Hozirgi zamon ingliz tilidagi with va without predlogli birikmalar ishtiroki natijasida ma’no o’zgarishi - Английский язык - Дипломные работы

Hozirgi zamon ingliz tilidagi with va without predlogli birikmalar ishtiroki natijasida ma’no o’zgarishi

Загружено в:

26.09.2019

Скачано:

0

Размер:

239 KB

MUNDARIJA Kirish. I Bob. So’z turkumlari klassifikatsiyasi. 1.1. So’z turkumlari. 1.2. Predloglar haqida. 1.3. “with” va “without” predlogi haqida. II Bob. So’zlarning o’rtasidagi bog’lanishni ifodalovchi vositalar. 2.1. So’z tartibi. 2.2. So’zlar o’rtasidagi bog’lanishni ifodalash uchun so’z turkumlaridan foydalanish. a) moslashuv b) boshqaruv 2.3. So’zlar o’rtasidagi bog’lanishni ifodalash uchun yordamchi so’zlardan foydalanish. III Bob. “with” va “without” predloglari bilan yasaladigan birikmalarda boshqaruv. 3.1. “with” predlogli birikmalar. 3.2. “without” predlogli birikmalar. Umumiy xulosa. Foydalanilgan ilmiy adabiyotlar. Foydalanilgan badiiy adabiyotlar va lug’atlar. 5

KIRISH Bugungi kunda, umumiy e’tirofga kо‘ra, XXI asr globallashuv va chegaralarning barham topish davri, axborot-kommunikasiya texnologiyalari va internet asri, jahon maydonida va dunyo bozorida tobora kuchayib borayotgan raqobat asriga aylanib borayotganini isbotlab berishga hojat yo’q, albatta. Bunday sharoitda inson kapitaliga yo’naltirilayotgan investisiya va quyilmalarning о‘sishini, hozirgi zamonda demokratik taadqiyot, modernizasiya va yangilanish borasida belgilangan maqsadlarga erishishda eng muhim qadriyat va hal qiluvchi kuch bо‘lgan bilimli va intellektual rivojlangan avlodni tarbiyalash vazifasini doimo о‘zining asosiy ustuvor yo’nalishlari qatoriga qо‘yadigan davlatgina о‘zini namoyon eta olishin mumkin. Ta’lim sohasini xodimlari faoliyatini baholash va rag‘batlantirish mezonlari tubdan о‘zgartirildi. Umuman, О‘zbekistonda ta’lim sohasini rivojlantirish va isloh etishga yunaltirilayotgan yillik xarajatlar yalpi ichki mahsulotning 10-12 foizini tashkil etayotgani va bu tizimning davlat byudjeti xarajatlaridagi ulushi 35 foizdan ortiqni tashkil etishi о‘z-о‘zidan mazkur sohaga qaratilayotgan ulkan e’tiborning yaqqol tasdig‘i hisoblanadi. О‘zbekistonda qabul qilingan Ta’lim sohasini isloh etish va malakali kadrlar tayorlash dasturini amalga oshirish bо‘yicha о‘tgan davrda bajarilgan ishlarni bugun qandaydir о‘lchov va raqamlar bilan baholash juda qiyin. Shu bilan birga, bu haqda sо‘z yuritar ekanmiz, yana bir jihatni nazarda tutishimiz lozim. Ya’ni, bizning mamlakatimizda amalgam oshirilayotgan Dastur bu boshqa modellarni qandaydir takrorlash yoki ulardan nusxa kо‘chirish emas, aksincha, birinchi navbatda, rivojlangan demokratik davlatlarda tо‘plangan tajribani о‘zida mujasam etgan va ayni paytda shiddat bilan о‘zgarib borayotgan hozirfi zamon talablarini hisobga olgan holda ishlab chiqilgan dasturdir. Bitiruv malakaviy ishi with va without predlogli birikmalar da boshqaruvning qay tahli lda bo’lishiga bag’ishlangan . 6

MAVZUNING DOLZARBLIGI: with va without predlogli birikmalarning gapdagi vazifalari, uning qo’llanilishi, so’zlar o’rtasidagi bog’lanish usullari, sintaktik alaqalarini o’rganishni tashkil etadi. Ingliz tilshunosligida predlogli birikmalarning qo’llanilishiga bag’ishlangan anchagina ishlar mavjud bo’lsada, hali bu o’z nihoyasiga yetgani yo’q, ularni o’rganish dolzarb masalalardan biri bo’lib kelmoqda. TADQIQOTNING O’RGANGANLIK DARAJASI: Ingliz tilida with va without predlogli birikmalarda boshqaruv mavzusida ko’plab tadqiqotlar olib borilgan, chunonchi bu mavzuda professor A. M. Muxin, V. Ilyish, A. I. Smirnidskiy, B. N. Aksenenko tadqiqot ishlarini olib borishgan shu jumladan o’zbek olimlaridan J. Bo’ronov, L. Barxudarov kabi tilshunoslarning tadqiqot ishlarida yoritilgan. Bundan tashqari Tilshunoslikning yirik vakillaridan: Sh.Balli, F. de Sossyur, Uolles L.Cheyf, E.Vellander, M,Blokh, V.V.Vinogradov, N.M.Shakskiy, N.S.Aksanov, N.P.Nekrasov, R.N.Buslaev, va A,X. Vostakov, A. M.Peshkoviskiy A..A .Potebka J, R.Qiyomov M.Choriyev. va boshqa olimlarning ishlari mazkur tadqiqot uchun nazariy asos deb olindi. BITIRUV MALAKAVIY ISHINING maqsadi: Bunda quyidagi masalalarni xal etish ko’zda tutilgan: ingliz tilida predloglarning miqdori va ular ishtirok etgan birikmalarning gapda qanday ahamiyati borligini aniqlash; Manbalarga tayangan holda with va without predlogli birikmalarda boshqaruvning qay tarzda bo’lishini o’rganish va tahlil qilish uning gapdagi o’rni va vazifalarini aniqlash, ularni leksik va sintaktik ma’nolarini o’rganish ishning maqsadini tashkil etadi. BITIRUV MALAKAVIY ISHINING ob’yekti: Hozirgi zamon ingliz tilidagi with va without predlogli birikmalar ishtiroki natijasida ma’no o’zgarishini o’rganishni tashkil etadi. BITIRUV MALAKAVIY ISHINING predmeti: with va without predlogli birikmalarda boshqaruv, ularning boshqa so’z turkumlari bilan aloqalasi, gap tarkibida tutgan o’rnini aniqlash bu tadqiqotning predmeti hisoblanadi. Buning 7

uchun “Anglo-russkiy”, “Russko-angliyskiy” izohli lug‘atlar "O‘zbekcha- ruscha" Ruscha-o‘zbekcha, lug’atlarida qayd qilingan predloglar daliliy ashyo sifatida tanlab olindi. BITIRUV MALAKAVIY ISHINING vazifalari: Ingliz tilida predloglarni ot, olmosh, otlashgan sifatlar, son va gerundiylar o‘rtasidagi aloqani ko‘rsatishini aniqlash; Ishni amalga oshirishda quyidagi vazifalar bajarildi. Mavzuga doir ilmiy manba’larni tahlil qilish; Badiiy asarlardan mavzuga doir misollar to’plash; Topilgan misollarni ilmiy manba’larga asosan tahlil qilish; TADQIQOTNING TAHLIL METODLARI: Tahlil jarayonida quyidagi lingvistik eksprement metodlardan foydalanildi. 1) tushurib qoldirish metodi; 2) o’rin almashtirish metodi; 3) so’roq berish metodi; 4) verballashtirish metodi; BITIRUV MALAKAVIY ISHINING ilmiy yangiligi: Predloglarning o’ziga xos ma’no nozikliklari ochib berildi; With va Without predlogini shu sohada ish olib borgan olimlarning tadqiqotlariga tayangan holda tahlilni amalga oshirishga harakat qildik, hamda badiiy adabiyotlardan to’plangan misollar asosida ish ko’rdik. Misollar so’z birikmalar jonli tilda ishlatilishiga grammatikada, leksikografik lug’atlarda va badiiy adabiyotlarda ifodalanganligini guvohi bo’ldik. BITIRUV MALAKAVIY ISHINING ilmiy amaliy ahamiyati: Ishdagi materiallar, o’quv-qo’llanmalar tuzishda, leksikografiya, amaliy grammatikada va qiyosiy grammatikada kurs ishlari yozishda foydalaniladi. Tadqiqotda erishilgan nazariy xulosalar ingliz va o‘zbek tillari nazariy va qiyosiy tilshunosligini shakllantirishga, xususan, predlog va so’zlarni ma’noviy birikuvida xizmat qiladi. Ishda to’plangan faktik materiallardan qiyosiy o’quv 8

qo‘llanmalari hamda darsliklar tuzishda, shuningdek, badiiy tarjima san’atida foydalaniladi. Ishning I bobida: so’z turkumlari hamda predloglar haqida so’z yuritilgan. II bobda esa so’zlar o’rtasidagi bog’lanishni ifodalovchi vositalar o’rganilgan, III bobida esa with va without predlogli birikmalar, ularning tahlili aniqlangan. BITIRUV MALAKAVIY ISHINING hajmi: Kirish, III bob, xulosa va foydalanilgan badiiy-ilmiy adabiyotlardan iborat. 9

I bob . Predloglar haqida umumiy ma ’ lumot . Bir predmetni boshqa bir predmetga yoki hodisaga bo ’ lgan aloqasini bildirgan so ’ z turkumi predlog deyiladi . Predloglar haqida so’z borar ekan biz Predloglar birikmalarni o’rganishga bir qator tilshunoslar o’z ilmiy ishlarni bag’ishlashgan. (Andreev, Akulova K.N. Kozlova C. I. Nikitin V.M. Stepanov T. N. Flemer O.I . Usisheva Yu. va boshqalar.) Tilshunoslar oldidagi muhum vazifa tildagi ob’ektiv borliqni o’zida to’la aks ettiradigan nazariya yaratish edi. Bu nazariya asoschisi prof. A.M. Muxin bo’lib, uning izdoshlari (Badanina, Chen, Dorshenkov , Kovsov, Petrova, Rustamova, Qiyomov, Belinskaya, Glazacheva) bu sohada muvaffaqiyatli izlanish olib bordilar. Biroq biz Jamol Buronovning “English grammar” kitobiga asoslanib predloglar mustaqil so’z bo’lmagani uchun y’ani mustaqil ma’no anglatmagani uchun yordamchi so’zlar turkumiga kiradi. Ingliz tilida predloglar juda ko’p. Ularni ko’p olimlar 150 dan ortiq deydilar. Shuning uchun ularni analizini oddiylardan boshlamoq kerak.Shundagina ularning ma’nosini chuqurroq anglash mumkin. Predloglarni muammosini faqat nazariy tomondan emas, praktik tomoni ham o’rganish ularni til sestemasidagi uzviy til elementi deb tushiniladi deb tushunmoq kerak. Predloglar odat bo’yicha yoramchi so’zlar qatorida kiradi va ular yordamga bo’lmagan so’z turkumlariga qarshi qo’yiladi, ya’ni mustaqil so’zlarga kiradi. B. A. Protnikova yordamchi so’zlar haqida yozib: ularni nominativ ma’nolarini yo’qotgan yordamchi so’zlarga kiritadi. Ularning leksik ma’nolarini pretmetni rolini belgisini, harakat va o’ziga xosligini bildirmaydi. Ammo ular ham gapda boshqa gap formalaridan ishlatiladi va o’zaro bog’liq 10

birlikdadir. Shunday qilib predloglar so’z turkumlaridek semantik borliqni tashkil qilmaydi. Leksik ma’nodan ham ularning farqi bor. Yordamchi so’zlarni va predloglarni umumiylikni grammatik funksiya tomonidan gap bo’laklari bilan bog’liqligidadir . Predloglar yordamchi so’zlar bo’lib, ularni otni va olmoshni va boshqa so’zlardan sintaktik tobeligidan iboratdir. Agar ular so’z birikmasi deb qaralsa predloglarda ham leksik ma’no borligi hammaga ma’lum yordamchi so’zlar sifatida qaraganda ammo, predloglarni aniqlari ularni gapda qanday vazifada ishlatilishidir.Hozirgi davrda predloglarning leksik ma’nosi bor degan fikr ko’pgina ingliz, fransuz, nemis va rus tillarida predloglarga bag’ishlangan asarlarda asosiy fikr bo’lib qolmoqda. 1 Predloglarni leksik ma’nosi xuddi yordamchi so’zlardek inkor etilmaydi, ammo leksik ma’no ularning gapdagi vazifasidan kelib chiqadi. Borliqda hamma narsa uzviy bog’liq bo’lgani kabi unevirsal harakatga ega. Shu jumladan predloglarni ma’nosi yo’q deb qarab bo’lmaydi. O’tgan buyuk rus lingvistlari yagona bir fikrga kelisha olmaganlar, predloglarni leksik ma’nosi haqida predloglarni leksik ma’nosi bor deb qaraydiganlar: N.S.Aksanov, N.P.Nekrasov, R.N.Buslaev, va A,X. Vostakov, A. M.Peshkoviskiy predloglarda leksik ma’no borligini inkor etgan va A..A .Potebka predloglarining gapning formad bo’lagi deb qaragan 2 . Shunday qilib ko’p avtorlarni 2-guruhga bo’lish mumkin. Predloglar yordamchi so’zlardan mustaqil ma’noga emas ammo ular butunlay leksik ma’nodan mahrum ham emasdir. Juda ko’p avtorlar esa predloglarni ma’nosi haqida umuman to’xtalmadilar. 1 Грамматика современного языкого литературного языка. Слод. Ред. Н.Ю.Шведовой М. 1970 стр.311 2 Аксанов К.С.Полк a . Собр. Сочетания. В. Эхт.М. 1980. Никрасов Н.П. ,,Означения форма русского глагола’’ Буслаев Ф.Н.,,Историческая гр-ка русского языка’’ Востова A . X .,,Русского гр-ка’’1935. 11

Ba’zi olimlar esa predloglarni ma’nosi haqida so’z birikmasi va kontestdan aniqlanadi deyishadi. Shunday qilib ko’p olimlarning fikrlaridan kelib chiqib ba’zi predloglarni ma’nosi bor, ba’zilari esa o’z ma’nolarini yo’qotganligi haqida yozadilar va ular leksik predloglar va grammatik predloglar deb ya’na 2- guruhga bo’lishadi. Demak predloglarni ma’nosini ularning gapdagi aloqasi, predlogli birikmalar predloglarni yordamchi so’zlarga qo’shib o’rganish juda murakkab masaladir. Predloglarning semantik tarkibi ob’ektiv realligi borligi to’g’risida S.I. Smiriskiy quyidagi fikrni bayon etadi. Predlog so’zlar o’rtasidagi aloqani ifoda etadi va predmet bilan belgi prosess o’rtasidagi aloqa uchun ishlatiladi, bundan tashqari uning fikricha predlog yordamchi so’z turkumlariga mansub bo’lib, ular predmetni-predmetga, holatga yoki situatsiyaga bo’lgan aloqa va munosabatni bildiradi. V. Burlaka va ingliz tilidagi fe’lli birikmalarni maxsus o’rgana turib, shunday xulosaga keladi.: Predloglar ma’nosining abstraktligiga qaramasdan predloglarda aniq leksik ma’no borligi ular semantik bog’lik bo’lgan elementlar bilan ma’noviy yaqinlashadi. Predloglarning soni juda ko’p bo’lib ularning orasida oddiy, qo’shma, yasama va boshqa so’zlardan o’tgan, sifatdosh turli va boshqa turlari ma’limdir. A..A. Shaxmatov faqat predlog ravishli birikmalarda predloglarning ma’nosi birligini tan olib, ularning hisobiga shunday so’zlar bo’lgan mimo, okolom va boshqa so’zlarni kiritadi. U ot otlashgan sifat, olmosh, son va gerundiy o’rtasidagi aloqani ko’rsatadi. Predlog mustaqil gap bo’lagi vazifasida kelmaganligi uchun ular yordamchi so’z turkumlari deyiladi. 12

Predlog o’zbek tilidagi kelishik qo’shimchasi o’rnida ishlatiladi va ular kelishik qo’shimchalari vazifasini bajaradi. Predlogli birikmalarni o’rganishga bir qator tilshunoslar o’z ilmiy ishlarni bag’ishlashgan. (. Qiyomov. R. Qiyomova. G. Hozirgi zamon ingliz tilidagi After predlogli birikmalarning leksik va sintaktik-semantik tahlili’’ Toshkent. 2007 yil, Andreev, Akulova K.N, Kozlova C. I, Nikitin V.M, Stepanov T. N, Flemer O.I, Usisheva Yu. va boshqalar.) Predlog morfologik strukturasiga ko’ra qo’yidagi turlarda bo’linadi. 3 1) Sodda predloglar. Bular bir o’zakdan yasalib boshqa ma’noli bo’laklarga bo’linmaydigan predloglardir. Sodda predloglar qadimgi ingliz tilidan saqlanib kelayotgan turg’un predloglardir. Ular tarixan 2 qismga bo’linsada, hozirgi ingliz tilida soddalashib ketgan. Ular qo’yidagilar: in, on, with, about, after, at, ago, but, by, down, for, from, near. 1. “That was a good joke about the road”-laughed the trader. SMM-109. “Bu yo’l haqidagi shunchaki hazil”-kuldi tijoratchi. 2. “I am Mr Kelada” he added with a smile. SMM-55. Keladaman-u kulgu bilan kulib qo’ydi. 3. Some of the dishes were replaced. FCS-33. Idishlarning ba’zilari joylashtirildi. 4. He returned to the hotel. FCS-51. 5. There was littli trouble in this eyes. 3 M . A . Ganshina . “ English grammar .” M , 1976. 13

Uning ko’zlarida bir oz xavotir bor edi. 2. Yasama predloglar (Derivative prepositions): Prefiks va suffikslar yordamida yasalagan predloglar yasama predloglardir. Ular qo’yidagilar: across, against, along, among, before, behiud va boshqalar. 1. Makintosh saw him carry across the yard a bowe of steaming soup. SMM- 116p. Makingtosh uni bug’ chiqib turgan bir kosa sho’rvani hovli bo’ylab ko’tarib o’tkanini ko’rdi. 3. Qo’shma predloglar. (Compound preposition). Ular ikki yoki undan ortiq predloglarning qo’shilishidan yasalgan predloglardir. Ular qo’yidagilar: inside, into, outside, towards, upon, withir, without. 1. And then without a pause he turned to girls. SMS-112. Va u to’xtamasdan qizlarga o’girildi. 4. Murakkab predloglar. (Composite prepositions). Ikki yoki undan ortiq so’zlardan tashkil topgan predloglar murakkab predloglar deyiladi. Ular qo’yidagilar: by means of, in front of, as to, because of, in spite of, in order to, away frow, in regards to. 1. He was looking dully out of the door. SMS-75. U eshik tashqarisida charchagan ko’rindi. 2. He wauted to get away from his bungalow. SMS-127. U bir qavatli uyidan ketishni xohlaydi. Predloglarni anglatgan ma’nosiga ko’ra turlari. 14

Predloglar anglatgan ma’nosiga ko’ra qo’yidagi turlarga bo’linadi. 4 a) o’rin-joy va yo’nalishni bildiruvchi predloglar; at, in, on, about, above, after, by, down, near, out, up, over. 1. Manuma appeared in the door way. Manuma ostonada paydo bo’ldi. 2 . Walker come in. SMS-118. Valker uyga kirdi. b) vaqtni ifodalovchi predloglar; after, about, at, ago, by, for, from, during, poss, over, until. 1. In a minute the serlant returned. SMS-192. Bir minutlar ichida ofisiant qaytdi. 2. At night she was eugaged to dance at the hotel. SMS-196. Tunda 4 mehmonxonada raqs tushish bilan band edi. s) sabab va maqsadni ifodalovchi predloglar by reason of, thanks to, in order to. 1. The started woman half closed her door again, as the saw by the glare of a large wood fire- Qaltirayotgan ayol eshikni yarmin ochdi, chunki u katta gulxan orqali uni ko’rib turgan edi. 2. Some of the dishes were replaxed by the order of Miss Peyton. Ba’zi idishlar Peyton xonimning buyrug’I bilan joylashtirildi. d) Qiyoslashni, qarama-qarshi qo’yishni, ajratishni ifodalovchi predloglar: 4 Бархударов Л, Штелинг Д. А. «Грамматика английского языка» Бишкек Изда-во «Высшая школа Москва» 1985. 15

like, unlike, in comporison with, in spite of. 1. The settled himself, handsomely, in life like other men of his years. FCS-27. U zamondosh boshqa odamlar kabi o’zini tetiklik bilan tutib turdi. Predlogni gapdagi o’rni. Ba’zan avtorlar predloglarni gapdagi o’rniga qarab ularning leksik ma’nosini borligi yoki yo’qligi haqida yozadilar. Masalan: buyuk rus olimi V.V. Vinogradov predloglarni 2 guruhga bo’ladi: 1) Lokal 2) Temporal (vaqt) Ingliz tilidagi predloglarni o’rganish ularni semantik sxemasini tuzish ular o’rtasidagi munosabatlarni aniqlash kengroq misollar orqali batafsil ko’rsatiladi. 5 Ingliz tilidagi birinchhi aniqlangan predloglarni analiz qilish qo’ydagi xulosani beradi: predloglarni ifodalangan munosabatlarni 3 aspektda ko’rish mumkin: 1) Temporal yo’sinda aniqlik, lokal va logik birlikda o’rganiladi. Predloglarni ishlatilishida ularning logik aspekt ma’osiga juda ko’p material topish mumkin. 1. Predlog ot yoki olmoshdan oldin keladi. Agar otning aniqlovchisi bo’lsa, predlog shu aniqlovchidan oldin keladi. 6 1) At sunrise Bart slopped quickly out of the room. DCS-19. 5 1). Пешковский Ф.М.,,Русский синтаксис в научной очвищении’’. М. 1988 стр.269-79. 2). Потибна.А.А. Из занисок по русской гр-ка .М. 1958.1-11.стр 128. 3). Виноградов.Д.В. ,,Русский язык’’ стр. 537. 4) Рейбенов А. X .,,Веш, свойства, отнашение как филосовкий патегории’’. 1917.с. 132. 5). Кондаков. H .И.,,Лочический словарь’’ . M .1971. 6) ,,Филосовская энциклождия’’ М. 1967. Т.Ч. стр 183. 6 Качалова К. Л. «Практическая грамматика английского языка» Изд-во. «высшая школа. Москва 1999». 16

Qush ko’tarilganda Bart xonadan tezgina chiqib ketdi. 2. Ammo quyidagi holatlarda predlog o’ziga qarashli bo’lgan so’zning oldida emas, gapning oxirida keladi. a) ko’chirma va o’zlashtirma so’roq gaplarda, predlog what, who, which olmoshlariga yoki where ravishiga qarashli bo’lganda gapning oxirida fe’ldan keyin, agar to’ldiruvchi bo’lsa to’ldiruvchidan keyin kelishi mumkin. Ammo predlog so’roq so’zlardan oldin ham kelishi mumkin. What are you looking at? =At what are you looking? b) aniqlovchi ergash gaplarni bosh gaplarga bog’laydigan nisbiy olmoshlarga qarashli predloglar gapning oxirida fe’ldan keyin, agar to’ldiruvchidan keyin keladi. Predloglar nisbiy olmoshdan oldin ham kelishi mumkin. The house which he lirles in is very big. =The house in which he lirles is very big. Ba’zi fe’llar turli predloglar bilan kelganda ma’nosi turlicha bo’ladi. 7 Masalan: to look at -qaramoq; Bart looked at his watch. Bart soatiga qaradi. To look for-qidirmoq; To look after-g’amxo’rlik qilmoq. 7 Качалова К. Л. «Практическая грамматика английского языка» Бешкек Изд-во. Туркистон 1999». 17

Predlog mustaqil gap bo’lagi vazifasida kelmaganligi uchun ham yordamchi so’z turkumi deyiladi. Predloglarning boshqaruvida tutgan o’rnini aniqlash, bir o’timli va ikki o’timli fe’llar, substantive va ob’yektiv leksemlar ko’rib chiqiladi. Predlog umuman o’zgarmaydi va gaplarda hech qanday gap bo’lagi bo’lmaydi. Predlog mazmun jihatdan har xil munosabatlarni bildiradi. 1. Fazon makonga, bo’shliqqa oid munosabatlar; 2. Payt munosabatlar; 3. Sababli munosabatlar; Ingliz tilida old ko’makchilar har bir o’ziga tegishli kelishik bilan gaplarda ishlatiladi. Masalan, rus va ingliz tilini taqqoslaganda shuni ko’rsatadi. Ingliz tilida kelishik shakllarini paradikmatik reja asosida (ya’ni tuslanish, turlanish) o’rgana turib, yani gapni tuzilishida kelishik shakllari munosibligidir. Sintaksemalarni variantlari kelishik shakllaridan tashqari predlogli birikmalar ham bo’lishi mumkin. Bunday birikmalarni kelishik shakllari deb aytib bo’lmaydi. Analiz va tahlil qilish uchun qo’yidagi predloglarni birikmasi chuqurroq ishlab chiqilgan : about, above, across, against, along, among, around, as at, before, behind, below, beneath, beside, between, beyond, by, down, during, for, from, in, in front of, inside, in the case of, near, next to, of, on, opposite, out of, outside, over, past, round since, through, throughout, forward, upon, with, within, without. 1.1. “With” predlogi haqida. 18

With predlogi adabiyotda 888- yili ro’yxatga olingan bo’lib, zamonaviy ingliz tilida ko’p ishlatiladi. O’zining birinchi ma’nosi qarshi qo’ymoq, qarshi harakat. With predlogi hozirgacha faqatgina qarshi harakat ma’nosini beruvchi fe’llar bilan ishlatilib kelinyapti. Fe’lning rivojlanish davrida with predlogi rus tilining c predlogi bilan bir xil ma’noni bergan, ya’ni “bilan”. Masalan: kurashmoq, jang qilmoq, kuch sinashmoq, kimyoki nima bilan talshmoq. Keyinroq with birikmasi bog’lovchi vaziyatga moslashish ma’nolariga ega bo’lgan. O’rta ingliz davrida mid predlogi bilan sinonim bo’lgan va faqat shu ma’noni bildirgan. Bir vaqtning o’zida against ham qarshilik ma’nosini bildirgan. Agar stilistik tomondan qarasak, bu gapga : He fought with the enemy with resolution with his detachment. Keyinroq with tana a’zolarini va instrument ma’nosida ishlatilgan va birgalikda degan ma’noni anglatgan. Shu ma’nolar bilan with grammatik funksiyasini bajargan. Hozirgi zamonda with birgalikdagi harakatni, bu esa yordam sifatida yoki kurash ma’nolarida ishlatilgan. With hozirgi zamonda joy va vaqt ma’nolarini bildirgan predloglaridan biri. With ning asosiy ma’nosi instrument, qurol – qo’l yordamida fizikaviy, texnikaviy, ximiyaviy harakatlarni bajaradi, make things with our (own) hands, we hear with our ears, hewn with an ax, dug with a spade, wiped out with a duster, kindled with a match, written with a spade, killed with a stone. With 19

harakatning vositasi hisoblanadi. Agar bajaruvchi ko’rsatilmagan bo’lsa, by predlogi ma’nosida keladi: By a stone – tosh bilan o’ldirmoq. Lekin bajaruvchi va passiv konstruksiya ma’nosi orasida (by), instrument ma’nosida (with), oraliq vaziyatda harakat ussuli ma’nosida (by), shunga qaramay bajaruvchi harakatini vosita va usul yordamida bajaradi. Undan tashqari ba’zi so’z turkumlari with predlogi bilan ishlatiladi, with through , in 12,14, 15, 16, 17 predlogi bilan ishlatiladi, lekin alohida vaziyatlarda so’zlovchining tanloviga ko’ra with yoki by ishlatiladi. Bularning barchasi predlogni to’g’ri qo’llashni qiyinlashtiradi. Ingliz tilida murakkab predloglar sifatida by va with yuqori darajada yaqinlikni ko’rsatadi. ,, with ’’ –bilan, birga Masalan:1) Don’t write with a pencil write with a pen- Qalam bilan yozing. I go to disco with my friend – Men diskotekaga do’stim bilan boraman. Ba’zan ,,with’’ predlog …dan deb ham tarjima qilinishi mimkin. M: ,,quvonchdan’’(with joy), qo’rqishdan (with fear), hayratdan, nomusdan (with shame ) M: His fase became pale with fear . Qo’rquvdan uning yuzi oqarib ketdi. Predloglar orqali yuz beradigan munosabatlar keng qamrovli xarakterga ega bo’ladi. Vaqtga tegishli munosabatlar ko’proq mavhum bo’lishi mumkin. Bunday munosabatlar to’g’risida ko’p nazariyalar mavjud bo’lib ularni grammatiklashgan predloglar guruhiga ajratadilar, yani mavhum aloqani anglatuvchi predloglar guruhiga. Albatta, bu guruhga mansub predloglar semantik jihatdan kelishik qo’shimchalari uchun ham bunday predloglar o’zbek tiliga alohida predlog orqali tarjima qilinmaydi. Bu predloglar of, to, by, with. Bundan tashqari o’rin-joyni ko’rsatuvchi predloglar gapda tamomila boshqa 20

mavhum munosabatni anglatuvchi predlog ham bo’lib kelishi mumkin. Masalan: by predlogi ham o’rin-joyni ko’rsatuvchi ham vositachilik ma’nosida qo’llanilishi mumkin. Masalan: to sit by the window --- deraza yonida o’tirmoq, he was invited by his friend --- u o’zining do’sti tomonidan taklif qilingan edi. 1.2. Without predlogi. Eski ingliz tilida without predlogi tashqari degan ma’noni anglatgan. Adabiyotda 893- yildan boshlab ishlatila boshlangan. Bu ma’nosi hozirgacha saqlangan. 1) bu predlog chegara va harakatdan tashqari boshqa vaziyatlarda ham ishlatiladi, agar gap shu haqida aytilgan bo’lsa. Zamonaviy ingliz tilida tashqaridan ma’nosi ko’proq ishlatiladi. 2) Zamonaviy ingliz tilida inkor ma’nosida ishlatiladi, bu ma’no kechroq yuzaga kelgan. Inkor ma’nosi idiomatic gaplarda va alohida birikmalarda predlognng sinonimi beyond, past ishlatiladi. The archers posted as sentries without the door. (CD) Without the Sunday school children ran races. (W) He accompanied me without the garden. (M) Gap strukturasida without predlogi ot, olmosh yoki gerundiy bilan hamda qo’shma fe’l-kesim gerundiyi, aniqlovchi bilan birga kelishi mumkinligini aytib o’tamiz va turli misollar orqali mustahkamlaymiz: Without + ot 1. People cannot live without food and drink (Ab. Eng 270-p) 2. Can you read English books without a dictionary? (32-p Ab.Eng) 3. He manged to do everything without much trouble (397-p Ab.Cronin.R.b) 21

4. Each chain had its own secret lock you could never open it without the key. (192-p. Ch.A.I) 5. Only in the garden of the selfish it was still winter. Only this garden was without new life (111-p R.R) Without + olmosh 1. We are not going to the country without you. (In the lunch over.A 462-p) 2. Wrs. Bulfinch needs a change and has decided to leave and as I don’t wish to stay on without her I am going too. (The creative impulse.A. 54-p). 3. What would the government do without you and me? ( nm58-p. The skylight room). 4. Bronia and I invite Edek without you. |(The Sibver Sword by U. Seralin 86- p). 5. I never been without that feeling something was waiting us. 6. They say they would rather be without them that they bother them and why don’t they go and make love to Miss Smith (44-p. K. J. Man). Without + gerundiy 1. He can speak English without any mistakes (352-p K.H.K.P). I went in without waking him. (352-p K.H.K.P). 2. He left the room without saying any word. (352-p K.H.K.P). 3. I shall not allow you to go out into the cold without putting on your overcoat. (213-p A.B Eng). Without + aniqlovchi 22

1. Why don’t you do the work properly without being reminded |(133-p An. Eng. Tale) 2. It was agreeable without being handsome. (Maugham) 3. He missed the show without being aware it. Bundan tashqari without + aniqlovchi birikmasini ifoda etuvchi 3 ta variant mavjud 1. without + being 2.without + feeling 3.without + getting Birinchi bob bo’yicha xulosa. Bitiruv malakaviy ishimizning I bobida dastlab so’z turkumlari haqida umumiy ma’lumot, predloglarning umumiy tasnifi, gapda qo’llanilishi, “with” va “without” predloglari haqida fikr yuritdik va quyidagi xulosalarga keldik. 23

1. Ingliz tilida so’z turkumlarini turli olimlarimiz o’z nazariyalarida turlicha talqin qilishgan. Har bir konkret tildagi mavjud so’zlar ma’lum guruhlarga bo’lingan bo’lib, ular so’z turkumlari deyiladi. Hozirgi zamon ingliz tilidagi so’z turkumlari 2 guruhga bo’linadi. Ular mustaqil va yordamchi so’z turkumlaridir. 2. Predlog gapda ot yoki olmosh va so’zlar o’rtasidagi munosabatni ko’rsatadi. Predlog mustaqil gap bo’lagi vazifasida kelmaydi va urg’u olmaydi. Predloglar morfologik strukturasiga ko’ra quyidagi turlarga bo’lindi. Sodda predloglar, yasama predloglar, qo’shma predloglar va murakkab predloglar. Predloglar anglatgan ma’nosiga ko’ra quyidagi turlarga bo’linadi. a) o’rin-joyni ifodalovchi; b)vaqtni ifodalovchi; c) sabab va maqsadni ifodalovchi; d) qiyoslashni, qarama-qarshi qo’yishni ifodalovchi predloglar. 3. With hozirgi zamonda joy va vaqt ma’nolarini bildirgan predloglaridan biri. With ning asosiy ma’nosi instrument, qurol – qo’l yordamida fizikaviy, texnikaviy, ximiyaviy harakatlarni bajaradi, make things with our (own) hands, we hear with our ears, hewn with an ax, dug with a spade, wiped out with a duster, kindled with a match, written with a spade, killed with a stone. With harakatning vositasi hisoblanadi. Zamonaviy ingliz tilida without inkor ma’nosida ishlatiladi, bu ma’no kechroq yuzaga kelgan. Inkor ma’nosi idiomatik gaplarda va alohida birikmalarda predlognng sinonimi beyond, past ishlatiladi. Gap strukturasida without predlogi ot, olmosh yoki gerundiy bilan hamda qo’shma fe’l-kesim gerundiyi, aniqlovchi bilan birga kelishi mumkin. II Bob.So’zlar o’ratasidagi bog’lanishni ifodalovchi vositalar. 24

Grammatik usul bilan so’zlarni bog’lashda aniq leksik-semantik munosabatlar orqali ifodalanadi. Alohida so’zlarning ma’nosiga ko’ra bog’lanishi mavjud, chunki bizning ongimizda narsa va hodisalarning o’rtasidagi aloqa va munosabatlarni ifodalaydi. Ko’pchilik so’zlar shu usulda bog’lanadi, undan tashqari narsa va hodisalar o’rtasida aniq bog’lovchi aloqalar mavjud. Ma’noviy yoki leksik aloqa so’zlar o’rtasida bir qator vaziyatlarda hal qilish ma’nosida kelib, faqat ma’no sifatida ham emas, yoki bu aloqalarda grammatik xususiyati bo’lmasa, shu grammatik xususiyatni aniqlaydi. She was teaching English – U ingliz tilini o’rgatayotgan edi. Ushbu gapda was teaching – oddiy kesim bo’lib kelyapti, uzoq o’tgan zamon formasida ishlatilgan va teach fe’li ham ishtirok etgan, lekin Her chief occupation was teaching – Uning asosiy ishi o’qituvchilik Bu gapda murakkab kesim bo’lib, bog’lovchi fe’li was va teach gerundiyidan tashkil topgan. Birinchi gapda she olmoshi teach fe’lini gerundiy ma’nosida bo’lishiga yo’l qo’ymaydi, ikkinchi gapda esa chief va occupation so’zlari shu ma’noda kelishiga yordam bergan. Odatda so’zlarning leksik ma’nosi so’z birikmasi va gap tarkibida kelib, aloqa vositalari yordamida grammatik ma’nosini o’zgartiradi. Maasalan, my father’s house – mening otamning uyi – bu yerda tegishlilik ma’nosida, my father’s nose – mening otamning burni – bu yerda tana a’zosi ma’nosida, my father’s sister – otamning singlisi – bu yerda esa qarindoshlik ma’nosini ifodalamoqda. Keltirilgan misollarda aniqlovchi va aniqlanmishlar o’rtasidagi munosabatni biz baholaymiz. House, nose, sister so’zlari bilan har xil ifodalangan. 25

Leksik va grammatik munosabatlar o’rtasida aniq o’xshashlik bor. Ba’zi vaziyatlarda so’zlar o’rtasidagi grammatik aloqalar shunday munosabatlarni ko’rsatadiki, leksik-semantik tomondan mos keladi. The boy ate the apple – Bola olmani yedi; bu yerda grammatik va leksik tomondan bola harakatni bajaruvchi shaxs, olmaga nisbatan harakatlangan, lekin shuni unutmasligimiz kerakki, grammatik va leksik munosabatlar so’zlar o’rtasida ikkita mustaqil aloqa hisoblanadi. Shuning uchun odatda leksik va grammatik munosabatlar so’zlar o’rtasida har xil so’z birikmasi his singing – uning kuylashi va so’z birikmasi his hat – uning shlyapasi - ular grammatik tomondan bir xil, bu yerda olmosh otga bo’ysungan. Leksik munosabat his hat so’z birikmasiga tegishli, keyingi so’z birikmasi his va singing dan tashkil topgan va leksik tomondan bajaruvchi shaxs va bajarilgan harakat ko’rsatilgan, xuddi shu gapdagi he va sings kabi. He sings – U kuylayapti. Bu gapda he – ega, sings – kesim. Aytilganlardan ko’rinib turibdiki, tilning sintaktik tuzilishini o’rganayotganda, so’zlar o’rtsida leksik munosabatlar hisobga olinadi. He sings gapidagi he va sings so’zlari nafaqat grammatik tomondan va leksik-semantik tomondan bog’langan. Lekin ko’p darajada bu munosabatlarni bir-biri bilan almashtirilmaydi va grammatikada yozamiz, faqat leksik-semantik planda tasdiqlanadi, masalan so’z birikmasi his singing grammatik aloqada his aniqlovchisi va singing aniqlangani o’rtasida xuddi bajaruvchi shaxs va bajarilgan harakat o’rtasida grammatik tomondan u atributiv aloqa hisoblanadi. Ingliz tilida grammatik aloqa vositalaridan biri so’z tartibi hisoblanadi. Ingliz tilida so’z o’zgarish formalaridagi sistema otda, sifatda va olmoshda uncha rivojlanmagan, so’z tartibi o’zini o’rniga ega. Ingliz tili uchun so’zlarning munosabatiy joylashuvi xarakterli, bu joylashishda so’zlar ma’nosiga ko’ra 26

bog’langan va yonma-yon joylashgan. Masalan, a tall man – uzun odam munosabatiy joylashuv aniqlovchi va aniqlangan, to read a book – kitob o’qimoq munosabatiy joylashuv fe’l va to’ldiruvchidan iborat. Xuddi shunday bir nechta aniqlovchi shu aniqlangan so’zga juda muhim belgisini bildiradi va u bilan bog’langan , aniqlangan so’z bilan yaqin turibdi, masalan, so’z birikmasi large black eyes – katta qora ko’zlar, shu bilan gapda so’zlarning o’rni so’z o’rtasidagi aloqa darajasini ko’rsatadi, qancha yaqin aloqa bo’lsa, joylashuvi shuncha teng munosabatda bo’ladi. So’zlarning munosabatiy joylashuvi bilan birga ingliz tilida so’zlarning oraliq joylashuvini ham uchratishimiz mumkin. So’zlar ma’nosiga ko’ra bog’langan bir-biridan ancha uzoqlikda joylashgan. Oraliq joylashuv gapda so’z tartibi alohida o’ringa ega. Masalan, That’s the man I was speaking of – U o’sha kim haqida gapirayotgan kishi – gapida so’zning ma’nosiga ko’ra bog’langan man va of bir-biridan ajratilgan, lekin shunday ularning oraliq joylashuvi mavjud, natijada of so’zi gapning oxirida joylashgan, bu so’z boshqa ot bilan birlashgan. So’z tartibi bir nechta har xil vazifalarni bajaradi. Bir tarafdan so’z tartibi aniq texnik va umumiy bog’lovchi ma’nosiga ega va so’zlar o’rtasidagi aloqalarni ko’rsatadi, lekin boshqa tarafdan u sintaktik ma’noni bildiradi, faqat aloqani ko’rsatmay uning aloqa xarakterini ham ko’rsatadi. Gapda Peter sees John – Peter Jonni ko’rdi, so’zlarning joylashuv tartibi: Peter so’zi, sees va John so’zlari umumiy bog’langan, lekin Peter ega ot bilan ifodalangan, John – to’ldiruvchi, ot bilan ifodalangan. Hozirgi zamon ingliz tilida sintaktik sistemasining so’zlarni bog’lash vositalardan biri so’zlarni ularning formasi bilan bog’lashdir. 27

Bu bog’lash usuli ingliz olimlari tomonidan odatda ingliz tilida morfologik ko’rsatkichlari baholanmaydi. Lekin bu morfologik ko’rsatkichlar ingliz tilida shu formalarning sababi hisoblanadi. Masalan Peter sees John gapida so’zlar o’rtasida so’z tartibi yetarlicha o’rnatilmagan. So’zlar o’rtasida munosabatlar kerak, bu formalarni tanlash kerak va gapda agarda 3-shaxs birlikda (-s) qo’shimchasi ishlatilmaganda u grammatik tomondan noto’g’ri hisoblanadi, lekin agar bu ikkala ot umumiy qilib olinmaganda, unda gap umuman tushunarsiz bo’lardi. (Peter’s see John’s). Bu gapda He likes them fe’lni formasidan tashqari, eng muhim vazifani olmoshni formasi bajaradi va gapda so’zlarning boshqa shaklidir. Masalan, Him like they, ega sifatida him, shu bilan gap umuman noto’g’ri. Bunga shuni qo’shish kerakki, zamonaviy ingliz konstruksiyasi aniq ma’noga ega bo’ladi, fe’llarning vaqt shaklida , masalan, He said that he was ill – U uning kasal ekanligini aytdi. Bu yerda vaqtni ko’rsatadi va ular o’rtasidagi aloqani that bog’lovchisi bog’laydi. Zamonaviy ingliz tilida so’zlar o’rtasidagi 3-aloqa vositasi yordamchi so’zlardir. Predlog va bog’lovchi asosiy bog’lovchi vositalari hisoblanib, yordamchi so’zlarning tarkibiga kiradi. Ingliz tilida predloglar aniq dunyoni bildiradi, boshqa tillarda kelishik qo’shimchalar yordamida ifodalanadi. Lekin bu yerda to’liq analogiya haqida gapira olmaymiz, predloglarning kelishik qo’shimchalaridan farqi shundaki, ular alohida so’z bo’lib o’zining leksik ma’nosiga ega hisoblanadi. Bog’lovchilarning predloglardan farqi , bog’lovchi nafaqat ot yoki olmoshni kiritadi, balki butun gap bo’laklarini boshqa so’z turkumlari bilan ifodalagan gapni ham kiritadi. 28

Yuqorida ko’rsatilgan asosiy so’zlar o’rtasidagi aloqa vositalari – so’zlar tartibidir, so’zlarning o’zgaruvchi shakli va yordamchi so’zlar va intonatsiyani ham kiritishimiz mumkin, so’zlar o’rtasidagi aloqani bir qancha darajada o’rnatadi. 2.1.So’z tartibi. So’z tartibining muammosini o’rganayotganda to’liq ma’noga ega so’zlar o’rtasida aniq chegara o’rnatishimiz kerak, bir tomondan yordamchi so’zlarning joylashuvi to’liq so’zlarga nisbatan. To’liq ma’noli so’zlarning o’zgartirilishi natijasida gapning ma’nosi ham sintaktik vazifasi ham o’zgaradi. Peter saw John – Peter Jonni ko’rdi. Gapida Peter so’zi kesimdan oldin turib ega sifatida xarakterlanadi. John esa keyin turib uning sifatini ko’rsatib to’ldiruvchi hisoblanadi. So’zlarni o’zgartirganda uning vazifalari ham o’zgaradi. John saw Peter. Bu yerda Peter emas John ega bo’ladi va Jon Peterni ko’rdi degan ma’noni beradi. Ikkinchi vaziyatda boshqacharoq. Yordamchi so’zlar to’liq ma’noli so’zlar o’rtasidagi munosabatni ifodalaydi. Yordamchi so’zlarning o’rni o’zgartirilganda, sintaktik vazifa o’zgarmaydi. So’z tartibi bu vaziyatda so’zlar o’rtasidagi aloqaning xarakteristikasini ko’rsatmaydi, faqat aloqaning dalilini ko’rsatadi.Aloqaning xarakteristikasi shundaki, gapda yordamchi so’zlarning o’rni bilinmaydi, faqat yordamchi so’zlarning o’zini anglatadi: masalan by bajaruvchi shaxsga bo’lgan munosabatni ko’rsatadi va boshqalar. Ingliz tilida predloglarning farqli tomoni shundaki, predlog to’liq ma’noli so’zlar o’rtasidagi aloqani yo’qotmaydi, oraliq joylashuvida ham, masalan, 29

Where are you going to? – Qayerga ketyapsiz? What are thinking about? – Nima haqida o’ylayapsiz? The noun this preposition refers to is a borrowing – Bu predlog otga tegishli va bo’ysunadi. So’z tartibi har xil vazifalarni bajaradi. So’z tartibining 3 ta asosiy vazifasi bor: 1. Shaxsiy grammatik vazifa, so’z tartibi sintaktik munosabatlarni ifodalaydi. Subektiv-obektiv munosabatlar, subektiv-predikativ munosabatlar, atributiv munosabatlar va boshqalar. 2. So’z tartibi leksik ega va leksik kesim bilan ifodalanadi. 3. Ekspressiv-stilistik vazifa. Bir qator vaziyatlarda so’z tartibi bir nechta vazifani bir vaqtda bajaradi, lekin bitta vazifasi har doim asosiy rejaga o’tadi. Undan tashqari so’z tartibi so’zlar o’rtasidagi aloqaning dalilini ko’rsatadi va gapni tashkil qiladi. Bu aloqaning xarakteri shundaki, u keyinchalik faqat so’z tartibini emas, balki boshqa vositalarni so’zlarning shakli, yordamchi so’zlar va boshqalarni ham ko’rsatadi. Bunga qo’shishimiz mumkinki, so’z tartibi gapda so’zlar o’rtasidagi aloqa darajalarini ko’rsatadi. You must do it carefully – Buni yaxshilab bajarishingiz shart; gapida carefully ravishi do fe’li bilan bog’langan, lekin aloqa darajasi bu va boshq avaziyatlarda har xil. Birinchi vaziyatda e’tibor markazi harakatning sifatiga o’zgaradi va carefully va fe’l o’rtasida aloqa bunga nisbatan erkin bo’ladi. Ikkinchi misolda teskari ko’rsatilgan so’z e’tibor markazidagi predmet emas, balki aloqani yanada yaqinroq qiladi. Harakatga (do) e’tiborimizni qaratamiz, lekin carefully uni aniqlayapti. Analogik vaziyatda I found an empty box – men bo’sh quti topib oldim va I found the box empty – bo’sh qutini men topdim. 30

To’liq ma’nosi bu va boshqa vaziyatlarda aloqa box so’zida empty so’zi bilan aniqlanadi, lekin aloqa darajasi farqlanadi. Birinchi misolda an empty box butun ma’nosida, ikkinchi misolda esa mavjud vaziyat ma’nosida. Birinchida atributiv, ikkinchisida u erkin kompletivniyga yaqinlashadi. Ingliz tilida so’z tartibi grammatik maqsadlar ishlatilishi ancha chegaralangan. Lekin ingliz tilida so’z tartibi boshqa vazifalarni bajaradi, faqat grammatik vazifani emas. Aytishimiz kerakki, ingliz tili gaplarida so’zning erkin tartibi odatda juda kuchli ko’payadi. Ingliz tilida so’z tartibining asosiy vazifasi grammatik vazifasi quyidagilardan iborat: 1. So’z tartibi ega va to’ldiruvchi o’rtasida chegaralash uchun ishlatiladi. Bosh va obekt kelishiklari ingliz tilida faqat kelishik olmoshida farqlanadi, lekin bu kategoriyada ham so’zlar aniq hisoblanmaydi, it olmoshi va you olmoshi ko’rsatilgan kelishiklarda aytilishiga ko’ra to’g’ri keladi. Zamonaviy ingliz tilida odatda ega va to’ldiruvchi o’rtasida chegaralanadi va bir qancha noaniq. Ko’pchilik lingvistik ishlarga ko’ra inglioz tili egasi fe’ldan oldin turadi, lekin to’ldiruvchi fe’ldan keyin turadi. My brother saw your sister – Mening akam opangizni ko’rgan. Bu yerda xuddi shunday ega va to’ldiruvchi joylashgan. Shundan keyin ko’rsatilgan gap bo’laklari erkin joylashgan, yuqorida keltirilgan qoidaga binoan. Shunga ko’ra o’ziga e’tibor qaratadi, o’sha vaziyatda qat’iy tartibda gaplarda ega kesimga nisbatan chegaralanadi, egadan tashqari to’ldiruvchi ham. Agar gapda to’ldiruvchi bo’lmasa ega va to’ldiruvchining chegarlanishi umuman olib tashlanadi. 31

Thus throught every respectable boy – Har bir tarbiyali bolashunday o’ylaydi. Gapning tarkibida ega o’z o’rnini egallagan, to’ldiruvchi esa xohlagan joyini egallaydi, faqat egani joyini emas. Umuman bu qoida quyidagicha amalgam oshdi: Zmaonaviy ingliz tilida ega va to’ldiruvchi o’rtasidagi farq gapda eganing o’rni kesimdan oldin joylashgan. Shunday qilib, This I thought and this I think. This the faint light enabled me to perceive – bu nimjon svet menga sezish imkonini berdi. Ingliz tilida odatda mavjudlilikni bildiradi va shunga ko’ra 1- o’rinda chegaralash qoidasi egadan buzilmayapti, u oldingidek egadan chegaralanyapti, kesimdan oldin turmayapti Zamonaviy ingliz tilida ko’rsatilgan qonunlar to’liq zararlanib, yo’qolgan, bu yerda ega gapda to’ldiruvchi kesimning oldidan emas, boshqa joyda turibdi. Bunga qarshi missol keltirishimiz mumkin (This I thought, and this I think; This the faint light enabled me to percieve) juda kam uchraydi. Shunday holatda, ammo to’ldiruvchi erkin joylashuvga ega emas, yuqorida aytilganlarga ko’ra ingliz tilida so’zlarning munosabatiy joylashuvida so’z ma’nosiga ko’ra bog’langan, chunki to’ldiruvchi ma’nosiga ko’ra fe’l bilan bog’langan va shu sababli hayratlanadigan hech narsa yo’q. U ko’p holatda fe’l bilan munosabatda bo’ladi. Shuni bilishimiz kerakki, so’z tartibi asosiy hisoblanadi, lekin ega va to’ldiruvchini chegaralovchi yagona vosita hisoblanmaydi. So’z tartibidan tashqari, ega va to’ldiruvchini chegaralashda morfologik so’z ko’rsatkichlari ishtirok etadi. Masalan, He sees them – U ularni ko’ryapti, Bu yerda ega 32

to’ldiruvchidan qo’shimcha chegaralanadi, olmoshning kelishik shaklida va fe’lning sanoq shaklida. 2. Qat’iy so’z tartibi yordamida vositali va vositasiz to’ldiruvchi chegaralanadi. Masalan I gave the boy a book – Men bolaga kitob berdim. Vositasiz to’ldiruvchi odatda fe’ldan keyin keladi, unga tegishli vositali to’ldiruvchi esa fe’l va vositasiz to’ldiruvchi o’rtasida joylashgan. Lekin bu ham buzilishi mumkin, ya’ni vositali to’ldiruvchi gapning bopshiga o’tishi mumkin. This he told him – u buni unga aytdi. Shuning uchun vositasiz to’ldiruvchi aniq joyini fe’lga nisbatan aniqlashi lozim. Aytilganlarga shuni qo’shishimiz mumkinki, eganing o’zgarish qoidasini. Alohida vaziyatlarda unga joyini beradi, masalan, I gave it him. Bu yerda vositasiz to’ldiruvchining o’rni fe’ldan keyin, uning o’rnini vositali to’ldiruvchi egallagan. 3. Ingliz tilida aniqlovchi va aniqlanmish o’rtasida munim rol o’ynaydi va aloqalar o’rnatiladi. So’z tartibi boshqa tillarda ham shu vazifani bajaradi, lekin ingliz tilining o’ziga xos xususiyati shuki, bu vaziyatda so’z tartibi yagona grammatik vosita sifatida ishlatiladi. Bu shuni anglatadiki, ingliz tilida moslashuv yo’qotilgan. Ingliz tili ko’rsaish olmoshlari soniga ko’ra o’zgaradi, aniqlanayotgan otga nisbatan. (these books – bu kitoblar va those books – anavi kitoblar) yagona aniqlangan moslashuv so’zlari misoli hisoblanadi. 33

Shuni aytishimiz kerakki, 1- so’z aniqlovchi faqat aniqlanmish so’zdan oldin joylashmaydi, chunki u sifat hisoblanadi. Aniqlovchi aniqlanmishdan keyin keladigan vaziyatlar ham mavjud: a forest dark and gloomy – o’rmon qorong’u; aniqlovchi noodatiy joylashgan, bir-birini chegaralash qiyin emas va bu vaziyatda umumiy sifat kategoriyasi – belgi ma’nosida bo’ladi. Endi so’z tartibining boshqa vazifasi – leksik va leksik kesim haqida gaplashamiz. So’zlashuv amaliyotida insonlar uchun eng muhimi nafaqat fikrni ifodalash va shu aloqaning xarakteri ham muhim, lekin shu aloqaning yo’nalishini ahm tasavvur qilib ko’rsak, teng bo’lgan ikkita o’lchov birligi ifodalanmoqada: o’lchovlar A va B. Bu ifoda 2 xil matematik usul bilan ifodalanadi: 1) A › B va 2) B › A. Bu ikkala vaziyatda bir xil munosabat ifodalangan. Bu munosabatni ifodalash uchun matematikada ikkala formula ham ishlatiladi. 1- vaziyatda (A › B ) A o’lchov birligi katta hisoblanadi va u haqida xabar qilingan, ikkinchi vaziyatda (B › A ) esa B ga asosiy e’tibor qaratilgan va u orqali A ni fodalaydi. Shunday qilib ikkala matematik formulada ham teng bo’lmagan munosabat ifodalangan. Har bir vaziyatda ikkala birlikdan ajraladiki, bu mavjud bo’lgan qoida va agar biz A › B haqida gapirsak, bizni A qiziqtiradi, B emas. Xuddi shuni biz so’zlashuv amaliyotida kuzatamiz, so’zlashuv amaliyati juda qiyin va har xil. Bu kitobda leksik ega va leksik kesim ko’zrsatilgan komponentlar uchun ishlatiladi. Leksik ega bu fikrda so’z va so’z birikmalari bu narsaga o’z fikrini kiritadi, so’zlar guruhi leksik egaga qo’shilganda uni rivojlantirib, aniqlaydi va yangi fikrlar kiritadi va leksik kesimni bildiradi. Bu terminlar juda omadli hisoblanadi. Lekin ular leksik component yordamida ega va 34

kesimning grammatik xxususiyatlaridan ajratib ko’rsatadi. “Logik ega va logic kesim” terminlari ham ishlatiladi va hodisalarni bildiradi, lekin bu termini ishlata olmaymiz, ular bilan uzoq xatoli traktovka bog’langan. Leksik ega va kesim muhim bo’lmagan so’z o’rtasidagi grammatik munosabatlar ifodalangan, so’zlashuv amaliyotida o’zining xususiyatiga, aaloqa va yo’nalishiga egadir. Shuning uchun o’sha vaziyatda so’z tartibini grammatiik aloqa orqali ifodalaydi, masalan subektiv-obektiv li munosabat, bu aloqa bu yo’nalishda umuman ifodalanmasligi mumkin yoki qisman ifodalanadi. Aytilganlar 1- o’rinda ingliz tiliga tegishli grammatik munosabatda ifodalashda so’z tartibi asos hisoblanadi. Zamonaviy ingliz tilida leksik ega va kesim erkin so’zlar joylashuvidan iborat va grammatik munosabatga tegishli. This letter I wrote yesterday – bu xatni men kecha yozdim gapida this letter so’z birikmasida leksik ega bo’lib keladi, shuning uchun 1- o’ringa chiqadi. Bu vaziyatda subektiv – obektiv munosabat bitta ega joylashuvida to’ldiruvchi o’rtasida chegaralangan, vositali to’ldiruvchi o’zining erkin joylashuvini saqlab qolgan. Leksik ega va kesim haqidagi savolni yaxshilab o’rganishimiz kerak. So’z tartibi ekspressiv-stilistik vazifani bajaradi. Ingliz tilida so’z tartibi qoidaga asosan , natijada leksik kesim bu vaziyatda 1-o’rinda turadi. Masalan, bu gapda fe’lli ravish ajraladi. Never have I seen such a thing! – Men hech qachon bunaqasini ko’rmaganman 35

Aytilganlardan kelib chiqadiki, bu so’z leksik ega sifatida chiqadi va gapda birinchi o’ringa chiqadi, lekin so’ngi qismi intonatsiya bilan birga keladi. To’g’ri va qarshi so’z tartibini farqlashimiz kerak. Qarshi so’z tartibi inversiya deyiladi. To’g’ri va qarshi so’z tartibida ega va kesimning teng joylashuvidan iborat. Ingliz tilida xuddi boshqa tillar kabi so’z tartibi tipik deyiladi, ega kesimga o’zini bosimini o’tkazadi. U ko’pchilik darak gaplarda bosimni ifodalaydi ,ega vazifasini so’roq so’zlari bajaradi. Masalan Who comes? – Kim keladi? Bunday so’zlarning joylashuvi to’g’ri hisoblanadi. Zamonaviy ingliz tilida qarshi so’z tartibida shunaqa vaziyatlar mavjud, bunda ega kesimning izidan keladi. Masalan, Down the frozen river came a sledge drawn by dogs. Lekin bu turdagi misollar ingliz tilida juda kam uchraydi. Ammo ko’proq egagacha qisman kesimning bo’lagi keladi, lekin uning 2-qismi yordamchi fe’l konkret formada ifodalanadi, masalan, Never has the boy seen such things – Bola hech qachon bunaqasini ko’rmagan. Natijada ega yopiq vosita hisoblanib kesimning asosiy va yordamchi fe’lni ifodalaydi. Ingliz tilida inversiya juda keng tarqalgan va to do yordamchi fe’li ishlatiladi, ingliz tilida ular ikkitani birlashtiradi, inversiya bir tomondan to’g’ri so’z tartibini saqlaydi: Do you see this? – Buni ko’ryapsanmi? Gapda inversiya ega va murakkab kesimni bog’lovchi fe’l bo’lib keladi. Zamonaviy ingliz tilia inversiya quyidagicha ifodalanadi: 1. Inversiya so’roqni ifodalaydi. 36

Have you seen him? - siz uni ko’rdizmi? Does he like reading? – U o’qishni yaxshi ko’radimi? Was he ill? – U kasal bo’lganmi? Has he children? – Uni bolalari bormi? 2. Inversiya shartni ifodalaydi va if bog’lovchisiz shart ergash gaplarda ishlatiladi. Should you ask me… ? – (Agar) siz mendan so’raganingizda…? Were I there I should be very glad – (Agar) men o’sha yerda bo’lganimda juda mamnun bo’lardim. 3. Inversiya odatda gapning boshida aniqlanayotgan so’z bo’ladi, masalan chegaralangan, inkor yuklamalari, ravish, bog’lovchi, maasalan hardly, scarcely, no sooner, only, seldom, never: Only now do I understand – Endi tushundim; Not only did he come but he stayed for a long time – U nafaqat kelmadi, ammo ko’p vaqtga qoldi; Never could he understand me – U hech qachon meni tushunmagan; Little did he care for his work – U o’zining ishi haqida kam g’amxo’rlik qilgan. 4. Inversiya odatda gapda birinchi o’rinda ma’noviy munosabatni ifodalaydi va kesimning bir qismini tashkil qiladi. Bu vaziyatda ikkiga bo’linadi: a) gap bo’lagi bo’lib keladi. Bright and sunny was the morning – Tong torug’ va quyoshli edi. b) birinchi o’rinda fe’li ravish: 37

In ran the boy – Bola chopdi. Ikkala vaziyatda ham inversiya ekspressiv-stilistik sabablar bilan aniqlanadi. Fe’lli ravishlar bilan ifodalanadi. Run in, come in va boshqalar, fe’llar bilan birga quyidagilar ishlatilgan: never, only, hardly. Shuning uchun ravish birinchi o’ringa chiqadi, uning izidan fe’l keladi. Ega olmosh bilan ifodalanganda inversiya ishlatilmaydi, masalan In he ran. Bir necha vaziyatda birinchi so ishlatiladi: “I’m tired”. “So am I”; “I like it”. “So do I”. Lekin ularning katta farqi bor, bu yerda inversiya ekspressiv-stilistik, lekin harakat leksik egani bildiradi. 5. Ingliz tilida inversiya kuzatiladi va u gapda keng tarqalgan hol bo’lib keladi: About a quarter of a mile off in a quiet substantial – looking street stood an old brick house; Down the frozen river came a sledge drawn by dogs. Bu yerda inversiya leksik ega ve kesim uchun ishlatiladi, lekin inversiya gapda to’liq hisoblanadi, agar gap ajratilsa. Bu vaziyatda ko’chirma gapni inversiya kiritadi: “What is the time?” he asked. 6. Gapda inversiya ko’p uchraydi, niyat va istakni ifodalaydi, mayl turlari bilan bog’liq hisoblanadi: Long live Freedom! Don’t you go! Inversiyaning there bilan kelishi alohida o’rin tutadi: There is a river near our village; There are three windows in this room. Bu gaplarni analiz qilish juda qiyin. There bu gapda (o’sha yerda) ravishi bilan bir xil ma’noda, lekin hozirgi zamonda u o’zining eski ma’nosini 38

yo’qotgan va gapda there, here ravishlari bilan birlashadi. Masalan there is a river there. Shunday qilib there ravishi yuklamaga aylangan there konstruksiyasida hamma so’z tartibida kesim har doim egaga bog’liq bo’ladi: There is a river near our village; There are three windows in this room; Xuddi shunday Near our village there is a river; In this room there are three windows. Gapda savol tuzilganda bu yerda ikki tomonlama inversiya kuzatiladi: Is there a river near your village? Bu holat olimlarga there grammatik ega sifatida qarashga asos bo’ladi va shuning uchun tasdiq konstruksiyalarda so’z tartibi to’g’ri hisoblanadi. Lekin bunaqa interpretatsiya to’g’ri hisoblanmaydi. Ega har qanday vaziyatda predmetni bildiradi, bunga there tegishli emas. There yuklamasi be fe’li bilan so’z birikmasini hosil qiladi, joylashgan joyini va vaqtini bildiradi. U tasdiqlanadi va there being shaklini hosil qilamiz: I didn’t stay long because of there being no place for me. There konstruksiyasidan foydalanilganda leksik ega va kesim bilan bog’liq bo’ladi. There is a river near our village. Bu gapda ega a river – leksik kesim shu bilan farqlanadi, boshqa gap bilan The river is near our village. Bu yerda leksik va grammatik ega mos keladi. 2.2. So’zlar o’rtasidagi bog’lanishni ifodalash uchun so’z turkumlaridan foydalanish 39

a)Moslashuv b) Boshqaruv. Zamonaviy ingliz tilida sintaktik sistemada so’zlar ularning shakli bilan bog’lanadi. Ingliz tilida morfologik shakllar ham shaklga ega va qiyin vazifalarni bajaradi. Bunga shuni qo’shishimiz mumkinki zamonaviy ingliz tilida morfologik sistemada bir qancha so’z o’zgarishi ko’paygan. Gap shundaki, ingliz tili shunchalar kambag’alki, so’z grammatik shakli suffikslar bilan bir xil o’zgaradi. Ingliz tilida hamma suffiks ham omonim hisoblanadi va uning soni ko’paymoqda: played – o’ynagan, played – o’ynalgan, play – o’ynamoq; reading – o’qiyotgan, reading – o’qish , reading – ko’rsatish. Undan tashqari ingliz tilida suffiksning katta qismini nolavoy suffiks tashkil qiladi, ular garammatik formani ko’rsatmaydi. Masalan Like, I like, likes va liked asosga munosabatini ko’rsatadi, bu to’g’ri so’z shakli, lekin uning boshqalardan farqi yaxshi suffiksga ega emas. Xuddi shunday mustaqil so’z shakllari like so’zi, like va I like nolavoy suffiks bilan farq qiladi. So’zlarni bog’lashda 2 ta usul mavjud: 1) moslashuv va 2) boshqaruv. Bu usullar zamonaviy ingliz tilida so’zlarni bog’lashga xizmat qiladi. Moslashuv ko’plab olimlarning traktovkalarida so’zlarni so’zlarni bog’laydi deb aytilgan, bog’lanayotgan so’zlardan biri boshqa so’zning shaklini ko’chiradi. Moslashuv o’zining ma’nosiga va tuzilishiga ko’ra noaniq hisoblanadi. Muhimi shundaki, so’zlar o’rtasidagi munosabat suhbatda, gapda bir tomondan aniq munosabatlarda mavjud, boshqa tomondan so’ngilarini tasvirlaydi. Gap shundaki, moslashuvni oddiy so’z shakli deb qarolmaymiz, moslashuv bitta so’zni boshqasidan ko’chirmaydi, so’zlarni bog’laganda so’zning o’sha shaklini anglatadi. Agar moslashuvni shunday tushunsak, these people va these family were moslashuv misollari 40

hisoblanadi. Undan tashqari bu yerda moslashgan so’zni emas, olib borayotgan so’zni tushunishimiz kerak yoki asosiy so’z ma’nosiga ko’ra muhim tomonlarga ega: people va family leksik semantikada ko’plikni bildiradi. Ingliz tilida moslashuv quyidagi vaziyatlarda kuzatiladi: 3. Moslashuv aniqlovchi aniqlanmish o’rtasida. Ingliz tilida moslashuvning bu turi chegaralangan darajada ishlatiladi. Ingliz tilida moslashuvning kelishik shakli bor, lekin son shakli faqat ikki vaziyatda saqlab qolingan. Birinchidan, moslashuv ko’rsatish olmoshi va aniqlangan ot o’rtasida mavjud: this dog – bu it, these dogs – bu itlar, that dog – anavi it, those dogs – anavi itlar. Ikkinchidan, moslashuv noaniq artikl bilan ot kelganda (lekin ko’plikda noaniq artikl ishlatilmaydi) : a dog – it, lekin dogs – itlar; 4. Ega va kesim o’rtasida moslashuv . ega va kesim o’rtasidagi moslashuv shaxs va sonni bildiradi. I have a book, lekin He has a book. He has many friends, lekin They have many friends. He speaks, lekin They speak. Ingliz tilida ega va kesim o’rtasidagi moslashuvda aniqlovchi va aniqlangan so’zlar erkinhisoblanadi. Bir qator vaziyatlarda ega predmetni bildiradi, ega va kesim shakli baholanadi. Ega va kesim odatda ko’plikda bo’ladi: The majority say that – ko’pchilik aytishdi; A number of students are – ko’pchilik studentlar; 41

The family were – oila bo’lgan. Majority, people so’zlari ko’plikni bildiradi va o’zining leksik ma’nosi shuni anglatadi. People so’zi o’plikni anglatadi, lekin birlikni ham ifodalab keladi: two people – ikkita odam, many people – ko’p odamlar, those people – anavi odamlar. Moslashuv aniq shxsga qaram va o’zgartiradi, 1-2- shaxsda moslashuv emas, 3-shaxsda moslashuv. Birinchi va ikkinchi shaxs fe’lni tegishli so’zlar bilan bog’laydi.(I va you ); uchinchi shaxsda fe’lni chegaralanmagan so’zlar bilan bog’laydi. He She It Bird is Box Boy Moslashuv 3-shaxsda turlicha hisoblanadi, aniq so’zlar hisobga olinmaydi, lekin grammatik kategoriya hisobga olinadi. Moslashuv son bilan . Be fe’li ingliz tilida davomli zamonni yasaydi, son o’zgarishlarni saqlaydi (was,were), shaxslarda esa o’zgarmaydi. Ingliz tilida kelasi zamondan moslashuv kamroq ishlatiladi. Zamonaviy ingliz tilida bir qator vaziyatlarda son shakli farqlanadi, shu bilan juft tuzishimiz mumkin. (I) speak va (we) speake, birlik va ko’plik farqlanadi.Agar bu naqtai nazarni tan olsak, (we) speak, lekin (they) speak neytralni hisoblaydi. Lekin shunaqa traktovka (they) speak – (he) speaks, bu 42

yerda farqi shakl yasovchi suffikslar sonni ma’nosini bildiradi. Natijada taqqoslashimiz mumkin, masalan (I) speak – (I) am, I speak da birlikni ifodalaydi, (I) am – (we) are to be fe’li bilan farqlanadi. Lekin be fe’li ingliz tilida alohida joyni egallovchi bog’lovchi fe’l hisoblanadi va yordamchi fe’lni, hamda davomli zamonni yasaydi, bu fe’l ko’plab fe’llarga bosim o’tkazadi va sonni formasini farqlaydi. (I) am, (we) are: I am speaking va we are speaking, am speaking va are speaking to be fe’lining shakli emas, lekin speak fe’liga tegishli. (I) took va (we) took. To be (was,were) shakliga qarshi qo’yilgan va o’tgan zamonda take fe’lining shakli (was taking – were taking, was taken – were taken). Ingliz tilida ega bilan kesim moslashuvida stilistik moment, kishilik olmoshi thou – sen ishlatiladi va eskirgan shakli she’riy shakllarda ishlatiladi. You read, lekin thou read. Bu shakllar moslashuvni kuchaytiradi. 5. Moslashuv bosh va ergash gap o’rtasida . Ingliz tilida moslashuvning vaqti (Sequence of Tenses) ajraladi, fe’lning shakli ergash va bosh gapdagi moslashuv: He said he was ill – U kasalligini aytdi. Boshqaruvda ergashgan so’zlar kelishik formasida ishlatiladi va uning leksik ma’nosiga bog’liq. Lekin boshqaruvning ma’nosiga qo’shimchalar qo’shish kerak. 1. Boshqaruvda bir so’z boshqasining leksik ma’nosiga qaram hisoblanadi. Bu qaramlik o’zgarishi mumkin, agar so’zning sintaktik vazifasi o’zgarsa. Boshqaruvda boshqarilgan so’zni hisobga olishimiz kerak, lekin boshqarilayotgan so’zning sintaktik vazifasiga ham. Fe’l kelishikni 43

boshqarolmaydi. Fe’l har xil kelishikni talab qila olmaydi, lekin u har xil sintaktik ma’no bilan birlashadi va uni ma’nosiga bog’liq. 2. Boshqaruvda so’zlarning erkin shaklida ishlatiladi. Grammatik forma tilda erkin va erkin bo’lmagan holda ishlatiladi. Boshqaruv tabiati haqida tilshunoslikda har xil qarashlar mavjud bo’lib boshqaruvni sintaksisng ichidagi bo’lm deb ko’rib chiqiladi. Ba’zi lingvistlar boshqaruvni leksik, sintaksisga aloqador emas, leksik aloqa deb o’rganish kerak deb aytishadi. Rus lingvist olimi A. X. Vostakov « русская грамматика » (Rus tili grammatikasi) asrida fe’lli boshqaruvni shunday izohlaydi: «qanday bo’lsada so’zni kelishiklarga o’zgartirilgan va unga tobe so’z deb biladi.» Shunday qilib olim boshqaruvni maxsus so’z birikma deb ta’kidlaydi va ushbu birikmani aniq sistema deb kelishikli boshqaruv, qo’shimchali boshqaruv degan tushunchani beradi. Lekin analizni gapning ichida emas balki undan alohida izlaydi. Boshqa rus lingvist olimlar ham ilmiy ishlarida fe’lli boshqaruvni muhokama qilishgan. Masalan: A.M. Peshkovskiy, M.I. Fomina, N.M. Aleksandrov, A.G. Rudnev shular jumlasidandir. Professor, tilshunos olim N.M. Aleksandrov « Косвенное управление » degan kitobida fe’lli boshqaruv haqida tushuncha berib ui shunday ta’riflaydi: «Bu fe’lli boshqaruvdagi so’zning shakli, uning predmet bilan bo’lgan aloqasiga tegishli, ammo ravishga teng emas, ya’ni ekvivalentga loyiq emas» deydi. Ushbu avtor bie necha variantlarni ko’rsatib misollar orqali yoritib beradi. I variant: predmet nimadan qilingan, yasalgan Masalan: taxtadan yasamoq, satindan tikmoq. II variant: nima bilan harakat bajariladi. Masalan: igna bilan tikmoq, qalam bilan chizmoq. III variant: harakatni bajarayotgan shaxs fe’lni yonida passiv vazifani bajaradi. Masalan: bu uy taniqli arxitektor Stasov tomonidan qurilgan. 44

Ingliz tilida esa kelishik sistemasi chegaralanganligi tufayli soddalashtirilgan. Shuning uchun olimning fikricha boshqaruv vositasi rolini qo’shimchalar bajaradi. A.I. Smirnidskiy ushbu masalaga shunday qaraydi: «Boshqaruv o’shanda paydo bo’ldi, qachonki qo’shimchalrni ishlatsak va bunday bog’lanish qo’shimchali boshqaruv deb ataladi yoki uni ikkilamchi darajali boshqaruv deb aytsak ham bo’ladi. Bu demakki aynan shu boshqaruvda fe’l kerakli qo’shimchani talab etadi, qo’shimcha esa aniq kelishikni talab etadi». Biroq ingliz tilida qo’shimchadan so’ng kelishikni tanlash iloji yo’q, s hunda bir imkoniyat paydo bo’ladi, bu ham bo’lsa qo’shimcha tanlash yo’lidir. Taqqoslaymiz: 1. kitob qaramoq, 2. kitobni axtarmoq, 3. kitobni varaqlamoq, qaramoq. Xulosa qilib shuni aytish joizki, tilda faqat qo’shimchali va qo’shimchasiz boshqaruv bor deb aniqladik va eng muhim fikrni tilshunos N.I. Grech aytib o’tganligi bunga dalil bo’la oladi. Qachonki boshqaruvlik rolini o’ynaydigan so’zlar boshqa so’zlarga nisbatan o’z ma’nosiga ega bo’lishsagina,o’shanda ular boshqarish imkoniyatiga to’la ega bo’lib so’z to’liq grammatik formada bo’lishi kerak. Ushbu so’zlardan so’ng boshqaruvni leksik, ham sintaktik tomondan ko’rib chiqish boshlanadi. Leksik aloqada boshqaruv bir tomonlik yo’nalishi bilan interpritatsiya bo’lishi mumkin, qachonki u boshqaruvdagi element bo’lsa. Boshqaruvning differensial sifati elementi o’timli bo’lsa, o’timli fe’lning, fe’llarning ushbu xislati engmuhim xarakteristikasidir. Ingiz tilida ushbu fe’llarni boshqaruv vazifasida bo’lishi mumkin. Shunday qilib leksik aloqada boshqaruv bu tildagi leksik birlik. Boshqaruvni muhokama qilganda uni tildagi darajasi bu adekvat metodlarni ishlatish va o’rganishidir. Olima I.A. Slyusareva ”tilning darajali sistemasi birinchi darajasi zamonaviy til lingvistikasidagi muammodir”, deydi. 45

”daraja” degan ma’no lingvistik adabiyotlarda har xil, ba’zilar u tilnig sistemasi desa, ikkinchilari uni asosiy va asosga ega bo’lgan til darajalari deb hisoblashadi, ya’ni fonologik, morfologik, sintaktik – bu asosiylar va ikkinchi darajali, demak asosga loyiq bo’lmagan so’zlar. Bizlarga ma’lumki til qatlamida doimiy aloqa mavjud, shu jumladan, yagonalik, til strukturasida bir biridan chegaralangan bo’ladi, shuning uchun faktlarsiz analiz yo’qligidan ushbu chalkashlik til strukturalarda borligini analiz qilib ko’ramiz. Tilning darajasi deganda professor A.M. Muxin shunday xulosaga keladi, boshqaruv sintaksisga aloqasi yo’q va u faqatgina leksik aloqasi bor so’z birikmalarida mavjud. Xullas boshqaruv bu leksik aloqa, ushbu aloqa leksik konstruksiyalarda paydo bo’ladi, ular o’z navbatida iboralar deb aytiladi. Leksik aloqada boshqaruvdagi element bu fe’l va uning leksik semantik tomoni o’timligidir. Fellarni o’timliligi bizlarga leksik semantik guruhlar tuzishga yordam beradi. Guruhlarni tartibga solishga fe’llarning o’timliligi, boshqaruv aloqa qo’llanilladi. Bir qator olimlar fe’lning o’timliligini albatta qo’shimcha bilan kelishini takrorlashgan. Maslan: To look at, to depend on,....bundan tashqari ushu muammo iborani hosil qiladi. Ko’p o’timsiz fe’llar albatta baribir harakatni bildiradi, lekin shaxsdan yoki predmetdan aniqlikni talab qiladi, ammo ushbu predmetlar yoki shaxslar boshqa kelishiklarda turishini, ular qo’shimchalar yoki qo’shimchalarsiz bo’lishini bilishimiz mumkin. Olim S.D. Katsnelson o’timlilikni ikki turini aniqlab bergan, bu funksional va formal, funksional turi fe’lning ma’nosidan kelib chiqadi va olimning fikricha universal fazilatlarga ega. Formal o’timlilik boshqaruvda jo’nalish kelishikda turganida fe’l faqatgina o’timli bo’lishi shart. Shuning uchun barcha funksional fe’llar o’z ma’nosida qolib, faqat formal holatda o’timli bo’ladi. Lingvistik adabiyotda predlogli birikmalarni o’rganish olimlarning katta e’tiborini tortgan va uni gapda ikkinchi darajali bo’laklar bilan o’rganishgan, 46

ya’ni to’ldiruvchi, aniqlovchi, hol. Rus tilida ikkinchi darajali bo’laklar haqida ikkita yo’nalish bor: 1. formal 2. logic Formal yo’nalishi haqidagi fikrni olimlar A.A. Potebniya, A.A. Shaxmatov, A.M. Peshkovskiy ishlarida ko’rishimiz mumkin. Logik haqida aniq yo’nalish olim F.I. Buslayevda bor. U ikkinchi darajali so’zni ikkita aloqada bo’lishini aniqlaydi, demak sintaksis va uning ma’nosiga qarab to’ldiruvchi, aniqlovchi va hol degan terminlar rus adabiyotiga logik yo’nalishda izlanayotgan lingvistlar orqali kirib kelgan. A.M. Peshkovskiy ushbu terminlarga formal qaragan va o’z ishida shunday yozgan, keyingi ishlariida esa olim umuman ushbu terminlarni rad etgan, ularni boshqaruvdagi bog’lanuvchan va moslanuvchan yoi ularga oid so’zlar deb atagan. Tilshunos olim Ovsyano Kulishkovskiy ularni logik va formal ma’nolarni birlashtirmoqchi bo’ladi va fiktiv aniqlovchi va fiktiv hol deb ataydi. Lekin chet tili va rus tili lingvistikasida haligacha ikkinchi darajali bo’laklarning yechimi nazariy grammatikada ishlab chiqilmagan. To’ldiruvchi atamasi tagida ko’pgina har xil tildagi qatlamlar birlashgan, ya’ni leksik va semantik. Olim A.M. Muxin ta’riflashicha to’ldiruvchi hech qanday o’zgacha fikrlarga o’rin qoldirmaydi. To’ldiruvchi gap tarkibida ikkinchi darajali bo’lak bo’lib iboraning leksik konstruksiyasidagi bo’lak bo’lib, u o’timli fe’lga xizmat qiladi. Sintaktik realizatsiyalashtirishda u boshqa birikmalarga o’xshab sintaktik birliklardir, lekin maxsus birikmalarga o’xshab joyini egallaydi va so’zlarni sintaktik analizi ikkita bosqichga bo’lingan: komponent va sintaktik analiz. Buyruq gap kelishik haqida tasavvur beradi. Buyruq gap hamisha kelishikli tizim bor joyda uchraydi. Ingliz tilida bu qoida buziladi. Rus tilida fe’l har xil imkoniyatlarga ega bo’lsa, ingliz tilida bular yo’q. Kishilik va so’roq 47

olmoshlari ikki xil kelishikka ega, ammo bosh kelishikdagi fe’l to’ldiruvchisini bera olmaydi. Bu kelishik predmetning erkinligini bildiradi, shuning uchun ham tizimdan tushirib qoldiriladi. Shundan kelib chiqib olmosh ishlatilganda faqat obektiv holatda ishlatiladi. Ot tizimida faqat ikkita kelishik bor: umumiy va egalik, lekin egalik olmoshi kelishik sifatida ishlatilmaydi, chunki u to’ldiruvchi kelishik emas. Xattoki mana bu holatda ham (masalan: It’s my book and that’s is my brother’s. Take my brother’s, it is more interesting.). egalik kelishik fe’lga tegishli emas. Egalik kelishik hamisha aniq bir ma’noda ishlatiladi: tegishlilikni, chegarani, masofani va vaqtni. Shuning uchun (the) child’s toy – bolaning o’yinchog’i. toy so’zi egani boshqaradi. Bunaqa holatda shunga o’xshash gaplarda boshqaruv ma’nosida emas, balki mustaqil ravishda ma’no jihatdan ishlatiladi. 1) Ayrim ingliz tilidagi fe’llar ot yoki olmosh bilan ishlatilmaydi. Shunaqa so’zlar qatoriga stand (turmoq), go (bormoq), sit(o’tirmoq) va boshqalar tilshunoslikda “o’timli” yoki “o’timsiz” deb nomlanadi. Ingliz tilida 2 ta formula bor: a) “ fe’l + ot ” umumiy kelishikda yoki olmosh obektiv kelishikda. b) “ fe’l + nol ” (ya’ni otning yoki olmoshning yo’qligi). 2) Boshqaruv haqidagi savolga javobni biz predlogning ishlatilishida olamiz. Bunda ikki darajali boshqaruv bo’ladi: fe’l kerakli predlogni talab qiladi, predlog esa aniq bir kelishikka tegishli bo’ladi. Ammo kelishik tanlash ingliz tilida yo’q, predlog tanlash bor: Masalan: to look at the book (kitobga qaramoq), to look for the book (kitobni izlamoq), to look through the book (kitobni ko’zdan kechirmoq). Shunday qilib ingliz tilida boshqaruv morfologiya sferasidan yordamchi so’zlar ya’ni predloglar sferasiga o’tadi. 48

2.3. So’zlar o’rtasidagi bog’lanishni ifodalash uchun yordamchi so’zlardan foydalanish. Predloglardan tashqari bog’lovchi ham so’zlarni bog’lovchi vosita hisoblanadi. Bog’lovchi nafaqat so’zlarni, balki gaplarni ham bog’laydi va birlashtiradi. Predloglardan farqi shundaki, u har doim ot yoki olmoshni kiritadi, bog’lovchi hamma so’z turkumlarini birlashtiradi. Ma’nosiga ko’ra bog’lovchilar 2 turga bo’linadi: teng bog’lovchilar (and, also, but…etc.) va ergashtiruvchi bog’lovchilar (since, as, till, because, if, than, etc.). Tuzilishiga ko’ra bog’lovchilar gapda bitta alohida so’z yoki bir juft so’z (either…or, as…as, va boshqalar) larga bo’linadi. Eng oxirgisi ma’nosiga ko’ra teng bog’ovchilardir. Teng bog’lovchilar gap bo’laklarini bog’lab, qo’shma gaplar yasaydi. Taqqoslang: John and his wife went to the sea. He stod up and said. Bu yerda and 2ta bir xil gap bo’laklarini bog’laydi. (2 ta ega va 2 ta kesim) va I asked and he answered the following. Bu yerda bog’lovchi 2 ta bir xil gapni bog’layapti (lekin ma’nosiga ko’ra ular bir xil emas). Ergashtiruvchi bog’lovchilar odatda faqat qo’shma gap bo’laklarini bog’laydi, shunday qilib ergashtiruvchi aloqa gapda ikki gap bo’laklarini predloglar yordamida bog’laydi. Ergashtiruvchi bog’lovchilar predloglarga o’xshash, ularni almashtirsa bo’ladi. Masalan: He is taller than I – gapi quyidagi He is taller than I am – gapiga tenglashadi. Lekin birinchi gapda ikkinchi kesim yo’q, shuning uchun than predlogga o’tib ketadi. 49

Bu aloqaning qiziq tomoni shundaki, bir vaziyatda predmetlar o’rtasida predlog munosabatga kirishsa, boshqasida bog’lovchi. Masalan: John with his wife went to the sea – John and his wife went to the sea. Bog’lovchi bu yerda Jon va rafiqasidengizga borganini teng huquqda, lekin predlog “with” Jonni asosiy shaxs qilib ko’rsatyapti. Gap va so’zlarni bog’lashda avvalo olmosh va ravishni ko’rsatamiz. Birgalik olmoshi va ravish ergashtiruvchi bog’lovchiga yaqin turadi. Bu yaqinlikdan biri boshqasiga o’tib ketadi. - I spoke to the man whom you saw yesterday. - It happened in the year when he came to Moscow. Ingliz tilida ko’rsatish olmoshi va ravish ikki xil ma’noda keladi va uni farqini bilishimiz kerak: 1) chegaralangan (restrictive) 2) tasvirlangan (descriptive) Bir tomondan ko’rsatish olmoshlari va ravish aniq predmetni bildirsa (chegaralangan), boshqa tomondan ular bitta aniqlovchini qo’shib va shu bilan tasvirlaydi. Masalan: I spoke to the man whom you saw yesterday. – bu gapda whom noaniq shaxsni ko’rsatyapti. 1-gapda shaxs aniqlanib, man so’zi bilan chegaralangan. Quyidagi He visited his father who lived in London – gapining birinchi bo’lagida father so’zi chegaralanmagan, balki to’liq shaxsni tasvirlab beryapti. Zamonaviy ingliz tilida birgalik olmoshi va ravish ikkala vazifada ishlatiladi. 50

Faqat that olmoshi chegaralovchi vazifasini bajaradi, olmosh va ravishga tegishli so’zlar tushib qolgan. Shunday qilib, birgalik olmoshi va ravish funksiyalari kengayadi. Biz ularni “qisqargan bog’lovchilar” (Condensed Relatives) deb ataymiz. Masalan: Who says that is right – bu gapning birinchi bo’lagida ega qisqargan, butun gapga nisbatan He who says that is right – uni o’rnini oladi. Gapga “qisqargan birgalik so’zlarini ” kiritib, har xil funksiyalarni bajaradi, gapda to’ldiruvchi vazifasini bajaradi. Masalan quyidagi gapda – I don’t understand what you say .bu gap namunaga asosan tuzilgan: “I don’t understand that which you say”. Qisqargan birgalik so’zlari bilan birga olmosh va ravishlarni bog’laydi va parallel funksiyalarini bajaradi. (Conjunctive Pronouns and Adverbs). Masalan: it happened when he came to Moscow. Bu nuqtai nazardan ko’rishimiz mumkinki, gapda – I don’t know what you say; biroq parallel konstruksiya yo’q. It happened then when he came to Moscow. U ham shu gapga tegishli. Masalan: I don’t know. Instrument ma’nosidagi with asta-sekinlik bilan harakat vositasi va uni vujudga kelish ma’nosiga o’zgaradi. “buy with money – pulga sotib olmoq”, bu yerda pul vosita hisoblanadi. Shunga qaramay bu vaziyatlarda predlog butunlay leksik ma’nosini yo’qotmagan. Predlogning leksik ma’nosi o’zida qoladi, biroq grammatik ma’no ustun kelib, unga bossim o’tkazadi va leksik ma’noni pasaytiradi. 51

Quyidagi sxema orqali predlogni leksik va grammatik ma’nosini tasvirlash mumkin. Leksik under on ma’no (under grammatik (to depend the table) ma’no smth). Sxema shuni ko’rsatadiki, 2 ta predlogda ham grammatik ma’no saqlanb,leksik ma’no o’zgaradi. Under predlogida aniq ko’ringan, lekin on predlogida eng kam miqdorda; ammo bu va boshqa holatlarda predloglar leksik va grammatik ma’noga ega bo’ladi. Yuqorida ko’rsatilganidek, chiqish boshqaruvi haqidagi savolni to’g’ri tushunishga zamonaviy ingliz tilida predlog kelishik kategoriyasidan farq qiladi va qandaydir kelishik sistemasini to’ldiradi va ularni leksik, grammatik ma’nolarni bog’laydi, ularning bog’langan ma’nosi orqali predlog aniq boshqaruv rolini bajaradi. Biroq chiqish hamda oddiy boshqaruvlarda bu vaziyatlarni hisobga olish kerak. Avvalo esda saqlash lozimki, hama predlogli so’z birikmalarda boshqaruv bo’lavermaydi. Bu yerda xuddi boshqaruvdek bu vaziyatda predlogning erkin ishlatilishi ajrallib turadi va leksik ma’nosiga asoslanadi. Bu holatda predlogning tanlovi noaniq fe’lga tegishli, lekin so’z birikmaning o’zida uni fe’l bilan bog’lovchi sabablari bo’ladi. Shu bilan bog’liq chiqish boshqaruvidan erkin predlogning ishlatilishi haqida savol paydo bo’ladi. Ba’zi vaziyatlarda aniq ifodalanadi. 52

Masalan: shunday fe’llar bilan predlogning ishlatilishi – stand, sit, go va shu kabi harakatni bildiradi, aniq vaziyatda narsa va shaxsning joylashuviga qarab predlog tanlanadi.(m-n: to stand on – nimanidir ustida turmoq, to stand in - ichida turmoq, to stand under – ostida turmoq, to stand behind – orqasida turmoq, va shu kabilar). Shunday vaziyatalarda biz predloglarni erkin ishlatishimiz mumkin, bu leksik ma’nosiga bog’liq. Shuni o’zi by predlogiga tegishli va u to’ldiruvchi harakatlanuvchi shaxsni anglatadi. By predlogi bilan to’ldiruvchi ko’p miqdorda fe’l bilan so’z birikma tarkibida ishlatiladi. (taqqoslang: read by somebody, sold by smb., written by smb., translated by smb. ) yoki umuman fe’lsiz taqqoslang: a novel by Dickens. Bundan anglatadiki, bu vaziyatda fe’l emas, balki predlogning shaxsiy ma’nosi muhim. Boshqa tomondan bu holatlarda fe’l va predlogdan iborat so’z birikmasi turibdi. Ilgariroq keltirilgan misol - to depend on somebody/ something – zamonaviy ingliz tilida predlogning ishlatilishi va leksik ma’nosi kuchsizlangan. Shu yerga – to believe in – nimagadir ishonmoq – taalluqlidir. Qarama qarshi vaziyatlardan oraliq vaziyatlari ajraladi. So’z birikmasi – to look at smb/ smth – kimga yoki nimaga qaramoq – ni turli boshqaruv vaziyatlarida taxmin qilsa bo’ladi. Birinchidan, bu yerda predlog tanlanmaydi. Bu so’z birikmasi ham o’sha so’z birikmasi kabi – to look for smth/ smb. – ishning tarkibini o’zgartirmaydi, boshq predlog bilan ishlatilishi fe’lning leksik ma’nosini o’zgartirib bog’laydi. To look – qidirmoq ma’nosida look so’zi bu predlogni boshqaradi va uning to’liq ma’nosini saqlamaydi. Shunga ko’ra yaxshiroq e’tibor bersak – to depend 53

on somebody/ something va to look at somebody/ something so’z birikmalari orasidagi farqni ko’ramiz. Gap shundaki, at predlogi 2-so’z birikmasida ishlatilganda cheklanmagan, bir qarashda tasvirlangandek: at predlogi bilan boshqa fe’llar ham birikadi, masalan: stare – diqqat bilan qaramoq, glance – nazar tashlamoq, gaze – termulib qaramoq. Natijada at predlogi va look fe’li o’rtasida ba’zi aloqalar uziladi: at predlogi “qarash” haqidagi hamma vaziyatlarda ishlatiladi va shu bilan birga u bir qancha darajaga ega bo’ladi va yo’naltirilgan qarash va predmet orasidagi munosabatni leksik ma’noda ifodalaydi. Shunday qilib, to look at smth/ smb. birikmasi boshqaruvga yaqinlashadi, bu yaqinlik at predlogini boshqa fe’llar bilan qo’llanish darajasini oshiradi, semantik jihatdan look fe’liga yaqin. Shuning uchun bu holatda listen to juda xarakterli. Aytilganlardan kelib chiqadiki, ingliz tilida fe’l bilan predlogning so’z birikmalari quyidagi 3 asosiy guruhga bo’lamiz: 1. Maksimal erkin vaziyatlar turi: to sit on, to sit under, to sit over, to sit in, to sit behind, to sit between va boshqalar. 2. Maksimal idiomatic holatlar: to depend on, to believe in va boshqalar. 3. Oraliq vaziyatlar turi – to look at va boshqalar predlogning leksik ma’nosini rivojlantiradi. Oldinroq o’tkazilgan tahlillar bo’yicha quyidagi predlogli birikmalarni ko’rib chiqamiz. Masalan: The roof of the house A piece of chalk The leg of the table 54

The works of the Shakespeare. Aniq ko’rinib turibdiki, bu birikmalarda boshqaruv yo’q, chunki ularda boshqaruvchi so’z ishtirok etmagan, bu esa boshqaruvning asosiy xususiyati. Barcha keltirilgan holatlarda of of predlogi o’zining to’liq ma’nosida erkin ishlatilgan (taxminan –‘s ning ekvivalenti ma’nosida). Of predlogining taqiqlanishi boshqarilayotgan so’zga bogliq emas, balki gapning umumiy ma’nosiga yoki aniqroq harakatni anglatgan aniq narsalar joylashuviga bog’liq. Of predlogining leksik ma’nosini aniqlashda 2 so’z birikmasini taqqoslaymiz: 1) the words of the sentences – gapning so’zlari; 2) the words in the sentences – gapdagi so’zlar; Predloglar farqi so’z va gaplar orasida 2 xil vaziyatda turli xil: birinchi so’z birikmasida so’z gapga tegishli degan ma’noda kelyapti, ikkinchisida so’z gapning tarkibiga kiryapti. Of predlogining leksik ma’nosini taqqoslaymiz, quyidagi birikmalarda: The house of the open window va the house with the open window. Birinchi so’z birikmasi uyda deraza ochiq qolganini anglatmaydi. Bu vaziyatda with ishlatiladi, lekin unda deraza butun uyni tasvirlaydi. Shunday qilib, predloglarning farqi hamma so’z birikmalarining ma’nosini o’zgarishiga olib keladi. Of predlogi boshqa predlog ma’nosini ham o’zida mujassamlashtirgan. Masalan: under, behind, over, in, on – lekin boshqa predloglardan farqi u abstract ma’nosiga ega, buning ma’nosi ajralib turmaydi. Ingliz tilida predlog va ravish o’rtasidagi munosabatga e’tibor qaratishimiz zarur. Gap shundaki, ingliz tilida ko’p hollarda predlog va ravish 55

o’rtasida o’xshashlik kuzatiladi. Masalan: in this room – bu xonada, in predlog, va Come in! – Kiring! Bu yerda esa ravish vazifasini bajaryapti. Ingliz predlogi kuchsiz ravishni ifodalaydi, bog’lovchilik vazifalarini bajaradi. Bu so’zlar predlogli ravish deyiladi. Shunga ko’ra bunday birliklar bir ma’noni anglatadi, farqi shuki, turli vaziyatlarda turlicha ma’no ifodalaydi. Yuqorida ko’rsatilganidek, zamonaviy ingliz tilida predlog yo’q. Ingliz tilida fe’llardan yangi predloglar yasalgan. Masalan: during – davomida; concerning – tegishli; Shundy qilib, ravish va predloglar o’rtasidagi vazifalar zamonaviy ingliz tilida doimo o’zgarib turadi,natijada bir vazifa boshqasiga almashadi. Masalan: They laughed at him – Ular uning ustidan kulishdi; He was laughed at – Uning ustidan kulishdi. Birinchi gapda predlogli boshqaruv, lekin ikkinchi gapda at predlog funksiyasini bajaradi-mi? Agar at predlogi boshqa so’zlarga tegishli bo’lsa, ma’nosiga nisbatan u he olmoshiga tegishli, he olmoshi esa bosh kelishikda, predlog ham bosh kelishikdagi so’z bilan birikmaydi, he grammatik markaz hisoblanadi. Bu gapda at ravish vazifasini bajaradi. Ingliz tilida predlogli boshqaruv o’zini chegarasiga ega, ular aktiv forma bilan cheklangan. Natijada predloglar ma’nosi o’zgarmaydi: at predlogi ot va olmosh bilan birga keladi va predlogli to’ldiruvchidan iborat (at him). Passiv konstruksiyada at ravish vazifasini bajaradi (to be laughed at). Ikkinchi bob bo’yicha xulosa. Biz ikkinchi bobda so’zlarning o’rtasidagi bog’lanishni ifodalovchi vositalar, so’z tartibi, bog’lanishlar qanday qilib so’z turkumlari orqali amalga 56

oshirilishi, birikish usullaridan foydalanishni, gapda so’zlarning barcha yordamchi so’zlar yordamida bog’lanishini ko’rib chiqdik. Grammatik usul bilan so’zlarni bog’lashda aniq leksik-semantik munosabatlar orqali ifodalanadi. Alohida so’zlarning ma’nosiga ko’ra bog’lanishi mavjud, chunki bizning ongimizda narsa va hodisalarning o’rtasidagi aloqa va munosabatlarni ifodalaydi. Ko’pchilik so’zlar shu usulda bog’lanadi, undan tashqari narsa va hodisalar o’rtasida aniq bog’lovchi aloqalar mavjud. Odatda so’zlarning leksik ma’nosi so’z birikmasi va gap tarkibida kelib, aloqa vositalari yordamida grammatik ma’nosini o’zgartiradi. Ingliz tilida grammatik aloqa vositalaridan biri so’z tartibi hisoblanadi.Uning qo’llanilishini turli gaplar misolida o’rganib chiqdik. Ingliz tilida so’z o’zgarish formalaridagi sistema otda, sifatda va olmoshda uncha rivojlanmagan, so’z tartibi o’zini o’rniga ega. Ingliz tili uchun so’zlarning munosabatiy joylashuvi xarakterli, bu joylashishda so’zlar ma’nosiga ko’ra bog’langan va yonma-yon joylashgan, so’z tartibi so’zlar o’rtasidagi aloqaning dalilini ko’rsatadi va gapni tashkil qiladi. Bundan tashqari bizga ma’lum bo’lgan bog’lash usullarining gapga qanday ta’sir ko’rsatishini, bog’lash qay tarzda amalga oshirilishini ko’rib chiqdik. Ya’ni so’zlarni bog’lashda 2 ta usul mavjud: 1) moslashuv va 2) boshqaruv. Bu usullar zamonaviy ingliz tilida so’zlarni bog’lashga xizmat qiladi. Moslashuv ko’plab olimlarning traktovkalarida so’zlarni so’zlarni bog’laydi deb aytilgan, bog’lanayotgan so’zlardan biri boshqa so’zning shaklini ko’chiradi. Moslashuv o’zining ma’nosiga va tuzilishiga ko’ra noaniq hisoblanadi. Boshqaruvda bir so’z boshqasining leksik ma’nosiga qaram hisoblanadi. Bu qaramlik o’zgarishi mumkin, agar so’zning sintaktik vazifasi o’zgarsa. Boshqaruvda boshqarilgan so’zni hisobga olishimiz kerak, lekin boshqarilayotgan so’zning sintaktik vazifasiga ham. Yordamchi so’zlar 57

hisoblangan predloglar va bog’lovchilar so’zlarni bog’layotganda biz bir-biridan qanday farqlashmizni ushbu bobda misollar tahlili orqali ko’rsatib berdik. Predloglardan tashqari bog’lovchi ham so’zlarni bog’lovchi vosita hisoblanadi. Bog’lovchi nafaqat so’zlarni, balki gaplarni ham bog’laydi va birlashtiradi. Predloglardan farqi shundaki, u har doim ot yoki olmoshni kiritadi, bog’lovchi hamma so’z turkumlarini birlashtiradi. Bu aloqaning qiziq tomoni shundaki, bir vaziyatda predmetlar o’rtasida predlog munosabatga kirishsa, boshqasida bog’lovchi. III Bob. “With” va “Without” predloglari bilan yasaladigan birikmalarda boshqaruv. 3.1. “With” predlogli birikmalar. Asosan biz bu predlog ishtirokida tuzilgan gapda boshqaruvni with bilan qo’llanilgan fe’l orqali anglashimiz mumkin. Ya’ni gapda with predlogi fe’ldan ajralmagan holda gapning boshqa bo’laklarini boshqaradi.Bunda o’timli yoki o’timsiz fe’llar bir-biridan xarakterlanadi. Masalan: Decorate with – biror narsa bilan bezamoq deb tarjima qilamiz. They decorated the stage with many beautiful flowers. Odamlar o`rtasida munosabat, do`stlik aloqalarida bo`lgan. Quyidagi misollarda inson o`rtasidagi munosabat ifodalangan. (a) acquaintance, affinity, conversance –tanishuv aloqasi; familiarity – yaxshi tanishuv; friendship – do`stlik; intimacy,intrigue – sevgi aloqalari. (b) chum up, make friends, mat, pal, pal up, yake up – do`stlashmoq, yaqiunlashmoq. 58

(c) bear, cotton, do, get on, hit (it) of, make up, put up – rozi bo`lmoq, chidamoq; compliance, comliant, comply – biror munosabatda chidanli bo`lish, chidamli. festoon with – bezamoq (gullar bilan, bayroqchalar bilan) Relieve with – boyitmoq, qandaydir bir turli narsa , Set with– sochmoq (yulduzlar bilan, gullar bilan) Star with, stud with – bezamoq (yulduzchalar bilan, gvazdikalar bilan) Trim with – bezamoq (ko’ylakni, taomni) Asperse with, Sprinkle with – sachramoq, sepmoq Intersperse with – biror nima bilan ustma-ust qo’ymoq. Bespatter with, soil with, tar with – suykamoq, sepmoq Dappled with, dotted with, flecked with, speckled with, sotted with, stained with – bulg’angan (o’t bilan, dog’lar bilan, hol, nuqtalar bilan), nima bilandir dog’ qilingan Imbued with - shimdirilgan; tinged with – nima bilandir bo’yalgan; pitted with – qoplangan (chuqurchalar bilan); shot with, streaked with – yo’l-yo’l (nurlar bilan), tained with, touched with – qoplangan (izlar bilan, tuproq, loy izlari bilan). (g) block with – yo’lni to’sib qo’ymoq (ko’chani transportlar bilan); encumber with – qarzlarni, oilani ta’minlamoq; litter with, load with – to’ldirib tashlamoq (xonani, stolni narsalar bilan); saddle with – ma’suliyatni birovga yuklamoq; (h) dash, qualify with – aralashtirmoq (suv bilan); impregnate, infuse – quymoq (tetiklik); penetrate with, permeate with, pervade (by), saturate with, soak with, tincture with, transfuse with – singdirmoq; 59

(i) appal with, frighten with, scare with - qo’rqitmoq, tahdid qilmoq; (j) answer with, respond with – javob bermoq, ishonmoq; entrust, reciprocate with, requite with – biror narsa bilan minnatdorchilik bildirmoq; He answered all questions with truth. The girl requited the boy with singing. (k) accommodate with, equip with, fit with, furnish with, present with,provide with, serve with, set up with (in), store with, supply with – ta’minlamoq; (l) coat with, cover with, encrust with, enfold with (in), enwrap with (in), veil with – qoplamoq, o’ramoq (choyshab bilan, jihozlar bilan, qor bilan, gard bilan); Trees were covered with white snow. Father always supplies his family with enough money. (m) busy oneself with – shug’ullanmoq, celebrate with – nishonlamoq, indue with, invest with – homiylik qilmoq. Predlog bir xillik, mos kelish, tenglik ma’nolarida kelgan so’zlar bilan ishlatiladi. (b) accord with, assert with – tanlamoq, cotton with, go well with, suit with – mos kelish – mos kelish, match with – mos kelmoq, tone with (to), tune with (to) – bir ovozda bo’lish, (c) equalize with (to), equate with (to) – tenglashtirmoq, (d) compound with, fit in with, go with, jump with, aquare with – rozi bo’lish, to’g’ri kelish, correspond with – sanoqli bo’lish, vary with – moslashuvni o’zgartirish; (e) compare with, liken with – maqullamoq, contrast with – qarshi taxmin qilish, discord with – ajralish; 60

(f) accordant with, discordant with – norozi bo’lish, commensurable with – o’lchab bo’lmaydigan, (in) commensurate with – o’lchanmagan, repugnant with – to’g’ri kelmaydigan; The diagnosis seems to correspond exactly with all the sensations that I have ever felt. (J. 83). It varies with soil conditions. (M.84) Compound your desire with your purse. (M.85) My hair is a sort of golden brown. The language of the message was discordant with the situation. (GM.87) These opinions are utterly inconsistent with themselves. (CK). (g) collateral with – qo’shimcha, identical with (to) – tanlangan, square with – perpendikulyar taqqoslash; (h) analogy with (between) – analogiya, conformity with – munosabatda bo’lish, congruence with – tenglik, harmony with – bir xillik, identity with – o’xshash, (in) compatibility with – mos emaslik; (i) contemporary with – bir vaqtda, synonymus with – sinonim; (j) coextend with – teng tortinish kuchiga ega bo’lish, coincide, concur with – to’g’ri kelish; (k) range with, rank with – teng bo’lmoq; (l) in accordance with – mos kelish, rozilik, bir xillik; My government will act in harmony with the principles of international security. (M.89) The scene is a studio flush with the street. (G. with 110) 61

We keep timepieces in step with the sun. (M.91) Accommodate is in some uses nearly synonymous with adapt. (M.93) It is in line with evolution. (L). With predlogining at dan farqi shundaki, u qalbdagi his tuyg’ularning aybdori yashirilgan vaziyatlarda ishlatiladi. Masalan: Jude felt dissatisfied with himself as a man at what he had done. (C.M. with 8). (a) amused with, content with, relieved with, satisfied with – qoniqarli, blessed with, charmed with – mahliyo bo’lgan; (b) aggravated with, angry with, annoyed with – jahli chiqqan, nafratlangan, riled with – xafa bo’lgan, (c) disappointed with – ishonchni oqlamaslik, disgusted with – nafratlanish, displeased with (at)- qoniqarsiz bo’lmoqlik, impatient with (of) – sabrsiz bo’lmoq, offended with – haqoratlangan.; Miss Fontover is offended with me, and I with her. (H.96) I lost my temper with him (J. at 211). I’m disgusted with you, gentlemen, members of my class! (L.98) Don’t be riled with me: I am too unhappy. (G. 99) With predlogi insonning qalbdagi va fizik his tuyg’ularini ifodalovchi ma’nodagi so’z bilan ishlatiladi. Qalbdagi his-tuyg’ularning sababini, kulgu, qo’rquv, g’alaba, qayg’u, yosh, sovuq bilan bildirish. Insonning his-tuyg’ularini ifodalash bilan bir qatorda with kabi from ham ishlatiladi, fizik tomonini ifodalashda esa with kabi at ham ishlatiladi. (a) drunk with, flushed with, entranced with, inspired with, transported with – …dan xursand bo’lmoq, …dan hayajonlanmoq, 62

(b) beam with, irradiate with – mamnun bo’lmoq, (c) explode with, rock with, shake with – kulmoq, qaltiramoq; (d) affected with, be astir with – hayajonlanmoq, consumed with, eaten up with – xasad qilmoq; (e) burn with – yorilmoq, reel with – aylanmoq, sweat with – terlamoq; (f) aglow with, flushed with, green with – oqargan, ko’kargan , red with – qizargan; Now he was alive and eager with excitement. (F.106) Rufke rocked with laughter. (A.M. with89). He is eaten up from nose to tail with curiosity. (K.109) Michael was sweating with fear. (K114) They exploded with laughter. (J.115) The billowy river was white with foam. (T.117) The cabin was a one-story one, whose that was black with age. (CM. 61) With quyidagi holatlarni ifodalaydi: 1) har xil, doim qilib yurgan insonlar harakati; 2) qulay va noqulay vaziyatlarni; Lekin 2 ta vaziyat bor: birinchidan, agar gap aniq narsa va hodisa bo’lsa, with dan ko’ra ko’proq have ishlatiladi. Ikkinchidan, to predlogi bilan almashtiriladi, agar make, impose, ishlatilsa, noqulay vaziyat haqida aytilsa, manba ko’rsatilmagan bo’lsa. The children awoke tortured with a raging hunger. (T.134) He had a clean look of a man, seasoned with wind and rain and hot sun. (F.to197) The windows were thick with crystals. (CD.138) 63

Learning and art were not traditions with these monks. (CD.141) No, this is a matter of principle with me. (S) Hard times were now over with her. (RA.149) With me, it was my liver that was out of order. (J.151) (m) busy oneself, busy, celebrate – shug`ullanmoq, nishonlamoq, topshirmoq; charge, endue, invest, vest, dover, endov, gift – homiylik qilmoq,iqtidor bilan, aql bilan boyitmoq; (n) abound (in) bristle – ko`p miqdorda, alive – to`lib toshgan; frought, great, pregnant, quick – homilador; bristled – qiyinchiliklarga (hikmatli so`zlarga) boy; crammed, crovded (no full of) heavy, laden – liq to`la; larded, rife – zich; rich – quyuq, boy, (kiyim, mebel, bino); thick – to`lib-toshgan. (o) brim, over, flood, inundate, overflow, explode, swell cho`ktirib yubormoq. (p) charge, fill, flow – qayta to`ldirish, to`ldirmoq, nima bilandir to`lib-toshgan; invest, overrun – ovozini o`chirmoq; replenish – qayta to`ldirmoq; stiate oneself – oziq-moddalar, bilimlar bilan boyimoq; stuff – nima bilandir to`ldirmoq (matrasni, kallani). 1.His soul would be flooded with poetry.M. 2.The isle was thick with savages.M. 3.Orchards and cornfields ring with the hum of labour. (q) fat – shishirilgan, oshirilgan; inflate – shishmoq; infuse – quyilmoq (tetiklik); puff out, swell – shishirmoq; (r) alive, proficient– (go`zalikka, kuchga ishonch) boy. –instinct - harakatlanadigan; (s) begin, commence, prelude, start, close – biror nima bilan boshlamoq; to charge a person with (a crime) – kishini biror jinoyatga ayblamoq. 64

conclude,finish,end, end up, round - tugatmoq , originate – kimdandir kelib chiqadi. (t) beset (by), obsessed (by), possessed, seized (by) (noreddin by)- xotira, fikrlarni taqib qilmoq. 1.So being violently possessed with the idia she took great pains to win her konfedence. 2.The six guests appeared brimming over with good spirits. 3. The evening concluding with the conviviality with which it had begun. With predlogi 2ta ma`noni beradi. 1. With predlogi kimningdir harakati vaqtida ishtirok etishini anglatadi. 2. Harakat bir kishi tomonidan bajarilishini ifodalaydi. Bu yerda predlogning leksik ma`nosi o`zgaradi, 1-2- ma`nosida bunga aniqlik kiritadi.Oddiy holatda birgalikdagi va bir kishining harakatini ko`ramiz. Birgalikdagi harakat ikki kishi o`rtasidagi munosabatni ko`rsatadi. Ikki yoki undan ortiq kishining harakati ular o`rtasida do`stlik yoki dushmanlik munosabatlarini ifodalaydi. 1. With the first blow, he would smash his thumb, and drop the hammer, with a yell, on somebody`s toes. 2. He walked with a light, confedent, springy step. 3. He closed the sigarette case with a snap. B.(a) assemble, connect - qo`shilmoq; couple, engage, interlock – aralashtirmoq; inosculate – o`stirmoq; interseck – kesishmoq; (b) affiliate – qa`bul qilmoq, ally, amalgamate,combine – aloqa bilan aralashish. (c) associate, consort, mingle (in), mix, rub (elbow, should ders) – kim bilan aloqa qilmoq. 65

(d) (to) contact, co-operate – kim bilan ish olib bormoq; co-operation, deal – hamkorlik qilmoq; mix up – aralashtirmoq; partake,participate,share,take part – kim bilan ishtirok etmoq; (e) communicate ; correspond,have (be in) correspondence- kim bilandir yozishmoq; (f) concerned – bir xil qiziqishga ega bo`lmoq; conversation,interview,talk - suhbat qilmoq; converse,speak,talk-gaplashmoq; negotiate,parley,treat – suhbat olib bormoq; 1.This territory was incorporated with France. 2.You are conversing with a demagogue. 3.Beaute was a passport, but it had to be allied with animation. (g) close,confer,consult,take counsel (of) – maslahatlashmoq; (h) audience,metting,rendezvous – uchrashuv; fased – yuzma-yuz qo`yilgan; fall in, meet – uchrashmoq;tasodifan uchrashmoq. Co-partner – ishtirokchi; (k) bargain – savdolashmoq; change,exchange – almashtirmoq; close, (to) commerce, (to) trade, (to) traffic – sotmoq. (l) board, serve, stay, work – xixmat qilmoq, mehnat qilmoq; chum, room, share a room with somebody – xonada yashamoq. 1. Surely it lies with yourself. 2. The vessel has met with no accident. 3. Whilst Iwas at Rososk`s, I boarded with Mr. Rudgy. Th. Odamlar o`rtasida munosabat, do`stlik aloqalarida bo`lgan. Quyidagi misollarda inson o`rtasidagi munosabat ifodalangan. 66

(a) acquaintance, affinity, conversance –tanishuv aloqasi; familiarity – yaxshi tanishuv; friendship – do`stlik; intimacy,intrigue – sevgi aloqalari. (b) chum up, make friends, mat, pal, pal up, yake up – do`stlashmoq, yaqiunlashmoq. (c) bear, cotton, do, get on, hit (it) of, make up, put up – rozi bo`lmoq, chidamoq; compliance, comliant, comply – biror munosabatda chidanli bo`lish, chidamli. (d) coquit, dally flirt, fall in love with somebody (no make court, love-to, set one`s cap at) – sevmoq; infatuate (about), walk out – sevilgan. (e) chime in, tune, plaster – kuy. (f) agree, concur, hold – rozi bo`lmoq; make terms, see eye to eye with somebody, think – bir xil o`ylamoq, bir xil qarashda bo`lmoq. (g) agreement, alliance, concord – rozi bo`lish; connection, intercourse, union – aloqa birlashmoq. (h) content, satisfied, despense, do, make, shift – minnatdor bo`lmoq. 1. She seems always to agree with other people.G. 2.It is better to have a personal familiarity with this language. 3. It was not so easy to comply with this provision. (i)expostulate(remonstrate),(exhortationto),plead-yolvormoq, reason,weigh- ta’sir o’tkazmoq. (j) candid (towards),frank,open;plain-ochiq,free,liberal (of)-sahiy. (k)cognate,conversant,(about),intimate,(un)acquainted,(un)familiar, favourite- sevimli, popular. (l) ally,pair,unite oneself,intermarry,marriage(between)-nikoh. tushinmoq,yoqtirmoq. (n) favour, honour, ingratiate oneself, sent 67

(m)condole,feel,sympathize- somebody with a thing-sovg’a qilmoq, regale(upon),scrape scquaintance-tanishuv aloqalarini o’rnatmoq. (o) at home,at peace,with one accord,with one voice. 1.’’I will be frank with you.’’S. 2.She soon became a pet with the woman. 3.It was impossible to reason with them.RA. (a) to argue,controversy,difference,disagreement,discord,(to) dispute(against)- bahs,bahslashmoq. (b) (to)conflict,disagree,embroil-urushmoq, fall out,have a row(words), (to)quarrel,split. (c) battle,clash,combat,faght,jostle,scramble,struggle- kurashmoq,urushmoq,catch up,close,collide,collision,grapple,strive,wrestle- kurashmoq. (d) compete,competition,contend(against),race,rival,rivalry,try conclusions,vie- raqobatlashmoq. (e) break,break of,part,rupture-aloqalarni uzmoq, find fault- xatolar qidirmoq, match- qarama-qarshi qo’ymoq . (f) charge,impeach(of),reproach(for),tax,twit,upbraid-ayblamoq. (g)interfere-aralashmoq interference,intermeddle,intermingle,meddle,mingle (in). (h) bold,make free,take free,take liberties -erkinlik uchun qonini bermoq (take the liberty to doyoki of doing something),disagree-zararli bo’lmoq (i) bribe,temper, do(make)away-sotib olmoq ,go to law-sudlashmoq. (j) be at enmity (ods,war)-ajralmoq,be out with somebody-urush holatida bo’lmoq. 1.He fought with his fear again.L. 2.’’Time is always in conflict with people.’’ 68

3.’’Down with him!’’ 3.2. “Without” predlogli birikmalar. (a) do without – nimadirsiz bajarish (b) without dispute, (beyond, past) doubt – shubhasiz; (c) without (beyond, past) compare, without example – misollarsiz, without a rival – taqqoslashsiz; (d) without more ado, without (out of) number – raqamsiz, without (above, beyond) price – narxsiz, without restraint – boy bermoq, without respect – e’tiborga olmaslik, without result – natijasiz, without shame – uyatsiz; (e) without detriment to, without prejudice to – zararsiz. The proletariat has grown up outside the Church and without the Church. (L) All soldiers use bad words without meaning anything. (S) This cannot be done without detriment to style or meaning. (M) Philip Bosinney was known to be a young man without fortune. (G) All this was done without effort. (Sh) She slackened speed without looking round. (CM. 307) “Without” predlogi negativ ma’noga ega ekanligi haqida izohli lug’atlarda ham, ikki tillilik lug’atlarda ham so’z boradi, shu bilan birga bir qancha lingvistlar B.B.Menkova, B.N.Aksenenka, V.I.Kokla, V.N.Bondarenko, R.Quirk, S.Greenbaut, G.Heech, T.Svartvik, T.Volmsley. Bu predlogning semantik jihatlari haqida fikr bildiradilar. Oxford lug’ati negativ manoni anglatuvchi gerundiyli “without” predlogini infinitive yoki Sifatdosh-I “not” yuklamasi orqali tushuntirib beradi: to pass by, so as not, to see = to pass by and not to see, to pass by not seeing! 69

Yuqoridagi misoldan ko’rinib turibdiki, “without” predlogi gapda ot, olmosh, yoki gerundiy kelishiga qaramay uning o’rnini “not” yuklamasi bilan almashtirish mumkin. Ikkala holda ham gaplar negative holatni ifoda etadi: 1. He can speak English without any mistakes (K.4 352-p) He can speak English not making any mistakes 2. How can she find out the time of there arrival, without telephoning to the station (K.N-94) How can she find out the time of there arrival not telephoning to the station 3. Will they be able to judge of it for themselves without selling it with their own eyes? (K.I-116) . Will they be able to judge of it for themselves not selling it with their own eyes? 4. I’ll not allow you to go out into the cold without putting your on your overcoat. (K.V-213) I’ll not allow you to go out into the cold not putting your on your overcoat. 5. You should know without asking questions. (E.A-292) You should know not asking questions. 6. If you’ve got a television set just sit comfortably at home and watch the game without going outside at all.(E-362). Gapda ega yoki kesimdan biri tushirib qoldirilganda gap mazmuni buziladi, u biror mohiyatga ega bo’lmay qoladi, lekin “without” predlogli birikmalari tushirib qoldirilganda gapdagi asosiy ma’no buzilmaydi, “without hats” bo’lagi “walked” bo’lagiga tobe aloqada bo’ladi, ya’ni boshqaruv aloqa bu komponentlar o’rtasida namoyon bo’ladi. Boshqaruv aloqani gapga qo’ygan holda shunday xulosaga kelishimiz mumkinki, without+ot li birikma gapning tobe komponenti hisoblanadi. 1. Fire without smoke, No (112-p R.K.M) 2. Hamlet without the prince of Denmark. 70

(Daniyalik shahzodasi yo’q Gamlet) Ma’nosiz gap, doni yo’q cho’p. 3. No taxation without respiration. (128-p proverb) Arizasiz jarima pul olinmas. 4. No thing is stolen without hands (260-p Pr.K.M) (Qo’lsiz hech narsa o’g’irlanmas) Qo’li qing’irning dili qing’ir. 5. Sweet without sweat, No (330-p Proverb) (Ter to’kmasang shirinlik ham yo’q ) Ter to’kkanga besh yong’oq To’kmaganga puch yong’oq. She went out without the shawl. “Without the shawl” birikmasini with yoki together with predlogiga o’zgartirib bo’lmaydi. 1. It wasn’t easy to work but Ivan worked without rest.(R.K.G 102-p). 2. He couldn’t walk now without the help of sticks. (Maugham). Gaplarda ajratib ko’rsatilgan predlogli birikmalarning o’rniga with the help of qo’shma predlogli birikmani qo’yish bilan instrumentallikning sintaktik semantik belgisini aniqlaymiz. With the help of qo’shma predlogli birikma instrumental sentaksemaning asosiy vositasi hisoblanadi. 1. It wasn’t easy to work but Ivan worked with the help of the rest. 2 He couldn’t walk now with the help of sticks. Uchinchi bob bo’yicha xulosa. Biz uchinchi bobda turli kitoblardan olingan with va without predloglari bilan yasalgan so’z birikmalarini ko’rib chiqdik. Bu birikmalarda fe’lning asl ma’nosi ham predlog qo’shilishi natijasida o’zgargan va ishlatilgan predlog bilan birga talaffuz qilinadi. Ba’zi gaplarda predlogning leksik ma’nosi o’zgarganini guvohi bo’ldik. Gapning egasi yoki kesimi tushirib qoldirilsa, gap 71

mohiyati buzilishini bilamiz, ammo keltirgan misollardan shuni ko’rdikki, predlogli birikmalarimizda buning unchalik farqini sezmadik. Chunki predlogli birikma kesim bilan bog’langan bo’ladi va gap strukturasi buzilmaydi. Umumiy xulosa. 1. Hozirgi zamon ingliz tilida “with” va “without” predlogli birikmalarda boshqaruvning qay tarzda bo’lishi bitiruv malakaviy ishimizning mavzusi bo’lib, biz bu mavzuni grammatik manbalar va badiiy adabiyotlardan to’plangan misollar orqali yoritib berishga harakat qildik. 72

2. Bitiruv malakaviy ishimiz III bobdan iborat bo’lib, biz birinchi bobda so’z turkumlari, predloglar haqida umumiy ma’lumot va with, without predloglarining tarixi, ushbu predloglarning gapdagi o’rni va vazifalari ko’rsatib berildi. Shunga asosan ingliz tilida so’z turkumlari olimlarimizning tadqiqotlariga tayangan holda ikkiga bo’linishini guvohi bo’ldik. Ular mustaqil va yordamchi so’z turkumlari. 3. Predloglar morfologik strukturasiga ko’ra to’rt turga bo’linishi va anglatgan ma’nosiga ko’ra ham to’rt turga bo’linishini guvohi bo’ldik. With va without predlogi morfologik strukturasiga ko’ra sodda, qarshilik, anglatgan ma’nosiga ko’ra esa vaqtni va o’rin joyini ko’rsatuvchi predloglar sirasiga kiradi. 4. Bitiruv malakaviy ishimizning ikkinchi bobida so’zlar o’rtasidagi bog’lanishni ifodalovchi vositalar ko’rib chiqildi, izlanishlarimiz mobaynida with va without predlogli birikmalar gapda birikma tarzida turli xil ma’nolarda keladi, with va without predlogi ot yoki olmosh bilan kelib, gapda to’ldiruvchi vazifasida kelishini ham aniqladik. 5. Bitiruv malakaviy ishimizning uchunchi bobida with va without predlogli birikmalarning hususiyatlarini o’rganib chiqdik va bunga asosan birikmalarda boshqaruvning qanday amalga oshishini guvohi bo’ldik. 6. Mavzuni yoritish jarayonida Smirnidskiy, Bo’ronov, Barxudarov, Aksenenko,Muxin, Qiyomov singari tilshunoslarning nazariyalaridan foydalanildi va F. Cooper, G. H. Muller, S. Maugham, va boshqa yozuvchilarning asarlaridan misollar keltirib tahlil qilindi. Mavzuning maqsadidan kelib chiqqan holda with va without predlogli birikmalarning tahlili imkon qadar kengroq yoritib berildi. 73

Foydalanilgan ilmiy adabiyotlar rо‘yxati. 1. I. A. Karimov: ”Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch” Toshkent. Ma’naviyat 2008 y. 74

2. I. A. Karimov: “Mamlakatimiz mederinizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo qilish ustivor maqsadimizdir”. Xalq so’zi ro’znomasi 2010-yil 28 yanvar. 3. I. A. Karimov: Asosiy vazifamiz taraqqiyot va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirish. O ’ zbekiston ovozi ro ’ znomasi 2010 yil 28 yanvar . 4. Barxudarov L . S . “Структура простого предложения современного английского языка”. М. «Высшая школа» 1966. 5. Бархударов Л. С. Штелинг Д. А. «Грамматика английского языка» Бешкек. Изда-во «высшая школа» Москва 1985. 6. Bo ’ ronov J . “ Ingliz tili grammatikasi ” o ’ qituvchi , Toshkent 1978. 7. Долгова О. В. «Семиотика пеплавной речи» М. 1978. 8. Ganshina M. A. “English grammar” Moscwa. 1976. 9. Ilish B. A. “The structure of Modern English” 1971. 10. Ka ушанская B . Л. Ko внер. R . L . Кожевникова. OH, “A grammar of English language” Просвешение 1967. 11. Качалова К. И. «Практическая грамматика английсково языка». Бешкек 1971. 12. Крылова И. «Английская грамматика для всех» Высшая школа. Москва 1983. 13. В . Л . Каушанская «A grammar of the English language» Просвишеные 1967. 14. Мухин А. М. «Синтаксемный анализ и проблема уровный языка» Leningrad . “Наука” 1980. 15. Мухин А. М. «Лингвистический анализ теоритические и метадологический проблемы» Изд-во. «Наука» Л. 1976. 16.Смирницкий А.И. «Синтаксис английского языка». – М., 1959 . Б. 68. 104-107. 17. Смирницкий А.И. «Морфология английского языка». – М., 1957 . 18. M. Blokh « A Course of Theoritical English Grammar » . 75

19. Аксененко «Предлоги английского языка » - М., 1959. 20. Qiyomov R, Qiyomova G «Hozirgi zamon ingliz tilidagi after predlogli birikmalarning leksik va sintaktik-semantik tahlili» - Т ., 2007. 21. C теблин- Каменский М.И. Спорное в языкознании. – Л. ЛГУ 1974. 22. Sweet Н . А . New Eng. Gram. Logical and Historical – Oxford. Cl. Press. 1891 23. Бўронов Ж . « Инглиз тили грамматикаси », « Ўқитувчи » Т . 1978 5- б 24. М . А . Ганшина , Н . М . Васемвская “English grammar” H.S. Pub. H. M. 1964 13- б 25. K . H . Качалова. Е.Е. Израилевич Практ. Грамм. анг. яз. Бишкек. «Туркистан» 1999. 26. Крылова И.П. Крылова Е.В. М. «Высшая школа» 1989 Анг. гр. для всех. 27. Каушанская В . Л . «A grammar of the England» Л . « Просвщение » 1967 28. Грамматика современного языкого литературного языка. Слод. Ред. Н.Ю.Шведовой М. 1970 стр.311 29. Аксанов К.С.Полк a . Собр. Сочетания. В. Эхт.М. 1980. Никрасов Н.П. ,,Означения форма русского глагола’’ Буслаев Ф.Н.,,Историческая гр- ка русского языка’’ Востова A . X .,,Русского гр-ка’’1935. 30. Бархударов Л, Штелинг Д. А. «Грамматика английского языка» Бишкек Изда-во «Высшая школа Москва» 1985. 32. Пешковский Ф.М.,,Русский синтаксис в научной очвищении’’. М. 1988 стр.269-79. 2). Потибна.А.А. Из занисок по русской гр-ка .М. 1958.1- 11.стр 128. 3). Виноградов.Д.В. ,,Русский язык’’ стр. 537. 4) Рейбенов 33. А. X .,,Веш, свойства, отнашение как филосовкий патегории’’. 1917.с. 132. 5). Кондаков. H .И.,,Лочический словарь’’ . M .1971. 6) ,,Филосовская энциклождия’’ М. 1967. Т.Ч. стр 183. 76

34. Качалова К. Л. «Практическая грамматика английского языка» Изд-во. « высшая школа . Москва 1999». Foydalanilgan badiiy adabiyotlar va qisqartmalar. 1. APP-Abrahams P. “The Path of Thunder” M. Foreign language Publishing House 1971. p450. 2. GJM-John Galsworthy. “A Modern Comedy book” 1,2,3. progress Publishers. Moscow 1976. p280. 77

3. MP-Patricia Moyes. “Who is Simon Warwick” New York 1992. p-280. 4. GHM-Gilbert H. Muller. The Mc Graw-Hill Reader New York 1989. p- 670. 5. SMS-Maugham S. Stories. Л . Просвишение 1976. p400. 6. CFS-Cooper F. G. “The Spy” M. Progress Publishers 1975. p-460. 7. HES-Ernest Hemigway. “Selected stories” Progress Publishers Moscow. 1971. p-500. 8. KMS-Katherine Mansfield “Selected stories” 1989. p-300. 9. MSC-Somerset Maugham “Cakes and ale or the skelition in the cupboard” Moscow. Progress Publishers. 1980. p-400. Foydalanilgan lug’atlar. 1. V. K. Myuller. English-Russian dictionary. Иностранных и национальных словарей. Москва 1955. 2. The Oxford Russian Dictionary. Oxford Moscow 1997. 3. Hornby A. S. Oxford student’s Dictionary of Current English. Moscow . Progress Publishers . 1983. 4. Большой англо-русский словар. Москва 1972. 5. Ж. Маруза. Словарь лингвистических терминов Москва. 1960. FOYDALANILGAN ILMIY ADABIYOTLAR 1. I . A . Karimov “ Yuksak ma ’ naviyat yengilmas kuch ” Toshkent “ Ma ’ naviyat ” 2008 yil . 2. I . A . Karimov “ Mamlakatimizni Modernizatsiya qilish va kuchli fiqarolik jamiyati barpo etish – ustuvor maqsadimizdir ”. Xalq so ’ zi ro ’ znomasi 2010 yil 28 – yanvar . 78

3. I . A . Karimov “ Asosiy vazifamiz vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir ”. O ’ zbekiston ovozi ro ’ znomasi 2010 yil 30 – yanvar . 4. Barxudarov L . S . “Структура простого предложение современного английского языка”. М. «Вышая школа» 1966. 5. Beldiyeva Z “English grammar” 1993. 6. Blok M . E . A cours of Theoritical “ English grammar ” « Вышая школа » 1952. 7. Bo ’ronov Z, Bo’ronova M, “O’qituvchi” Toshkent 1978. 8. Egambverdiyev S “ C интак c ические и синтаксико – семантические характеристики сочетаний с предлогом современной английском языке”. 9. Ganshina M . A . Василевская Н . М . “ English grammar ” М 1964. 10. Gruzilina A . T . Toshboyeva I . K . “ English grammar ” 1973. 11. Ilish B . A . Строй современного английского языка. Вишкек 2002. 12. Kachalova E.E. Azrailovich 9-19 betlar. 13. Kaushanskaya B . T . Ковтер . Р Кожевникова О . Н . A grammar of English. 14. Krilov I . «Английская грамматика для всех» М 1983. 15. Muxin A . M . Синтаксемный анализ и проблема языка. Наука Л. 1982. 16. Muxin A . M . Лингвистик анализы М 1983. 17. Переходные лексемы и факты синтаксемы с предлогом в современном Англом языке. М 1978. 18. Peshkovskiy Ali Русский синтаксис в «Научная» освежение 7 е изд. М 1956. 19. Qiyomov R . "Лексические и синтаксические анализ сочетания с предлогами after и before в современном английском языке". 20. Raymond Murphy “English grammar in use” 99-109 betlar 21. Smirnitskiy A . I . Синтаксис английского языка. М 1957. 22. Zorova A . E . “Моделные глаголы в английском языке” 1-11 betlar . 79

23. Choriyev “Ingliz tili grammatikasi” 3-15 betlar. 24. Shteling A . “Грамматика английского языка” Изд. «Вышая школа» М. 1973. 26. Синтакселеньей анализ и проблема уровней языка. А.М.Мухин. Ленинград – 1980. 27. К.Н.Каролова, Е.Е.Израилович «Практическая грамматика английского языка» Бишкек, 1990. 28. Абрамкина , Москва , 1966 « English for University students » . 30 Мамуров.К «Сочетания предлог « without » с существительным, местоимением или герундиям в современном английском языка» Ленинград – 1987. 31. T . Bo ’ ronov , X . Imsatullayev , U . Hoshimov , “ Ingliz tili grammatikasi ” Toshkent - 1974. 80

Foydalanilgan badiiy adabiyotlar va ularning qisqartmasi. 1. FCS – Feminor Cooper “Spy”. 2. EHF – Ernest Hemingway “Farewell to Arms”. 3. USS – V.Serrailin “The Silver sword” M. – 1964. 4. TBT - Tom Wolf “The Bonfire of the vanitiej” London 1993 5. GTS – Jhonathan Swift “Gulliver’s travels” Moscow 1973 6. JGL – John Galsworthy “To Let” Moscow 1952 81

Похожие

Hozirgi zamon ingliz tilida “without predlogli birikmalarni компонент ва - синтаксем таҳлили

Hozirgi zamon ingliz tili gaplari strukturasida “without” predlogli birikmalarning turli sintaksemalarni ifodalash

“Over” predlogli birikmalarining hozirgi zamon ingliz tilida

Hozirgi zamon ingliz tilida predlogli birikmalarning sintaktik-semantik tahlili

Hozirgi zamon ingliz tilidagi “keep” fe’li yordamida yasalgan iboralar