib, butun a’zoyi badanimga issiqlik yugurayotganini his qilib turdim.» [A.Q. B.10. 75-b] (ravish ergash gap) 5. «I wish you were back» [F.A. Ch.10. p49] (object clause) «Tezroq tuzaling- da, ishqilib» [A.Q. B.10. 75-b] (sodda gap) Bu besh gap tarjimasida ham oldingi misollardagi holat kuzatilgan, birinchi misolda; bog’lovchisiz bog’langan to’ldiruvchi ergash gapli qo’shma gap, o’zbek tiliga bir tarkibli murakkab to’ldiruvchili sodda gap tarzida, ikkinchi misolda; shart ergash gap (real) o’zi sodda gap tarzida, keying! gap bilan birgalikda, maqsad ergash gap tarzida, uchinchi va beshinchi gaplar (that) bog’lovchisiz to’ldiruvchi ergash gap sodda gap tarzida, to’rtinchi gap esa bog’lovchisiz bog’langan qo’shma gap bo’lib o’zbek tiliga ravish ergash gapli qo’shma gap tarzida o’girilgan. 1. «We are brothers and we love each other.» [F.A. Ch.10. p49] (compound sentence) «Biz siz bilan og’a-inidekmiz, bir-birimizni yaxshi ko’ramiz.» [A.q. B.10. 76-b] (bog’lovchisiz qo’shma gap) 2. « If you must have a priest have that priest» [F.A. Ch.10. p49] (conditional clause) «Sizga ruhoniy kerak bo’lsa, biznikini ola qoling.» [A.q. B.10. 75-b] (shart ergash gap) 3 . «If was dush when the priest came, 1 » [F.A. Ch.l 1. p50] (clause of time) «Kashish kirganda, shorn qorong’isi tushib qolgandi.» [A.Q. B.ll. 77-b] (payt ergash gap) 4. ’ I am so glad you are all right» [F.A. Ch. 11. p50] (object clause without conjunction) 50](/data/documents/db62caca-977d-4efb-b4d5-dfeab70c869b/page-50.png)
![«Dardingiz yengil ko’chganidan xursand bo’ldim.» [A.Q. B.ll. 77-b] (murakkab to’ldiruvchili sodda gap) 5. « I hope you don’t suffer» [F.A. Ch.ll. p51] (object clause without conjunction) «Qattiq og’rimayaptimi?» [A.Q. B.ll. 78-b] (so’roq gap) Bu beshlikda, birinchi gap teng bog’lovchilar bilan bog’langan qo’shma gap bo’lib, bog’lovchisiz qo’shma gap tarzida, ikkinchi gap, shart ergash gap - shart ergash gap tarzida, uchinchi misolda payt ergash gap -payt ergash gap tarzida, to’rtinchi misolda bog’lovchisiz to’ldiruvchi ergash gap, sodda gap tarzida, beshinchi misolda, bog’lovchisiz to’ldiruvchi ergash gap bir tarkibli sodda so’roq gapga o’zgargan. I, «He seemed very tired and I was not used to see him tired»[ F.A. Ch.ll. p51] (compound sentence) «U g’oyatda holdan toygan kabi korinardi, men uni bu ahvolda birinchi ko’rib turishim edi.» [A.Q. B.I 1. 78-b] (o’xshatish ergash gap) 2. I wish I were there» [F.A. Ch.ll. p51] (object clause without conjunction) «O’zim ham tezroq qayta qolsam deyman.» [ A.Q. B.ll. 78-b] (sodda gap) 3. «Afterwards he hold the glass in his hand and we looked at one another.’» [F.A. Ch.l 1. p51] (compound sentence) «Keyin u stakanni qo’lida ushlab turdi va biz bir-birimizga tikilib qoldik.»[A.Q.B.11.79-b] 4. I am tired but I have no right to her [F.A. Ch.ll. p51] (compound sentence) «Men charchadim, lekin meni charchashga haqqim yo’q.» [A.Q. B.I 1. 79-b] (bog’langan qo’shma gap) 5. «I know you are wounded» [F.A. Ch.ll. p52] (object clause without conjunction) «Bilaman, siz yaralangansiz.» [A.q. B.ll. 79-b] (bir tarkibli bog’lovchisiz to’ldiruvchi ergash gapli qo’shma gap) 51](/data/documents/db62caca-977d-4efb-b4d5-dfeab70c869b/page-51.png)
![Bu misollarning birinchisida bog’langan qo’shma gap ergashgan qo’shma gapga, ikkinchisida, bog’lovchisiz to’ldiruvchi ergash gap soda gapga, uchinchisida esa bog’langan qo’shma gap bog’langan qo’shma gapga, to’rtinchisida bog’langan qo’shma gap bog’lovchisiz qo’shma gapga, beshinchisida bog’lovchisiz to’ldiruvchi ergash gap bir tarkibli qismli bog’lovchisiz to’ldiruvchi ergash gapga o’zgargan. 1. I was sick and Catherine was right. [F.A. Ch.17. p78] (compound sentence) «Ko’nglim aynab turardi, Ketrin haq bo’lib chiqdi.» [A.Q. B.I7. 114-b] (bog’lovchisiz qo’shma gap) 2. «It did not make any difference who was on night duty? [F.A. Ch.17. p78] (subject clause) \S «Tunda kim navbatchilik qilishi menga baribir bo’lib qoldi.» [A.Q. B.17. 114-b] (soddagap) 3. «Catherine Barkley was greatly liked by the nurses because she would do night duty indefinitely.» [F.A. Ch.17. p78] (causal clause) «Ketrin Barkli tunlari istagancha navbatchilik qilishga doim rozi bo’lganidan u hamma hamshiralarga juda yoqib qolgandi.» [A.Q. B.17. 115-b] (sabab ergash gap) 4. « I loved her very much and she loved me» [F.A. Ch.17. p78] (compound sentence) «Men uni qattiq sevardim, u ham meni sevardi.» [A.Q. B.17. 115-b] (bog’langan qo’shma gap) 5. « I hope you’ll be all right» [F.A. Ch.17. p78] (object clause without conjunction) «Shoyad ishingiz yaxshi bo’lib ketsa.» [A.Q. B.17. 116-b] (kiritmali, sodda gap) 6. «You’ll fight before you’ll marry.» [F.A. Ch.17. p78] (clause of time) «Yo urushib qolasiz, yo o’lasiz.» [A.Q. B.17. 116-b] (bog’langan qo’shma gap) Keltirilgan misollarning birinchisida asl nusxada faqat ega va kesimdan iborat bo’lgan bog’langan qo’shma gap bir tarkibli qismli bog’lovchisiz qo’shma gap tarzida, ikkinchisida ergash gapli qo’shma gap, ega harakat nomi bilan ifodalangan 52](/data/documents/db62caca-977d-4efb-b4d5-dfeab70c869b/page-52.png)
![yoyiq sodda gap tarzida, uchinchisida sabab ergash gapli qo’shma gap, sabab ergash gap tarzida, to’rtinchisida esa bog’langan qo’shma gap bog’langan qo’shma gap tarzida, beshinchisida esa bog’lovchisiz to’ldiruvchi ergash gap, kiritmali sodda gap tarzida tarjima qilingan, oltinchi misoldagi payt ergash gap, ma’nosi o’zgargan holda bog’langan qo’shma gap tarzida tarjima qilingan. Mana shu bir qancha misollar orqali ingliz tili qo’shma gaplari qanday tarzda berilishi va tarjimada uning ifoda shakllari qanday bo’lishi yuqoridagi bandlarda qisman ko’rib o’tildi. Tarjima nazariyasi masalalariga bag’ishlangan yirik asar yozgan G’Salomovning «Tarjima nazariyasi asoslari» asarida «Sintaksis va tarjima» [24] bandida tarjimalarning mahorati-yu kamchiliklari, har bir so’z, tafsilot va detalni iloji boricha aks ettirishga harakat qilgani haqida yozadi. «Har bir so’z, tafsilot va detalni iloji boricha aks ettirish» ancha mushkul, chunki bu uslub imkoniyati-yu, tarjimon mahoratiga bog’liq. Shunga qaramay, ingliz tili qo’shma gaplari va ularning o’zbekcha variantlarining qiyosiy tahlilida ba’zi bir hollarda duch kelindiki, quyida bu haqda qisqacha fikr yuritamiz: 1. Ingliz tilida «and» bog’lovchisi bilan bog Ma nib kelgan qo’shma gap, o’zbek tilida bo’linadi: a)bog’lovchisiz bog’langan qo’shma gap tarzida berildi. 1 )» We sat on the stone bench and I held Catherine Barhley’s hand» [F.A. Ch VI. P23] (compound sentence) «Biz yopasqi tosh o’rindiqqa o’tirdik, men Ketrin Barklining qo’lini tutdim.» [A.Q. B.VI. 37-b] (bog’lovchisiz qo’shma gap) 2)» We walked along together through the town and I chewed the coffee» [F.A. Ch VII. P30] (compound sentence) «Ikkovlon shahar bo’ylab ketdik, men qahva donini chaynab bordim.» [A.Q. B.VIL 48-b] (bog’lovchisiz qo’shma gap) 3)» It was a hot day and’there were many flies awa$F [F.A. Ch.10. p46] (compound sentence) «Kun issiq, xona pashsha bilan to’la edi.» [A.Q. B.lO.Tlb] (bog’lovchisiz bog’langan qo’shma gap) a) Sodda gap bilan ifodalandi. 53](/data/documents/db62caca-977d-4efb-b4d5-dfeab70c869b/page-53.png)
![«I wish I were there» [F.A. Ch.ll. p51] (object clause without conjunction) «O’zim ham tezroq qayta qolsam deyman.» [A.Q. B.ll. 78-b] (sodda gap) b) o’zidan keyin kelgan sodda gap bilan birga ergashgan qo’shma gapga aylanadi. «I just go to see If there is anything new. I stop by.» [F.A. Ch.10. p48] (conditional clause with another simple sentence ) «Faqat ba’zan biron yangi gap bormikan, deb kirib o’taman.» [A.Q. B.10. 74-b] ( maqsad ergash gap) 2. Ingliz tilidagi ega ergash gap o’zbek tiliga sodda gap tarzida ifodalanadi. «It did not make any difference who was on night duty. » [F.A. Ch.17. p78] (subject clause) «Tunda kim navbatchilik qilishi menga baribir bo’lib qoldi.» [A.Q. B.I7. 114-b] (sodda gap) 3. Ingliz tilidagi qo’shma gap o’zbekchada bir tarkibli sodda so’roq gapga o’zgartirilishi mum kin. 1)»lhope she’s not ill.» [F.A. Ch VII. P30] (clauses of Purpose) «Hoynahoy betob emasmi?» [A.Q. B.VII. 49-b] (shaxssiz sodda so’roq gap ) 2)» I hope you don’t suffer» [F.A. Ch.ll. p51] (object clause without conjunction) «Qattiq og’rimayaptimi?» [A.Q. B.I 1. 78-b] (so’roq gap) 4. Ingliz tilida payt ergash gap, o’zbek tiliga bog’langan qo’shma gap tarzida tarjima etilgan. «You’ll fight before you’ll marry.» [F.A. Ch.17. p78] (clause of time) «Yo urushib qolasiz, yo o’lasiz.» [A.Q. B.17. 116-b] (bog’langan qo’shma gap) 5. Ingliz tilidagi «I hope», «I wish» va «I think» kabi sodda yig’iq gaplari bilan boshlangan bog’lovchisiz to’ldiruvchili ergash gap, o’zbek tiliga quyidagicha tarjima qilinadi: (a)murakkab to’ldiruvchili sodda gap tarzida 54](/data/documents/db62caca-977d-4efb-b4d5-dfeab70c869b/page-54.png)
![1) I knew I did love Catherine Barkley nor any idea of loving her. n [F.A. Ch VI. P23] (object clause) «Men Ketrin Barklini yaxshi ko’rmaganimni, yaxshi ko’rib qolish niyatim ham yo’qligini bilardim.» [A.Q. BVI. 37-b] (bir necha to’ldiruvchili yoyiq sodda gap) 2 )» I saw he wore gloves’» [F.A. Ch.10. p47] (object clause) «Men u qo’lqop kiyganini payqadim.» [A.Q. B.10. 72-b] (murakkab to’ldiruvchili sodda yoyiq gap) 3 )» I am so glad you are all right» [F.A. Ch.ll. p50] (object clause without conjunction) «dardingiz yengil ko’chganidan xursand bo’ldim.» [A.Q. B.ll. 77-b] (murakkab to’ldiruvchili sodda gap) « I wish I were there» [F.A. Ch.ll. p51] (object clause without conjunction) «O’zim ham tezroq qayta qolsam deyman.» [A.Q. B.ll. 78-b] (sodda gap) (b) sodda so’roq gap «I hope you don’t suffer» [F.A. Ch.ll. p51] (object clause without conjunction) «Qattiq og’rimayaptimi?» [A.Q. B.I 1. 78-b] (so’roq gap) c) bir tarklbli qismli ergash gapli qo’shma gap tarzida 1 ) « I am positive you will get the silver:» [F.A. Ch.10. p48] (objective clause) «Siz kumush olishingizga ishonaman.» [A.Q. B.10. 73-b] (bir tarkibli murakkab to’ldiruvchili sodda gap 2 )» I know you are wounded» [F.A. Ch.ll. p52] (object clause without conjunction) «Bilaman, siz yaralangansiz.» [A.q. B.ll. 79-b] (bir tarkibli bog’lovchisiz to’ldiruvchi ergash gapli qo’shma gap) d) kiritmali sodda gap tarzida «I hope you’ll be all right» [? A. Ch.17. p78] (object clause without conjunction) «Shoyad ishingiz yaxshi bo’lib ketsa.» [A.Q. B.17. 116-b] (kiritmali, sodda gap) 55](/data/documents/db62caca-977d-4efb-b4d5-dfeab70c869b/page-55.png)
![6. Ingliz tilida o’rin ergash gap o’zbek tiliga shaxsi ma’lum gap tarzida beriladi: I remembered where I was going»« [F.A. Ch VII. P29] (clause of place) «Qayoqqa ketayotganim esimga tushib ketdi.» [A.Q. B.VII. 47-b] (shaxsi ma’lum gap) 7. Ingliz tilidagi kesim ergash gap o’zbek tilida sodda gap tarzida beriladi: «Tell me really what was the best » [F.A, Ch III. P8] (Predicative clause) «Eng zo’ri qaysi birida bo’ldi?» [A.Q. B III. 16-b] (sodda gap). 8. Ingliz tilidagi payt ergash gap o’zbek tilida holat ergash gap tarzida beriladi: «While I was looking at him he opened his eye$r [F.A. Ch III. P9] (clauses of time) «Mening qarab turganimni sezib, u ko’zini ochdi.» [A.Q. Bill. 17-b] (holat ergash gap) Tahlillardan korinib turibdiki, ingliz tilidagi gaplar, o’zbekchadagi variantlarining qo’llanishida o’ziga xos xususiyatlari bor, lekin ularning ishlatilishi muallif fikrlarini to’la-to’kis ifodalashga xizmat qiladi. 2.2. Qo’shma gaplar tarjimasida semantik moslashish. Tarjima qiyinchiliklari faqat lisoniy farqlar bilangina belgilanmaydi. Ba’zan yangi tillardan tarjima qilish muammosi uzoq tillar tarjimasinikiga qaraganda ham murakkabroq bo’ladi. Tarjima qiluvchi yoki tarjima qilinuvchi tillar bir-biridan leksik-grammatik, strukturaviy tarafdan yiroq bo’sa-da, ularda mavzu, adabiy an’ana, ikki tilning madaniy OJL taraqqiyot bosqichi nuqtai-nazardan yaqinlik, umumiylik, hamohanglik, mushtaraklik sezilgan taqdirda, tarjima muammosi muvaffaqiyatli hal qilish imkoniyati tug’iladi. Maktabdosh, uslubdosh ijodkorlar bir-birlarining asarlarini tarjima qilganlarida chinakam san’at namunalarini yaratishlari mumkin. Badiiy tarjimachilik amaliyotida bu to hozirgacha tipik hoi sanaladi. 56](/data/documents/db62caca-977d-4efb-b4d5-dfeab70c869b/page-56.png)
![Til badiiy asarning muhim shakl ko’rsatkichlaridan biri hisoblanadi. Tarjimada ana shu bosh omil o’zgaradi, bir til o’rnini boshqa til egallaydi, til o’zgarishi barobarida ba’zan uslubiy siljish hodisasi yuz beradl. Ko’p hollarda tarjimonning o’zi ongli tavishda, ko’ra-bila turib bunga yo’l qo’yadi, undan tadbir sifatida foyadalanadi. «I hope she’s not ill.» [F.A. Ch.7. p30] «Hoynahoy betob emasmi?» [A.Q. B.7. 49-b] «I think we can get you the silver.» [F.A. Ch.10. p47] «Nima bo’lganda ham, biz kumush bo’lishiga harakat qilamiz.» [A.Q.B.10. 73- b] Bunday hollarda stilizatsiya, ya’ni uslubiy moslashtirish hodisasi qalqib chiqadi. Maqsad tarjima qilinayotgan asar voqealarning tasvir va bayon tarzida o’quvchilarni ishontirish, buning tabiiyligida unda shubha qoldirmaslikdir, ammo bemaqsad qo’llangan bunday moslashtirish tasvir maromining tabiiyligi o’rniga, aksincha, noo’xshovlik, nomutanosiblikni keltirib chiqaradi. Tarjimada asarning shakl xususiyatlari ahamiyatsiz, ularni e’tiborsiz qoldirsa ham bo’laverarkan, deb o’ylash xato. Durust tarjimada asl nusxaning formal mantiqiy-grammatik ko’rsatkichlari, so’z birikmalarining kategorial belgilari, tur, tus, mayl, jins ko’rsatkichlari emas, balki ular vositasida ifodalangan fikr ma’no yetakchilik qiladi. Zero bunda muayyan so’z turkumlari yoki gap bo’laklari tamomila bo’lak grammatik unsurlar, kategoriyalar bilan ifodalanishi ham mumkin. [20] «After I was wounded I never found him»« [F.A. Ch.8. p32] «Ko’p o’tmay u esimdan chiqdi.» [A.Q. B.8. 51-b] « We are brothers and we love each other»‘ [F.A. Ch. 10. p49] «Biz siz bilan og’a-inidekmiz, bir-birimizni yaxshi ko’ramiz.» [A.q. B.10. 76-b] «I wish you were back. » [F.A. Ch. 10. p49] «Tezroq tuzaling-da, ishqilib» [A.Q. B.10. 75-b] . «You’ll fight before you’ll marry?» [F.A. Ch.17. p78] «Yo urushib qolasiz, yo o’lasiz.» [A.Q. B.I7. 116-b] 57](/data/documents/db62caca-977d-4efb-b4d5-dfeab70c869b/page-57.png)
![«I felt him in his metal box against my chest while we drove.»‘ 1 [F.A. Ch VIII. P32] «Mashinada o’tirar ekanman, ko’kragimga uning metall g’ilofi suykalib borardi.» [A.Q. B.VIIL 51-b] Asl nusxada u yoyiq gapmi yoki yig’iq gapmi, sodda gapmi yoki qo’shma gapmi, darak, so’roq yoki undov gapmi - bularning hammasi, ya’ni, umuman grammatik shakl shu gaplar vositasida bayon qilinayotgan mazmun yoinki ifoda etilayotgan fikr bilan chambarchas bog’liq bo’ladi. Gap qurilishi asl nusxaga nisbatan ma’him darajada muvofiq grammatik tarkib bilan beriladimi, yo bo’lmasa uning sintaktik qurilmasini sindirib, parchalab yuboriladimi - asl nusxa uslubning nechog’lik ,to’g’ri aks ettirilishi shunga ham bog’liq bo’lib qoladi. Buni hech qachon shaklbirlik, formalizm bilan qorishtirmaslik kerak. XIX asrda Ch.Dikkens asarlarini rus tiliga o’girgan tarjimon bu yozuvchining asarlariga xos bo’lgan takrorlarni ko’pincha oqibatsiz qoldirganlar. K.I.Chukovskiy «bunday takrorlar yozuvchining uslubi uchun juda muhim, ularni tarjimada bermaslik esa Dikkens uslubiga xiyonat qilish bilan barobar,» deb qaraydi. [ К . Чуковский Высокое искусство . М .,1964, 157-158]] A.V.Fedorovning fikricha, «nasriy asarlarni o’girishda tarjimon maromini aks ettirish muammosiga tez-tez duch kelib turadi. Biroq har bir yozuvchi asarida aks etgan bunday xususiyat o’sha tilning leksik-fonetik, grammatik-struktural vositalariga asoslangan bo’ladiki, tarjima jarayonida bularni ko’r-ko’ rona ko ‘chiraverish yaramaydi. Tarj imada har bir yozuvchining o’ziga xos uslubini boshqa tilning imkoniyatlari va xususiyatlarini hisobga olgan holda qayta yaratish darker.» [ А . В . Федоров . Основы общей теории перевода . М ., 1968, стр .337-340] I.G’afurov «Alvido Qurol» tarjimasida jumla tuzilishi tarovatini ma’noga xalal yetkazmaslik sharti bilan ifodalashning juda yaxshi namunalarini bergan. ‘‘The summer went that way. I do not remember much about the days, except that they were hot and that there were many victories in the papers. I was very healthy and my legs healed quickly so that it was not very long after I was first on crutches before I was through with them and walking with a cane. Then I started treatments at the Ospedale Maggiore for bending the knees, mechanical 58](/data/documents/db62caca-977d-4efb-b4d5-dfeab70c869b/page-58.png)
![treatments, baking in the box of mirrors with violet rays, massage and baths. I went over there afternoons, and afterward stopped at the cafe and had a drink and read the papers. I did not roam around the town; but wanted to get home to the hospital from the cafe. AH I wanted was to see Catherine» [E.Xemingway «A Farewell to Arms» Ch.19. p84] «Yoz shunday o’tdi. U kimlar ko’p ham esimda yo’q, faqat havojuda issiq bo’lgani-yu gazetalarning g’alaba xabarlari bilan to’lganligi yodimda qolgan. Mening mucham juda sog’lom edi, jarohatlarim tez bita boshladi. Qo’ltiqtayoq bilan ikki-uch kirn yurmasimdanoq, keragi bo’lmay qoldi va men hassa tutib yura boshladim. O’shanda men Ospedale Maggiorega qatnab, tizzamni egib-bukishni mashq qila boshladim. Harakat terapiyasi, oyna qutiga binafsha nurlariga oyoqni solish, massaj qilish, vanna qabul qilish kabilarni bajara boshladim. Men u yerga peshindan keyin borardim, qaytishda qahvaxonaga kirib, vino ichib, gazeta o’qirdim. Shahar aylanib yurmasdim, qahvaxonadan to’g’ri gospitalga qaytgim kelaverardi. Ketrinni ko’rsam bo’ldi edi.» [E.Xemingueyning «Alvido Qurol» I.G’ofurov tarjimasi, 19-bob, 124-bet] Inglizcha asl nusxasidagi yettita gapdan iborat bu bir yaxlit parcha o’zbek tilida to’qqizta gap bilan juda mohirona ag’darilgan. Masala so’zlarning miqdorida emas balki, fikrning yahlitligi, mazmunning teranligi, tabiiy ravishda jaranglayotganidadir. Garchi shunday ekan bir tildan boshqa bir tilga badiiy asar tarjima qilinayotganda, gaplarning grammatik qurilishiga emas, yoki undagi gaplar soniga emas, asar egasining badiiy uslubiy vositalaridan voz kechmagan holda mazmundan kelib chiqishi kerak. Shu sababli matn tarkibidagi tadqiqot ob’yektimiz bo’lgan qo’shma gap sodda gapga yoki alohida-alohida qo’llangan bir nechta sodda gap qo’shma gap tarzida berilishi mumkin. Bu masala ishning shu bobida misollar asosida ko’rib chiqildi. 59](/data/documents/db62caca-977d-4efb-b4d5-dfeab70c869b/page-59.png)
