Главная страница
Дипломные работы
Информатика и ИТ
Linux операцион тизимини ўқитиш бўйича мультимедиали ўқув материали яратиш технологияси
Linux операцион тизимини ўқитиш бўйича мультимедиали ўқув материали яратиш технологияси
Загружено в:
26.09.2019
Скачано:
0
Размер:
1209.5 KB
Скачать
Похожие
Компьютерларни таъмирлаш хизматини кўрсатиш веб сайтини яратиш
Компьютерларни таъмирлаш хизматини кўрсатиш веб сайтини яратиш
Радиотўлқинларни узатиш ва қабул қилишни ўрганиш
Delphi XE5 muhitida android operatsion tizimi uchun dasturlar ishlab chiqish
Android platformasida java dasturlashtrish tilidan foydalanib akt ga oid lug’at yaratish
![Замонавий дунёда ҳаётимизни компьютерларсиз тассаввур қила олмаймиз. Бу технология бизни ҳамма ерда ўраб туради ва шу билан бир қаторда, ҳар бир соҳада ишлатилади, лекин баъзи соҳаларнинг ажралмас қисми деб ҳисобласак ҳам бўлади. Ахборот технологиялар асрида Республикамизда ҳам ушбу соҳага эътибор кучайтирилди. Республикамиз президенти таъкидлаганидек: “Ўтган давр мобайнида замонавий ахборот-коммуникация тизимидан, Интернетдан кенг фойдаланиш ҳисобидан таълим-тарбия самарасини кучайтириш, болалар, айниқса, қиз болалар ўртасида жисмоний тарбия ва спортни оммалаштириш бўйича кенг кўламдаги ишларимиз давом эттирилди” 1 . Шу сабабли компьютерни ривожлантириш борасида кўпгина операцион тизимлар, дастурлар ишлаб чиқаришга катта эътибор берилиб, жаҳон бўйлаб ахборот технологиялари соҳасида илмий изланишлар олиб борилмоқда. Кун сайин дастур ва операцион тизимлар мураккаблашиб, замонавийлашиб, қўлланиш борасида қулайлаштириш ишлари олиб борилиши натижасида уларнинг янги версия (тип ёки тур)лари ишлаб чиқарилмоқда[2]. Ҳозирда бир-бири билан рақобатлашиб келаётган кўплаб операцион тизимлар мавжуд бўлиб, уларга Windows, Linux, Macintosh каби тизимларни алоҳида кўрсатиб ўтиш мумкин. Биз улар орасидан бугунги кунда ҳали оммабоп бўлмаган, лекин аста-секинлик билан кўпгина фойдланувчиларини ва дастурчиларни ўзига жалб қилиб келаётган, ҳали ўрганилмаган ва жуда кам ишлатиладиган Linux операцион тизими ҳақида ушбу битирув малакавий ишни бажаришга киришдик. Ҳозирги кунда Республикамизда ҳам эркин очиқ кодли дастурий таъминотга эътибор қаратилган. ICTP лойиҳаси билан шу соҳани Республикамизда ривожлантиришга катта сармоя ажратилган [1] . Эркин очиқ 1 “ Мамлакатимизни демократик янгилаш ва модернизация қилишга қаратилган тараққиёт йўлимизни қатъият билан давом эттириш – бош мақсадимиздир ” Президент Ислом Каримовнинг Ўзбекистон Республикаси Конституцияси қабул қилинганининг 22 йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги маърузаси 3](/data/documents/fdf4972c-4714-4896-94f0-3aadcb9acf3b/page-3.png)
![§ 1.1.Мультимедианинг техник ва дастурий таъминоти Мультимедиа (мультимедиа – кўп муҳитлилик) воситалари бу техник ва дастурлар тўплами бўлиб, у инсонга ўзи учун табиий бўлган жуда турли- туман муҳитларни: товуш, видео, графика, матнлар, анимацияларни ишлатган ҳолда замонавий технология билан мулоқатда бўлиб бирор ахборотни инсонга одатдагидан кўра кўпроқ қилиш имконини беради. Мультимедиа фойдаланувчига фантастик дунёни (виртуал ҳақиқий) яратишда жуда ажойиб имкониятларни яратиб беради, бунда фойдаланувчи чеккадаги суст кузатувчи ролини бажармасдан, балки у ерда авж олаётган ҳодисаларда фаол иштирок этади; шу билан бирга мулоқат фойдаланувчи учун одатланган тилда биринчи навбатда товушли ва видеообразлар тилида бўлиб ўтади[7]. Мультимедиа – бу компьютер технологиясининг турли хил физик(DVD-плаер, проектр, овоз эшитиш қурилмаси вф б.)ва дастурий (KM- player, Studio-9.., Auto Play va b.)ресурслардан фойдаланиб маълум кўринишга эга бўлган (матн, графика, расм, товуш, анимация, видео) ёки турли хил ташувчиларда мавжуд бўлган (магнит ва оптик дисклар, аудио- ва видео-ленталар ва ҳ.к.) ахборотдан фойдаланиш билан боғлиқ тушунча ҳисобланади. Мультимедианинг техник воситаларига вазифаларига кўра қуйидаги турларга бўлиб ўрганиш мумкин: Маълумотларни аудио – (нутқли) киритиш ва чиқариш қурилмалари; Микрафон, турли эшитиш қурилмалари(калонка, наушник) Маълумотларни кўрсатиш – рақамли тасвир ва видео ахборотларни фойдаланувчига кўрсатувчи қурилмалар; - монитор, проектор қурилмалари, видео карта қурилмаси Видео ва график маълумотларни киритиш қурилмалари – рақамли видео камера, рақамли фото камера, ТВ-тюнер, модем . 6](/data/documents/fdf4972c-4714-4896-94f0-3aadcb9acf3b/page-6.png)
![чиқарилаган турлари компьютерлар даражасидаги вазифаларни ҳам бажара олади. Ўқув жараёнида қўлланилаётган замонавий мультимедиа технологияларида бири - интерфаол электрон доскалари ҳисобланади. Улар оддий маркерли доскалар каби кўринишга эга бўлиб, уларда ёзилаётган ҳар бир матн, график кўриниш, чизма, жадвал кабилар дақиқаларда тез доска дисплейи пайдо бўлади. Электрон доскаларнинг таълимда асосий афзалликлари қуйидагилар: Аудитория талабаларни диққат-эътиборларини бир объектга йўналтириш; Дарс мавзусига оид натижалардан нусха олиш, электрон почта орқали жўнатиш, сақлаш имкониятларининг мавжудлиги; Дарс жараёнида матн, товуш, анимация, графикалардан биргаликда фойдаланиш имкониятининг кенглиги; Мавзуни тушунтириш жараёнида маълумотларни таҳрирлаш учун электрон қаламдан фойдаланишнинг мавжудлиги[7]; Ҳозирги кунда Республикамиздаги таълим муассасалари ўқув аудиторияларида Prometneon LTD фирмаси ишлаб чиқарган Activboard интерфаол электрон доскаларидан кенг фойдаланиб келинмоқда. Activboard интерфаол электрон доскалари конференция презентацияларини намойиш этиш учун мўлжалланган қулай техника воситаси ҳисобланади. Интерфаол электрон доска ACTIVboard дастурий таъминотларда ишлаш имкониятини беради ва бу орқали сизни тинглаб турувчи аудитория аъзоларига маълумотларни етказиш сифатини оширади. Activboard интерфаол электрон доскаларидан фойдаланиш аудиториядаги ҳар бир қатнашувчининг фаол иштирокига имкон яратади. Электрон қалам орқали компьютерни сичқонча каби бошқариш мумкин. ACTIVboard - интерфаол электрон доска 1,25 м, 1,62 м, 1,99 м ёки 2,45 м диагоналли бўлиб, компьютер ва проектор билан биргаликда ишлайди. электрон қалам фаол экран орқали компьютерни бошқариб, қалам контекст меню ва бажарувчи иккита тугмачадан иборат. ACTIVboard - интерфаол электрон досканинг Windows тизимининг исталган иловасида ишлай олади . Инфрақизил портли панель ёрдамида фаол экранни аудиториянинг исталган жойидан туриб бошқариш мумкин. 8](/data/documents/fdf4972c-4714-4896-94f0-3aadcb9acf3b/page-8.png)
![Мультимедиа технологияларига асосланган таълим аҳамиятли даражада техник ва дастурий инфраструктурага таянади. Мультимедиа (ўқув ахборотларини жойлаштириш ва тақдим қилиш сифатида) ва компьютер қурилмалари (уни ташкил этиш ва номойиш воситаси сифатида) хизмат қилади. Шунинг учун мультимедиали электрон ресурслар яратишда ҳисобга олиниши зарур бўлган тамойиллардан бири ўқув материалини тақсимлаш тамойил ҳисобланади. Мультимедиа электрон ресурс ишлаб чиқишда ҳисобга олиниши керак бўлган иккинчи муҳим тамойил ўқув материалини интерактивлигидир. Интерактив воситалар ахборотни тақдим қилишнинг турли хил воситаларини - текст, статик ва динамик графиклар, видео ва аудио записларни бир бутун мажмуага бирлаштириш имкониятини яратади, бу эса таълим олувчини ўқув жараёнида фаол иштирокчи бўлишига йўл беради, модомики, ахборотларни тақдим қилиш таълим олувчининг ҳаракатига мувофиқ жавоб сифатида юз беради. Мультимедиадан фойдаланиш ахборотни ўзлаштиришнинг ўзига хос ҳусусиятларини максимал даражада ҳисобга олишга имкон беради, бу педагог томонидан таълим олувчига компьютер воситасида ўқув ахборотларини етказиб беришда жуда ҳам муҳимдир[7]. Шу тарзда, мультимедиали электрон ресурсларни яратишда ҳисобга олиниши лозим бўлган учинчи тамойил бу ўқув ахборотларини мультимедиали тақдим қилишдир. Таълимнинг исталган янги шакли психологик-педагогик асосларни шакллантиришни талаб қилади, буларсиз ўқув жараёнининг ютуқлари ва самарадорлиги хақида гапириб бўлмайди. Мультимедиали таълимнинг асосий хусусиятларидан бир бу таълим олувчининг қизиқишини ва билим самарадорлигини ошириш билан бирга узлуксиз таълим тизимини таъминлаш учун ҳам хизмат қилиши мумкин. Фараз қилайлик бирор фаннинг мультимедиали ўқув материалидаги барча мавзуларда уларни мураккаброқ 14](/data/documents/fdf4972c-4714-4896-94f0-3aadcb9acf3b/page-14.png)
![ўрганиш учун бошқа бир мультимедиали дастурга гипермурожаат йўналтирилган бўлса таълим олувчи вақтдан ютган ҳолда ўзига керакли билимларни олшиш мувофақ бўлади. Бунинг учун албатта мультимедиали ўқув материалларнинг миллий базаси ва сифати талаб даражасида бўлиши лозим. Ҳозирги кунга Республикамизда жуда кўплаб фанлар бўйича электрон дарслик ва ўқув қўлланмалар яратилган ва улардан ўқув жараёнида самарали фойдаланиб келинмоқда. Айниқса utube.uz, multimedia.uz интернет сайтларида жойлаштирилган электрон қўлланмалар билим олиш истагида фойдалаувчиларнинг доймий хизматида. Республикамизда 2013 йилда ташкил этилган “Мультимедиали умумтаълим дастурларини ривожлантириш маркази” электрон таълим материалларини ёзиш, таҳрирлаш, уларга ишлов бериш ва давлат таълим стандартларига мувофиқ турли фанлардан видеороликлар ишлаб чиқишни йўлга қўйган. Мультимедиали электрон таълим ресурсларни яратиш технологияларини амалга оширишда инсоннинг психо-физиологик хусусиятларини эътиборга олиш муаммолари асосий ўринни эгаллайди[6]. Таълим жараёнини оптималлаштириш йўлида асосий муаммо инсонни янги билимларни эгаллаш жараёнидаги ҳолатини баҳолаш ва яхшилашдир. Бунда мультимедиали электрон таълим ресурсларни яратишда ҳисобга олиниши лозим бўлган тўртинчи тамойил - таълим олувчининг шахсий ҳусусиятларига мослаштириш тамойилидир. Таълимда мустақил ишларни (мультимедиали электрон таълим ресурсларни қўллаган ҳолда) аҳамияти катта бўлишига қарамасдан, ўқув жараёнининг асосий субъектлари талаба ва ўқитувчи ҳисобланади. Таълим фаолиятида талабанинг ўқитувчи билан баравар қатнашиши сифатли таълим шартларидан биридир. Мультимедиали электрон таълим ресурсларни яратишнинг юқорида ифодаланган тамойиллари электрон таълим воситаларини сифати ва самарадорлигини оширишга имкон беради. 15](/data/documents/fdf4972c-4714-4896-94f0-3aadcb9acf3b/page-15.png)
![Виртуал таълим тизими – бу онлайн курсларни ўқитувчилар томонидан тузиш, бошқариш учун яратилган web тизим ҳисобланади. Бундай e-learn системаларни кўпинча “таълимни бошқариш системалари” ёки “виртуал таълим муҳити” деб ҳам аталади. Тизим таълимий веб-сайт ҳамда алоҳида онлайн курсларни яратиш инструментал муҳити бўлиб, тизимда компьютер тармоқларидан таълимда фойдаланиш назарияси ва амалиёти асос қилиб олинган[2]. Ҳозирда Республикамиздаги барча олий таълим муассасаларида ушбу тизимни жорий этилиши, билим самарадорлигини ошиши билан бирга мустақил таълим учун ҳам хизмат қилмоқда. Бу тизимни таълимда қўлланилишининг яна муҳим жиҳати ҳозирда ўқитиладиган фан соатларининг кўп қисми мустақил таълимга тўғри келишидадир. Фанни ўзлаштиришни якуний босқичида умумий тест синови ўтказиш ва билимни баҳолаш мумкин. Натижада талабани билим самарадорлиги назорати тизим томонидан ўз вақтида амалга оширилади. Талаба online электрон таълим тизимидан фойдаланиши учун рўйхатдан ўтиши ёки курсдан меҳмон (гость) сифатида ҳам фойдаланиши мумкин. Таълимда замонавий ахборот технологиялардан фойдаланиш албатта ўз самарасини беради. Баъзи фикр-қарашлар замонавий ахборот технологиялар ёшлар онгига таъсири борасида танқидий мулоҳаза юритиши табиий ҳол сабаби ёшларнинг қизиқувчанлиги интернет ва мобил алоқа воситаларга боғланиб қолиши билан изоҳланади. Муаммони мобил технология ва интернетни чеклаб қўйиш билан ечиб бўлмаслигини барчамиз биламиз, лекин барибир ёшлар танқид остида қолаверади. Ҳозирги кунда баркамол авлодни тарбияларшда албатта интернетдаги маълумотлардан фойдаланиш маданиятини (информацион иммунитет) ўргатиш талаб этилади. Бу технологияларга қизиқишни тўғри мақсадга йўналтириш миллий маълумотлар баъзасини кўпайтириш билан боғлиқ. Айниқса таълим тизимида электрон қўлланмалар ва виртуал таълим тизимлардаги миллий 16](/data/documents/fdf4972c-4714-4896-94f0-3aadcb9acf3b/page-16.png)
![2.1. linux операцион тизими ташкил этувчилари Бу операцион тизим 1991 йил Хелсинкидаги университетлардан бирида тақсил олувчи талаба Линус Торвалдонинг дисертация иши натижасида, UNIX операцион тизими асосида янги операцион тизими юзага келди ва “LINUX” sўзининг келиб чиқиши қуйидагича Ари Лемканинг асоси килиб олинган FTP- G`OSG`Linux деб номлаши натижасида юзага келди[4]. Ана энди унинг белгисига келадиган бўлсак, талаб ва таклифлар сон- саноқсиз кўп эди, лекин гап ўртасида Линус унга пингвинлар ёқишини айтганда ва мухокамалар жараёнида ҳаётдан хурсанд, ҳаётдаги пингвинлардан ажралиб туриши учун тумшуқлари билан оёқларига сариқ тусли, ўтирган холатдаги турида тўхташди ва Ларри Ивинг LINUX операцион тизим ининг ўзида GIMP (The GNU Image Manipulation Program) дастурида чизиб берди. Операцион тизим Интернет тармоғига жойлаштириш натижасида тез орада ўз фойдаланувчилари ва мухлисларига эга бўлди ва кўпгина дастурчи(программист)ларни ўзига жалб қилиши LINUX операцион тизимининг кескин ривожланиши учун катта омил сифатида хизмат қилди[4]. Бугунги кунда дунё миқёсидаги операцион тизимлар ичида ўзига хос ўринига эгадир. Бунинг асосий сабабларидан бири шуки, LINUX эркин тарқаладиган таъминотлардан биридир, яъни ҳар бир фойдаланувчи дастлабки система текстларини Интернет тармоғи орқали ёки бўлмаса компакт-дискдаги нусхасини сотиб олиш имкониятини беради ва очиқ кодли бўлиб, Интернетда кўпинча Opensource деб номланади. LINUX операцион тизим нафақат ўзининг текинлиги билан қолаверса, бошқа тизимлардан фарқ қиладиган ажойиб сифати билан ўз фойдаланувчиларини ўзига жалб қилмоқда. Бу операцион тизимнинг 2 та ишлаш учун мўлжалланган интерфейслари бўлиб, улар GUI (General User Interface), яъни графикали интерфайс ва CLI(Command Line Interface) бу консол, яъни командалар қаторидир. Графикали интерфейси худда Windows никига ўхшаган бўлади. Кўп 18](/data/documents/fdf4972c-4714-4896-94f0-3aadcb9acf3b/page-18.png)
![ҳолларда командалар қаториги дастурчилар ишлатишининг асосий сабаби шуки, консолда ишлаш даражаси тезлиги, бунга сабаб режимнинг иш вақтида сичқончанинг ишламаслиги ва графиканинг кўрсатмаслигидир. LINUX кўп холларда Multiuser system, яъни кўп фойдаланувчили система номи билан ҳам учратишимиз мумкин. Бунинг сабаби 1-1000 тагача бўлган фойдаланувчиларга фойдаланиш имкониятини беради. Ҳозир бир қанча дистрибутивлари, яъни тур(версия)лари мавжуд бўлиб, ҳар бир дистрибутивлари ўзининг фойдаланувчиларига эга. Айни вақтда LINUXni Red Hat , Suse, Fedora va Slackware, Ubuntu каби дистрибутивлари мавжуд[6]. Шуни такидлаб, ўтиш керакки бу операцион тизимга биринчилар қаторида Германиянинг Shvabish-Xall (Badеn-Vyurtеmbеrg) шаҳри давлат хизматчилари бутунлай LINUX операцион тизимга ўтган Европадаги давлатлардан биринчиси эди. Шулар қатори Хитай, Корея, Франция, Норвегия, Бразилия, Испания, Буюк Британия, Австралия, Россия каби йирик давлатлар бу операцион тизимга ўтиб, уни ўзлаштириб бормоқдалар [7] . Ҳозирда LINUX операцион тизим нинг асосий (home) уй сайти мавжуд бўлиб, у қуйидаги манзил(адрес)дир: http:g`g`www.Linuxhq.org. Бу сайт ўзида операцион тизим ҳақида ҳамма керакли бўлган маълумотларни, янгиликларни ўзида мужассамлаштирган. Ҳар бир фойдаланувчи ўзига керакли бўлган маълумотларни шу манзилдан топиш имкониятини беради. LINUX операцион тизим и аста-секинлик билан бизнинг Республикамизга ҳам кириб келмоқда ва Республикамизнинг олий ўқув юртларинг бирида, яъни ТАТУ(Тошкент Ахборот технологиялари Университети)да LINUX операцион тизими алохида фан сифатида ўргатилиб йетакчилар тайёрланмоқда[5]. Бугунги кунда LINUX нинг Mandrake ва BOOYO Linux дистрибутивлари ўзбек тилига таржима қилинди. BOOYO Linux нинг презентацияси ТАТУ(Тошкент Ахборот Технологиялари Университети) да 19](/data/documents/fdf4972c-4714-4896-94f0-3aadcb9acf3b/page-19.png)
![тақдим этилди. Бу ишлар операцион тизимни Республикамизда янада оммабоплашишига, ривожланишига олиб келишида шубҳа йўқ. Тўла қиймали эркин система Linux асосан амалда интернет серверлар учун фойдаланилиб келинмоқда. Маълум даражада эркин дастурий таъминоти РС ва асосан оддий фойдаланувчилар учун деярли реал эмасди. BSD ва Linux операцион системаларига тўла қимматли график интерфейс тайёр эмасди, машҳур Microsoft Officeга тенглашадиган офис дастурлари амалда йўқ эди, фойдаланувчи масалаларини ҳал эта оладиган дастурлар ва мулътимедиа имкониятлари ҳақида гапириб ўтиришга ҳожат ҳам йўқ эди. Вазият кейинги 5-6 йил ичида кескин ўзгарди. Эркин дастур ёрдамида фойдаланувчиларга тўла қимматли дастур ишлаб чиқиш имконияти пайдо бўлди. Linux операцион системаси овоз (звукавой карта) ва видео картаси (видео изображение) тўла қимматли ишлай олади. Фойдаланувчиларга қулай график интерфейс яратилган, ундан ташқари уни ўзгартириш имконияти Microsoft Windows дан кўп. (OpenOffice.org) Эркин офис пакети ва фойдаланувчиларнинг кўплаб бошқа топшириқлари учун (графика, музика ва бошқалар) эркин дастурлар мавжуд. Бундан ташқари Linux да докуминтация ишларини ўрта ва йирик формада офис пакетида ишлатиладиган дастурларга нисбатан яхшириоқ ишлаш имконини берувчи кўплаб инструменталлар ҳосил қилинган. Ҳали очиқ прграммаларда ҳал қилинмаган баъзи масалалар учун Linux версияларида келтирилган ёпиқ дастурлардан фойдаланиш мумкин, масалан - MAYA уч ўлчовли анимация системаси ҳамма ҳам фойдаланмаяпти[4]. Linux да шунингдек ўйинларга ҳам имконият берилган, лекин Windows га нисбатан камроқ. Linux ни фойдаланувчи компьютерларга ўрнатиш ва созлаш учун етарли даражада юқори классификация керак бўлади. Лекин корпаратив фойдаланувчида бу афзал бўлиши мумкин, фойдаланувчиларнинг системасини созлашда рухсат этилмаган ўзгаришни киритишга уриниш эҳтимоли кам. Системани коррект созлашда система ишини бузиш қобилиятига эга бўлган фойдаланувчилариннг исталган 20](/data/documents/fdf4972c-4714-4896-94f0-3aadcb9acf3b/page-20.png)
![ҳаракатларидан юқори даражадаги ҳимояни таъминлаш мумкин, ҳаттоки агар шу фойдаланувчи Linux ҳақида тасаввурга эга бўлса ҳам. Информацияга рухсат этилмаган мурожатдан, ҳимоя баъзи экспертларнинг фикрича Linuxда Windowsга нисбатан юқори. Кўп ҳолларда терминал иш схемаларидан фойдаланиш оптимал бўлади. PC компьютери график терминал вазифасини бажаради, барча топшириқлари эса серверда амалга оширилади. Бу сервер имкониятини кенгайтириб, компьютерлар имкониятини оширишда ҳаражатнинг камайтирилишига олиб келади (ҳаттоки қаттиқ диск ўрнатмасдан). Бундай усул шу билан бирга бошқа афзалликларга ҳам эга [6] . Терминал компьютерда Linux дан фойдаланиш (LTSP) кўп сонли лицензияларга ҳақ тўлаш кераклигидан озод этади. PC ларда фойдаланиш учун Linux нинг маҳсус тайинланган дестрибутлари мавжуд. Чет элларда бу Xandros ва LyCoris, Россияда ALT Linux Junior, ASP Linux XPress Linux очиқ системаси PC ларда фойдаланиш учун тўлақонли керакли бўлди. Шунинг учун унинг нарҳи бозорда ҳозирда юқори эмас 1,7% атрофида (IDC маълумотига кўра). Шу билан бирга очиқ системаларнинг оммабоплиги ошмоқда. Шунинг учун бу нарҳ ошиш эҳтимоли кам эмас. Охирги пайтларда очиқ дастурларни ва айниқса Linux операцион системасининг оммабоплигини кўрмаслиги мумкин эмас. Evans Data фирмасининг 2014 йилда эълон қилинган текширишлар натижасида кўра дунё бўйича 48.1 % ва АҚШ дан 39.6 % дастур таъминоти бўйича мутахасисилар ўзларининг маҳсулотларини айнан Linux учун операцион системаси учун яратишни режалаштирдиган. Бунинг сабаби қисман очиқ дастурлашнинг ишончлиги ва ҳавфсизлиги тажрибаси исблотланганлиги билан боғлиқ. Айниқса лицензия тўлови йўқлигини айтиш керак. Албатта эркин дастур таъминотидан фойдаланиш бутунлай текин эмас, ўрнатиш ва ҳимояланишни таъминлаш керак. Бундан ташқари Linuxни ўрнатиш ва системани бошқариш учун тизим яратилгач юқори билим, малака талаб қилинарди. Ҳозирги кунда тизимни 21](/data/documents/fdf4972c-4714-4896-94f0-3aadcb9acf3b/page-21.png)
![ўрнатиш ва унинг буйруқларидан фойдаланиш автоматлаштирилган ва содалаштирилган. Аммо эркин дастурлар компанияларни доимий равишда “коррект” лицензиялашни кузатиб бориш кетма-кетлигидан халос этади. АҚШ да информацион техналогиялар соҳасининг танглиги кўплаб фирмаларни ўйлаб харажат қилишга мажбур қилган. Бу фирмалар орасидан Microsoft каби йирик корхоналар учун янги лицензиялаш дастурнинг қимматли уларнинг мақсадларига мувовиқ ҳисобланади[4]. Microsoft фирмалари маҳсулотларини лицензиялашда бошқа ўзгариш ҳам танқидга учрайди ва унинг эркин дастур таъминоти манфаатида дастур сиситемаларида бош тортишга сабаб бўлиб хизмат қилади. Қуртлар (“червей”) ва “трояниских коней” вирусларининг кенг тарқалиши фойдаланилаётган Microsoft Windows заифлиги кўп фойдаланувчи ва менеджерларда Windows талаб қилинган ҳавфсизликни таъминлаш кабиларига эга эмаслиги ҳақида фикр қайд қилди. Microsoft фирмаси катта витце - президентиннинг ўзи томонидан ҳам эътироф этилган. Microsoft фирмаси ҳавфсизликни кучайтириш (ошириш) бўйича янги ишни бошлади. Биз асосан операцион система нуқтаи назаридан кўриб чиқамиз. Умуман олганда компьютер дастурлари бозорида Microsoft фирмасининг Windows операцион системаси етакчи ўринга эга. Windows операцион системасининг кўплаб версиялари машҳур ва кўп даромад келтириши билан ҳам машҳурдир[3]. Windows га рақобатдош Solaris ва Linux операцион системалари ҳам ўз ўрнига эга. Microsoft фирмаси Windows операцион системасини ҳалигача ҳам ўз очиқ кодларини фойдаланувчиларга тақдим этишдан бош тортмоқда. 2002 йилдаги маълумотларга кўра Linuxни савдо кўрсатгичи паст натижага эга. 2013-2014 йилларга келиб Linuxнинг савдо кўрсаткичи 25-30%га ошганлиги ҳақида тизимнин интернет саҳифаси хабар бермоқда. Кўпгина фойдаланувчилар Linux билан ишлашни маъқул кўришмайди. Очиқ кодли бўлмаган операцион системалар билан ишлашда фойдаланувчидан дастурлашга оид хеч қандай билим ва малака талаб 22](/data/documents/fdf4972c-4714-4896-94f0-3aadcb9acf3b/page-22.png)
![этилмайди. Linux билан мулоқот қилишда систамали дастурлаш тилларидан хабардор бўлиш керак. Ҳозирги кунда Ўзбекистонда ҳам эркин очиқ кодли дастурий таъминотга эътибор қаратилганлигини ва ICTP лойиҳаси билан шу соҳани Республикамизда ривожлантиришга катта сармоя ажратилганлигини юқорида таъкидлагандик. Бунга сабаб Linux тизимдаги буйруқларни тўлиқ эркин очиқ кодли дастурий таъминот бўлгани учун исталган тилда таржима қилиниши хусусан ўзбек тилига ҳам таржима қилинганлигини билан изоҳлаш мумкин. Linux – кўп масалали, кўп фойдаланувчили тўла қонли операцион тизимдир (худди UNIX бошқа версиялари каби). Бу, бир вақтнинг ўзида, битта машинада, кўп фойдаланувчилар, параллел ҳолда, кўпгина дастурларни бажарган ҳолда ишлаши деган сўздир[9]. Linux, маълумотларни сақлаш учун турли типдаги файл тизимларини қўллайди. EXT2FS каби файл тизими Linux учун махсус яратилган. М-н, Minix-1 ва Xinix каби файл тизимлари ҳам қўлланилади. Бундан ташқари, FAT асосидаги файлни бошқариш тизими амалга оширилган, бу эса бу файл тизими бўлимларидаги файлларга бевосита мурожаатга имкон беради. HPFS, NTFS ва FAT32 ларга мурожаат ва файлларни бошқариш тизими вариантлари яратилган[4]. Анъанавий UNIX тизимларидаги каби, Linux бизга маълум 3 та тизимни ўз ичига олган микроядрога эга. Free BSD ОТ и. Linux ОТ дан ташқари эркин тарзда тарқатиладиган операцион тизимлар оиласига кирувчи Free BSD ни ҳам айтиш мумкин. Бу ОТ лар орасидаги принципиал ва энг муҳим фарқ шундаки, келишувга кўра, Linux тизимига ҳар ким ўз ўзгартиришларини киритиши мумкин, аммо бу ҳолда у ўзини кодини очиқ ҳолда колдириши керак. Аммо ҳамма компаниялар бунга рози эмас. Кўпчилик, берилган матнлар ва тайёр ечимлардан фойдаланишни ҳоҳлайдилар, аммо ўз дастурий таъминот сирларини очиклари келтирмайди. Шунинг учун ҳам, бу ОТ учун 23](/data/documents/fdf4972c-4714-4896-94f0-3aadcb9acf3b/page-23.png)
![2.2. linux операцион тизими ни ўрнатиш ва унда офис дастурлари Lunix операцион тизимни компьютерга ўрнатишнинг кўплаб усуллари мавжуд ҳам мавжуд бўлиб биз тизимни қаттиқ дискда янги йўлак(раздел) очиш орқали тизимни ўрнатамиз. LINUX операцион тизимининг бир қанча версиялари мавжуд бўлиб LINUX DEBIAN операцион тизимини компьютерга ўрнатиш жараёни билан танишамиз[4]. 1. Аввалом Windows тизимининг бошқарув панелини ишга туширамиз(Панел управления) ва дискдан LINUX DEBIAN учун “раздел” яъни бўлим ажратамиз. Бунинг учун “Панел управления” нинг “Администрирования” бўлимини танлаймиз (1-расм). 1-расм 2. Администрирования ойнасида “Управление компьютером” банди танланади. 3. Ҳосил бўлган мулоқат ойнадан “Управления дисками” буйруғи танланади ва мавжуд дискларнинг ҳолати ҳақида ахборотлар чиқарилади. Бу ердан керакли бўлимни ажратиш ва уни яратиш керак бўлади. Яратилган 25](/data/documents/fdf4972c-4714-4896-94f0-3aadcb9acf3b/page-25.png)
![III–БОБ. LINUX ОПЕРАЦИОН ТИЗИМИНИ ЎҚИТИШ БЎЙИЧА МУЛЬТИМЕДИАЛИ ЎҚУВ МАТЕРИАЛИ ЯРАТИШ ТЕХНОЛОГИЯСИ 3.1. Linux тизимида Vokoscreen ва Kazam дастурларидан мултимедиали интерактив маълумот яратишда фойдаланиш Vokoscreen – дастури Linux операцион тизимидаги фаол дисплейнинг фойдаланучи томонидан амалга ошириладиган буйруқлари ва вазифаларни хотирада овозли ва видео форматда ёзиб борадиган дастур ҳисобланади. Битирув малакавий ишнинг юқоридаги бўлимларида кўрсатиб ўтилганидек мультимедиали интерактив ўқув материаллари турли ахборотлардан ташкил топган бўлиши лозимлиги сабабли операцион тизимнинг Vokoscreen дастуридан фойдаланишга қарор қилдик[4]. Дастур тизимга қўшимча ўрнатиладиган алоҳида утилит сифатида киритилган. Фойдаланувчи дастурни ўзи тизимни ўрнатиш вақтида ёки кейинроқ ҳам ўрнатиши мумкин. Дастурни интернетдан ҳам кўчириб олишингиз мумкин [10] . Vokoscreen дастури экраннинг чегараланган қисмини ёки барча қисмини скринкастер тарзда хотирага сифатли муҳрлайди. Бундан ташқари иш фаолиятда бўлган дастурнинг майда деталларини(масалан: ихтиёрий ускуна панели) ҳам алоҳида тасвирга олади ва қисман таҳрирлайди. Айнан ушбу дастурни танлаганимизнинг сабаби бу дастур мультимедиали файли барча яъни бошқа операцион тизимда ўқитиш ёки таҳрирлаш имконияти мавжудлигидир. Дастур хотирага ёзиб олинган расм ва видео тасвир кадрларини алоҳида алоҳида ёки биргаликда ёзиши мумкин. Яъни овозни алоҳида, видеотасвирни алоҳида кадр тарзда хотирада сақлаши мумкин. 28](/data/documents/fdf4972c-4714-4896-94f0-3aadcb9acf3b/page-28.png)
![Дастур ойнасидаги бу тугма эса видео тасвирни хотирага ёзишда сифатини, видео форматни танлашда кўмаклашади. Frames - видео бир секундда нечта тасвир мавжуд бўлишини танлаш панели. Бизга маълумки видеода тасвирлар кетма-кет ҳаракатланади ва секундига ҳаракатдаги тасвир сонининг кўпли видео файлнинг сифатини белгилайди шу билан бирга хотирадан ҳам кўпроқ жойни банд этади. Codec – видео файлларнинг конвертланган турлари бўйича ёзишнинг танлов панели. Махсус дастурлар ёрдамида конвертланадиган файлларни алоҳида махсус плайер дастурлар ўқийди[9]. Бундай ҳолларда барча тизим ва қурилмалар ўқий оладиган форматда видеотасвирни хотирада ёзганимиз мақсадга мувофиқдир. Сабаби мултимедиали ўқув материлидан фойдаланиш учун ҳамма фойдаланучилар ҳам компьютер ёки турли плайер қурилмаларини танлашмайди (8-расм). Format – вдедео файлларнинг типи турининг танлов панели (mp4, avi ва б. ). Default – видео файлни тизимнинг ёки дастурнинг ҳолатига мослаб хотирада ёзиш Дастур ойнасини созлаш дарчасини очиб беради. 8-расм 30](/data/documents/fdf4972c-4714-4896-94f0-3aadcb9acf3b/page-30.png)
![Vokoscreen дастурини тизимга ўрнатиш жараёни билан танишиб чиқамиз: Дастур Linux Mint 16, Ubuntu 13.10 операцион тизимларига мўлжалланган[10]. 1. Дастурни ўрнатиш учун тизимнинг терминални Ctrl+Alt+T тугмалар комбинацилари орқали ишга туширамиз. 2. Буйруқлар майдонига яъни тизимнинг очилган мулоқат ойнасиги қуйидаги буйруқларни киритамиз: sudo add-apt-repository -y ppa:vokoscreen-dev/vokoscreen sudo apt-get update sudo apt-get install -y vokoscreen Дастурни ишга тушириш учун приложения ойнаси дастур номини қисқача киритсак Voko дастур автоматика ишга туширилади (9-расм). 9-расм Дастурни тизимдан ўчириб ташлаш учун ҳам юқоридаги каби амаллари кетмакетлиги бажарилади. 1. Дастурни ўчириш учун тизимнинг терминални Ctrl+Alt+T тугмалар комбинацилари орқали ишга туширамиз. 2. Буйруқлар майдонига яъни тизимнинг очилган мулоқат ойнасиги қуйидаги буйруқларни киритамиз: sudo add-apt-repository -y --remove ppa:vokoscreen-dev/vokoscreen sudo apt-get update sudo apt-get remove -y vokoscreen Ҳозирги кунда Қарши давлат университети Ахборот технологиялар марказидаги компьютерларнинг кўпчилиги Lunix оиласига мансуб Ubuntu 31](/data/documents/fdf4972c-4714-4896-94f0-3aadcb9acf3b/page-31.png)
![тасвирлар кетма-кет ҳаракатланади ва секундига ҳаракатдаги тасвир сонининг кўпли видео файлнинг сифатини белгилайди шу билан бирга хотирадан ҳам кўпроқ жойни банд этади. Бу дарчадаги без сжатся – танлов панели видеофайлни фойдаланувчига конвертламасдан хотирага ёзиш имконини тақдим этади [10] . Разное – бу дарчадаги экран танловида турган $displey хотирага ёзиш майдонини кўрсатишни таклиф этади. Агарда бирор ойнани ёки дарчани видеотасвирга олиш истаги бўлса $Window танлови киритилади. Указател мыши – бу танлов сичқончанинг дисплейдаги кўринишини ўзгартиради(Масалан одатдаги ёки инсон қўли тасвири кўриниши) (12-расм). 12-расм Звук – бу дарчада овоз ёзиш қурилмасининг имконияти даражасида овоз частота танлаш имконияти мавжуд. Бунда овозни пасайтириш баландроқ қилиш овоз турини танлаш микрафон қурилмасини бошқариш каби амалларни бажариш мумкин. 34](/data/documents/fdf4972c-4714-4896-94f0-3aadcb9acf3b/page-34.png)
