Халқаро шартномаларнинг Ўзбекистон қонунчилигига имплементацияси - Юриспруденция - Дипломные работы

Халқаро шартномаларнинг Ўзбекистон қонунчилигига имплементацияси

Загружено в:

26.09.2019

Скачано:

0

Размер:

75.556640625 KB

Халқаро шартномаларнинг Ўзбекистон қонунчилигига имплементацияси 1

Кириш............................................................................................................... I-боб. Халқаро ҳуқуқ нормаларини миллий қонунчиликка имплементация қилишнинг умумназарий масалалари 1.1. Халқаро ҳуқуқ нормаларини миллий қонунчиликка имплементация қилиш тушунчаси.......................................................................................... 1.2. Халқаро шартномалар нормаларини миллий қонунчиликка имплементация қилиш механизмлари........................................................ II-боб. Халқаро ҳуқуқ нормаларини Ўзбекистон Республикаси миллий қонунчилигига имплементациясининг назарий ва амалий масалалари 2.1. Халқаро ҳуқуқнинг Ўзбекистон миллий ҳуқуқ тизимида тутган ўрни...... 2.2. Халқаро ҳуқуқ нормаларини Ўзбекистон миллий қонунчилигига қўлланишининг ўзига хос томонлари............................................................... 2.3. Халқаро ҳуқуқ нормаларини Ўзбекистон Республикаси миллий қонунчилигига қўлланишининг мониторинги................................................... Хулоса................................................................................................................. Фойдаланилган адабиѐтлар рўйҳати............................................................. 2

Кириш Давлатлар ўртасидаги алоқаларни чуқурлаштириш ўз навбатида уларнинг ҳуқуқий тизимлари орасидаги ўзаро фарқланишларни камайтиради. Бу жараѐн эса, авваломбор давлатлар томонидан халқаро шартномалар ишлаб чиқиши ҳамда уларга давлатларнинг қўшилиши ва ўз миллий қонунчилигини ушбу халқаро ҳуқуқ нормаларига мувофиқлаштириши билан кечади. Ҳар бир давлат халқаро ҳамкорликни амалга ошириш жараѐнида халқаро ҳамжамият томонидан қабул қилинган ва демократик тамойилларга асосланган халқаро ҳужжатларга қўшилиш ва уларнинг қоидаларни бажаришни ўзининг устувор вазифаларидан бири ҳисоблайди. Ўзбекистон Республикаси бугунги кунда 1000дан ортиқ халқаро кўптомонлама конвенция ва шартномаларга қўшилган. Улар орасида интеллектуал мулк соҳасига оид, экология ва атроф-муҳитни муҳофаза қилиш соҳасига оид, иқтисодий соҳага, инсон ҳуқуқларига оид, терроризмга қарши кураш соҳасига, транспорт соҳасига, жиноятчиликка қарши кураш соҳасига, ялпи қирғин қуролларини тарқатмасликка доир, меҳнат муносабатлари соҳасига тегишли ҳужжатлар мавжуд. Ўзбекистон Республикаси чет давлатлар билан савдо-иқтисодий, сиѐсий, хавфсизлик, ижтимоий-гуманитар ва бошқа соҳаларда икки томонлама халқаро шартномаларни имзолаган. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримов Олий Мажлиснинг 1999 йил 14 апрелдаги XIV-сессияси ишида қилган маърузасида «Халқаро шартномаларга нафақат қўшилиш, балки ушбу шартномалар бўйича олинган халқаро мажбуриятларни бажариш, улар талабларини барча органлар, мансабдор шахслар ва фуқаролар томонидан оғишмай бажариш механизмини қонуний тартибда ишлаб чиқиш зарур» 1 деган фикрни билдирган эдилар. Шу билан бирга ушбу соҳадаги қонунчилик умумэътироф этилган ва Ўзбекистон Республикаси қўшилган халқаро шартномаларга мувофиқлаштирилиб борилмоқда. Чунки, халқаро хамжамиятнинг таркибий қисми сифатида Ўзбекистон инсоният томонидан эътироф этилиб, барча демократик халқлар интилаѐтган хаѐт тарзи талабларини бажаришни ва ўз халқини дунѐнинг илғор халқлари қаторида тенг 1 Каримов И.А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаѐт – пировард мақсадимиз. Т.8. –Т.: Ўзбекистон, 2000. Б.47. 3

даражада фаолият кўрсатишини ўз олдига мақсад қилиб қўйган. Бунинг учун халқаро шартномага қўшилган давлатдан ушбу шартнома қоидаларини бажариши учун қатор қонунчилик ва бошқа ташкилий чора-тадбирларни амалга ошириш талаб этилади. Бу чора-тадбирларнинг қанчалик самарали амалга оширилиши эса, биринчи ўринда давлатнинг ўз зиммасига олган халқаро мажбуриятларига қанчалик содиқ эканлигини кўрсатса, иккинчи томондан эса, юқорида айтганимиздек, ўз халқини турмуш тарзини янада юксалтиришига ва фуқароларининг ҳуқуқ ва эркинликларини максимал даражада таъминлаб беришига қодир эканлигини кўрсатади. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2008 йил 1 майдаги ―Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларациясинининг 60 йиллигига бағишланган тадбирлар дастури тўғрисида‖ги Фармойишида ҳам миллий қонунчилик халқаро ҳуқуқ нормалари билан мувофиқлаштириш ҳамда Ўзбекистон Республикасининг халқаро хамжамият олдидаги мажбуриятларига ҳам алоҳида, катта эътибор қаратилди. Тадқиқотнинг мақсади сифатида Ўзбекистон қўшилган халқаро шартномаларни миллий қонунчиликка имплементация қилишнинг назарий ва амалий масалаларини ўрганиш ва таҳлил қилиш ҳамда тегишли таклиф ва тавсияларни ишлаб чиқиш ҳисобланади. Тадқиқотнинг вазифалари сифатида қуйидагилар белгилаб олинди: - халқаро ҳуқуқ нормаларини миллий қонунчиликка имплементация қилиш тушунчаси ѐритиб бериш; - халқаро шартномалар нормаларини миллий қонунчиликка имплементация қилиш механизмлари таҳлил қилиш; - халқаро ҳуқуқнинг Ўзбекистон миллий ҳуқуқ тизимида тутган ўрнини кўрсатиб бериш; - халқаро ҳуқуқ нормаларини Ўзбекистон миллий қонунчилигига қўлланишининг ўзига хос томонлари ѐритиб бериш; - халқаро ҳуқуқ нормаларини Ўзбекистон Республикаси миллий қонунчилигига қўлланишининг мониторингини ўрганиш асосида Ўзбекистон қўшилган халқаро шартномалар қоидаларига мамлакатимизда қанчалик даражада риоя қилинаѐтганлигини кўрсатиб беришдир. 4

Тадқиқот объекти сифатида Ўзбекистон Республикаси қўшилган халқаро шартномалар қоидаларини миллий қонунчиликка қўлланиши юзасидан келиб чиқадиган ҳуқуқий муносабатлар ҳисобланади. Тадқиқот предметига халқаро шартномалар, имплементация, миллий қонунчилик, мониторинг каби Ўзбекистон Республикаси қўшилган халқаро шартномаларни миллий қонунчиликка қўлланиши доирасидаги барча масалалар киради. Тадқиқот иши халқаро ҳуқуқ ва миллий ҳуқуқнинг ўзаро тааллуқли мавзуларини ўрганиш асосида бажарилди. Унда халқаро шартномалар ҳуқуқи, халқаро ҳуқуқ нормаларини миллий қонунчиликка имплементация қилишга ваколатли давлат органлари ва халқарот шартномаларни бажарилиши бўйича халқаро назоратни амалга оширувчи халқаро ташкилотлар ва уларнинг органлари фаолияти, яъни имплементациявий механизмлар; халқаро ҳуқуқни миллий қонунчиликда қўлланишининг шакл ва услублари ва бошқа масалалар ўрганиб чиқилди. I-боб. Халқаро ҳуқуқ нормаларини миллий қонунчиликка имплементация қилишнинг умумназарий масалалари 1.1. Халқаро ҳуқуқ нормаларини миллий қонунчиликка имплементация қилиш тушунчаси Халқаро ҳуқуқ нормларини миллий қонунчиликка имплементация қилиш масалаласи, ҳозирги замон халқаро ҳуқуқининг энг муҳим масалаларидан бир ҳисобланиб, имплементация асосида давлатларнинг ўзаро ҳамкорлиги асосида яратилган халқаро нормалар алоҳида давлатнинг миллий қонунчилигига сингади ҳам миллий қоннучиликнинг таркиби қисмига айланади. Бугунги кунда катта тизимга эга бўлган, халқаро муносабатларнинг барча жабҳаларини акс эттирувчи халқаро ҳуқуқ нормаларини ички қонунчиликда қўллаш энг аввало, уни мукаммаллаштиришга хизмат қилади. Халқаро ҳуқуқ нормалари нисбатан универсал нормалар бўлиб, улар давлат доирасидаги ҳуқуқий нормаларни 5

эмас балки, бир неча субъектларга хос бўлган муносабатларнинг умумлашмаси сифатида, шартнома кўринишида шаклланади 2 . Ҳуқуқшунос олимлар қайд этиб ўтганидек, халқаро шартномалар нормаларини имплементация қилиш мазкур нормаларни ҳуқуқни қўллаш фаолиятида тўғри қўллаш ва амалга оширишни кафолатловчи превентив воситадир 3 4 . Имплементация масаласи халқаро ҳуқуқнинг асоий принципларидан бири бўлган давлатларнинг ўз мажбуриятларини виждонан бажароишлари лозимлиги тўғрисида принципда ҳам мустаҳамлаб қўйилган. Жумладан, БМТ Уставининг 2- моддасида кўрсатилишича, БМТ барча аъзоларининг «Ташкилот аъзолари таркибига мансублигидан келиб чиқадиган ялпи ҳуқуқ ва имтиѐзларини таъминлаш учун улар мазкур Устав бўйича ўз зиммаларига олган мажбуриятларни виждонан бажарадилар» (2-банд). ЕХҲК Якунловчи актида ўз суверен ҳуқуқларини, шу жумладан ўз қонунлари ва маъмурий тартиб-қоидаларини ўрнатар экан, давлатлар зиммаларидаги мажбуриятларини халқаро ҳуқуқ бўйича мувофиқлаштириб олишлари зарурлиги ҳақида алоҳида қоида мавжуд. Халқаро ҳуқуқнинг умум тан олинган норма ва принциплари давлатлар миқѐсида конкрет аниқланиши, миллий ҳуқуқий тизимда қўлланилиши учун давлат органлари, айниқса, суд органлари ҳар бир алоҳида ҳолатда қўллаши ва изоҳлаб бериши катта самара беради. Бу, биринчидан, халқаро ҳуқуқнинг умум тан олинган норма ва принциплари тушунчасига равшанлик киритади, иккинчидан, миллий ҳуқуқда қўллаш прецеденти пайдо бўлади. Халқаро ҳуқуқнинг умум тан олинган норма ва принциплари дунѐдаги деярли барча давлатлари томонидан эътироф этилган ва уларнинг миллий ҳуқуқий тизимларида акс этилган 5 . 2 Саидова Л. . Ўзбекистон Республикаси қонунчилигига халқаро нормаларни имплементация қилишнинг баъзи бир жиҳатлари. / ―Қонун ҳужжатлари мониторинги: назария ва амалиѐт масалалари‖ мавзусидаги илмий-амалий семинарматериллари. -Т.: 2006. –Б.106 3 Қаранг: И.И. Лукашук Современное международное договорное право. (общая часть) М.,Wolters Kluwer, 4 ; Каламкарян Р.А. Мигачѐв Ю.И. Международное право в вопросах и ответах. М., Эксмо, 2007; с. 131142; Гавердовский А. С. Имплементация международного права. -Киев.: Наукова думка,1987.-341с.; Карташкин В.А. Права человека в международном и внутригосударственном праве. -М., 1995.-С.36-58; Черниченко -С.В.Теория международного права. В двух томах.-М.:НИМП,1999 5 Маткаримова Г. Халқаро ҳуқуқ ва Ўзбекистон ҳуқуқий тизими. Т.ТДЮИ. 2002. Б.51 6

Халқаро шартномаларни сидқидилдан бажариш принципи — халқаро ҳуқуқнинг императив принципи бўлиб, унинг таъсир кучи қандай мазмунга ва манбага хослигидан қатъи назар, ҳар қандай ҳақиқий халқаро мажбуриятларнинг (шартномалар, одатлар, халқаро органларнинг мажбурий қарорлари, бир томонлама ҳужжатлар) сидқидилдан бажарилишини тақозо этади. У фундаментал умумий принциплар ва халқаро ҳуқуқнинг қатъий қоидалари тоифасига киради. Мазкур принцип Ўзбекистон Республикаси қонунчилигида ҳам мустаҳкамланган. Масалан, 1995 йил 22 декабрда қабул қилинган «Ўзбекистон Республикасининг халқаро шартномалари тўғрисида»ги қонуннинг 27-моддасида шундай дейилган: «Ўзбекистон Республикасининг халқаро шартномаларига Ўзбекистон Республикаси халқаро ҳуқуқ нормаларига мувофиқ қатъий ва мажбурий равишда риоя этмоғи лозим». Халқаро мажбуриятларга содиқлик ҳуқуқий давлатга хос сифат эканини эътироф этиш ўринлидир. Ушбу принципнинг узвий қисми сифатида виждонийлик принципи қуйидаги мажбуриятларни кўзда тутади: - фактик шарт-шароитни, давлатлар ва нормалар таъсир доирасига кирувчи халқаро ҳамжамият манфаатларини виждонан аниқлаш; - қўллаш кўзда тутиладиган нормаларни виждонан танлаш; - нормаларнинг амалда татбиқ этилиши уларнинг шакл ва мазмунига, халқаро ҳуқуқ ва ахлоққа, шунингдек субъектлар зиммасидаги бошқа мажбуриятларга тўлиқ мос келишини таъминлаш; - ҳуқуқларни суиистеъмол қилишга йўл қўймаслик. Мажбуриятларнинг виждонан бажарилиши ўзаро боғлиқликни тақозо этади. Табиийки, ҳар бир «миллий қонунчилик халқаро тизимнинг элементи, узвий қисми бўлиб, бошқа давлатларнинг қонунчилиги, умум эътироф этилган халқаро ҳуқуқий мезонлар таъсиридан, уларнинг ижобий самарасидан четда қолиши мумкин эмас. Масалан, Қадимги Рим ҳуқуқи бир неча ўн асрлар мобайнида қатор давлатлар қонунчилигига ўзининг ижобий таъсирини ўтказиб келмоқда. Рим ҳуқуқий намуналари XVII–XVIII асрларда Европанинг бир қанча давлатлари қонунчилигида рецепция қилиниб, айниқса 1804 йилги Франция Фуқаролик кодексида қайта 7

тикланиб, янги қиѐфада намоѐн бўлганлигини, шунингдек ҳозирги роман-герман тизимига мансуб барча давлатлар қонунчилигида янгича замонавий талқинда майдонга чиқаѐтганлигини эътироф этиш мумкин. Халқаро ҳуқуқ билан «миллий ҳуқуқ» («миллий қонунчилик»)нинг нисбати қуйидаги хусусиятлар билан тавсифланади: 1. ҳар бир ҳуқуқий тизимнинг нисбий мустақиллиги, алоҳидалиги; 2. давлатнинг ички қонун ижодкорлиги ва халқаро ҳуқуқ ижодкорлиги жараѐнининг турличалиги; 3. ҳар икки ҳуқуқий тизимлар ўртасида ҳамкорлик, ўзаро таъсир, умумийлик ва биргаликдаги ҳаракатланишнинг мавжудлиги. Халқаро ҳуқуқ билан миллий қонунчилик ўртасидаги ўзаро таъсир ва алоқадорлик муносабатлари фанда рецепция, адаптация, уйғунлашув, трансформация, имплементация каби шаклларда намоѐн бўлади. Баъзи адабиѐтларда трансформация имплементациянинг тури сифатида таърифланади 6 . Трансформация бевосита, билвосита, аралаш шаклларда намоѐн бўлади. Бевосита трансформация қилинганда тузилган ѐки ратификация қилинган халқаро шартноманинг нормалари қонун кучига эга бўлади. Билвосита трансформация деганда алоҳида норматив - ҳуқуқий ҳужжат қабул қилиш орқали халқаро шартнома нормасини давлатнинг ички ҳуқуқий нормаси сифатида ўтказиш тушунилади. Аралаш трансформация амалиѐтда кенг тарқалган бўлиб, унда юқоридаги турларнинг ҳар иккисининг элементлари бирлаштирилиб қўлланилади. Халқаро шартнома нормаларини миллий қонунчиликка қўллаш бўйича нисбатан кўпроқ қўлланиладиган атама ―имплементация‖ деб номаланади. Имплементация инглиз тилидаги сўз бўлиб, у ―амалга оширилиши‖, ―қўлланилиш‖ каби маънони англатади. ―Большой юридический словар‖да имплементация - ―халқаро ҳуқуқий нормаларни миллий қонунлар ва қонун ости ҳужжатларига трансформациялаш йўли билан ички давлат даражасида халқаро мажбуриятларни амалий амалга оширилиши‖, деб таъриф берилган 7 . 6 Қаранг.: Проблемы теории государства и права / Под ред.проф.М.Н.Марченко.–М.: «Проспект», 1999. – Б.431. 7 Қаранг.: Большой юридический словарь/ под ред. А.Я Сухарева, В.Д.Зорькина. М., ИНФРА- М;1999 с.124 7 Юридик энциклопедия / Проф У.Таджихановнинг умумий таҳрири остида.–Т.: «Шарқ», 2001. –Б.184. 8 Қаранг.:Большой юридический словарь / (под.ред. А.Я.Сухарева и др.–М.: 8

Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академияси олимлари томонидан 2001 йилда чоп этилган «Юридик энциклопедия» китобида талқин этилишича, халқаро ҳуқуқий нормаларни миллий қонунчиликка имплементация қилиш халқаро мажбуриятларни давлат ичида амалий жорий қилиш; халқаро ҳуқуқий нормаларни миллий қонунлар ва қонуности ҳужжатларнинг қоидаларига айлантириш йўли билан амалга оширишдир 7 . Россияда нашр этилган юридик луғатда имплементацияга қуйидагича таъриф берилган: «халқаро мажбуриятларни мамлакат ичкарисида фактик амалга ошириш (реализация қилиш); халқаро ҳуқуқий нормани давлатнинг қонунлари ва бошқа ҳуқуқий актлар даражасида трансформация қилиш» 8 . Имплементацияда асосий ғоя халқаро ҳуқуқий қоидани миллий қонунларда такроран мустаҳкамлаш, давлатнинг иродаси билан ушбу нормани қўллаб- қувватлаш ва уни мамлакат миқѐсида қўллашга шарт-шароит (ҳуқуқий механизм) яратишдир. Халқаро шартномаларни миллий ҳуқуққа имплементация қилиш турли мамлакатларда турлича усулларда амалга оширилади. Баъзи мамлакатларда халқаро шартномалар уларнинг ҳуқуқий тизимларининг узвий қисми деб эълон қилинади (АҚШ, Голландия, Россия). Хусусан, Россия Федерацияси Конституциясида белгиланишича, «халқаро ҳуқуқнинг умум эътироф этилган принциплари ва нормалари ва Россия Федерациясининг халқаро шартномалари мамлакат ҳуқуқий тизимининг таркибий қисми ҳисобланади» (15-модданинг 4-банди); Франция ва Италияда халқаро ҳуқуқ нормалари мамлакат миллий ҳуқуқидан устувор деб тан олинади; Учинчи тоифа мамлакатларда (Буюк Британия, Хиндистон) халқаро шартномалар парламентнинг янги ѐки қўшимча норматив –ҳуқуқий ҳужжат қабул қилиши орқали имплементация қилинади. Ўзбекистон ўз мустақил ва янги ҳуқуқий тизимини, қонунчилик тизимини шакллантираѐтган ҳозирги масъулиятли даврда мамлакатимиз учун имплементация «Инфра», 1997. –Б.242. 9

алоҳида муҳим аҳамият касб этади. Ўзбекистон Республикаси учун халқаро шартномани мамлакат ҳуқуқий тизимига сингдиришда янги ҳуқуқ ижодкорлик актини яратиш масаласи ҳар бир конкрет ҳолатда алоҳида тарзда ҳал этилади. Ўзбекистон Республикаси парламенти томонидан халқаро шартноманинг ратификация қилиниши унинг нормаларини амалга оширилганлигини (реализация қилинганлигини) англатмайди. Халқаро ҳуқуқий норманинг имплементациясини икки босқичли жараѐн сифатида талқин этиш мумкин, яъни трансформация қилиш ва ижро этиш (қўллаш). Башарти, давлат халқаро шартноманинг мажбурийлигини эътироф этса-ю, аммо мамлакат ичкарисида унинг ижросини таъминлаш учун тегишли ҳуқуқий ҳужжатларни қабул қилмаса, у ҳолда халқаро шартнома амалга ошмай қолаверади. Бунинг учун давлат халқаро шартномани амалга оширишга йўналтирилган ҳуқуқий механизмларни вужудга келтириши, тегишли (зарур бўлса, қўшимча) ҳуқуқий ҳужжатларни қабул қилиши лозим бўлади. Халқаро ҳуқуқий нормаларни миллий қонунчиликка имплементация қилишнинг энг оқилона шакли - бу халқаро норма мазмунини давлатнинг ҳуқуқ ижодкорлик актида қайта акс эттириш (гавдалантириш)дир. Бошқача айтганда, халқаро норма давлатнинг қонунида қайтадан (янгитдан) эътироф этилади. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва қонунларида халқаро ҳуқуқнинг бир қатор умум эътироф этилган принциплари ва нормаларининг имплементация қилинганлигига кўплаб намуналар келтириш мумкин. Халқаро ҳуқуқ ва миллий ҳуқуқ орасида қатъий чегара ўтказиш тарафдорлари бўлиб ХХ аср бошида майдонга келган дуалистик қарашлар ва уларни бир-бири билан узвий боғланган якдил бир тизим сифатида қарайдиган монистик қарашлар ўртасидаги бахслар алангаси сўниб борди. Транснационал корпорацияларнинг пайдо бўлиши, халқаро ҳамжамиятга интеграциялашув зарурати, минтақавий интеграцияга тортилган давлатларнинг ўз суверенитетини ўзи чеклаши ва ҳамжамиятларга содиқлик тамойилининг жорий этилиши (масалан, Европа ҳамжамиятлари, Евроосиѐ иқтисодий ҳамжамиятида) халқаро ҳуқуқ ва миллий ҳуқуқий тизимлар орасидаги тавофутни янада қисқартирди. Чунки, ғоят кенг қамровли ва мураккаб халқаро алоқаларни халқаро ҳуқуқий тартибга солишнинг ўзи ҳозирги замоннинг энг долзарб муаммоларидан бирига айланди. Жумладан, халқаро ҳуқуқий муносабатларда халқаро шартномалар билан 10

бир қаторда халқаро одат ҳуқуқи ва ҳуқуқнинг асосий тамойилларига эътибор янада кучайиб бормоқда. Мана шундай ҳолатда, халқаро шартномалар ҳуқуқи, халқаро одат ҳуқуқи, ҳуқуқнинг умумий тамойиллари ва халқаро ҳуқуқнинг бошқа манбалари асосида вужудга келадиган халқаро ҳуқуқ нормаларини миллий ҳуқуққа татбиқ этиш зарурати имплементация қилиш жараѐнининг хилма-хил усул ва воситаларини вужудга келтирди. Халқаро ҳуқуқий муносабатлар алоҳида эътиборни талаб қилади. Ҳар бир давлатнинг халқаро миқѐсдаги обрўси, бошқа давлатлар билан бўлган муносабатлари равон бўлиши учун лозим бўлган бир қанча шартлар мавжуд: биринчидан, халқаро ҳуқуқ нормаларини ҳурмат қилиш; иккинчидан, халқаро ҳуқуқнинг умум эътироф этилган нормаларининг устуворлик принципини тан олиш; учинчидан, халқаро ҳуқуқ ижодкорлиги жараѐнида фаол иштирок этиш; тўртинчидан, халқаро ҳуқуқ нормаларини миллий ҳуқуқда тўғри қўллаш ва ижросини таъминлаш; бешинчидан, халқаро ҳуқуқ нормаларининг миллий ҳуқуқда муҳофазаланишини таъминлаш; олтинчидан, халқаро ҳуқуқ нормаларини ва халқаро шартномаларни тўғри талқин этиш (шарҳлаш). Халқаро ҳуқуқ ва миллий ҳуқуқ ўртасидаги муносабат кўп қиррали бўлиб, мунозараларни келтириб чиқармоқда. Имплементация жараѐни, назаримизда, бир неча турга бўлинади: Ихтиѐрий имплементация. Ички эҳтиѐжлардан келиб чиққан мажбурий имплементация. Ташқаридан кўрсатилган таъсир оқибатидаги имплементация. Суд жараѐнида юз берадиган имплементация. Табиий имплементация. Шуни таъкидлаш лозимки, ҳар қандай имплементация давлатлар тажрибасига асосланади ва халқаро қоидалардан келиб чиқади. 1. Ихтиѐрий имплементация - давлатлар ўз хохиши билан давлат ичкарисидаги сиѐсий-иқтисодий ва ижтимоий муносабатларни ҳисобга олган ҳолда 11

давлат органлари томонидан махсус қонун актларини қабул қилиш орқали амалга оширилади. 2. Ички эҳтиѐжлардан келиб чиққан мажбурий имплементация - бунда давлатларнинг халқаро ҳуқуқ нормасини имплементация қилиши, давлатнинг халқаро муносабатлар ва халқаро сиѐсатда тутган ўрни, унинг мавқеи билан боғлиқ бўлади. Халқаро ҳамжамиятда демократик ва ҳуқуқий давлат бўлишга ҳаракат қилган ва шу номга лойиқ бўлишга ҳаракат қилган давлат албатта ўз ички салоҳияти ва имкониятларини ҳисобга олиб, ўзини ўзи мажбур қилади ва халқаро ҳуқуқ нормасини имплементация қилади. Масалан, молиявий халқаро ташкилотларга аъзо бўлишнинг мажбурий талаблари мавжуд. Аъзо бўлмоқчи бўлган давлат инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш борасидаги халқаро ҳужжатларга қўшилган бўлиши, ўз давлатида инсон ҳуқуқларининг таъминланишига ҳуқуқий асос яратиб берган бўлиши шарт. Молиявий ѐрдам олишни истаган давлат, албатта ўзини ўзи мажбурловчи куч топади. 3. Ташқаридан кўрсатилган таъсир натижасида юз берадиган имплементация - замонавий халқаро ҳуқуқнинг ютуқларидан биридир. 1967 йил Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг бош органларидан бири - Иқтисодий ва ижтимоий кенгаш 1235-рақамли резолюцияни қабул қилди. Мазкур резолюцияга асосан Инсон ҳуқуқлари Комиссиясига ҳар йил инсон ҳуқуқларини ва эркинликларини бўзувчи ҳолатлар бўйича маълумотни эшитиш ва тафтиш ўтказиш ваколати берилди. Лекин фақат шу билан инсон ҳуқуқлари борасидаги нормаларини имплементация қилиш жараѐни тўҳтаб қолгани йўқ - 1970 йил ижтимоий ва иқтисодий Кенгаш томонидан 1503-рақамли резолюция қабул қилинди. Ушбу резолюцияга асосан инсон ҳуқуқлари Комиссияси инсон ҳуқуқларининг жиддий ва узлуксиз бузилиши ҳақида индивидуал ва коллектив петициялар (ариза, шикоят) олиш ҳуқуқига эга бўлди. Бундай дадил қадамлар инсоният бошига кўплаб кулфат ѐғдирувчи апартеид, геноцид, ирқий дискриминация, колониализм, сегрегация ва бошқа кўплаб жиноятларнинг олдини олишдаги прогрессив ҳаракатлардан эди. Юқоридаги икки резолюция Бирлашган Миллатлар Ташкилоти сафига кирувчи давлатлар доирасида инсон ҳуқуқларига оид нормаларни имплементация қилиш жараѐнини жадаллаштириб юборди. Шуни таъкидлаш жоизки, ҳар иккала резолюция асосида давлатларнинг маълум даражадаги ҳатти-ҳаракатлари таҳлил қилинади ва уларга нисбатан 12

мажбурлов чоралари кўрилади. Бу эса ўз навбатида инсон ҳуқуқларининг узлуксиз равишда бузилишининг олдини олади. Қўлланган чоралар натижасида давлат ўз ички ҳуқуқига у ѐки бу халқаро ҳуқуқ нормасини имплементация қилишга мажбур бўлади. 4. Суд жараѐнида юз берадиган имплементация – бунда имплементация судьялар томонидан амалга оширилади. Давлат судлари халқаро ҳуқуқ нормасини қўллаш чоғида маълум шарҳ бериши лозим. Лекин мазкур нормаларни шарҳлашда судлар ўз давлатида мавжуд бўлган қоидаларни ҳисобга олиши муҳимдир. Суд ишга тааллуқли бўлган миллий ҳуқуқ ва халқаро ҳуқуқ нормаларини ўрганиб, таққослаб, уларни амал қилиш ҳолатларини аниқлаши имплементация жараѐнини енгиллаштиради. Қўлланаѐтган халқаро ҳуқуқ нормасига миллий ҳуқуқда ўз ўрнини эгаллашга ѐрдам беради. Баъзи ҳолларда давлат ички судлари халқаро шартномаларнинг муддати тугаши ва бажарилмай қолган мажбуриятлари юзасидан ишларни кўриб чиқмоқда. Бу ўринда "Халқаро шартномалар ҳуқуқи" ҳақидаги 1969 ва 1986 йилги халқаро Конвенция замонавий халқаро ҳуқуқнинг "процессуал кодекси" вазифасини ўтамоқда. 5. Табиий имплементация - бу ҳолат кўпинча янги пайдо бўлган халқаро ҳуқуқ субъектларида учраши мумкин. Бундай давлатлар халқаро ҳамжамиятга қўшилиши, халқаро муносабатларда ўз ўрни ва обрусига эга бўлиши учун халқаро ҳуқуқнинг у ѐки бу нормаларига қўшилиши ва уларни ўз парламентларида ратификация қилиш орқали имплементация жараѐнига ѐрдам беради. Бундай давлатларнинг ички қонунчилигида халқаро ҳуқуқнинг ҳали қабул қилинмаган нормалари акс этиши мумкин. Масалан, Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексида вояга етмаганларга ўлим жазоси берилмаслиги ва нисбатан енгилроқ жазо қўлланиши "Бола ҳуқуқлари" Конвенциясини ратификация қилмасданоқ ўз аксини топган эди. Бизнинг назаримизда эса, бундай ҳолат баъзан учраб туради ва Ўзбекистон бунга мисол бўла олади. Хулоса қилиб айтганда, халқаро ҳуқуқ нормаларининг миллий ҳуқуқда акс этишининг турли усуллари мавжудки, ҳар бир давлат ўз амалиѐти ҳамда мавжуд бўлган объектив сабабларни ҳисобга олган ҳолда истаганини қўллайди. Бу ҳолатни маълум даражадаги табиий хол деб ҳам баҳолаш мумкин. Айниқса, халқаро шартномаларни кўриб чиқишда, мабодо жисмоний ѐки юридик шахс манфаатлари 13

мавжуд бўлса, судлар бир ишни кўриш жараѐнида ўнлаб халқаро нормаларининг имплементациясини амалга ошириши мумкин. Халқаро ҳуқуқ нормаларини миллий ҳуқуқда қўллаш учун миллий ҳуқуқ шу жараѐнга тайѐр бўлиши шарт. Бунинг учун эса барча объектив ва субъектив шароитлар етилган, жамият маълум даражадаги ҳуқуқий онгга ва ҳуқуқий маданиятга эга бўлиши лозим. Акс ҳолда ҳар қандай имплементация ижроси йўқ қонун каби фақат қоғоздагина мавжуд бўлади. Бундай ҳолат турли давлатлар амалиѐтида тез-тез учраб туради ва бу каби ѐндошиш, халқаро ҳуқуқ нормаларини бирмунча обрўсизлантиради. Уларга нисбатан давлат органларининг ишончсизлигини кучайтиради. 1.2. Халқаро шартномалар нормаларини миллий қонунчиликка имплементация қилиш механизмлари Бирлашган Миллатилар Ташкилоти томонидан қабул қилинган халқаро ҳуқуқий ҳужжатларнинг кўплаб қоидалари давлатларнинг ички ҳуқуқида аксини топди, шундай ҳужжатлар жумласига экология ва унга нисбатан эҳтиѐткор муносабат, инсон ҳуқуқларини таъминлаш, осмон жисмлари ва космосдан тинч мақсадларда фойдаланиш билан боғлқ бўлган ҳужжатлар киради. Шу масалани чуқурроқ таҳлил қилиш учун баъзи бир халқаро ҳуқуқ соҳасига оид мулоҳазаларга эътибор қаратиш лозим. 1. Халқаро ҳуқуқ нормалари ўзига хос хусусияти билан миллий ҳуқуқ нормаларидан буткул фарқ қилади. 2. Ана шу ўзига хос хусусиятлар мазкур нормаларни қўллашда миллий ҳуқуққа алоҳида талаблар қўяди. 3. Халқаро ҳуқуқ нормалари давлатларга бир мунча мажбуриятлар юклайди. 4. Халқаро ҳуқуқ нормалари қанчалик тўлиқ ва аниқ бўлилишдан қатъий назар миллий ҳуқуқ санкцияси бўлмаса, миллий ҳуқуқда қўлланишилиши амри маҳол. 5. Ҳар қандай халқаро ҳуқуқ нормаси миллий ҳуқуқда қўлланилиш жараѐнида миллий ҳуқуқнинг ѐрдамига таянади, чунки миллий ҳуқуқ нуқтаи- 14

назаридан қаралганда ҳар бир халқаро норма ижроси давлатнинг конкрет органига юклатилган бўлади. 6. Миллий ҳуқуқда қўлланилиши учун халқаро ҳуқуқ нормаси аниқроқ ифода этилган бўлиши лозим. Халқаро ҳуқуқ нормаларини миллий қонунчиликка имплементация қилиш мураккаб жараѐн ва долзарб масалалардан бири ҳисобланади. Халқаро ҳуқуқ нормаларини имплементацияси – бу халқаро муносабатлар субъектлари учун умуммажбурий қоидалардир. Халқаро ҳуқуқ нормаларини миллий қонунчиликка имплементацияси ҳусусида фикр билдирилганда трансформация деб аталувчи халқаро ҳуқуқ нормаларининг миллий ҳуқуққа татбиқ этиш жараѐнига тўҳталиб ўтиш мақсадга мувофиқдир 8 . Халқаро ҳуқуқшунос олим С.Черничеконинг фикрича, трансформация бу бирор бир давлатни мажбурловчи халқаро ҳуқуқий нормаларни давлатнинг ички юрисдикцияси соҳасига қўлланишидир. Шу билан бир вақтда у трансформациянинг икки шаклини – фактик ва юридик трансформация ва юридик трансформациянинг бешта турини фарқлайди: автоматик инкорпорация, хавола қилиш (отсылка), индивидуал инкорпорация, адаптация ва легитимация 9 10 . Тансформация жараѐни қуйидагича амалга оширилиши мумкин: Биринчидан, умумий – давлатнинг ўзи қабул қилган халқаро-ҳуқуқий нормаларнинг барчаси ѐки айрим турлари мамлакат ҳуқуқий тизимининг узвий қисми эканини белгилайди; Иккинчидан, индивидуал – алоҳида халқаро-ҳуқуқий норма ѐки нормалар гуруҳи махсус ҳужжат орқали мамлакат ҳуқуқий тизимига киритилади; Учинчидан, бевосита – халқаро шартнома қоидаси, шартнома қабул қилингани тўғрисидаги актнинг тўғридан-тўғри таъсир кучи натижаси ўлароқ, миллий ҳуқуқдан устунлик қилувчи қоида асосда юзага келади. Айни чоғда, халқаро ҳуқуқ нормаси мамлакат миллий ҳуқуқий тизимининг узвий қисми сифатида 8 Қаранг: Умарахунов И.М. Международная договорно-правовая практика Республики Узбекистан. Тошкент: «Академия», 2003, Б. 38 9 Черниченко С. В. Личность и международное право. М.: Международные отношения, 1974. -С. 48-52 11 Лукашук И.И., Саидов А.Х. Ҳозирги замон халқаро ҳуқуқи назарияси асослари. Дарслик. –Т.: Адолат, 10 . -Б.121 15

қўлланиши учун ўз-ўзидан ижро этиладиган, яъни бевосита қўллаш учун яроқли бўлиши зарур; Тўртинчидан, билвоста – унда халқаро шартнома асосида ушбу шартнома қоидаларини ўзида акс эттирувчи миллий норматив-ҳуқуқий ҳужжат қабул қилинади 11 . Миллий ҳуқуққа татбиқ қилинар экан, халқаро ҳуқуқ нормалари унда алоҳида мавқега эга бўлади. Мамлакат ҳуқуқий тизимининг узвий қисми сифатида улар ўз мақсад ва принципларига мос равишда, шунингдек, унда белгиланган процессуал тартибга мувофиқ тарзда қўлланилади. Халқаро-ҳуқуқий тартибга солиш кенг маънода икки асосий босқични қамраб олади, биринчиси халқаро ҳуқуқий нормаларни тузиш жараѐни ва иккинчи босқич халқаро ҳуқуқ нормаларини миллий қонунчиликда қўлланиши ҳисобланади 11 . Шундай қилиб, халқаро ҳуқуқ нормаларини имплементацияси, субъектлар томонидан ушбу норма қоидаларига розилигини билдирибгина қолмасдан, балки улар томонидан ушбу нормаларни ҳар томонлама ва тўлалигича татбиқ этиш учун амалга ошириладиган қўшимча мураккаб ҳуқуқий ва ташкилий чоралардир. ―Халқаро-ҳуқуқий нормаларни амалга ошириш, одатдагидек, уларни қабул қилишга нисбатан анча мураккаб ва маъсулиятли вазифа ҳисобланади 12 . Ушбу вазифани хал этишга халқаро шартномаларда белгиланган қоидаларни халқаро ҳуқуқ субъектлари томонидан хам халқаро ҳам миллий даражада қўлланиладиган мақбул имплементация механизми сифатида мавжуд ҳуқуқий ва ташкилий воситаларни амалга ошириш натижасидагина эришиш мумкин. Ҳар бир давлатда халқаро ҳуқуқ нормаларини амалга оширишни таъминлаб берувчи ҳуқуқий ва ташкилий воситаларнинг мазмуни биринчи ўринда халқаро ҳуқуқ нормаларининг хусусиятидан, иккинчидан эса, ички давлат ҳуқуқий тизимининг ўзига хослигидан келиб чиқади. Бу жараѐнда эса асосан устуворлик конституцияда белгиланган нормаларга берилади. Халқаро ҳуқуқ нормасининг ички қонунчилик доирасида амалга ошириш жараѐнини таҳлил қилиш давомида халқаро нормаларнинг икки турига алоҳида тўҳталиб ўтиш жоиздир – ўзи-ўзидан бажарилиши кўзда тутилган ва амалга 11 Лукашук И. И. Международно-правовое регулирование международных отношений (системный подход). М.: Международные отношения, 1975. -С. 10 12 Лукашук И. И. Международно-правовое регулирование международных отношений (системный подход). М.: Международные отношения, 1975. -С.16. 16

оширилиши миллий норматив-ҳуқуқий хужжат ѐрдамида кўзда тутилган нормаларни қайд этиб ўтиш лозим. Халқаро-ҳуқуқий нормаларни ўзи амалга оширилиши мезонлари биринчи бор 1829 йилда АҚШ Олий Суди томонидан шакллантирилган эди: ―қонунчилик чораларга мурожаат қилмасдан ўз-ўзидан ҳаракатда бўлган ҳар сафар‖ халқаро шартнома ўз-ўзидан амалга оширилувчи халқаро шартнома ҳисобланади 13 . Бундай ѐндашув ҳозиргача ҳам ўз долзарблигини йўқотгани йўқ. Халқаро шартномалар қоидалари тўғридан-тўғри амалга оширилувчи нормалар бўлиб таърифланиши учун уларнинг кўрсатилиши (формулировкаси) аниқ ва тўлиқ бўлиши лозим 14 , яъни улардаги кўрсатмалар шартнома иштирокчиси бўлган давлат органлари, юридик шахслар ва жисмоний шахсларни миллий қонунчилик аралашмасдан туриб тўғридан тўғри ҳуқуқ ва мажбуриятларни белгилаши керак. Шу билан бир айтиш жоизки, ―халқаро норманинг миллий ҳуқуқ томонидан процедура тартибларига тортилишини, унинг тўғридан-тўғри ҳаракат қила олмаслиги деб тушунмаслик керак 15 .‖ Ҳар бир муайян давлатда халқаро ҳуқуқ нормалари имплементацияси шу давлатнинг ички ҳуқуқий тизимининг ўзига хос хусусиятларига боғлиқдир. Аммо, қатор белгилар, айниқса унинг тузилиши билан боғлиқ белгилар эса ушу жараѐннинг барча давлатлар учун умумий эканлигини кўрсатиб беради. Имплементация жараѐнининг тузилиши қуйидаги элементларни ўз ичига олади: Давлатнинг ички даражада халқаро мажуриятларнинг бажарилишини таъминлаб берувчи ҳуқуқий воситаларни миллий ҳуқуқий тартиботда мустаҳкамлаб қўйилиши; Халқаро мажбуриятларни амалга оширишга ваколатли бўлган давлат органлари тизими; Ҳуқуқни қўллаш бўйича миллий амалиѐт; Халқаро ҳуқуқнинг имплементациясини таъминлаш учун ички давлат даражасида қўлланиладиган ташкилий воситалар. Халқаро ҳуқуқ нормаларини миллий ҳуқуққа имплементация қилиш етарли даражада мураккаб ва кўп босқичли жараѐндир. Кўпинча, бу ҳақда гап кетар экан, 13 : Waelbroeck M. Traitиs internationaux et juridictions internationales dans les pays du Marchè Commun. Bruxelles, 1969. -P. 161 14 Drzewicki K. National legislation as a Measure for implementation of International Humanitarian Law. P. 110. 15 David E. Principes de droit des conflicts armés. -P. 164. 17

халқаро шартномалар нормаларининг имплементациясига кўпроқ эътибор қаратилади. Халқаро одат ҳуқуқи, халқаро ҳуқуқнинг асосий тамойиллари, халқаро ҳуқуқий доктриналар, халқаро суд инстанциялари қарорлари, халқаро ташкилотларнинг қарорлари шаклида намоѐн бўладиган халқаро ҳуқуқ нормалари хусусида чуқурроқ мушоҳада юритилмайди. Зотан, халқаро ҳуқуқ нормаларининг манбалари ва уларнинг намоѐн бўлиш шакллари алоҳида ва махсус имплементация усуллари ва воситаларини талаб этиши мумкин. Даставвал, халқаро ҳуқуқ нормаларининг миллий ҳуқуққа татбиқ этишнинг умумий масалалариа эътибор қаратамиз, кейин эса, халқаро ҳуқуқ нормаларининг намоѐн бўлиш шаклларига қараб, уларнинг ҳар бирининг имплементация жараѐнини алоҳида кўриб чиқиш мақсадга мувофиқдир. Улардан биринчиси, халқаро ҳуқуқ нормаларини миллий ҳуқуққа юридикнорматив маънода татбиқ этишдир. Бу ерда халқаро ҳуқуқ нормаларини миллий ҳуқуқий тизим ва қонунчиликдан жой олиши назарда тутилади. Аксарият ҳолатларда халқаро шартномалар тўғридан-тўғри таъсир кучига эга бўлган ҳолда, айримлари трансформациялаш ва транспозициялаш йўли билан миллий ҳуқуққа инкорпорация қилинади. Халқаро ҳуқуқ нормаларини маъмурий-бошқарув нуқтаи-назаридан миллий ҳуқуққа татбиқ этиш – халқаро ҳуқуқ нормаларини миллий ҳуқуққа инкорпорация қилиш ва ижросини таъминлашнинг институционал-ҳуқуқий ва ташкилий жиҳатдан ташкиллаштириш демакдир. Бундай ташкиллаштириш умумий ва махсус миллий бошқарув аппарати томонидан олиб борилади. Ниҳоят, учинчиси – халқаро ҳуқуқ нормаларини миллий судлар томонидан миллий ҳуқуққа татбиқ этилишидир. Яъни, миллий судлар давлат ва нодавлат ташкилотлари ѐки индивидларга қарши қўзғатилган даъво ишларида ва суд жараѐнида уларнинг халқаро ҳуқуқий ҳужжатлардан келиб чиқадиган ҳуқуқ ва мажбуриятларини ҳимоя қилаѐтган пайтда халқаро ҳуқуқ нормаларининг ҳурмат қилиниши ва риоя этилишини таъминлайди. Миллий қонунчиликка имплементация қилиниши талаб этиладиган ва давлатлар учун алоҳида мажбуриятлар юкловчи халқаро нормалар ва тамойиллар орасида халқаро хамкорлик амалиѐти натижасида ишлаб чиқилган умумэътироф этилган нормалар ва тамойилларни алоҳида кўрсатиб ўтиш жоиз. Умумэътироф этилган тамойиллар орасида инсон ҳуқуқларини ҳурмат қилиш, давлатларнинг 18

суверен тенглиги, давлатларнинг ички ишларига аралашмаслик, халқаро мажбуриятларни виждонан бажаришга оид нормалар муҳим ўрин тутади. Инсон ҳуқуқларига оид халқаро нормаларга тўҳталиб ўтадиган бўлсак, мамлакатимиз бугунги кунда инсон ҳуқуқлари ва эркинликларини ҳимоя қилишга қаратилган 60 дан ортиқ халқаро шартномаларга аъзо бўлган ва бу шартномалардан келиб чиқадиган мажбуриятларни бажариб келмоқда. Инсон ҳуқуқларига оид императив нормаларни ўзида қамраб олган халқаро шартномаларнинг ҳар бир иштирокчиси pacta sunt servanda тамойилига кўра, ҳар бир шартнома унинг қатнашчилари учун мажбурий ва улар томонидан ўзларига олган мажбуриятларини виждонан бажаришлари шарт. Бундай тамойил биринчи бўлиб, Халқаро шартномалар ҳуқуқи тўғрисидаги 1969 йил 23 майдаги Вена конвенциясининг 26 моддасида белгилаб қўйилган бўлса, иккинчидан эса, Фуқаролик ва сиѐсий ҳуқуқлар тўғрисидаги халқаро пакт, унинг Факультатив протоколи, Иқтисодий, ижтимоий ва маданий ҳуқуқлар тўғрисидаги халқаро пакт, Қийноқларга солиш ва муомалада бўлиш ҳамда жазолашнинг бошқа шафқатсиз, ғайриинсоний ѐки қадр-қимматни таҳқирловчи турларига қарши Конвенция, Ирқий камситишнинг барча шаклларини тугатиш тўғрисидаги Конвенция, Бола ҳуқуқлари тўғрисидаги Конвенция, Aѐллaргa нисбaтaн кaмситишгa бaрҳaм бериш тўғрисидa Конвенция, 1949 йилги Женевa кoнвенциялaри вa улaрнинг 1977 йилги қўшимчa Прoтoкoллaри каби халқаро ҳужжaтлaрнинг ўзида акс этган. Ўзбекистон қўшилган бу ҳужжатларнинг мамлакатимиз ҳуқуқий тизимидаги тутган ўрни хусусида фикр юритадиган бўлсак, авваломбор, Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг Муқаддимасида ―халқаро ҳуқуқнинг умум эътироф этилган қоидалари устунлигини тан олган ҳолда‖ деган қоидага, ҳамда Ўзбекистон Республикасининг 1995 йил 22 декабрдаги Ўзбекистон Республикаси халқаро шартномалари тўғрисида»ги Қонунининг 27-моддасида «Ўзбекистон Республикасининг халқаро шартномалари халқаро ҳуқуқ нормаларига мувофиқ Ўзбекистон Республикаси томонидан оғишмасдан ва мажбурий риоя қилинади‖, деб белгилаб қўйилган нормаларга мурожаат қилишимиз керак 16 . Ўзбекистон Республикаси БМТ доирасида 1966 йилда қабул қилинган Иқтисодий, ижтимоий ва маданий ҳуқуқлар тўғрисидаги халқаро пактга, Фуқаролик ва сиѐсий 16 Ўзбекистон Республикасининг «Ўзбекистон Республикасининг халқаро шартномалари тўғрисида»ги Қонуни. / (Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 1995 йил, № 12, 262-модда; 2003 йил, № 5, 67-модда; 2004 йил, № 1-2, 18-модда. 19

ҳуқуқлар тўғрисидаги халқаро пактга 1995 йил 31 августда Парламентнинг №126-1 Қарори қўшилган ва ушбу халқаро хужжатлар 1995 йил 28 декабрдан бошлаб Ўзбекистон учун кучга кирган бўлиб, ўтган давр мобайнида ушбу халқаро хужжатлар тартибқоидалари миллий қонунчиликда ўз аксини топди. Ушбу пакт нормаларига оид миллий қонунчилигимиз халқаро пакт нормаларига доимий равишда мувофиқлаштирилиб борилмоқда. Жумладан, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2005 йилнинг август ойида чиқарилган икки Фармони, яъни ―Ўзбекистон Республикасида ўлим жазосини бекор қилиш‖ ва ―Қамоққа олишга санкция бериш ҳуқуқини судларга ўтказиш‖ тўғрисидаги фармонлар ва ушбу фармонлар асосида 2007 йил июн ойида қабул қилинган ўлим жазони бекор қилиш ҳамда қамоққа олишга санкция бериш ҳуқуқининг судларга ўтказилиши муносабати билан Ўзбекистон Республикасининг айрим қонун ҳужжатларига ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш тўғрисидаги Ўзбекистон Республикаси қонунлари мамлакатимизнинг нафақат демократик йўлдан бораѐтгани, балки у ўз зиммасига олган халқаро мажбуриятларини собитқадамлик билан бажариб боришдан манфаатдор эканлигини кўрсатди. Пактнинг 6 моддасининг 1 бандидаи ―Яшаш ҳуқуқи ҳар бир инсоннинг ажралмас ҳуқуқидир‖ деб кўрсатиб ўтилган яшаш ҳуқуқи тўғрисидаги ва 9 моддасининг 3 бандидаги ―Жиноий айблов билан қамалган ѐки ушланган ҳар бир шахс зудлик билан судья ѐки қонун бўйича суд ҳукмронлигини амалга ошириш ҳуқуқи бўлган бошқа мансабор шахс ҳузурига келтирилади ва айбланаѐтган шахс оқилона муддат ичида иши судда кўрилиши ѐки озод қилиб юборилиши ҳуқуқига эга‖ 17 деган нормалар импементациясини янада чуқурлаштирди. Чунки, ушбу икки фармон, ундаги вазифаларни бажарилиши учун 2008 йилнинг 1 январигача бўлган даврда мамлакатимизда қатор қонунчилик ва ташкилий ишларни амалга оширишни тақозо қилди. Бу эса, фуқароларимизнинг халқаро пактнинг юқорида қайд этиб ўтган икки моддасидан келиб чиқадиган ҳуқуқларини самарали таъминлаб берилишига қаратилгандир. Шу билан бирга қайд этиш лозимки, Пакт қоидалари асосида миллий қонунчилкини такомиллаштириб бориш, бу билан тугаб қлгани йўқ. Мамлакатимизда халқаро ҳуқуқ нормаларига риоя қилиниши бўйича яна бошқа мисолларни ҳам келтириб ўтиш мақсадға мувофиқ бўлар эди. Жумлдан, Ўзбекистон Республикаси 1993 йилда қўшилган 1949 йилги Женевa кoнвенциялaри вa улaрнинг 17 Инсон ҳуқуқлари бўйича халқаро шартномалар: тўплам /А.Саидов таҳрири остида. Т.: Адолат, 2004. Б.39- 20

1977 йилги қўшимчa Прoтoкoллaри нормаларини миллий қонунчиликка имплементацияси ҳусусида фикр юритадиган бўлсак, I-Женева конвенциясининг 53- 54 моддалари, IIЖенева конвенциясининг 43-45 моддаларида кўзда тутилган ҳимоя тимсоллари ва сигналларидан хусусий шахслар, фирмалар ва компаниялар томонидан ҳамда уруш пайтида ҳиѐнаткорона фойдаланишни тақиқловчи нормалар Ўзбекистон Республикасининг ―Қизил ярим ой ва қизил хоч тимсолларидан фойдаланиш ҳамда уларни ҳимоя қилиш тўғрисида‖ги Қонунининг 14 моддасида ўз аксини топган. Бу нормаларнинг бузилганлиги учун эса, Ўзбекистон Республикасининг ―Маъмурий жавобгарлик тўғрисида‖ги кодексини 203 моддасига ва Ўзбекистон Республикасининг ―Жиноят кодекси‖ни 152-моддасига кўра жавобгарлик белгиланган. Шунингдек, бошқа соҳаларда ҳам халқаро кўптомонлама шартномаларга қўшилиш тўғрисида қуйидаги мисолларни келтиришимиз мумкин. Ўзбекистон Республикаси 1968 йил 8 октябрда қабул қилинган «Саноат намуналарининг халқаро классификациясини тузиш тўғрисида»ги Локарн Битимига 2006 йил 25 февралдаги 152-II-сонли Қонуни билан, 2000 йил 1 июнда Женевада дипломатик конференцияда қабул қилинган «Патент 40 ҳуқуқи тўғрисида»ги Шартномага 2006 йил 25 февралдаги 153-I-сонли Қонуни билан қўшилди. Икки томонлама халқаро шартномаларга келсак, уларга мисол тариқасида, бугунги кунда Ўзбекистон Республикаси миглаб икки томонлама халқаро шартномаларни имзолаган бўлган, улар халқаро ҳамкорликнинг турли соҳаларини қамраб олади. Ушбу шартномаларни бажаришда ҳам турли йўлардан борилади. Яъни, кўплаб шартномлар имзолангандан сўнг, улар Парламент томонидан ратификация тўғрисидаги қонун билан миллий қонунчиликнинг таркибий қисмига айланса ва ижро этувчи ҳокимият томонидан ижроси шарт ҳисобланса, бошқаларида эса, ушбу қонун билан бир қаторда бошқа меъѐрий-ҳуқуқий ҳужжатлар ҳам чиқарилиши мумкин. 21

Мисол учун, Ўзбекистон Республикаси Ҳукумати билан Покистон Ислом Республикаси Ҳукумати ўртасида кичик ва хусусий тадбиркорликни қўллаб- қувватлаш соҳасида ҳамкорлик тўғрисида ҳамда Ўсимликлар карантини соҳасида ҳамкорлик тўғрисида Битимларнинг кучга кириши учун давлат ички процедураларини бажарганлик тўғрисида Ўзбекистон Республикаси Президентининг 496-сонли Қарори чиқди. Мазкур Қарорнинг 3-бандида юқорида кўрсатилган Битимлар кучга кирганидан сўнг Ўзбекистон Республикаси мажбуриятларининг бажарилишини таъминлаш ҳақида қоида белгиланган. II-боб. Халқаро ҳуқуқ нормаларини Ўзбекистон Республикаси миллий қонунчилигига имплементациясининг назарий ва амалий масалалари 2.1. Халқаро ҳуқуқнинг Ўзбекистон миллий ҳуқуқи тизимида тутган ўрни Давлатлар ўртасидаги алоқаларни чуқурлаштириш ўз навбатида уларнинг ҳуқуқий тизимлари орасидаги ўзаро фарқланишларни камайтиради. Бу жараѐн эса, авваломбор давлатлар томонидан халқаро шартномалар ишлаб чиқиши ҳамда уларга давлатларнинг қўшилиши ва ўз миллий қонунчилигини ушбу халқаро ҳуқуқ нормаларига мувофиқлаштириши билан кечади. Ҳар бир давлат халқаро ҳамкорликни амалга ошириш жараѐнида халқаро ҳамжамият томонидан қабул қилинган ва демократик тамойилларга асосланган халқаро ҳужжатларга қўшилиш ва уларнинг қоидаларни бажаришни ўзининг устувор вазифаларидан бири ҳисоблайди. Ўзбекистон Республикаси бугунги кунда 300дан ортиқ халқаро кўптомонлама конвенция ва шартномаларга қўшилган. Улар орасида интеллектуал мулк соҳасига оид, экология ва атроф-муҳитни муҳофаза қилиш соҳасига оид, иқтисодий соҳага, инсон ҳуқуқларига оид, терроризмга қарши кураш соҳасига, транспорт соҳасига, жиноятчиликка қарши кураш соҳасига, ялпи қирғин қуролларини тарқатмасликка доир, меҳнат муносабатлари соҳасига тегишли ҳужжатлар мавжуд. Ўзбекистон қўшилган баъзи халқаро ҳужжатларни олиб кўрайлик. Жумладан, мамлакатимиз қўшилган 1989 йилги ―Бола ҳуқуқлари тўғрисидаги 22

конвенция‖нинг 1-боб, 2-моддасининг 2 бандида ―Иштирокчи-давлатлар бола, унинг ота-онаси, қонуний васийси ѐки бошқа оила аъзоларининг қарашлари ѐки эътиқодида ўз ифодасини топадиган мақом, фаолият асосида камситиш ѐки жазолашнинг барча шаклларида боланинг ҳимоясини таъминлаш учун ҳамма зарур чораларни кўрадилар 18 ‖, дейилган. Ёки бўлмаса, 1984 йил 10 декабрдаги ―Қийноқ ҳамда муомала ва жазолашнинг қаттиқ шафқатсиз, инсонийликка зид ѐки қадр- қимматни камситувчи турларига қарши конвенция‖нинг биринчи қисм, 4моддаси иккинчи қисмида ―Ҳар бир иштирокчи давлат бундай жиноятлар учун уларнинг оғирлик ҳусусиятини ҳисобга олган ҳолда тегишлича жазолар тайинлайди‖. Ўз- ўзидан маълумки, санкция ўрнатилмаса, мазкур халқаро шартнома нормаларининг ижросини таъминлаш амри маҳол. Шунинг учун бундай шартномалар инкорпорация йўли билан миллий ҳуқуққа импелементация қилинади. Иккала конвенция ҳам Ўзбекистон Республикаси томонидан ратификация қилинган. Мазкур кодекснинг 7 моддаси ―инсонпарварлик принципи‖ деб номланади ва унинг 1 қисмида шундай дейилади: ―Жазо ва бошқа ҳуқуқий таъсир чоралари жисмоний азоб бериш ѐки инсон қадр-қимматини камситиш мақсадини кўзламайди‖. «Бундай принципнинг мавжудлиги ижобий ҳол, бироқ; Ўзбекистон қонунчилигида аниқ; акс эттирилмагани, муайян санкция белгиланмаганлиги учун юқорида айтилган иккала Конвенцияни ҳам миллий ҳуқуқда тўғридан-тўғри ѐки трансформация орқали қўллаш имкони чеклаб қўйилган. Бундай ҳолат халқаро ҳуқуқ нормасини қўллашни мушқўллаштириш билан бир қаторда, Миллий ҳуқуқда бу хил жиноятларни тавсифлаш ва жазо белгилашни муаммога айлантиради. Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг 235-моддаси айнан халқаро шартнома талабларини миллий ҳуқуқда акс этилишини намоѐн этади. Жумладан, мазкур моддада шундай дейилади: «Кўрсатув беришга мажбур қилиш, яъни суриштирувчи, терговчи ѐки прокурор томонидан кўрсатув беришга мажбур қилиш мақсадида гумон қилинувчи, айбланувчи, гувох, жабрланувчи ѐки экспертга нисбатан қўрқитиш, уриш, дўппослаш, қийнаш, азоб бериш, баданга енгил ѐки ўртача oғиp шикаст етказиш ѐки қонунга хилоф бошқа ҳаракатлар билан руҳий ѐки 18 Инсон ҳуқуқлари бйўича халқаро шартномалар: тўплам/Ўзбекча нашрининг масъул муҳаррири А.Х.Саидов. – Т.: Адолат, 2004. Б.222 23

жисмоний таъсир кўрсатиш, - олти ойгача қамоқ ѐхуд беш йилгача озодликдан махрум қилиш билан жазоланади. Ўша ҳаракат оғир оқибатларга сабаб бўлса, - беш йилдан саккиз йилгача озодликдан маҳрум қилиш билан жазоланади». Яна бир мисол сифатида Ўзбекистон Республикаси Жиноят ижроия кодекси 4моддасини келтириш мумкин. Мазкур модда «Жиноят ижроия қонун ҳужжатлари ва халқаро ҳуқуқий ҳужжатлар», - деб номланади ва унда шундай дейилади: ―Жиноят ижроия қонун ҳужжатлари халқаро ҳуқуқнинг жазони ижро этиш ва маҳкумлар билан муомалада бўлишга тааллуқли принциплари ва нормаларини инобатга олади. Жиноят ижроия қонун ҳужжатларининг нормалари маҳкумларни қийноққа солиш ва бошқа ғайри инсоний ѐки камситувчи муомала турларидан ҳимоя қилиш тўғрисидаги халқаро ҳужжатларга зид бўлиши мумкин эмас. Агар, Ўзбекистон Республикасининг халқаро шартномасида Жиноят ижроия қонун ҳужжатларида назарда тутилганидан бошқа қоидалар белгиланган бўлса, халқаро шартноманинг қоидалари қўлланилади‖. Ушбу икки ҳолат миллий ҳуқуққа халқаро ҳуқуқ нормасининг имплементация қилинганини кўрсатади. Халқаро ҳуқуқ ва миллий ҳуқуқ ўзаро муносабатга киришар экан, мазкур муносабатнинг қай даражада ижобий бўлиши давлатлар томонидан ўзининг халқаро ҳуқуқий мажбуриятларини бажаришга боғлиқ бўлади. Халқаро шартномалардан келиб чиқадиган мажбуриятлар давлатлар учун ўзини тутиши ва фаолият тарзини халқаро меъѐрларни белгилаб беради. Халқаро мажбуриятларни миллий ҳуқуқда тадбиқ этиш учун давлат ички акти қабул қилинган бўлиши лозим. Баъзан давлат томонидан ратификация қилинган халқаро ҳужжат, халқаро шартнома шартларини амалга ошириш учун етарли ҳолат деган тушунча учрайди. Ваҳоланки, ратификация қилиш орқали давлат ўз зиммасига олган: халқаро мажбуриятларини таъкидлайди, холос. Фақат ратификация қилиш миллий ҳуқуқда халқаро шартнома ижросини таъминлай олмайди. Бунинг сабаби шундаки, давлатлар ўзлари яратган ҳуқуқ асосида яшайди. Халқаро ҳамжамият давлатлар устидан ѐки давлатлараро қонун яратиб бериш ваколатига эга эмас. БМТ Бош Ассамблеяси ва бошқа органлар томонидан қабул қилинган резолюциялар давлатларга фақат маънавий мажбурият юклайди. Уларни 24

юридик жиҳатдан мажбурийлигини таъминлаш учун давлат ички акти қабул қилиниши даркор. Халқаро ҳуқуқ нормаларининг ижросини уларга ҳавола этиш орқали таъминловчи миллий ҳуқуқнинг янги нормалари қабул қилиниши, ўзгаришлар киритилиши, амалда қўлланаѐтган, бироқ халқаро ҳуқуқ нормасини қўллашга ҳалақит бераѐтган эски нормалар бекор қилинади. Ҳавола этиш - барча халқаро шартномаларга тааллуқли бўлиши ѐки миллий ҳуқуқнинг маълум бир қисмигина тегишли бўлиши мумкин. Бундан ташқари, «махсус ҳавола этиш» деган тушунча ҳам мавжудки, бунда халқаро ҳуқуқнинг аниқ нормасига ҳавола этилади. Ўзбекистон Республикаси Жиноят-процесуал кодексининг 547-564- моддаларини махсус ҳавола жумласига киритишимиз мумкин. Бунда 1985 йил 29 ноябрда БМТ томонидан қабул қилинган 40/33 рақамли резолюция, яъни «БМТнинг балоғатга етмаган болаларга нисбатан одил судлов юритишга доир минимал стандарт қоидалари‖ ѐки бошқача айтганда, «Пекин қоидалари» халқаро ҳужжатига ва «Бола ҳуқуқлари тўғрисидаги конвенция‖ га тўғридан-тўғри ҳавола деб айтишимиз мумкин. Ҳавола этиш усули орқали халқаро ҳуқуқ нормасини миллий ҳуқуқда қўллаш бирмунча ўзига хос хусусиятларга ҳам эга бўлади. Ҳавола этилаѐтган норма халқаро ҳуқуқда аник бўлса, уларнинг ижроси енгил кўчади, лекин инсон ҳуқуқлари билан боғлиқ бўлган нормалар аксарият умумий қоидалардан иборат бўлади. Давлат ўз ҳуқуқига мослаб ѐки аксинча, ўз ҳуқуқини халқаро ҳуқуқ нормаларига мослаб, такомиллаштириши лозим. Акс ҳолда ҳавола қилишнинг иложи бўлмайди. Халқаро ҳужжатни ратификация қилиш акти халқаро шартномавий нормаларнинг миллий ҳуқуқда татбиқ этиш имконини бермайди. Назарий жиҳатдан ратификация қилинган шартнома нормалари давлат ичкарисида юридик кучга эга бўлса-да, амалда миллий ҳуқуқ санкцияси билангина кучга киради. Ўзбекистон Республикаси ўз миллий ҳуқуқини шакллантираѐтган ҳозирги пайтда халқаро ҳуқуқ нормаларини миллий ҳуқуққа трансформация қилинишига алоҳида эътибор бермоқ даркор. Зеро, ҳуқуқ сиѐсий жараѐнда ҳам жуда муҳим роль ўйнайди. Лекин, давлат томонидан чиқарилган қонунларнинг барчаси ҳам ҳуқуқий эмас. Ҳуқуқ ижтимоий адолатга асосланади. У аҳолининг ижтимоий онгига сингиб кетиб, жамият ҳуқуқий онгининг таркибий қисмига айланиши, адолат, эркинлик низоми сифатида ижтимоий муносабатларни ҳуқуқий тартибга солиш воситасига 25

айланиши лозим. Шу талабга жавоб бермаган қонунлар халқаро ҳуқуқнинг прогрессив нормалари даражасига етиб бормаган деб қаралади. Давлат сиѐсати ҳуқуққа зид келиб қолса, ҳуқуқ кучсизланади. Ўзбекистон қонунларида халқаро ҳуқуқ нормаларининг акс этиши, ўнлаб халқаро шартномаларнинг ратификация қилиниши ѐки Вазирлар Маҳкамаси томонидан тасдиқланиши ва давлат бошлиғининг: ―Ўзбекистон жаҳон ҳамкорлиги жараѐнига тезроқ кириши керак. Агар халқаро-ҳуқуқий меъѐрлар асосида ҳал қилинадиган янги умумжаҳон тартиботи ўрнатилса, Ўзбекистон ундан ҳам ўзига муносиб ўринни олиши даркор‖, - деган сўзлари, республикада халқаро ҳуқуқ. нормаларининг имплементациясига нақадар жиддийлик билан қараѐтганидан далолат беради. Ўзбекистон миқѐсида халқаро ҳуқуқнинг имплементация қилинган нормалари деганда Конституция, халқаро шартномалардан ташқари бир қанча кодексларни ҳам назарда тутилади. Ўзбекистон Республикаси ратификация қилган халқаро Конвенциялар ва бошқа халқаро ҳужжатларнинг Ўзбекистон қонунларига ҳам ўз таъсирини ўтқазганлиги, ифодасини топганлиги ва ҳаѐтга татбиқ этилаѐтган ҳолатларини Конституция ва бошқа бир неча қонунларимиз тимсолида кўриб чиқиш мумкин. Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон Декларациясининг 16-моддасида жумладан шундай дейилади: «Эркак ва аѐллар ирқи, миллати, динига қараб бирор бир чеклашсиз никоҳдан ўтиш ва оила қўриш ҳуқуқига эгадирлар. Улар никоҳдан ўтаѐтганда, никоҳдалик даврда ва никоҳ беқор қилингандан кейин ҳам бир хил ҳуқуқдан фойдаланадилар. Никоҳ икки томоннинг розилиги билан тузилади» 19 . Мазкур норма «Хотин қизлар ҳуқуқлари камситилишининг барча шаклларига барҳам бериш тўғрисидаги конвенция»нинг 16моддаси 1-бандида ҳам акс этган. Унда барча иштирокчи давлатлар никоҳ ва оилавий муносабатлардаги барча масалалар эр-хотиннинг тенглиги асосида ҳал этилиши ва оилавий масалаларни ҳал этишда хотин-қизларнинг камситилишига барҳам бериш учун зарур чоралар кўриши лозим дейилган 20 . 19 Ўзбекистон Республикаси ва инсон ҳуқуқлари бўйича халқаро шартномалар. /Масъул муҳаррир – А.Х.Саидов. Т.: Адолат, 2002. Б.51 20 Хотин қизлар ҳуқуқлари камситилишининг барча шаклларига барҳам бериш тўғрисидаги конвенция. Тошкент. 2005. Б.17 26

Декларация ва Конвенциянинг мазкур нормаларига мувофиқ Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 18-моддасида ―Ўзбекистон Республикасида барча фуқаролар бир хил ҳуқуқ ва эркинликларга эга бўлиб, жинси, ирқи, миллати, тили, дини, ижтимоий келиб чиқиши, эътиқоди, шахси ва ижтимоий мавқеидан қатъий назар, қонун олдида тенгдирлар‖ 21 ,-дейилган. Мазкур Конституциявий нормалар эса 1998 йил 30 апрель куни Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси қарорига биноан тасдиқланган Ўзбекистон Республикаси Оила кодексининг бир қанча моддаларида тўла ва аниқ акс этган. Жумладан, 2-моддада: «Оилавий муносабатларни тартибга солиш эркак ва аѐлнинг ихтиѐрий равишда никоҳланиб тўзган иттифоқи, эр ва хотиннинг шахсий ҳамда мулкий ҳуқуқлари тенглиги, ички оилавий масалаларни ўзаро келишув йўли билан ҳал қилиниши, оилада болалар тарбияси, уларнинг фаровон ҳаѐт кечиришда ва камолоти ҳақида ғамҳўрлик қилиш, вояга етмаган ва меҳнатга лаѐқатсиз оила- аъзоларининг ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилиш устуворлиги тамойиллари асосида амалга оширилади», дейилган. Мазкур кодекснинг 3-моддасида оилавий муносабатларда фуқароларнинг тенг ҳуқуқлилиги кўрсатилиб, шундай дейилади: «Барча фуқаролар оилавий муносабатларда тенг ҳуқуқларга эгадирлар. Никоҳ, тўзиш чоғида жинси, ирки, миллати, тили, дини, ижтимоий келиб чиқиши, эътиқоди, шахсий ва ижтимоий мавқеи ҳамда бошқа ҳолатларга қараб, ҳуқуқларни муайян тарзда бевосита ѐки билвосита чеклашга, бевосита ѐки билвосита афзалликлар белгилашга ҳамда оилавий муносабатларга аралашишга йўл қўйилмайди» Кодекснинг 14-моддасида эса, никоҳ, тўзишнинг ихтиѐрийлиги қуйидагича таърифланган: «Никоҳ тузиш ихтиѐрийдир. Никоҳ тўзиш учун бўлажак эр-хотин ўз розилигини эркин ифода этиш қобилиятига эга бўлиши керак. Никоҳ қилишга мажбур этиш тақиқланади», 15- моддада никоҳ ѐши, 19моддада - оилада эр ва хотиннинг тенг ҳуқуқлилиги, 21- моддада - оилавий турмушнинг барча масалаларини эр-хотин биргаликда ҳал қилиниши, 22-моддада - эр ва хотиннинг машғулот тури, касб ва турар жой танлаш ҳуқуқлари белгиланган. Шу жумладан, ушбу Кодекснинг 24, 29, 53, 54-моддаларида ҳам халқаро тан олинган нормаларнинг ўзбекона қиѐфасини кўриш мумкин. Оила кодексининг баъзи моддаларида эса, 1989 йил 20 ноябрда Бирлашган Миллатлар 21 Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. Т.: Ўзбекистон,2008. Б.8 27

Ташкилоти Бош Ассамблеясида қабул килинган ва 1991 йил Ўзбекистан Республикаси томонидан ратификация қилинган «Бола ҳуқуқлари тўғрисида»ги Конвенция моддаларининг имплементациясини ҳам учратишимиз мумкин. Конвенциянинг 4, 7, 9, 10, 16, 13-моддаларидаги нормалар Оила кодексининг 67, 68, 71, 177, 179 ва бошқа кўплаб моддаларида акс этган. Мустақиллик йилларида қабул қилинган кодексларнинг деярли барчасида Ўзбекистон томонидан ратификация қилинган халқаро Конвенция ва шартномалар нормаларининг имплементацияси ѐхуд уларга ҳавола қилиш ҳоллари учрайди. Масалан, 1997 йил 30 август куни Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг қарори билан тасдиқланган Хўжалик-процессуал кодексининг 4-моддасида шундай ҳаволани учратамиз: «Хўжалик судларида суд ишларини юритиш тўғрисидаги қонун ҳужжатлари ушбу Кодексдан хамда унга мувофиқ қабул қилинадиган қонун ҳужжатларидан иборат. Агар Ўзбекистон Республикасининг халқаро шартномасида Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатларида назарда тутилганидан бошқача қоидалар белгиланган бўлса, халқаро шартнома қоидалари қўлланилади». Мазкур Кодекснинг 7-моддасида қонун ва суд олдида барчанинг тенглиги эътироф этилади: «Хўжалик судида низоларни ҳал қилиш корхоналар, муассасалар ва ташкилотларнинг мулкчилик шаклидан, қаерда жойлашганлиги, кимга бўйсунишидан қатъий назар, фуқароларнинг эса жинси, ирқи, миллати, тили, дини, ижтимоий келиб чиқиши, эътиқоди, шахсий ва ижтимоий мавқеидан, шунингдек бошқа ҳолатлардан қатъий назар қонун ва суд олдида тенглиги асосида амалга оширилади». Бу моддада Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон Декларациясининг 7 ва 8-моддаларини тўлиқ акс эттирилганлигини кўриш мумкин. Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг 3, 5, 8, 150, 151, 152, 153, 154, 155, 156-моддаларида ҳам халқаро ҳуқуқ нормаларининг имплементациясини, яъни адолатлилик, инсонийлик, дини, ирқи, миллати ва тилидан қатъий назар барча инсонларга бирдай муносабатда бўлиш, геноцид, ирқий камситилиш, терроризм, агрессия каби жиноятларга салбий муносабат акс эттирилган. Чунки, халқаро хамжамиятнинг таркибий қисми сифатида Ўзбекистон инсоният томонидан эътироф этилиб, барча демократик халқлар интилаѐтган хаѐт 28

тарзи талабларини бажаришни ва ўз халқини дунѐнинг илғор халқлари қаторида тенг даражада фаолият кўрсатишини ўз олдига мақсад қилиб қўйган. Бунинг учун халқаро шартномага қўшилган давлатдан ушбу шартнома қоидаларини бажариши учун қатор қонунчилик ва бошқа ташкилий чора-тадбирларни амалга ошириш талаб этилади. Бу чора-тадбирларнинг қанчалик самарали амалга оширилиши эса, биринчи ўринда давлатнинг ўз зиммасига олган халқаро мажбуриятларига қанчалик содиқ эканлигини кўрсатса, иккинчи томондан эса, юқорида айтганимиздек, ўз халқини турмуш тарзини янада юксалтиришига ва фуқароларининг ҳуқуқ ва эркинликларини максимал даражада таъминлаб беришига қодир эканлигини кўрсатади. Халқаро шартномалар нормаларини мамлакатимиз миллий қонунчилигига имплементацияси хусусида гапирганимизда, миллий қонунчилигимизда баъзи бахсмунозарага сабаб бўлувчи баъзи камчиликлар ҳам мавжуд. Жумладан, халқаро ҳуқуқнинг устуворлиги тамойили Конституциямизнинг Муқаддимасида берилгани билан, унинг норматив қисми бўлган асосий қисмида халқаро шартноманинг ҳуқуқий кучи ўз аксини топмаган. Шунинг учун ҳам баъзи олимлар ва мутахассислар томонидан Муқаддимадаги халқаро ҳуқуқнинг устуворлигининг юридик кучи шубҳа остига олинмоқда. Шунингдек, Ўзбекистон Республикасининг ―Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тўғрисида‖ги Қонунида ҳам халқаро шартнома норматив ҳуқуқий ҳужжат сифатида ўз аксини топмаган. Ваҳоланки, агар у норматив ҳужжат сифатида тан олинмас экан, албатта халқаро ҳуқуқ имплементациясининг асосий талаби бўлган, халқаро ҳужжатлар нормаларини амалиѐтда қўлланиши муаммоси, долзарблигича қолиб кетмоқда. Юқоридагилардан келиб чиққан ҳолда, фикримизча Ўзбекистон Республикаси қўшилган халқаро шартномалар нормаларининг ўрни Конституциямизда, шунингдек, Ўзбекистон Республикасининг ―Норматив-ҳуқуқий ҳужатлари тўғрисида‖ги Қонунида алоҳида моддаларда ўз аксини топса ва суд амалиѐтида халқаро нормаларни қўллашга алоҳида эътибор қаратилса, мамлакатимиз ҳуқуқий тизимидаги халқаро нормаларни қўлланишига оид мавжуд муаммолар ўзининг ҳуқуқий ечимини топган бўлар эди. 29

2.2. Халқаро ҳуқуқ нормаларини Ўзбекистон миллий қонунчилигига қўлланишининг ўзига хос томонлари Ўзбекистон Республикаси Конституциясига кўра, Олий Мажлис мамлакатнинг ташқи сиѐсатининг асосий йўналишларини белгилаб беради. Олий қонунчилик органи ташқи сиѐсий соҳани мувофиқлаштиришга қаратилган қонунларни ишлаб чиқиш ва қабул қилиш бир вақтда Ўзбекистоннинг ваколатли органи томонидан имзоланган халқаро шартномаларни ратификация ва денонсация қилиш, ратификация қилинган халқаро шартномаларни бажарилиши юзасидан парламент назоратини ҳам олиб боради. Республикамизда халқаро шартномаларга қўшилиш амалиѐти авваллари Олий Мажлис қарорлари билан қабул қилинган бўлса, икки палатали парламентга ўтганимиздан кейин қонун қабул қилиш йўли билан амалга ошириладиган бўлди. Халқаро конвенцияларга қўшилиш қонун йўли билан амалга оширилар экан, унинг ижросини таъминлаш бирдек мажбурийдир. Ўзбекистон Республикасининг халқаро шартномаси – халқаро муносабатлар соҳасидаги ҳуқуқ ва мажбуриятларга доир бир ѐки бир нечта давлат, халқаро ташкилот ѐки халқаро ҳуқуқнинг бошқа субъектлари билан тузилган тенг ҳуқуқли ва ихтиѐрий келишувдир. 1995 йилда қабул қилинган ―Ўзбекистон Республикасининг халқаро шартномалари тўғрисидаги‖ қонунига мувофиқ, ушбу шартномаларни тузиш ҳуқуқи давлатга тегишли бўлиб, давлатлараро шартномалар Ўзбекистон Республикаси номидан, ҳукуматлараро шартномалар – ҳукумат номидан, идоралараро шартномалар эса вазирлик ѐки идоралар номидан тузилади. Халқаро шартнома объекти сифатида давлатнинг сиѐсий, иқтисодий, илмий-техникавий, ҳуқуқий ѐки бошқа соҳалари кўрилиши мумкин. Айни пайтда Олий Мажлис Қонунчилик палатасида ―Ўзбекистон Республикасининг халқаро шартномалари тўғрисида‖ги қонунининг янги таҳрирдаги лойиҳаси тайѐрланмоқда. Ушбу қонун лойиҳаси худди амалдаги қонун каби энг аввало 1969 йилнинг 23 майида имзоланган ва 1995 йилнинг 24 февралида Ўзбекистон Республикаси томонидан ратификация қилинган ―Халқаро шартномалар ҳуқуқи тўғрисидаги‖ Вена Конвенциясига асосланади. Янги қабул қилинаѐтган қонуннинг амалдагисидан асосий фарқи шундаки, унга кўра, халқаро 30

шартномалар халқаро ҳуқуқнинг умум қабул қилинган тамойил ва нормалари ҳамда Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси асосида амалга оширилади. Ушбу ҳолат ―Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатасининг регламенти тўғрисида‖ги Қонуннинг 28-моддаси ҳамда ―Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенатининг регламенти тўғрисида‖ги Қонуннинг 27- моддасига мос келади. Шунингдек, амалдаги қонун 2-моддасининг иккинчи қисми лойиҳанинг 6 ва 7моддаларида акс эттирилган. Халқаро шартномаларни миллий қонунчиликка жорий қилишнинг халқаро тажрибаси ҳам диққатга сазовордир. Баъзи хорижий давлатларда, масалан Буюк Британия, Литва ва Польшада, халқаро шартномалар миллий қонунчиликка тўғридан-тўғри киритилиб, шартнома имзоланган вақтдан эътиборан миллий қонунчиликнинг ажралмас қисмига айланади. Ўзбекистон Республикасида эса, халқаро ҳуқуқнинг миллий қонунчиликдан устуворлиги Конституцияда белгилаб қўйилганлигига қарамасдан, халқаро шартномалар олий вакиллик органи томонидан ратификация қилинмасдан миллий конунчиликка киритилмайди. Бундай тажриба дунѐнинг бошқа кўпгина давлатларида, масалан Латвия, Ирландия, Чехия, Хорватия, Франция, Финляндия ва Россияда ҳам мавжуд бўлиб, Норвегияда эса қирол шартномаларни мамлакат парламентига ратификация қилиш учун шахсан ўзи юборади. Халқаро ҳуқуқий нормаларни имплементация қилиш Ўзбекистонда конституцион норма билан тартибга солинган. Яъни, Ўзбекистон Конституциясида халқаро ҳуқуқ нормаларининг устуворлиги тан олинади. Назарий жиҳатдан бу қоида фуқаролик, жиноят, оила, меҳнат ва бошқа соҳалардаги қонунчилигимизда ўз ифодасини топган. Бу устуворлик халқаро ҳуқуқий нормалар миллий қонунчилик нормаларидан ўзгача бўлса, улар қўлланилишини кўзда тутади. Айни пайтда Ўзбекистон Республикасининг халқаро шартномалари тўғрисидаги қонуннинг 27-моддасида ―Ўзбекистон Республикасининг халқаро шартномаларига Ўзбекистон Республикаси халқаро ҳуқуқ нормаларига мувофиқ қатъий ва мажбурий равишда риоя этмоғи лозим‖ деб белгиланган. Бизнинг фикримизча, халқаро шартномаларни имплементация қилишда бир қанча жиҳатларга эътибор қилиш мақсадга мувофиқдир. 1. Халқаро шатномаларни қабул қилишда яъни уларни имзолаш, ратификация қилиш, тасдиқлаш, қабул қилиш ѐки шартномаларга қўшилиш вақтида шартнома 31

шартлари ва халқаро ҳуқуқнинг тегишли нормаларига риоя қилган ҳолда шартномаларга қўшимча шартларни киритишни амалда кенгроқ қўллаш лозим. Бу қоида амалдаги қонунчилигимизда кўзда тутилган (Ўзбекистон Республикасининг халқаро шартномалари тўғрисидаги қонунининг 23-моддаси). Айни пайтда (оговорка) яъни, истиснолар институтини қўллаш, у ѐки бу нормаларга қўшилмаслик тўғрисидаги қоидаларни ишлаб чиқиш ва уни асослаш қонун чиқарувчи органнинг вазифасидир. Бу борада баѐнот қилиниши лозим. Ўшанда Ўзбекистон ўзи учун маъқул бўлмаган нормани бажариш мажбуриятини олмайди. Масалан, республикамиз мустақиллик йилларида 100 дан ортиқ халқаро конвенцияларга қўшилди, аммо истисно (оговорка) институти бор йўғи 2-3 марта қўлланди холос. Қонунларни қабул қилиш жараѐнида халқаро ҳуқуқ нормаларининг устувор эканлигига эътиборни қаратиш, уни тўғридан-тўғри қўлланиши тўғрисидаги қоидаларни киритиш халқаро ҳуқуқий нормаларнинг миллий қонунчиликка трансформациясини ва қўлланишини ойдинлаштиради. 2. Халқаро шартномаларни ички қонунчиликка трансформацияси ўз-ўзидан амалга ошмаган холатларда Ўзбекистон Республикаси Конституциявий суди, Олий суд, Олий хўжалик суди бу борада тегишли тушунтиришларни тавсия қилиши лозим. Халқаро конвенцияларни қўллаш жараѐнида Олий суднинг ѐки Конституцион суднинг қарорлари муҳим ўрин тутади. 3. Имплементация қилишни қонунларимиз лойиҳасини тайѐрлаш жараѐнидаѐқ амалга ошириш лозим. Қабул қилинаѐтган ҳар бир қонун лойиҳаси шу соҳадаги халқаро конвенциянинг нормалари билан ҳамоҳанг бўлиши, унда зид холатлар вужудга келмаслиги ва айни пайтда ички ҳуқуқ тизимини ривожлантиришга имкон яратиши лозим. Халқаро Конвенция (шартномалар) нормаларини моддама-модда, синчиклаб, пухта ўрганиш ва муҳокама қилиб қабул қилишни жорий этиш мақсадга мувофиқдир. 4. Имплементацияни амалга оширишда терминологияга катта аҳамият бериш, тушунчаларнинг тафовутини бартараф этиш ва бир хиллигини таъминлаш лозим. Халқаро юридик терминологияни ички қонунчиликда қўллашда айнан ва аниқ маъносида ишлатиш ўта муҳим вазифадир. У ҳуқуқий нормани тўғри қўлланилишига хизмат қилади. 32

5. Биз амалиѐтда халқаро шартномалар тўғрисидаги қонун кўзда тутган халқаро шартномаларни тўхтатиш, тўхтатиб туриш ундан чиқиш амлиѐтини кенгроқ қўллашимиз лозим. Ўзбекистон қўшилаѐтган ҳар қандай шартнома энг аввало, Ўзбекистон миллий манфаатларига ва жамиятимиз ривожланишининг мақсадларига хизмат қилмоғи лозим. Бу борада пала-партишликка йўл қўйиб бўлмайди. Ички қонунчилигимизда халқаро шартномаларни қўллаш конституциядаги халқаро ҳуқуқнинг устуворлик қоидасидан келиб чиқар экан, Олий Мажлис халқаро шартномаларни қонун билан тасдиқлаши, демак у тўғридан-тўғридан қўлланиши мумкин деган хулосани беради. Ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар, суд ҳокимияти идоралари иш фаолиятида халқаро ҳуқуқ нормаларини қўллашни таъминлашлари зарур. Ўзбекистон Республикасининг халқаро шартномалари тўғрисидаги қонуннинг 28моддасида халқаро шартномалар бўйича мажбуриятларни бажариш Ўзбекистон Ҳукумати зиммасига юклатилган. Халқаро ҳуқуқ нормаларини қўллаш бўйича юридик таълим жараѐнида уларни пухта ўрганиш ва умум методологик фанларни ўқитишда хусусан, давлат ва ҳуқуқ назарияси, жиноят ва фуқаролик, жиноят, фуқаролик процессуал ҳуқуқ фанларини ўқитишда ва ўрганишда, халқаро ҳуқуқ нормаларини қўллаш мавзуларини фан дастурларига мажбурий қилиб киритиш лозим. Зеро, ўшанда ҳуқуқшунос кадрлар халқаро ҳуқуқ нормаларини қўллаш механизмини яхши ўрганадилар ва ўзлаштирадилар бу билан эса ички қонунчилигимизда уларни қўллаш масаласи ҳал этилиши мумкин. Ўзбекистон Республикасининг Конституциясида халқаро ҳуқуқнинг умум эътироф этилган нормаларининг устуворлиги белгилаб қўйилган. Ўзбекистон Республикаси иштирок этадиган халқаро шартнома ѐки халқаро ҳуқуқнинг умум эътироф этилган нормалари билан бирон-бир миллий қонун ѐки бошқа норматив акт ўртасида номутаносиблик кузатилган вазиятда халқаро шартнома ѐки нормада кўрсатилган қоидалар амал қилади. Шундай қилиб, мамлакатдаги демократик тараққиѐт ва қонун устуворлиги даражаси давлатнинг халқаро ҳуқуққа бўлган муносабатига боғлиқдир. Айни пайтда, халқаро ҳуқуққа бўлган ҳурмат демократиянинг асосий мезонларидан саналади. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг «Асосий принциплар» (I бўлими) ҳамда «Инсон ва фуқаронинг ҳуқуқ ва эркинликлари» (II бўлими)да «Инсон 33

ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси»нинг қатор қоидалари мазмуни ўзининг бевосита ифодасини топганлигини кўрсатиб ўтиш мумкин. Жумладан, Конституциянинг 13–моддасида Ўзбекистонда демократия умуминсоний принципларга асосланиши ва уларга кўра инсон, унинг ҳаѐти, эркинлиги, шаъни, қадр–қиммати ва бошқа дахлсиз ҳуқуқлари олий қадрият ҳисобланиши мустаҳкамланган. Мазкур конституциявий қоида Декларациянинг муқаддимаси ҳамда 1–2-моддаларининг мазмунини ўзига сингдирган. Декларациянинг 3моддасида «ҳар бир инсон яшаш, эркин бўлиш ва шахсий дахлсизлик ҳуқуқларига эгадир», деб мустаҳкамланган. Шунингдек, «ҳеч кимнинг шахсий ва оилавий ҳаѐтига ўзбошимчалик билан аралашиш, уй-жойи дахлсизлигига… тажовуз қилиниши мумкин эмас»лиги таъкидланган. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 18-моддасида барча фуқаролар бир хил ҳуқуқ ва эркинликларга эгалиги, 19-моддасида фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларининг дахлсизлиги, 24-моддасида яшаш ҳуқуқи ҳар бир инсоннинг узвий ҳуқуқи эканлиги, 25-моддасида ҳар ким эркин ва шахсий дахлсизлик ҳуқуқига эгалиги, 27-моддасида ҳар ким ўз шахсий ҳаѐтига аралашишдан ҳимояланиш ва турар жойи дахлсизлиги ҳуқуқига эгалиги мустаҳкамланган. Декларациянинг «Ҳеч ким қийноққа ѐки шафқатсиз, ғайриинсоний ѐки қадрқимматни хўрловчи муомала ва жазога дучор этилмаслиги керак (5-модда) деган қоидаси Конституциямизнинг 26-моддаси II–қисмида қуйидагича имплементация қилинган: «Ҳеч ким қийноққа солиниши, зўравонликка, шафқатсиз ѐки инсон қадр–қимматини камситувчи бошқа тарздаги тазйиққа дучор этилиши мумкин эмас». Декларациянинг 7-моддасида «Барча одамлар қонун олдида тенгдир ва ҳеч бир тафовутсиз қонун билан тенг ҳимоя қилиниш ҳуқуқига эгадир» деган қоида мавжуд. Мазкур қоида Конституциямизнинг 18–моддасида ўз тасдиғини топган: «Ўзбекистон Республикасида барча фуқаролар бир хилда ҳуқуқ ва эркинликларга эга бўлиб, … қонун олдида тенгдирлар». Декларациянинг 9-моддасида ҳеч ким асоссиз қамалиши, ушланиши ва қувғин қилиниши мумкин эмаслигига, 11-моддасида эса шахснинг айбсизлик презумпциясига оид қоидалар акс этган. Ушбу қоида–принцип Ўзбекистон Республикаси Конституциясида шундай имплементация қилинган: «Ҳеч ким 34

қонунга асосланмаган ҳолда ҳибсга олиниши ѐки қамоқда сақланиши мумкин эмас» (25–модда). «Жиноят содир этганликда айбланаѐтган ҳар бир шахснинг иши судда қонуний тартибда, ошкора кўриб чиқилиб, унинг айби аниқланмагунча у айбдор ҳисобланмайди. Судда айбланаѐтган шахсга ўзини ҳимоя қилиш учун барча шароитлар таъминлаб берилади» (26-модданинг 1-қисми). Шунингдек мазкур норма (принцип) Ўзбекистон Республикаси ЖПКнинг 23– моддасида ўз тасдиғини топган. Декларациянинг 13-моддасида, «Ҳар бир инсон, давлати доирасида эркин юриш ва яшаш жойи танлаш ҳуқуқига эга. Ҳар бир инсон… ўз мамлакатидан чиқиб кетиш ва ўз мамлакатига қайтиб келиш ҳуқуқига эга», деб кўрсатиб қўйилган. Ушбу қоида Асосий Қонунимизнинг 28-моддасида имплементация қилинган. Таҳлил этилаѐтган халқаро ҳужжатнинг 18- ва 19-моддаларида ҳар бир инсоннинг фикр, виждон ва дин эркинлиги ҳуқуқи, унинг эътиқод эркинлиги ва ўз эркини ифода қилиш ҳуқуқи баѐн этилган. Мазкур халқаро нормалар Ўзбекистон Конституциясида қуйидагича мустаҳкамланган: «Ҳар ким фикрлаш, сўз ва эътиқод эркинлиги ҳуқуқига эга» (29-модда); «Ҳамма учун виждон эркинлиги кафолатланади. Ҳар бир инсон хоҳлаган динга эътиқод қилиш ѐки ҳеч қайси динга эътиқод қилмаслик ҳуқуқига эга. Диний қарашларни мажбуран сингдиришга йўл қўйилмайди» (31–модда). Декларациянинг дин ва эътиқод эркинлиги хусусидаги қоидалари Ўзбекистон Республикасининг 1998 йил 1 майда қабул қилинган «Виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар тўғрисида»ги қонунининг бир қатор моддаларида ҳам имплементация қилинган. Қиѐсий таҳлил асосида қуйидаги халқаро ҳуқуқий ва конституциявий нормаларни солиштирсак, улар айнан бир маъно-мазмуни англаштишига амин бўламиз: «Ҳар бир инсон меҳнат қилиш, ишни «Ҳар бир шахс меҳнат қилиш, эркин касб эркин танлаш, адолатли ва қулай иш танлаш, адолатли меҳнат шароитларида шароитига эга бўлиш ва ишсизликдан ишлаш ва қонунда кўрсатилган тартибда ҳимоя қилиниш ҳуқуқига эга». ишсизликдан ҳимояланиш ҳуқуқига (Декларациянинг 23-моддаси). эгадир». (Конституциянинг 37-моддаси). Мазкур халқаро ҳуқуқий ҳужжатда назарда тутилган инсоннинг мулкдор бўлиш ҳуқуқи ва унинг дахлсизлиги, касаба уюшмаларига уюшиш ҳуқуқи, таълим 35

олиш ҳуқуқи, маданият ютуқлари ва санъатдан баҳраманд бўлиш, илмий– техникавий тараққиѐт самараларидан фойдаланиш ҳуқуқи Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 34, 36, 41 ва 42–моддаларида ўзининг бевосита ифодасини топган. Халқаро ҳуқуқий нормаларнинг давлатимиз қонунчилигига бевосита имплементация қилинганлигини яққол намойиш этувчи жонли мисолларни яна 1989 йил 20 ноябрда қабул қилинган «Бола ҳуқуқлари тўғрисида Конвенция»нинг аксарият қоидаларини Ўзбекистон қонунларига сингдирилганлигида кўриш мумкин. Конвенциянинг 1-моддасида балоғатга етмаган, 18 ѐшга тўлмаган инсон зоти бола ҳисобланади, дейилган. Ўзбекистон Республикаси қонунчилигига мувофиқ, шахснинг вояга етиш ѐши 18 ѐш деб белгиланган. Ҳуқуқшунослик назариясида шахснинг ҳуқуқ лаѐқати ва муомала лаѐқати деган тушунчалар бор. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 22-моддасида фуқаронинг муомала лаѐқати 18 ѐшдан тўла ҳажмда вужудга келиши кўрсатилган. Муомала лаѐқати–бу фуқаронинг ўз ҳаракатлари билан фуқаролик ҳуқуқларини олиши ва амалга ошириши, ўзи учун фуқаролик мажбуриятларини келтириб чиқара олиш ва уларни бажара олиш қобилиятидир. ФКнинг 27-моддасида эса 14 ѐшдан 18 ѐшгача бўлган вояга етмаганларнинг муомала лаѐқати, киришаоладиган ҳуқуқий муносабатларининг рўйхати келтирилган. Бола ҳуқуқлари тўғрисидаги Конвенциянинг 2-моддаси II-қисмида «Иштирокчи– давлатлар бола, унинг ота-онаси, қонуний васийси ѐки бошқа оила аъзоларининг қарашлари ѐки эътиқодида ўз ифодасини топадиган мақом, фаолият асосида камситиш ѐки жазолашнинг барча шаклларидан боланинг ҳимоясини таъминлаш учун ҳамма зарур чораларни кўрадилар», дейилган. Зикр этилган халқаро ҳуқуқий норма Ўзбекистон Республикаси Меҳнат Кодексининг «Меҳнатга оид муносабатларда камситишнинг тақиқланиши» деган 6-моддасига сингдирилган. Унинг мазмуни қуйидагича: «Барча фуқаролар меҳнат ҳуқуқларига эга бўлиш ва улардан фойдаланишда тенг имкониятларга эгадир. Жинси, ѐши, ирқи, миллати, тили, ижтимоий келиб чиқиши, мулкий ҳолати ва мансаб мавқеи, динга бўлган муносабати, эътиқоди… ва улар меҳнатининг натижаларига қараб меҳнатга оид муносабатлар соҳасида ҳар қандай чекланишларга ѐки имтиѐзлар белгилашга йўл қўйилмади ва булар камситиш деб ҳисобланади… Меҳнат соҳасида ўзини камситилган деб ҳисоблаган шахс камситишни бартараф этиш ҳамда ўзига 36

етказилган моддий ва маънавий зарарни тўлаш тўғрисидаги ариза билан судга мурожаат қилиши мумкин». Конвенциянинг яна бир муҳим нормаси: «…2. Иштирокчи–давлатлар ўз зиммасига болани унинг фаровонлиги учун зарур ҳисобланган ҳимоя ва ғамхўрлик билан таъминлаш, бунда унинг ота-онаси, васийси ѐки қонун бўйича унинг учун жавобгар саналмиш бошқа шахсларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятларини эътиборда тутишни оладилар ҳамда ана шу мақсадда барча қонуний ва маъмурий чора- тадбирларни кўрадилар; 3.Иштирокчи–давлат болалар ҳақида ғамхўрлик кўрсатиш ѐки уларни ҳимоя қилиш учун масъул ҳисобланган органлар, муассасалар ва хизматлар… белгиланган меъѐрларга жавоб беришларини таъминлайдилар» (3– модда), –деган қоидаси Ўзбекистон Республикаси Оила кодексининг 73–моддаси («Ота-онанинг болаларга таълим-тарбия беришга оид ҳуқуқ ва мажбуриятлари»), 74- моддаси («Болаларнинг ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилиш бўйича ота-онанинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари»), 148-моддаси (Ота-она қарамоғидан маҳрум бўлган болаларнинг ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилиш»), 150–моддаси («Отаона қарамоғидан маҳрум бўлган болаларни жойлаштириш») ва бошқа моддаларида ўз тасдиғини топган. Конвенциянинг 35-моддасида ифодаланган қуйидаги қоида: «Иштирокчи– давлатлар болаларни ўғирлаш, сотиш ѐки уларни ҳар қандай мақсадларда ва ҳар қандай шаклларда контрабанда қилишнинг олдини олиш учун миллий, икки томонлама ва кўп томонлама даражада барча зарур чора-тадбирларни кўрадилар», Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг 135–моддаси («Одамларни сотиш») ва 137–моддаси («Одам ўғирлаш»)да акс эттирилган. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси 2007 йил 23 ноябрда ―Ўзбекистон Республикасининг Бола ҳуқуқларининг кафолатлари тўғрисида‖ ги қонунини қабул қилди. Ушбу қонун 2007 йилнинг 1 декабрида Олий Мажлис Сенати томонидан маъқулланди. Ўзбекистонда мазкур қонуннинг қабул қилинганлиги ―Бола ҳуқуқлари тўғрисидаги Конвенция‖нинг мамлакатимиз қонунчилигига тўла–тўкис, комплекс имплементация қилинганлигининг ѐрқин намунасидир. Қонуннинг энг асосий хусусияти шундаки, у Конвенцияга нисбатан анча мукаммал, батафсил ва кенг қамровлидир. Хусусан, Қонунда ―Асосий тушунчалар‖ деган алоҳида модда бўлиб, унда Конвенциядан фарқли ўлароқ, ногирон бола, етим бола, ижтимоий ҳимояга муҳтож бола каби муҳим тушунчаларга 37

изоҳ берилган. Қонуннинг 4–моддасида бола ҳуқуқларини ҳимоя қилиш бўйича давлат сиѐсатининг моҳияти ва асосий йўналишлари мустаҳкамланган. Қонуннинг 2–боби (7–23–моддалар) бола ҳуқуқларининг барча соҳадаги кафолатларини 3–боби эса (24–29–моддалар) ижтимоий ҳимояга муҳтож болалар ҳуқуқларининг қўшимча кафолатларини тўла–тўкис акс эттирган. Шундай қилиб, мамлакатимиз миллий қонунчилиги халқаро ҳуқуқий тажрибадан самарали озиқланади, халқаро ҳуқуқий стандартларни қонунларимиз мазмунига сингдириш (имплементация қилиш) орқали улар республикамиз фуқаролари ҳаѐтига олиб кирилади, улар мавжуд ҳуқуқий муносабатларни оқилона, жаҳонда умум эътироф этилган меъѐрлар ва мезонлар асосида тартибда солинишинига эришилади. Ўзбекистоннинг халқаро саҳнада тобора ортиб бораѐтган фаоллиги, чет давлатлар билан тинимсиз кенгайиб бораѐтган муносабатлар мутахассислардан юқори малака, халқаро муносабатлар ривожини таҳлил ва ташхис қила олиш қобилиятини талаб қилади. Олий Мажлис Қонунчилик палатаси депутатлари Ўзбекистон Республикаси ташқи сиѐсатининг муҳим масалаларини ечишдаги ўзларининг махсус ўринлари ва масъулиятларини англаб етган ҳолда, ҳозирги масъулиятли замонамиз олдимизга қўяѐтган вазифаларни рўѐбга чиқариш, Ўзбекистон мустақиллигини мустаҳкамлаш, миллий хавфсизликни таъминлаш йўлида саъй-ҳаракатларини аямасдан меҳнат қилишмоқда. 2.3. Халқаро ҳуқуқ нормаларини Ўзбекистон Республикаси миллий қонунчилигига қўлланишининг мониторинги ―Мониторинг‖ атамаси лотинча сўздан олинган бўлиб, ўзбек тилига сўзма- сўз ўгирилганда ―огоҳ этувчи‖ маъносини англатади Ушбу сўзнинг ўзбек, рус, инглиз ва бошқа тилларда ҳозирги қўлланишдаги маъноси эса кўпроқ, муайян бир ҳодиса, жараѐннинг маромида кечаѐтганлиги ҳамда мақсадга мувофи.лигини аниқлаш учун уни доимий кузатиш, ҳисобини юритиш, баҳо бериш ҳамда истиқболини белгилаш тизимини ифодалайди. Ҳуқуқ соҳасида мониторинг деганда, миллий ҳуқуқий тизим, юридик фан ва таълим, қонун ҳужжатлари, қонун ости ҳужжатлари, ҳуқуқни қўллаш амалиѐти, давлат ҳокимияти ва бошқаруви тизимида ҳамда иқтисодиѐт тармоқларида ҳуқуқий ишларни ташкил қилиш, ҳуқуқий тарғибот ҳамда аҳолининг ҳуқуқий маданиятини 38

юксалтириш шунингдек халқаро ҳуқуқ борасида кузатиш, баҳолаш ва ривожлантириш истиқболлари белгилаш билан боғлиқ илмий-амалий чора- тадбирлар тизими тушунилади. Миллий ҳуқуқ мониторинги муайян давлатнинг органлари томонидан ўтказилса, халқаро ҳуқуқ мониторинги эса тегишли халқаро ташкилотлар ва уларнинг органлари томонидан ўтказилади. Миллий ва халқаро ҳуқуқ мониторингининг ўзига хос жиҳатлари халқаро шартномаларни бажарилишини кузатиб боришда яққол намоѐн бўлади. Ўзбекистон Республикаси давлат мустақиллигига эришгандан сўнг халқаро ҳуқуқнинг тенг ҳуқуқли субъекти сифатида кўплаб кўптомонлама ва иккитомонлама халқаро шартномаларга қўшилди. «Ўзбекистон Республикасининг халқаро шартномалари тўғрисида»ги қонуннинг 3-моддасига мувофиқ, «Ўзбекистон Республикасининг халқаро шартномаси - республиканинг бир ѐки бир неча давлат, халқаро ташкилот ѐхуд халқаро ҳуқуқнинг бошқа субъектлари билан халқаро муносабатлар соҳасидаги ҳуқуқ ва мажбуриятларига доир тенг ҳуқуқли ва ихтиѐрий келишувидир». Халқаро шартномаларни сидқидилдан бажариш принципи – халқаро ҳуқуқнинг императив принципи бўлиб, унинг таъсир кучи қандай мазмунга ва манбага хослигидан қатъий назар, ҳар қандай ҳақиқий халқаро мажбуриятларнинг (шартномалар, одатлар, халқаро органларнинг мажбурият органлари, бир томонлама ҳужжатдир) сидқидилдан бажарилишини тақозо этади. У фундаментал умумий принциплар ва халқаро ҳуқуқнинг императив нормалари тоифасига киради. Шу боис халқаро шартномалар мониторинги ҳуқуқ мониторингини мустақил йўналишини ташкил этади ва бир қатор ўзига хос хусусиятларга эгадир. Халқаро шартномалар мониторингини икки жиҳатига эътиборни қаратиш лозим. Биринчи жиҳати – бу халқаро шартномалар ва миллий қонунчиликнинг ўзаро нисбатига тааллуқли бўлса, иккинчи жихати эса халқаро шартномаларни ижроси мониторингига тегишлидир. Ҳар қандай давлатнинг халқаро шартномага кўшилиши унинг миллий қонунчилигига муайян таъсир кўрсатади. Бу борада халқаро шартнома қоидалари билан миллий қонунчилик хужжатларини ўзаро нисбати мониторинги муҳим аҳамият касб этади. Бундай мониторингдан қуйидаги мақсадлар кўзда тутилади: биринчидан, халқаро шартномалар талабларига миллий қонунчиликни 39

яқинлаштириш; иккинчидан, халқаро шартномалар .оидаларини миллий қонунчиликка сингдириш (имплементация қилиш); учинчидан, халқаро шартномалар билан миллий қонунларни уйғунлаштириш (гармонизациялаш); тўртинчидан, халқаро шартномалар билан миллий қонунчилик қоидаларини бирхиллаштириш (унификация қилиш). Халқаро шартномаларни бажариш устидан мониторинг ҳам миллий, ҳам халқаро даражада амалга оширилиши мумкин. Бундай мониторинг миллий даражада Ўзбекистон Республикаси Президенти ва ҳукумати, Олий Мажлис палаталари қўмиталари ва Ташқи ишлар вазирлиги томонидан амалга оширилади. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 93-моддасига ва «Ўзбекистон Республикасининг халқаро шартномалари тўғрисида»ги қонунининг 28-моддасига мувофиқ, Ўзбекистон Республикаси Президенти Ўзбекистон Республикаси Конституциясига мувофиқ республика томонидан тузилган шартномаларга, битимларга ва у қабул қилган мажбуриятларга риоя этилишини таъминлайди. Ўзбекистон ҳукумати эса Ўзбекистон Республикасининг халқаро шартномаларини бажариш чора-тадбирларини ишлаб чиқади ва маъсул вазирликлар, идоралар ва мансабдор шахсларни белгилайди ҳамда назоратни амалга оширади. Ўзбекистон Республикаси ҳукумати, вазирликлар ва идоралар, Ўзбекистон Республикасининг халқаро шартномалари билан тартибга солинадиган масалалар ваколат доирасига кирадиган бошқа давлат органлари шартнома бўйича Ўзбекистон томонидан қабул қилинган мажбуриятларнинг бажарилишини таъминлайдилар, бундай шартномалардан келиб чиқувчи Ўзбекистон Республикасига тегишли ҳуқуқларнинг амалга оширилишини ва шартномалар бошқа иштирокчиларнинг ўз мажбуриятларини бажаришини кузатиб борадилар ѐки бошқача сўз билан айтганда, мониторинг қиладилар. Ўзбекистон Республикаси халқаро шартномаларнинг бажарилишини Ташқи ишлар вазирлиги кузатиб боради, яъни мониторинг қилади. Халқаро шартномалар мониторинги уч хилда амалга оширилиши мумкин: биринчиси , халқаро шартномаларга қўшилгунга қадар («Ўзбекистон Республикасининг халқаро шартномалари тўғрисида»ги қонунининг 15-моддаси); иккинчиси , халқаро шартномаларни бажарилиши бўйича (қонуннинг 27-29 40

моддалари); учинчиси , халқаро шартномаларни тўхтатиш ѐки денонсация қилиш бўйича (қонуннинг 38-моддаси). Халқаро шартномалар мониторинги халқаро даражада халқаро ташкилотларнинг тегишли органлари томонидан амалга оширилади. Халқаро шартномалар қоидаларига Ўзбекистонда риоя қилинишини мониторингини ўрганиш масаласида, айниқса инсон ҳуқуқлари соҳасидаги халқаро шартномаларга қўлланишининг мониторинги самарали олиб борилмоқда. Мониторинг мақсади инсон ҳуқуқлариннг барча категорияларига, фуқаролик ва сиѐсий ҳуқуқлар, иқтисодий-ижтимоий, маданий ҳуқуқларга риоя қилиш ва уларни ҳимоя қилиш механизмининг самарадорлигини аниқлашдир. Мониторингнинг пировард мақсади кенг ахборот тарқатиш билан бирга инсон ҳуқуқларига риоя этиш бўйича асосланган тавсияларни ишлаб чиқишдан иборат. 23 Инсон ҳуқуқлари мониторинги ўз олдига қуйидаги вазифаларни қамраб олади: - мансабдор шахслар хатти-ҳаракати ва қарорларининг Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва қонунларига, шунингдек, инсон ҳуқуқларининг халқаро стандартларига мувофиқлигини аниқлаш; 23 Рашидова С., Бакаева Ф. Ўзбекистон Республикасида инсон ҳуқуқлари ва эркинликларига риоя қилиш мониторинги тизимини ривожлантириш ва мустаҳкамлаш концепциясининг зарурлиги, ишланиши ва амалга оширилиши тўғрисида / Инсон ҳуқуқлари мониторинги / Тўплам. Т.: Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 2004. –Б..160 - инсон ҳуқуқлари бузилиши ҳолларини, уларнинг олдини олиш ва бартараф этиш бўйича чоралар кўриш учун аниқлаш; - давлат органларининг ўзаро ва жамоат бирлашмалари билан инсон ҳуқуқларига риоя қилиш ва уларнинг муҳофазаси соҳасидаги ижтимоий ҳамкорликни амалга ошириш; - аҳолининг кенг қатламини, шунингдек халқаро хамжамиятни инсон ҳуқуқлари соҳасидаги вазият билан таништириб бориш; - инсон ҳуқуқлари соҳасида тадқиқотлар олиб бориш ва бу соҳадаги муаммоларни ҳал этишга илмий ѐндашиш. Халқаро шартномалар нормаларини бажарилиши мониторингини миллий мониторингга ва халқаро мониторингга бўлиш мумкин. Миллий даражадаги мониторинг ни қуйидаги субъектлар олиб боради: 41

1. Марказий давлат органлари: Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенати ва Қонунчилик палатаси қўмиталари; вазирлик ва идоралар; судлар ва бошқа ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари; инсон ҳуқуқлари бўйича миллий институтлар 2. Маҳаллий давлат ҳокимияти ва бошқаруви органлари: вилоят, туман, шаҳар ҳокимликлари; шу бўғинлаги судлар ва бошқа ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари; маҳаллий даражадаги ташкилотлар ва муассасалар. 3. Фуқаролик жамияти институтлари: фуқаролар; фуқароларнинг ўзини- ўзи бошқариш органлари; юридик жамоатчилик бирлашмалари (адвокатура, судъялар асссоциацияси ва бошқалар); нодавлат нотижорат ташкилотлари; оммавий ахборот воситалари. Инсон ҳуқуқлари соҳасида халқаро мониторингда халқаро шартномаларни давлат томонидан қандай бажарилаѐтганлиги ўрганилса, инсон ҳуқуқлари соҳасида миллий мониторингда эса, ҳам халқаро шартнома, ҳам миллий шартноманинг бажарилиши ўрганилиши мумкин. Масалан, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Инсон ҳуқуқлари бўйича вакили (Омбудсман) томонидан олиб бориладиган мониторинг инсон ҳуқуқлари соҳасида Ўзбекистон Республикаси қонунчилигини такомиллаштириш ва уларни халқаро ҳуқуқнинг умумэътироф этилган принциплари ва нормаларига мувофиқлаштиришга кўмаклашиш бўйича фаолияти минтақаларда инсон ҳуқуқларини таъминлашнинг ҳолати ҳақидаги маълумотларни , фуқароларнинг Вакилга уларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини бузилиши тўғрисидаги мурожаатларини таҳлил қилиш, қонун лойиҳаларини ҳуқуқий экспертиза қилиш бўйича ўз хулосаларини, қабул қилинаѐтган қонун лойиҳаларига ўзгартириш ва тўлдиришлар киритиш, қонунчиликдаги бўшлиқларни бартараф этиш тўғрисида таклифлар , инсон ҳуқуқларига оид халқаро шартномаларни ратификация қилиш таклифларини киритиш асосида амалга оширилади . Инсон ҳуқуқларининг халқаро мониторинги – бу инсон ҳуқуқлари халқаро ҳуқуқи соҳасида амал қилувчи ва уларга давлатлар ихтиѐрий равишда ва эркин тарзда қўшиладиган тамойиллар, меъѐрлар, қоидалар ва жараѐнлар (қарор қабул қилиш тузилмалари маъносида) бирлигидир. 22 Халқаро мониторинг инсон ҳуқуқлари соҳасида мавжуд муаммоларни ўрганиш бўлиб, у институтлашган ҳолда 22 Саидов А.Х. Инсон ҳуқуқлари халқаро мониторинги: тушунча, тизими ва мазмун. / Инсон ҳуқуқлари мониторинги. Тўплам. Т.: Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 2004. Б. 86 25 Шу жойда Б.87 42

ривожланади. Масалан, БМТнинг инсон ҳуқуқлари бўйича конвенциявий (шунингдек, назорат ) органларининг давлатлар томонидан, улар қўшилган конвенциялар нормаларидан келиб чиқадиган мажбуриятларни бажаришлари юзасидан олиб борадиган назорат фаолияти. Универсал халқаро мониторинг БМТ ва унинг ихтисослашган муассасалари томонидан амалга оширилади. Инсон ҳуқуқлари соҳасидаги БМТ фаолияти учта асосий вазифани ҳал этишга қаратилган: - биринчидан, инсон ҳуқуқлари соҳасида харакатлар дастурини шакллантириш. Масалан, 1993 йилги Вена ҳаракат дастури; - иккинчидан, инсон ҳуқуқлари халқаро ҳуқуқи меъѐрлари кодификацияси, яъни инсон ҳуқуқлари бўйича халқаро шартномаларнинг қабул қилиниши; - учинчидан, аъзо давлатлар томонидан инсон ҳуқуқлари соҳасида халқаро мажбуриятларнинг қўлланилиши ва бажарилиш бўйича мониторинг 25 . Инсон ҳуқуқлари бўйича универсал халқаро мониторинг БМТнинг қуйидаги органлари томонидан амалга оширилади: 1. Инсон ҳуқуқлари бўйича комиссия. У БМТнинг инсон ҳуқуқлари бўйича асосий органи бўлиб, ЭКОСОСга бўйсунади (БМТ Уставининг 68-моддаси). 1967 йилдан бошлаб, комиссия ҳар қандай давлатда ҳатто унинг розилигисиз инсон ҳуқуқлари бузилишини чуқур ўрганиши мумкин бўлиб, яққол ҳуқуқбузарлик ҳолатлари мавжуд бўлган ҳолларда текшириш олиб бориш ҳуқуқига эга. 1970 йилдан бошлаб Комиссия хусусий шахслар томонидан берилган мурожаатларни махфий тарзда кўриб чиқиш ҳуқуқига эга бўлди. Унинг бундай кўриб чиқиш тартиби, адабиѐтларда 1503 (бундай рухсат берилган БМТ резолюцияси) тартиби деб юритилади. 2. БМТнинг инсон ҳуқуқлари бўйича Олий комиссари бошқармаси. Олий комиссар бошқармаси БМТнинг инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш билан боғлиқ масалалар бўйича расмий вакили ва инсон ҳуқуқлари масалалари билан шуғулланувчи БМТ органлари фаолиятини мувофиқлаштирувчиси бўлиб, инсоннинг умумий фундаментал ҳуқуқларини ҳимоя қилиш ва ривожлантириш масаласи билан шуғулланади. 3. БМТнинг инсон ҳуқуқлари бўйича конвенциявий органлари. Уларга БМТнинг давлатлар томонидан тақдим этиладиган миллий маърузаларини кўриб 43

чиқиш билан шуғулланувчи олтита асосий қўмитаси киради. Масалан, 2001 йил январида Ўзбекистон ҳукумати БМТнинг Аѐлларни камстишнинг барча кўринишларини тугатиш бўйича қўмитанинг 24 сессиясида Конвенция асосий қоидаларининг ижроси ҳақида ўзининг биринчи маърузасини тақдим этди 23 . 4. Мониторингнинг шартномадан ташқари механизмлари. Масалан, Инсон ҳуқуқлари бўйича кенгаш томонидан яратилган органлар, яъни кичик комиссиялар, махсус маърузачилар. 5. БМТнинг ихтисослашган ташкилотлари доирасида ташкил этилган органлар. Масалан, ЮНЕСКОнинг инсон ҳуқуқлари бўйича қўмитаси. Таълим, фан ва маданият соҳасида ҳуқуқбузарликлар бўйича давлатлар, халқаро ноҳукумат ташкилотлари, алоҳида шахслар ва шахслар гуруҳларининг хабарларини кўриб чиқади. Шунингдек, шу соҳаларда хусусий шахсларнинг мурожаатларини кўриб чиқади. 6. Индивиднинг инсон ҳуқуқлари халқаро мониторингида иштироки. Яъни, индивидуал мурожаат қилиш жараѐни Фуқаролик ва сиѐсий ҳуқуқлар бўйича халқаро пактга факультатив протокол, Қийноққа ва шафқатсиз, ноинсоний жазолаш ва муомала турларига қарши конвенциянинг 26-моддаси, Ирқий камситишнинг барча шаклларига барҳам бериш тўғрисидаги конвенциянинг 24-моддасида кўзда тутилган. Инсон ҳуқуқлари бўйича минтақалараро мониторинг. Европада хавфсизлик ва ҳамкорлик ташкилоти тизимидаги мониторинг. Инсонийлик мезонлари доирасида ЕХҲТ ҳар икки йилда аъзо давлатлар томонидан халқаро мажбуриятларнинг бажарилишини муҳокама қилувчи шарҳловчи конфренциялар ўтказилади. ЕХҲТнинг Инсон ҳуқуқлари ва демократик институтлар бюроси (ИҲДИБ) мониторинг олиб боришда муҳим рол ўйнайди. ЕХҲТнинг инсон ҳуқуқлари соҳасидаги фаолиятида давлатлар томонидан ўтказиладиган сайловларни кузатиш муҳим аҳамият касб этади. Сайловнинг демократик руҳда ўтганлиги бўйича ЕХҲТнинг баҳоси халқаро хамжамият учун муайян давлатга нисбатан ўз муносабатларини белгилашда таъсир кўрсатади. 23 Ғуломова Д. Ўзбекистон Хотин-қизлар қўмитасининг аѐллар ҳуқуқлари мониторингини ўтказиш жамиятда ва оилада улар мақомини ошириш юзасидани фаолияти / Инсон ҳуқуқлари мониторинги. Тўплам. Т.: Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 2004. б.172 44

Инсон ҳуқуқлари бўйича минтақавий мониторинг . Европа Кенгаши тизими мониторинги. Бу мониторинг фаолияти – вазиятни кузатишдан иборат. Европа кенгашининг инсон ҳуқуқлари бўйича стандартлари 200дан ортиқ халқаро шартномаларда белгиланган. Албатта, бу доирадаги мониторинг бизнинг мамлакатимизга тегишли эмас. Инсон ҳуқуқлари бўйича субминтақавий мониторинг . МДҲ давлатлари тизими мониторинги. Бу мониторинг кўпроқ сайловлар жараѐнида кўринади. МДҲнинг кузатувчилари ушбу давлатларда бўладиган сайловларда иштирок этиб, сайлов бўйича ўз хулосаларини тақдим этади. Инсон ҳуқуқлари соҳасидаги мониторинг бўйича хулоса қилар эканмиз, бу соҳадаги мониторинг мамлакатдаги инсон ҳуқуқлари соҳасидаги давлат сиѐсатини амалга оширишда ҳамда бу соҳадаги умумий ахволни ўрганишда долзарб аҳамият касб этади. Инсон ҳуқуқлари соҳасидаги мониторинг: биринчидан, инсон ҳуқуқлари соҳасида қонунчилик ва амалиѐт муаммолари ва камчиликларини аниқлайди; иккинчидан, ушбу муаммо ва камчиликларни хал этишнинг мақбул восита ва усулларини топишга ѐрдам беради; учинчидан, миллий қонунчилик ва амалиѐтни янада такомиллаштиради; тўтинчидан, инсон ҳуқуқлари бўйича халқаро ҳуқуқ нормаларини миллий қонунчиликка имплементацияси муаммоларини аниқлайди ҳамда истиқболларини белгилаб беради. Хулоса Халқаро шартномаларнинг миллий қонунчиликка импелментация қилиш масалаларини ўрганишга қаратилган малакавий битирув ишимиз ниҳоясида қуийдаги хулосаларга келинди. Имплементация тушунчаси бўйича бир неча таърифлар ва тушунчалар мавжуд бўлиб, бизнинг фикримизча, имплементация деганда, халқаро шартнома нормаларини миллий қонунчиликка қўлланиши деган тушунча энг содда ва аниқ тушунча ҳисобланади. 45

Турли мамлакатларда турлича ҳуқуқий тизим мавжуд, шунинг учун халқаро ҳуқуқ нормалари ҳар бир давлат ҳуқуқига имплементация қилинганда, мазкур давлатнинг ўзига хос жиҳатлари, менталитети, давлат аҳолисининг ҳуқуқий онги ва интилишлари, ривожланиш даражаси ва бошқа ҳолатлар белгиловчи омил бўлиб хизмат қилади. Халқаро ҳуқуқ нормаларини миллий ҳуқуқда қўллаш учун миллий ҳуқуқ шу жараѐнга тайѐр бўлиши шарт. Бунинг учун эса барча объектив ва субъектив шароитлар етилган, жамият маълум даражадаги ҳуқуқий онгга ва ҳуқуқий маданиятга эга бўлиши лозим. Акс ҳолда ҳар қандай имплементация ижроси йўқ қонун каби фақат қоғоздагина мавжуд бўлади. Халқаро ҳуқуқ нормаларини миллий ҳуқуққа имплементация қилиш етарли даражада мураккаб ва кўп босқичли жараѐндир. Халқаро ҳуқуқ нормаларининг миллий ҳуқуққа имплементация қилишда: биринчидан, халқаро ҳуқуқ нормаларини миллий ҳуқуққа юридик-норматив маънода татбиқ этилади. Аксарият ҳолатларда халқаро шартномалар тўғридан-тўғри таъсир кучига эга бўлган ҳолда, айримлари трансформациялаш ва транспозициялаш йўли билан миллий ҳуқуққа инкорпорация қилинади; иккинчичан, халқаро ҳуқуқ нормаларини маъмурий-бошқарув нуқтаи-назаридан миллий ҳуқуққа татбиқ этиш – халқаро ҳуқуқ нормаларини миллий ҳуқуққа инкорпорация қилиш ва ижросини таъминлашнинг институционал-ҳуқуқий ва ташкилий жиҳатдан ташкиллаштириш демакдир. учинчидан, халқаро ҳуқуқ нормаларини миллий судлар томонидан миллий ҳуқуққа татбиқ этилишидир. Халқаро хамжамиятнинг таркибий қисми сифатида Ўзбекистон инсоният томонидан эътироф этилиб, барча демократик халқлар интилаѐтган хаѐт тарзи талабларини бажаришни ва ўз халқини дунѐнинг илғор халқлари қаторида тенг даражада фаолият кўрсатишини ўз олдига мақсад қилиб қўйган. Бунинг учун халқаро шартномага қўшилган давлатдан ушбу шартнома қоидаларини бажариши учун қатор қонунчилик ва бошқа ташкилий чора-тадбирларни амалга ошириб келмоқда. Халқаро шартномаларни миллий қонунчиликка имплементация қилиш, мамлакатимиз учун, биринчи ўринда давлатнинг ўз зиммасига олган халқаро мажбуриятларига қанчалик содиқ эканлигини кўрсатса, иккинчи томондан эса, ўз 46

халқини турмуш тарзини янада юксалтиришига ва фуқароларининг ҳуқуқ ва эркинликларини максимал даражада таъминлаб бериш борасида олиб бораѐтган саъй-ҳаракатарининг амалий исботидир. Халқаро ҳуқуқнинг устуворлиги тамойили Конституциямизнинг Муқаддимасида берилгани билан, унинг норматив қисми бўлган асосий қисмида халқаро шартноманинг ҳуқуқий кучи ўз аксини топмаган. Шунинг учун ҳам баъзи олимлар ва мутахассислар томонидан Муқаддимадаги халқаро ҳуқуқнинг устуворлигининг юридик кучи шубҳа остига олинмоқда. Шунингдек, Ўзбекистон Республикасининг ―Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тўғрисида‖ги Қонунида ҳам халқаро шартнома норматив ҳуқуқий ҳужжат сифатида ўз аксини топмаган. Ваҳоланки, агар у норматив ҳужжат сифатида тан олинмас экан, албатта халқаро ҳуқуқ имплементациясининг асосий талаби бўлган, халқаро ҳужжатлар нормаларини амалиѐтда қўлланиши муаммоси, долзарблигича қолиб кетмоқда. Халқаро шартномаларни судларда қўллашда, масалан, инсон ҳуқуқларига оид суд амалиѐтлари шуни кўрсатмоқда-ки, судларда халқаро шартномаларга хавола этиш, улардаги нормаларни тўғридан-тўғри қўллаш ҳолатлари деярли йўқ экакнлигини кўрсатмоқда. Чунки, биринчидан ҳуқуқни қўллаш органларимиз, судьялар ва бошқа мансабдор шахсларнинг, халқаро ҳуқуқий билими етрали эмас, иккинчидан эса, юқоридаги қайд этганимиздек қонунчилигимизда баъзи бўшлиқлар мавжуд. Юқоридагилардан келиб чиққан ҳолда, фикримизча Ўзбекистон Республикаси қўшилган халқаро шартномалар нормаларининг ўрни Конституциямизда, шунингдек, Ўзбекистон Республикасининг ―Норматив-ҳуқуқий ҳужатлари тўғрисида‖ги Қонунида алоҳида моддаларда ўз аксини топса ва суд амалиѐтида халқаро нормаларни қўллашга алоҳида эътибор қаратилса, мамлакатимиз ҳуқуқий тизимидаги халқаро нормаларни қўлланишига оид мавжуд муаммолар ўзининг ҳуқуқий ечимини топган бўлар эди. Бизнинг фикримизча, халқаро шартномаларни имплементация қилишда бир қанча жиҳатларга эътибор қилиш мақсадга мувофиқдир. Халқаро шартномаларни ички қонунчиликка трансформацияси ўз-ўзидан амалга ошмаган холатларда Ўзбекистон Республикаси Конституциявий суди, Олий суд, Олий хўжалик суди бу борада тегишли тушунтиришларни тавсия қилиши лозим. Халқаро конвенцияларни қўллаш жараѐнида Олий суднинг ѐки Конституцион суднинг қарорлари муҳим ўрин тутади. 47

Имплементацияни амалга оширишда терминологияга катта аҳамият бериш, тушунчаларнинг тафовутини бартараф этиш ва бир хиллигини таъминлаш лозим. Халқаро юридик терминологияни ички қонунчиликда қўллашда айнан ва аниқ маъносида ишлатиш ўта муҳим вазифадир. У ҳуқуқий нормани тўғри қўлланилишига хизмат қилади. Олий Мажлис халқаро шартномаларни қонун билан ратификация қилиши, халқаро шартномаларни тўғридан-тўғридан қўлланиши мумкин деган хулосани беради. Ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар, суд ҳокимияти идоралари иш фаолиятида халқаро ҳуқуқ нормаларини қўллашни таъминлашлари зарур. Халқаро шартномаларни миллий қонунчиликка имплементация қилиш жараѐнида халқаро шартномалар қоидаларини бажарилиши юзасидан мониторинг олиб бориш, мазкур халқаро шартномаларни қўллашдаги ютуқлар ва муаммоларни таҳлил қилишга имкон беради ва албатта имплементациянинг самарадорлигини оширади. Халқаро шартномаларни бажарилиши юзасидан мониторингни амалга ошириш натижасида, биринчидан, халқаро шартномалар талабларига миллий қонунчиликни яқинлаштириш, иккинчидан, халқаро шартномалар қоидаларини миллий қонунчиликка сингдириш, учинчидан, халқаро шартномалар билан миллий қонунларни уйғунлаштириш, тўртинчидан эса, халқаро шартномалар билан миллий қонунчилик қоидаларини бирхиллаштиришга эришилади. 48

Фойдаланилган адабиѐтлар рўйхати Раҳбарий адабиѐтлар: 1. Каримов И.А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаѐт – пировард мақсадимиз. Т.8. –Т.: Ўзбекистон, 2000. – 528 бет. 2. Каримов И.А. Биз танлаган йўл – демократик тараққиѐт ва маърифий дунѐ билан ҳамкорлик йўли. Т.11. –Т.: Ўзбекистон, 2003. – 320 б. 3. Каримов И. Юксак маънавият енгилмас куч. – Т.: Маънавият, 2008. 4. Каримов И. Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари. –Т.: Ўзбекистон, 2009. 5. Каримов И.А. Ўзбекистон Конституцияси – биз учун демократик таррақиѐт йулида ва фуқаролик жамиятни барпо этишда мустаҳкам пойдевордир. Халқ сўзи 2009 й.6-декабрь. 6. Каримов И.А. Мамлакатни модернизация қилиш ва кучли фуқаролик жамиятини барпо этиш - устувор мақсадимиз. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси ва Сенатининг қўшма мажлисидаги маърузаси. ―Халқ сўзи‖ газетаси, 28 январь 2010. №19. 7. Каримов И.А. Асосий вазифамиз-ватанимиз тараққиѐти ва ҳалқимиз фаровонлиги янада юксалтиришдир. Вазирлар махкамасининг 2010 йил 29- январь куни булиб утган мажлисидаги маърузаси. . ―Халқ сўзи‖ газетаси, 30 январь 2010. №20. Халқаро ва миллий ҳуқуқий ҳужжатлар 1. Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Устави // Хакимов Р. Ўзбекистон ва Бирлашган Миллатлар Ташкилоти.-Т.: /.Ғулом номидаги Адабиѐт ва санъат нашриѐти, 2001. –192 б. 2. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. – Т.: Ўзбекистон, 2008 3. Қарақалпақстан Республикасы Конституциясына түсиндирме. Нөкис. «Қарақалпақстан», 2001. 80 б. 49

4. Инсон ҳуқуқлари бўйича халқаро шартномалар: инсон ҳуқуқлари бўйича универсал шартномалар. /Маъсул мухаррир А.Х.Саидов. Т.:Адолат.2004.-520 б. 5. Ўзбекистон Республикаси ва инсон ҳуқуқлари бўйича халқаро шартномалар. /Масъул муҳаррир – А.Х.Саидов. Т.: Адолат, 2002. 6. Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декаларацияси // Инсан ҳуқықлары дүнья жүзлик декларациясына түсиндирме. Ташкент: ТМЮИ, 2008 120 б. 7. Балоғатга етмаган болалар ҳуқуқларига оид халқаро хужжатлар/Международные документы по правам несовершеннолетних. /Маъсул мухаррир А.Х.Саидов. Т.:Адолат.2002.-231 б. 8. Европада хавфсизлик ва ҳамкорлик ташкилотининг инсонийлик мезонлари бўйича ҳужжатлари. /Маъсул мухаррир А.Х.Саидов. Т.2002. 164 б. 9. Хотин қизлар ҳуқуқлари камситилишининг барча шаклларига барҳам бериш тўғрисидаги конвенция. Тошкент. 2005. 10. Международное публичное право. Сборник документов. Составители Бекяшев К.А., Ходаков А.. В 2 т. БЕК, 1996. 11. ―Ўзбекистон Республикаси халқаро шартномалари тўғрисида‖ги Ўзбекистон Республикаси қонуни. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Ахборотномаси. – 1995. –12 –сон. – 175-187-бетлар. 12. Ўзбекистон Республикаси ташқи сиѐсий фаолиятининг асосий принциплари тўғрисида. 1996 й., 26 декабр. (Олий Мажлис Ахборотномаси 1997 й., № 2, 35-м.) 13. ―Ўзбекистон Республикаси қонунларини тайѐрлаш тўғрисида‖ги қонун. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Ахборотномаси. – 1997. 9-сон. –143-151- бетлар. 14. Ўзбекистон Республикасининг идоралараро халқаро шартномаларни тузиш, амалга ошириш, тўхтатиб қўйиш, тўҳтатиш ва денонсация қилиш тартиб тўғрисидаги Ўзбекистон Республикаси Вазирлар 50

Маҳкамасининг қарори. 1998 йил 12 декабр. // Халқ сузи 13 – декабр 1998 й. 15. Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекс. 1994 й., 22 сентябр. (Ахб., 1995 й., № 3, 6-м.) 16. Ўзбекистон Республикасининг Жиноят кодекси. 1994 й., 22 сентябр. (Ахб., 1995 й., № 1, 1-м.) 17. Закон Республики Узбекистан «Об использовании и защите эмблем красного полумесяца и красного креста». 29.04.04 г., Ведомость Олий Мажлиса. 5, ст.84 18. Ўзбекистон Республикасининг «Ўзбекистон Республикасининг халқаро шартномалари тўғрисида»ги Қонуни. / (Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 1995 йил, № 12, 262-модда; 2003 йил, № 5, 67-модда; 2004 йил, № 1-2, 18-модда. Дасликлар, ўқув қўлланмалар ва илмий рисолалар: 1. Блищенко И.П. Международное и внутригосударственное право. -М., Юридическая литература,1986. 2. Гавердовский А. С. Имплементация международного права. -Киев., Наукова думка,1987 3. Лукашук И.Л. Саидов А.Х. Ҳозирги замон халқаро ҳуқуқи. Дарслик. –Т.: Адолат, 2006. 4. Одилқориев Х.Т. Очилов Б.Э. Ҳозирги замон халқаро ҳуқуқи. Дарслик. - Т.: ЖИДУ, -528 б. 5. Маматқулов А. Халқаро ҳуқуқ. Дарслик. – Т.: Адолат, 1997. –319 б. 6. Лукашук И.Л. Международное право. Учебник. В 2-х томах. М.: 2005, 2007 гг. 7. Лукашук И. И. Международно-правовое регулирование международных отношений (системный подход). М.: Международные отношения, 1975. 8. Лукашук И.И. Современное международное договорное право (общая часть) М.,Wolters Kluwer, 2006. 51

9. Лукашук И. И. Международно-правовое регулирование международных отношений (системный подход). М.: Международные отношения, 1975. 10. Каламкарян Р.А. Мигачѐв Ю.И. Международное право в вопросах и ответах. М., Эксмо, 2007. 11. Карташкин В.А. Права человека в международном и внутригосударственном праве. М., 1995 12. Маткаримова Г. Халқаро ҳуқуқ ва Ўзбекистон ҳуқуқий тизими. Т.ТДЮИ. 2002. 13. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Инсон ҳуқуқлари бўйича вакили (омбудсман)нинг 2008 йилги хисоботи. Тошкент, 2009. 14. Умарахунов И.М. Международная договорно-правовая практика Республики Узбекистан. Тошкент: «Академия», 2003, 423 с. 15. Юлдашева Г. Права человека: Соотношение норм международного права и национального законодательства.-Т.:Национальный центр Республики Узбекистан по правам человека. 2001.-61с. 16. Талалаев А.Н. Право международных договоров: договоры с участием международных организаций. М., 1989. 17. Ульянова Н.Н. Общие многосторонние договоры в современных международных отношениях: некоторые вопросы теории. Киев, 1991. 18. Черниченко -С.В.Теория международного права. В двух томах.- М.:НИМП,1999 19. Черниченко С. В. Личность и международное право. М.: Международные отношения, 1974. - 20. Юридик энциклопедия / Проф У.Таджихановнинг умумий таҳрири остида. – Т.: «Шарқ», 2001,. 21. Большой юридический словарь / (под.ред. А.Я.Сухарева и др. – М.: «Инфра», 1997, 242-бет. 22. Waelbroeck M. Traitиs internationaux et juridictions internationales dans les pays du Marchè Commun. Bruxelles, 1969. 23. Drzewicki K. National legislation as a Measure for implementation of International Humanitarian Law. 24. David E. Principes de droit des conflicts armés. 52

25. Бакаева Ф.Х. Правоприменительная деятельность государства и обеспечение прав человека: проблемы теории и практики. //Ҳуқуқ-Право-Law/ 1998.№4 С.34-36. 26. Ғуломова Д. Ўзбекистон Хотин-қизлар қўмитасининг аѐллар ҳуқуқлари мониторингини ўтказиш жамиятда ва оилада улар мақомини ошириш юзасидани фаолияти / Инсон ҳуқуқлари мониторинги. Тўплам. Т.: Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 2004. 27. Саидов А. Ҳуқуқ мониторинги предмети ва Ўзбекистон Республикаси халқаро шартномалари мониторингини долзарб муаммолари. / ―Қонун ҳужжатлари мониторинги: назария ва амалиѐт масалалари‖ мавзусидаги илмий-амалий семинарматериллари. -Т.: 2006, 185 б. 28. Саидов А.Х. Инсон ҳуқуқлари халқаро мониторинги: тушунча, тизими ва мазмун. / Инсон ҳуқуқлари мониторинги. Тўплам. Т.: Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 2004. Б. 86 29. Саидова Л.. Ўзбекистон Республикаси қонунчилигига халқаро нормаларни имплементация қилишнинг баъзи бир жиҳатлари. / ―Қонун ҳужжатлари мониторинги: назария ва амалиѐт масалалари‖ мавзусидаги илмий-амалий семинарматериллари. -Т.: 2006. –Б.106 30. Рашидова С., Бакаева Ф. Ўзбекистон Республикасида инсон ҳуқуқлари ва эркинликларига риоя қилиш мониторинги тизимини ривожлантириш ва мустаҳкамлаш концепциясининг зарурлиги, ишланиши ва амалга оширилиши тўғрисида / Инсон ҳуқуқлари мониторинги / Тўплам. Т.: Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 2004. 31. Юлдашева Г. Некоторые вопросы теории имплементации международных правовых норм в национальное законодательство//Общественные науки в Узбекистане. 1999.№ 9-10.С.-32-31. Талалаев А.Н. Соотношение международного, внутригосударственного права и Конституция РФ // Московский журнал международного права, 2001. № 4. 53

Интернет ресурслари 1. www.un.org. 2. Об отмене смертной казни в Республике Узбекистан. / http://www.press service.uz/ru/ 3. О передаче судам права выдачи санкции на заключение под стражу. / http://www.press - service.uz/ru/gsection.scm?groupId=4347&contentId=11935 4. http://www.glossary.ru 54

Похожие

Халқаро хусусий ҳуқуқда никоҳ муносабатларининг тартибга солиниши

Коррупцияга қарши курашнинг халқаро-ҳуқуқий асослари

Қийнаш учун жавобгарлик

Ўзбекистон ва хорижий мамлакатларда прокуратура органларининг ҳуқуқий фаолияти

Суд-ҳуқуқ ислоҳотлари ва жиноят қонунини либераллаштириш масалалари