Hisor tizmasining janubi – g`arbiy tarmoqlarining tabiiy geografik ta`rifi - География - Дипломные работы

Hisor tizmasining janubi – g`arbiy tarmoqlarining tabiiy geografik ta`rifi

Загружено в:

26.09.2019

Скачано:

0

Размер:

365 KB

Kirish I.BOB. TOG`LI HUDUDLARGA TAVSIF VA TABIATIDAN FOYDALANISHNIG GEOGRAFIK JIHATLARI 1.1. Tog` hosil bo`lishining asosiy qonuniyatlari 1.2. O`zbekistonda milliy tog` siyosati to`g`risida 1.3. Tabiatdan foydalanishning geografik jihatlari II. BOB. HISOR TIZMASINING JANUBI – G`ARBIY TARMOQLARINING TABIIY GEOGRAFIK TA`RIFI 2.1. Janubi – g`arbiy Hisor tizmasining geografik o`rni, chegaralarini geomorfologik jihatlari va mineral xom – ashyo resurslari 2.2. Hududning iqlimi va gidrografik xususiyatlariga umumiy ta`rif 2.3. Janubi – g`arbiy Hisorning tuproq – o`simlik qoplami va hayvonot dunyosi 2.4. Janubi – g`arbiy Hisorning l andshaftlari salohiyati va undan xo`jalikda foydalanish masalalari XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR Ilovalar

K I R I SH Qashqadaryo mamlakatimizning ko`p-ko`p tabiiy zahiralari joylashgan hududlaridan biri, ulkan imkoniyatlarga ega bo`lgan, go`zal va betakror, Ollohning nazari tushgan makondir va o `z yurtini obod etib, shu vohaga sadoqat bilan yashayotgan mard va jasur insonlar Vatanidir. I.A. KARIMOV Karimov I.A. "Yoshlarimiz xalqimizning ishonchi va tayanchi" Toshent "Ma`naviyat" 2006. 80-bet Bitiruv malakaviy ishning dolzarbligi . BMTning atrof – muhit va rivojlanishga bag`ishlangan Konferensiyasida ( 1992 – yil Rio –de Janeyro ) XXI asr kun tartibining tog` rayonlarini barqaror rivojlanishiga bag`ishlangan maxsus 13- bobi tamoyillarini amalgam oshirishga yo`naltirilgan muhim amaliy tadbiri hisoblanadi. Qarorda dunyo mamlakatlari hukumatlariga XTG ni o`tkazishga tayyorgarlik jarayonida tog` rayonlarini barqaror rivojlantirishning muhimligini har tomonlama hisobga olish, milliy rejalarni ishlab chiqib amalgam oshirish tavsiya etilgan. Shu munosabat bilan biz birtruv malakaviy ishda Hisorning janubi – g`arbiy tarmoqlarini tog` hududlarini barqaror rivojlantirish asosida tabiiy tesurslaridan foydalanish va landshaftlarini muhofaza qilishga yoritishga harakat qildik. Birlashgan Millatlar Tashkiloti ( BMT ) Bosh Assambleyasining 53 – sessiyasida ( 1998 yil 10 – noyabr ) dunyoning 130 mamlakati delegatsiyalari kosilus metodi bo`yicha ( ovoz bermasdan ) 2002 – yilni Xalqaro tog` yili ( XTG ) deb e`lon qilish to`g`risida maxsus qaror qabul qildi. Tabiatdan foydalanishning hududiy jihati juda muhim masala bo`lib, uning dolzarbligi hududning iqtisodiy, ijtimoiy va ekologik tafovutlariga bog`liq bo`lgan bir qator ob`ektiv holatlar bilan belgilanadi. Tabiatdan foydalanishning ulkan maqsadlari sayyoramizda global va hududiy muammolarning keskinlashuviga hamda ayrim mintaqalarda ekologik tanazzulning kelib chiqishiga sabab bo`lmoqda. “ Ekologik xavfsizlik muammosi - deb ta`kidlaydi I.A. Karimov, - allaqachonlar milliy va mintaqaviy doiradan chiqib, butun insoniyatning umumiy muammosiga aylangan” (112 - bet). I shlab

chiqarish uchun zarur bо`ladigan tabiiy resurslarni topish, ularni iqtisodiy jihatdan baholash va samarali foydalanish yо`llarini belgilash, tabiatni maqsadga mos, tabiatning о`zi va jamiyat ushun ziyonsiz о`zgartirish, inson xо`jalik faoliyatining tabiatga bо`lgan ta`sirini, bu ta`sir tufayli landshaftlarning о`zgarishining asosiy shakllari, yо`nalishlari va intensivligini har tomonlama о`rganish, bunday о`zgarishlar ehtimoliy oqibatlarini ilmiy bashoratlarini ishlab chiqish, masalalari Bitiruv malakaviy ishning eng dolzarb yо`nalishlari hisoblanadi. Bu vazifalarni bajarish uchun tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, yangi yerlarni о`zlashtirish, foydalanilayotgan yerlarning samaradorligini oshirish maqsadida tabiiy-meliorativ holatini yaxshilash, yaylovlarning hosildorligini oshirish, о`rmonzorlar barpo etish, geografiya fanlaridan olgan bilim va ko`nikmalarni qo`llagan holda amaliy tavsiyalarni ishlab chiqish talab etiladi. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov “ Yeru ko`kdagi bunday buyuk o`zgarishlarni sezish, his qilish va ulardan saboq chiqarish, o`rnak olish uchun odamzot o`zining yon – atrofiga uyg`oq nigoh, qalb ko`zi bilan qarashi lozim,deb o`ylayman” deb ta`kidlagan. Karimov I.A. Yuksak ma`naviyat –yengilmas kuch. Toshkent. “Ma`naviyat” -2008. 164 –bet. Hudud tabiiy resurslaridan foydalanish uchun 233 km uzunlikga ega bo`lgan G`uzor – Boysun –Qumqo`rg`on temir yo`lini barpo etilishi muhim ahamiyatga ega. Shu borada O`zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining 2011 – yilda respublikani ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlariga va 2012 –yilda iqtisodiyotni barqaror rivojlantirishning eng muhim ustuvor vazifalariga bag`ishlangan majlisida Prezident I.Karimov “ Shu nuqtai nazardan qaraganda, mamlakatimizning barcha hududlarini ishonchli ravishda bog`laydigan, mintaqaviy

va jahon bozorlariga chiqishni ta`minlaydigan O`zbek milliy avtomagistrali tarkibiga kiradigan yo`llarni qurish va rekonstruksiya qilish loyihalarini jadal amalgam oshirish biz uchun g`oyat muhim ahamiyatga ega.” deb bayon etganlar. I.Karimov. “ 2012 yil Batanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko`taradigan yil bo`ladi” Xalq so`zi 2012 y. 20-yanvar, 14-son. Kitob, Shahrisabz Yakkabog`, Qamashi, G`uzor va Dehqonobod tumanlarining hududlari Qashqadaryo havzasining sharqiy tog`li qismini band etgan bо`lib, tog`-kon sanoati, hamda qishloq xо`jaligi ishlab chiqarishi uchun zarur bо`lgan tabiiy resurslarning katta zahiralariga ega. Bu yerda paxtachilik, g`allachilik, bog`dorchilik, uzumchilik, ipakchilik, asalarichilik, sut-gо`sht yо`nalishidagi chorvachilik va boshqa tarmoqlar rivojlangan. Shu sababli bu hududning tabiiy-geografik xususiyatlarini va landshaft tuzilmasini о`rganish tabiiy resurslardan о`rinli, samarali va tejamkorona foydalanishda muhim amaliy ahamiyatga ega. Mazkur bitiruv malakaviy ishning tadqiqot obyektini Janubi – g`arbiy Hisorning tarmoqlari va uning atrofidagi hududlarning landshaft tuzilmasini о`rganish tashkil etadi. Bitiruv malakaviy ishning asosiy maqsadi Tog` landshaft hosil qiluvchi komponentlar va tog` landshaftlarning hududiy tabaqalashuvidagi asosiy omillarning xususiyatlarini о`zaro bog`liq holda tahlil qilish asosida hududning landshaft tuzilmasi (strukturasi)ning regional va individual sharoitlarini yoritishdan iborat. Shu maqsadga bog`liq holda quyidagi asosiy vazifalar hal qilindi:  Tog` hosil bo`lishining asosiy qonuniyatlari va bosqichlarini tahlil qilish; Tabiatdan foydalanishning geografik jihatlarini yoritish;  G eoekologiyaning ayrim nazariy masalalari ni bayon qilish;

 landshaft hosil qiluvchi komponentlarning xususiyatlarini о`rganish va ularning landshaftlarining hududiy tabaqalashuvidagi rolini tahlil qilish; Janubi – g`arbiy Hisorning l andshaftlari salohiyati va undan xo`jalikda foydalanish masalalari ni yoritish. Bitiruv malakaviy ishni nazariy va uslubiy asoslari bajarishda geoekologik, tabiatni muhofaza qilish muammolariga doir maxsus adabiyotlardan, kartografik materiallardan, ishlab chiqarish va ilmiy muassasalarning ma`lumotlaridan hamda maxsus ishlab chiqarish amaliyoti davomida dala sharoitlarida olib borilgan kuzatish natijasida tо`plangan ma`lumotlardan foydalanildi. Bitiruv malakaviy ishning ilmiy yangiligi. Tog`li hudud tabiiy resurslardan ilmiy asoslangan holda oqilona foydalanish birinchi navbatda majmuali tuzilmaga ega bо`lishi lozim, ya`ni muayyan hududning tabiiy resurslarining barcha turlari ularning iqtisodiy imkoniyatlari darajasi e`tiborga olingan holda bir paytda foydlanilishi, resurslarning bir turidan foydalanish ikkinchi turning tabiiy salohiyatiga zarar yetkazmasligi lozim. Bitiruv malakaviy ishning amaliy ahamiyati. Mustaqil O`zbekiston Respublikasining iqtisodiyotini rivojlantirish juda katta tabiiy imkoniyatga ega bo`lgan Janubiy O`zekiston Surxondaryo va Qashqadaryo viloyatlarining tog`li va tog` oldi mintaqasi sifatida Hisor tizmasining janubi – g`arbiy tarmoqlarida 223 km lik G`uzor – Boysun – Qumqo`rg`on temir yo`lining qurilishi mavjud tabiiy resurslardan foydalanish imkonini beradi. T abiiy resurslarning barcha turlari landshaftlarning alohida komponentlarining mahsulasi va iqtisodiy kо`rsatkichlari sifatida bir-biri bilan mujassam о`zaro bog`lanishga ega. Shu sababli tabiiy resurslardan foydalanishni hududiy tashkil etishda landshaft – ekologik yondashuv muhim ahamiyatga ega.

Bitiruv malakaviy ishining tarkibi va hajmi. Bitiruv malakaviy ishi kirish, ikkita bob, xulosa va takliflar, foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati va jadvallardan iborat I.BOB. TOG`LI HUDUDLARGA TAVSIF VA TABIATIDAN FOYDALANISHNIG GEOGRAFIK JIHATLARI 1.1. Tog` hosil bo`lishining asosiy qonuniyatlari “To g` ” tushunchasiga geologik–geomorfologik tasnif berilganda uning magmatik va metamorfik jinslardan tuzilganligiga e`tibor q aratilsa, Z.A.Svarichevskaya (1965) gipsografik egri chizi q ni ta h liliga kо`ra 900 metrlik balandlikni to g` ning q uyi chegarasi deb q abul q ilishni aytadi. Xullas, tub jinslardan tuzilgan, yonbag`ri va etak q ismi bilan ani q ifodalangan tekis yuzalardan keskin kо`tarilib turgan joylarga to g` deb ta`rif beriladi. O`zbekistonda tog`li hududlar maydonining kattaligi 96 ming kv.km. aholisining soni jihatidan 3mlnga yaqin bo`li, tabiiy – iqtisodiy salohiyat ko`rsatkichlari bo`yicha dunyoning tog`li mamlakatlari qatoridansalmoqli o`rin egallaydi. O`zbekiston tog`larining maydoni Shetsariyadan 2,3, Avstriyadan 1,4 marta katta. Aholisining soni jihatidan esa Mongoliya va Panama mamlakatlari aholisiga teng. Tabiiy – iqtisodiy salohiyati jihatidan esa asosiy tog`li hududlardan qolishmaydi. Tog`larni o`rganishda tog` hosil bo`lish bosqichini aniqlash muhim ahamiyatga ega. Yer yuzasining atrofdagi tekisliklardan baland ko`tarilib turgan qismlariga tog` deb aytiladi. Tog`larning asosiy qismlari quyidagilardan iborat: yonbag`ir, cho`qqi, tog` etagi, tog` qirrasi, dovonlar, tog` yo`laklari. Tog`ni har tomondan o`rab turgan qiya yuzaga yonbag`ir deb ataladi. Yonbag`irni tekislikka o`tish qismiga tog` etagi deb ataladi. Tog` qirralarini pasaygan qismlari dovon deb

ataladi. Tog`lami chuqur o`yilgan qismlari tog` yo`laklari deb ataladi. Ikkita qarama-qarshi yonbag`irlarning kesishgan joyi tog` qirrasi deb ataladi. Tog`lar balandiigiga ko`ra uch guruhga bo`linadi: past (1000 m. gacha), o`rtacha balandikdagi (1000—2000m) va baland (2000 m. dan yuqori) tog`lar. Tog`lar joylanishi, tuzilishi va boshqa xususiyatlariga ko`ra quyidagi turlarga bo`linadi: tog`li o`lka, tog` massivi, tog` tugu-ni, tog` zanjiri, yassi tog`, tog`lik, burmali tog`lar, burmali — palaxsali tog`lar, vulkan togTari. Yer yuzasining atrofdagi tekisliklardan ba land ko`tarilib turgan qismi tog`li olkalar deb ataladi. Ular bir necha ming km.ga cho`zilib ketadi. Tog`li o`lkalarning alohida ajralib qolgan (tog` vodiylari bilan) qismi tog` massivlari deb ataladi. Deyarli bir xil uzunlikka va keng likka ega (Monblan, Mo`g`uliston va h.k), Tog` tuguni — ikki va undan ortiq tizmalarini kesishgan joyi (Pomir, Arman tog`ligi). Tog` zanjiri — uzun cho`zilgan balandlik. burmalanish zonasining yo`nalishi bo`yicha juda katta masofaga cho`ziladi. Har bir tog` zanjiri boshqasi bilan tog` vodiysi bilan ajralib turadi. Tog` qirrasi — tog` yonbag`rilarini kesishgan chizig`i. Yassi tog` nisbatan bir xil yuzaga ega bo`lgan ulkan maydonlar. (Afrika, Braziliya, Avstraliya, Hindiston, Markaziy Osiyo va h.k). Tog`liklar — tog` tizmalari va yasi tog`lardan iborat bo`lgan keng hududlar (Cherskiy, Eron, Tibet, Katta havza). Burmali tog`lar — geosinklinallar o`rnida Alp burmalanishi-da hosil bo`lgan tog`lar. Katta balandlik bilan ajralib turadi. Burmali — palaxsali tog`lar — ularni qaytadan yoshargan tog`lar deb atashadi. Ular dastlab ko`tarilgandan so`ng yemirilib, past toqqa aylangan, so`ngra yana qaytadan ko`tarilgan (Tyan-shan, Oltoy, Sayan, Baykalorti, Ural va h.k).

Yer po`stining rivojtanishida va Yer yuzasi relyefini hosil bo`lishida tog` hosil bo`lish yoki burmalanish bosqichlari muhim ahamiyati kasb etadi. Yer po`sti rivojlanishi tarixida quyidagi burmalanish bosqichlari ajratiladi: Baykal, kaledon, gersin, me-zozoy (kimmeriy va laramiy), Alp. Baykal tog` burmaiamsh bosqichi proterozoy erasiniing oxiri va kembriy davrining boshida ro`y bergan. Mazkur burmala nish bosqichida Baykal bo`yi, Baykalorti tog` tizmalari, Sayan tog`Iari, Braziliya yassi tog`ligi, Koreya yarim orolidagi ba`zi tog`lar, Janubiy Afrikadagi tog`lar ko`tarilgan. Mazkur burma lanish jarayonida barcha qadimgi platformalar shakllangan. Kaledon burmalanish bosqichi paleozoy erasining birinchi yarmida (Kembriy, Ordovik, Silur) sodir bo`lgan. Asosan ilk paleozoy bilan o`rta paoleozoy o`rtasida ro`y bergan. Burmalar, tog`lar paydo bo`lgan va magma otilib chjqqan. Ikkiga bo`linadi: yerta kaledon burmalanish bosqichi, ordovikning oxiri, silur-ning boshlarida ro`y bergan; kech kaledon burmalanish bosqichi, silurning oxiri va devon davrining boshlarida sodir bo`lgan. Mazkur burmalanish bosqichda Grenalandiya, Britaniya orollari, Skandinaviya, Qozog`iston past tog`larining g`arbiy qismi, Shimoliy Tyanshan. Oltoy, G`arbiy Sayan, Shimoliy Mongoliya, Janubi-sharqiy Xitoy togiari paydo bo`lgan. Gersin burmalanish bosqichi paleozoy erasining ikkinchi yarmida (devon, karbon, perm) sodir bo`lgan. Devon davrining oxiri va karbon davrining boshlaridan boshlanib o`rta va kech karbonda kuchaygan va trias davrining o`rtalarida tugagan. Ger sin burmalanish bosqichida Britaniya orollaridagi Kembriy tog`Iari, Kornoul yarim orolidagi tog`lar, Armorikan massivi, Reyn slanesli tog`lari, Gars rudali tog`lari, Ural, Tyanshan, Oltoy, Kunlun, Sharqiy Avstraliya, Appalachi, Atlas tog`lari, Qozog`iston past tog`larining sharqiy qismi ko`tarilagn. Keyin-chalik mazkur gersinidlar platforma holatiga o`tgan. Mezozoy burmalanishi. Ikki qismdan iborat: kimmeriy va Laramiy burmalanish bosqichlari.

Kimmeriy (Qoradengiz bo`yidagi qabila nomi) burmalanishi mezozoy erasining boshi va o`rtalarida sodir bo`lgan. Mazkur bosqichda burmali va ko`tarilma harakatlar va magmatizm ja-rayonlari xos bo`lgan. Qadimgi kimmeriy burmalanish bosqichi triassning oxiri va yura davrining boshlarida sodir bo`lgan. Mazkur bosqichda Verxoyansk-Kolima tog`li o`lkasi, Shimoliy Amerikada Kordilera tog`larining katta qismi ko`tarilgan. Laramiy bosqichi (AQSHdagi Laramiy daryosi nomidan olingan). Bo`r davrining oxiri va paleogen davrining boshlarida sodir bo`lgan. Mazkur burmalanish bosqichida Shimoliy Amerikadagi qoyali tog`lar, uzoq sharqdagi Sixota-Alin, Saxalin tog`lari ko`tarilgan. Tibetda va Malay yarim orollarida ham sodir bo`lgan. Alp burmalanish bosqichi kaynazoy erasida sodir bo`lgan. Ushbu burmalanish bosqichi ro`y bergan Alp tog`lari nomi bi-lan atalgan, Alp burmalanish natijasida hozirgi mavjud ko`p tog` tizmlari ko`tarilgan. Ular ikkita tog1 mintaqasini hosil qilgan (Alp-Ximolay va Tinch okean): — Alp-Ximolay mintaqasi: Pireney, Andalusiya, Atlas, Apen-nin, Alp, Bolqon, Karpat, Kavkaz, Kichik Osiyo, Eron, Hindiqush, Ximolay tog`lari; — Tinch okean mintaqasi: Koryak, Kamchatka, Saxalin, Yapon, Yangi Gvineya, Yangi Zelandiya, And tog`lari, Aleut orollari va h.k. Burmalanish bosqichlari davomida Yer yuzasidagi asosiy relyef shakllari hosil bo`lgan. Alp burmalanishi bosqichida hosil bo`lgan tog`lar baiandligi, kuchli parchalanganligi bilan ajralib turadi. Jahondagi eng baland tog`lar Alp burmalanish bosqichida hosil bo`lgan (Alp, Himolay, Kavkaz, Pomir, And, Hindiqush, Kordilera).

Vulqonlar ham turli xil tog` relyef shakllarini hosil qiladi. Ulardan keng tarqalganlari quyidagilar: Lavali qoplamalar (trapp yuzalari), Islandiyada, Yangi Zelandiyada, Azor, Kanar va Gavay orolla-rida keng tarqalgan. Hozir ular kam uchraydi ammo qadimda juda keng tarqalgan (Sibir, Kavkazorti, Hindiston yarim oroJi Shimoliy va Janubiy Amerika, Janubiy Afrika, Avstraliya, Ant-raktida); Magma cho`kindi jinslar ichiga kirib borib va u yerda qotib qolishi natijasida Yer yuzasida gubazsimon balandliklar hosii qiladi. Lavalarni otilishi va chor atrofga oqib ketishi natijasida qalqonli vuikanlar hosil bo`ladi (Gavay, Islandiya Polineziya orollari, Sharqiy Afrika), lava va maydalangan tog` jinslarining otilishi natijasida qatlamsimon vuikanlar hosil bo`ladi. Ular ko`p hollarda baland bo`ladi, cho`qqilari qor chizig`idan yuqorida bo`ladi. Masalan, Chimborasi vulkanining mutlaq balandligi 6262 m, Kotopoxi—5897 m, Elburs—5642 m.t Popokatepetl— 5452 m, Ararat 5165 m, Fudziyaina 3776 m. 1.2. O`zbekistonda milliy tog` siyosati to`g`risida Ma`lumki, O`rta Osiyoning barcha tog` mintaqalarining muammolari bir – biri bilan bog`liq. O`zbekistonning qator tog` tizmalari alohida tizmalar bilan ajralib turadi. Ushbu tog` sistemalari katta masofada qo`shni respublikalar – Tojikiston, Qirg`iziston va Qozog`iston hududlariga kirib boradi. Shuning uchun ham O`zbekiston tog`li hududlari muammolarini umumiy muammolaridan ajratish mumkin emas. Ularni tarixiy, iqtisodiy rivojlanish darajasi, xo`jalik yuritish tizimi, suv va gidroenergiya resurslaridan hamkorlikda foydalanish, foydali qazilmalari, turli mavsumiy yaylovlar, irrigatsiya, elektrostansiyalardagi uzviylik bog`lab turadi. O`zbekiston Prezidenti I.A.Karimov ta`kidlaganidek hozirgi paytda

“ … inson tomonidan biosferaga ko`rsatikayotgan ta`sirini tartibga solish, ijtimoiy taraqqiyot bilan qulay tabiiy muhitni saqlab qolishning o`zaro ta`sirini uyg`unlashtirish, inson va tabiatning o`zaro munosabatida muvozanatga erishish muammolari borgan sari dolzarb bo`lib bormoqda ” ( 326 bet.). Shu nuqtai nazardan O`zbekistonda tog` regionini barqaror rivojlantirish bo`yicha maxsus milliy tog` siyosatini shakllantirish uchun zarurat bormi degan muhim savolga ijobiy javob berish uchun yetarli darajada va salmoqli asoslar bor. Tog` hududlari O`zbekistonning 21,3 foizini maydonini egallaydi va bu yerda respublika aholisining 10 foizdan koprog`I yashaydi. Tog`lar muhim umumdavlat ahamiyatiga ega bo`lgan katta milliy boyligimiz bo`lib, ular g`oyat muhim tabiiy ekologik, ijtimoiy – iqtisodiy, madaniy funksiyalarni bajaradi: 1). Mamlakatning eng yirik ekotizimi, biologik va landshaft xilma – xilligining asosiy markazi turli – tuman tabiiy resurslarning ( suv, gidroenergiya, rekreatsiya, biologik resurslar, foydali qazilmalar va boshqalar ) muhim manbai: 2) tog`larning iqtisodiyot uchun g`oyat muhim ahamiyatga ega bo`lgan lekin amaliyotda yetarli hisobga olinmayotgan turli – tuman va ko`p miqdorda tabiiy tiklanadigan resurslarni ( toza havo, suv, tuproq unumdorligi, biologik, rekreatsiya, estetik resurslar va boshqalar ) beto`xtov takror ishlab chiqarishning katta qiymatiga ega bo`lganligi: 3) mamlakatning eng muhim tabiat muhofazasi ob`ekti: 4) tog` aholisi va xo`jaligi tekislikka nisbatan tubdan farq qilib, balandlik zonalligi qonuniyatiga boysungan holda joylashganligi va mos keladigan tog` shakllari va tiplarning mavjudligi:

5) tog` aholisi tog` muhitining ajralmas tarkibiy qismi ekanligi, ularning o`ziga xos xilma - xil va noyob xo`jalik malakalari, madaniyati tog`resurs imkoniyatlaridan oqilona foydalanish, murakkab tog` sharoitida ularni asrash, muhofaza qilish, ekologik barqarorlik va xavfsizlikni ta`minlashning asosiy kafolati ekanligini hisobga olib, tog`aholisini ijtimoiy himoya qilishni aniq rejali yo`nalishda maqsadli va siyosiy qo`llab quvvatlanishining zarurligi: 6) tog` resurslarining asosiy iste`molchilari tekislik zonasi aholisi bo`lib, ularni qazib olish, ulardan foydalanish jarayonida yuzaga kelayotga katta miqyosdagi tog` muhiti degradatsiyasi ( yemirilishi ) va ifloslanishi uning xavfli oqibatini umumdavlat miqyosida to`laqonli kompensatsiya ( badal, tovon ) asosida bartaraf etishning g`oyat muhimligi: 7) amaliyotda tog` zonasini barqaror rivojlantirishni qo`llab quvvatlashga yo`naltirilgan maxsus tog` siyosatini ishlab chiqilmaganligi va boshqalar. ( T.Jumayev 2002). Shu bilan bir qatorda tog` regioning tekisliklardan tabiati, ijtimoiy – iqtisodiy xususiyatlarining “ tog`likligi ” bilan tubdan farq qilishini ham har tomonlama hisobga olish muhim ahamiyatga ega. Tog` tabiatiga xos bo`lgan relyefning ( yer usti ) g`oyat murakkabligi ( parchalanganligi, yonbag`irlarining tik qiyaligi va boshqalar ), iqlim, tuproq, o`simlik hamda landshaftning balandlik zonalligi, halokatli tabiiy jarayonlar sodir bo`lishi xavfning ko`pligi, tabiiy resurslarning cheklanganligi va boshqalar tog` tabiatining uch o`lchamga egaligi, uning tez o`zgaruvchanligi, yer usti va yuzasida juda qattiq tub jinslarning hukmronligi bilan uzviy bog`liqdir. Bular esa o`z navbatida tog`larni o`zlashtirish bu yerda yashash, infrastruktura ob`ektlarini qurish, xo`jalik yuritishda tekislikka nisbatan ko`p mehnat, energiya, capital sarflanishni taqozo etadi, ya`ni tog`da yashashva ishlash, tekislikka nisbatan ko`p xarajatli va ancha qimmatga tushadi. Shu

sababdan ham tog`larda iqtisodiy bazis cheklangan, infrastruktura investitsiyalari esa juda yuqori qiymatga egadir. Ayni paytda tog` va tekislik hududlari o`rtasidagi iqtisodiy integratsiya darajasi past bo`lib, bu esa hududiy muvozanat nisbatlari buzilishiga sabab bo`lgan. Tog` resurslaridan ekstensiv foydalanishning ustunligi, tog` tabiatiga xilma – xil yo`nalishdagi antropogen ta`sir miqyoslarining kuchayishi oqibatida tog` muhiti degradatsiyasi xavfi tabora kuchaymoqda. Tabiiy resurslar miqdor va sifat jihatdan yomonlashmoqda, stixiyali tabiiy hodisa va jarayonlar ( sel, ko`chki, eroziya, o`pirilish va boshqalar) sodir bo`lishi tezlashmoqda. Tog` ekotizimlarining to`xtovsiz ekspluatatsiya qilish ular holatini yomonlashuviga olib kelmoqda. Tog` xalqlarining an`analari va madaniyati yo`qolib ketish xavfi ostida qolmoqda. Ijtimoiy nuqtai nazardan tog` aholisi uchun nochorlik, ish va daromad bilan ta`minlash darajasining pastligi xarakterlidir. Umuman tog` zonasining barqarorligi hozircha himoya qilinmagan. Bunday ekologik va ijtimoiy – iqtisodiy vaziyatda va “ xatarli omillar ” ning kuchayib borishi, tog` hududlarining esa antropogen ta`sirga chidamsizligi va mo`rtligini hamda ularning biologik, landshaft, etnik – madaniy xilma – xillik, suv, mineral biologik va rekreatsiya resurslarini saqlovchisi, asrovchisi ekanligini har tomonlama hisobga olib, O`zbekistonning tog` hududlarini asrash, ekologik xavfsizligini ta`minlash, barqaror rivojlantirish harakatlari rejasini ishlab chiqish lozim. Bu muammo yechimning eng muhim bo`g`ini respublika milliy tog` siyosatini ishlab chiqish va uni O`zbekistonning bozor iqtisodiyoti davrida konsepsiyasi bilan uzviy bog`lash hisoblanadi. O`zbekistonning milliy tog` siyosatini shakllantirishda chet mamlakatlarning, birinchi navbatda Yevropa mamlakatlari tog` siyosatining boy tajribalari imkoniyatlaridan foydalanish juda o`rinli deb hisoblaymiz. Yevropaning ko`pchilik eng avvalo Alp mamlakatlarida tarixiy tajriba va

an`analariga asoslanib tuzilgan tog` rayonlarini rivojlantirish milliy siyosati mavjud. Masalan, Avstriya, Italiya, Shvetsariya, Fransiyada tog` rayonlarini ko`plab quvvatlovchi shakllangan huquqiy meyorlar tizimi, davlat dasturlari va institutlari bor. Ayniqsa ularda puxta huquqiy asos - maxsus “ tog` qonunchiligining ” borligini alohida ko`rsatish lozim. Yevropa tog` rayonlarida iqtisodiy rivojlanish bilan tog` muhitini asrash o`rtasidagi muvozanatni kechiktirmay o`rnatishga alohida e`tibor berilib, bunda markaziy o`rinni odamlar, tog` aholisining an`analari va madaniyatini asrash egallaydi. Shu bilan bir qatorda tog` muhitining ta`sirchanligi va tog` ekotizimlarining muhimligi, iqtisodiy imkoniyatlarning o`ziga xosligi va tog` aholisining ehtiyojlari, umuman, tog` rayonlarining o`ziga xos xususiyatlari davlat va uning barcha organlari tomonidan har tomonlama hisobga olingan. Yevropa Hamkorligi DU tashkiloti Yevropa tog` regionlari xartiyasini qabul qilgan bo`lib, Yevropa regional va milliy darajada tog` siyosatini ishlab chiqib, amalga oshirmoqda. Qator Osiyo mamlakatlarida ( Nepal, Hindiston, Xitoy, Pokiston va boshqalar ) o`n yillar mobaynida tog` rayonlarini rivojlantirishning milliy siyosati faol shakllantirib amalgam oshirilmoqda. Bunda BMTning turli tashkilotlari va dasturlari ko`plab xalqaro tashkilotlar va fontlar faol ishtirok etayotir. So`ggi yillarda Rossiyada ham tog` siyosatini shakllantirish bo`yicha qator tadbirlar ishlab chiqilmoqda. ( YU.P. Bandikov, 1997 ). Milliy tog` siyosatini ishlab chiqishda ibratli chet el tajribalari bilan bir qatorda mustaqil sharoitda mamlakatimizning tog` rayonlarida yuz berayotgan o`zgarishlarni ham hisobga olish g`oyat muhimdir. Masalan, tog`larda totalitar tuzum sharoitida shakllangan xo`jalik funksiyalari o`zgarib, bozor iqtisodiyoti talablariga moslashtirilmoqda. Ob`ektiv sabablarga ko`ra industrial rivojlanish va foydali qazilmalarni qazib olish ikkinchi darajaga tushib, agrar sektorning qayta tiklash, g`oyat katta tog` rekreatsiya quvvatlaridan kengroq foydalanishga harakat qilish ( kurort,

turizm va boshqalar ), tog` hududlarining transit quvvatlarini tobora ko`proq ishga tushirish ( avtomobil, temir yo`llar, tunellar qurish ), alohida muhofaza qilinadigan tabiiy hududlar maydonini kengaytirish ( qo`riqxonalar, milliy bog`lar ) katta ahamiyatga ega bo`lib bormoqda. Bunday o`zgarishlar istiqbolda tog` zonasini integral yo`nalishda rivojlantirish siyosatining eng muhim yo`llarining belgilab olishga yordam beradi. Shu bilan bir qatorda tog` hududlarining tabiiy - resurs, ijtimoiy – iqtisodiy salohiyatidan foydalanish strategiyasini qayta qurib chiqish va uni barqaror rivojlantirish maqsadlariga bo`ysundirish ham muhim vazifadir. Bunda quyidagilarni nazarda tutish kerak: 1) hozirga qadar tog`lar o`zlashtirish bosqichida bo`lib, bu yerda rivojlanishning resurs ekstrakt ( resurs olish ) modeli hukmron, tog` hududlari esa kam rivojlangan regionligicha qolmoqda; 2) boshqaruv ayniqsa regional rejalashtirishda tog` rayonlari tabiatning o`ziga xosligi va rivojlanishi xususiyatlari yetarli hisobga olinmayotir, ko`p hollarda ular qulay sharoitga ega bo`gan antropogen tekislik rayonlari bilan tenglashtirilgan mezonlarda baholanayotir; 3) tog` resurslarining asosiy istemolchilari tekislikda bo`lib, ulardan foydalaniosh mahalliy tog` aholisi uchun badalsiz asoslarda amalgam oshirilayotir; 4) tog`larda mahalliy hokimyat organlari va aholi tog` hududlarini barqaror rivojlantirish zamonaviy strategiyasining ustuvorligi imkoniyatlari va xususiyatlari to`g`risida oddiy tasavvurga ham ega emas; 5) ko`pchilik tog` rayonlarining iqtisodiy kam rivojlanganligi va kam o`zlashtirilganligi XXI asrda ularning afzalligi va ustunligiga aylanishi mumkin: bozorning globallashuvi aholi va urbanizatsiyaning o`sishi sharoitiga kam o`zgartirilgan tog`hududlari bio – va etno – madaniy, landshaft xilma – xilligi, ekologik toza mahsulot ishlab chiqrish, turizm va rekreatsiyaninh tevarak atrofdan alohida ajralib turadigan jannatmakon vohalariga aylanishi mumkin. Lekin bunday imtiyozli mavqega erishish tog` hududlarini barqaror (qo`llab quvvatlovchi) rivojlantirish

konsepsiyasining milliy tog` siyosatiga asoslangan rivojlanishi modelini amalgam oshirishni taqozq etadi. Milliy tog` siyosati davlat regional siyosatining tarkibiy qismi bo`lib, uning asosiy maqsadi toglar bo`yicha barqaror rivojlantirish siyosatini amalgam oshirish, qonunlar qabul qilish, dasturlar tizim va boshqa tadbirlar orqali tog` zonasining tabiiy va inson resurslarini to`kla hisobga olish , tog` muhitini asrash, iqtisodiy rivojlanish va tabiatni muhofaza qilish o`rtasidagi amaliyotdagi an`anaviy ziddiyatli tanlovdan voz kechib, inson faoliyati va ekologik talablar o`rtasidagi muvozanatga erishishdan iborat. Yevropaning ko`pchilik mamlakatlarining tajribalarini hisobga olib, mahalliy aholining o`z hududlari rivojlanishini boshqaruvdagi ishtirokini kengaytirish, tog` va tekisliklarda yashash sharoitini tenglashtirish bo`yicha iqtisodiy va huquqiy mexanizmlar tizimini ishlab chiqish lozim. Bu tadbirlar tog` qishloq jamoalarining an`analarini qayta tiklanishi rag`batlantiradi, yoshlarning bandligi va ishbilarmonligi faollashtiradi. Shu munosabat bilan an`anaviy tog` qishloq xo`jaligini zamonaviy asoslarda modernizatsiyalash, sanoatini yangi texnologiya asosida ekologik xavfsiz yo`nalishda rivojlantirish, turizm va hunarmandchilikni rag`batlantirish, infrastruktura, transport, maishiy xizmat, tabiat muhofazasi, madaniyat, xalq ta`limini tog` sharoitini mos yo`nalishlarda talab va ehtiyojga muvofiq rivojlantirish va boshqa sohalarda siyosiy tadbirlar majmuasini o`tkazish maqsadga muvofiq. Bular tog` aholisining xilma – xil yo`nalishlarda serdaromad biznes bilab shug`ullanishga sharoit yaratadi, bandlikning ta`minlaydi, oilalarning daromad olish manbalarini ko`paytiradi. 1994 yilda Katmandu shahrida ( Nepal) Osiyo mamlakatlarining hukumatlararo Konferensiyasi bo`lib, unda muhim tavsiyalar ishlab chiqildi va “ Osiyo mamlakatlari tog` rayonlarini barqaror rivojlatirishga chaqiriq ” deb nomlangan hujjat qabul qilindi. Konferensiyada 20 ta Osiyo

mamlakatlarining 60 vakili qatnashgan. Konferensiyaning ushbu maqola mavzusi yechimini toppish uchun katta ahamiyatga ega bo`lgan ayrim tavsiyalarni ko`rsatib o`tish mumkin: 8) qashshoqlikka qarshi kurash va tog` mahsulotlarini ishlab chiqarish va xizmat ko`rsatishda teng imkoniyatlarni qo`llab quvvatlash orqali iqtisodiy rivojlanish; infrastruktura xizmatini kengaytirish va undan har tomonlama foydalanishga erishish; mahalliy bozor markazlarini rejalashtirish va rivojlantirish; mahalliy aholining mahalliy resurslaridan bevosita foyda ko`rishiga imkon beradigan mexanizmlarni ishlab chiqish; tog`larda xo`jalik yuritishning an`anaviy bilimlarini zamonaviy texnologiya bilan integratsiyalash; ekologik buzulgan yerlarni tiklash; madaniy qadriyatlarni asrash; maktablar va universitetlarda ilm olish tizimini tog` hududlarini rivojlantirish ehtiyojlari uchun moslashtirish ( adaptatsiya); davlat byudjetlarida tog` rayonlarini rivojlantirishga ajratiladigan xatajatni ko`paytirish; tog` uyushmalariga foydalanilgan resurslar uchun badal to`lash mexanizmini ishlab chiqish; jahon banki global ekologiya fondidan tog` rayonlarini rivojlantirish uchun resurslar ajratish; tog` aholisini o`qitish uchun maxsus fond barpo etish ( 1994, 1995). Bayon qilinganlarga asoslanib quyidagilar tavsiya etiladi: 1) O`zbekiston tog` zonasini barqaror rivojlantirish milliy strategiyasini ishlab chiqish va amalgam oshirish doirasida milliy tog` siyosatini shakllantirish va ishlab chiqish; 2) ushbu siyosat tarkibiga kiradigan uzoq muddatli maqsadli tog` dasturi va tog` rayonlarining huquqiy “tog`” statusini belgilabberuvchi va rivojlanishini qo`llab quvvatlovchi huquqiy meyorlar ( qonunlar) ishlab chiqish; 3) tog` zonasida tog` rayonlarini rivojlantirishni qo`llab quvvatlash bo`yicha maslahatlar beradigan, tog` rivojlanishi bo`yicha mutaxasislar tayyorlaydigan, tog`axborotlarini to`plash va ayirboshlash bilan shug`ullanadigan respublika va regionlar markazlari tizimini barpo etish va rivojlantirish; 4) Osiyoda tog` regionlarini integral rivojlantirish bo`yicha

Xalkaro markaz ( ISIMOD), global miqyosda BMT ning oziq – ovqat va agrar tashkiloti ( FAO) va boshqa Xalqaro tashkilotlar bilan doimiy aloqalar o`rnatish; 5) barqaror rivojlanish tamoyillari talablariga javob beradigan namunaviy tayanch xo`jaliklar tizimini tashkil etish va ularning ibratli tajribalarini keng yoyish. O`rta Osiyo tog`lari asosiy transport magistrallari umumiy to`ri – temir yo`l, shosse yo`llari, energitika tizimining uzatish shoxobchalariga ega. Ijtimoiy – iqtisodiy rivojlanishi borasida tabiiy – iqtisodiy resurslaridan foydalanish yo`nalishini har bir davlat alohida reja asosida ish olib boradi. Ammo bu borada umumiy o`xshashliklar ham anchagina. Shuning uchun Tyanshan, Pomir – Oloy tog` tizimlari hududiy muammolari yechimi topishni paysalga solib bo`lmaydi. Hozirgi vaqtda mustabid jamiyat merosi – ishlab chiqarishni ekstensiv rivojlanish yo`lidan intensive yo`liga o`tishga katta ahamiyat berilmoqda. Aynan ana shu yo`l vositasida tog`larning rivojlanish muammolarini hal etish mumkin. Tog`li hududlarning ijtimoiy – iqtisodiy rivojlanishi tog` resurslari va ular salohiyati bilan uzviy bog`liq. Yer – suv, biologic, rekreasiya resurslaridan foydalanish asosida ishlab chiqarishning ixtisoslashuvi va kooperatsiyalashuvi yotadi. O`zbekiston tog`lari faqatgina tabiiy ob`ekt vazifasini bajarmasdan, balki, tog` va tekislik o`rtasidagi ijtimoiy - iqtisodiy muvozanatni ham muvofiqlashtirib turadi. Tog`li tumanlarning ijtimoiy – iqtisodiy rivojlanishi insoniyat faoliyatining tog`lardagi ob`ektiv bahosiga uzviy bog`liq. Ammo bu zarur muammo hali ham o`z yechimini kutmoqda. Tog`lar ularda ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxining yuqoriligi, ko`p chiqimliligi bilan tekisliklardan ajralib turadi. Masalan, tog` dehqonchiligida eroziyaga qarshi kurashni joriy qilish tekislikdagi

eroziyaga qarshi kurashdan qimmatga tushadi. Tog`li hududlarga xos murakkab muammolar yechimini toppish uchun ko`plab ilmiy izlanishlar, loyiha va rejalarni amalda tadbiq qilish zarur. Respublikada ishlab chiqarilayotgan qishloq xo`jaligi mahsulotining 8-9 foizi tog`li hududlarga to`g`ri keladi. Ushbu hududda joylashgan GES lar mamlakat elektr energetika quvvatining 17,1 foizini o`zida jamlagan bo`lib, ularga butun ishlab chiqarilayotgan elektr energiyaning 11,3 foizi to`g`ri keladi. Tog`li hududda respublika sanoat yalpi mahsulotining 27,7 foizini ishlab chiqaradi. Tog`-kon sanoati va uning qayta ishlsh tarmog`iga esa, mamlakat tog`-kon tarmoqlari yalpi mahsulotining 45 foizi to`g`ri keladi. Tog`lar asosiy suv to`plovchi havza, ishlab chiqarish va inson ehtiyojlarini qondiruvchi hamda elektr energiya ishlab chiqaruvchi manbaidirlar. Bu zahiralarning geografik o`rni va miqdori aholi joylashuviga, mintaqasiga, uning xo`jalik faoliyatiga tekislik zonasining sug`orish infrastrukturasiga kuchli ta`sir ko`rsatadi. Tog` va tekislik zonalari orasida doimiy ravishda aholi migratsiyasi amalgam oshadi. Tog`li zonaning mineral, suv, o`rmon, qishloq xo`jaligi, kurort, rekreatsion markazlari va boshqa resurslarsiz respublika xalq xo`jaligini tasavvur qilish qiyin. Tog`lar teislik zonasi aholisi zichligiga doimiy ravishda ta`sir ko`rsatadi. Transport va aloqa tarmoqlarining rivojlanishi, kommunikatsiya majmasi ham bundan muntasno emas. Tog`larda tabiiy sharoitdan kelib chiqqan holda kon-metallurgiya, kon-kimyo ishlab chiqarishi, gidrotexnik qurilishi, agro ishlab chiqarish, rekreatsiya majmua va ular bilan bog`liq infrastrukturalar rivojlanib boradi. Tog`lardagi foydali qazilmalarning ishlab chiqarishga jalb etilishi natijasida o`nlab shahar va shaharchalar barpo qilindi. Shular qatoriga

Angren, Olmaliq, Yangiobod, Marjonbuloq, Oqtosh, Ingichka, Qo`ytosh, Sharg`un kabilar kiradi. Tog` daryolarida ko`plab gidrotexnik majmualar: GES, suv omborlari, kanallar barpo qilinmoqda. So`nggi yillarda tog`li tumanlar tabiiy resurslaridan qishloq xo`jaligini rivojlantirishda foydalanish kuchaymoqda. Bu holat tog` va tog`oldi hududlarida agrosanoat majmuini rivojlantirish uchun ham keng imkoniyatlar yaratmoqda. Tog`li zonalarning xo`jalik muammolari yechimi transport kommunikatsiyasida- avtomobil va temir yo`l qurilishi bilan bog`liq. Ammo tekislikka nisbatan tog` relyefining murakkabligi transport aloqalarini barpo etishni qiyinlashtiradi, uning sarf- xarajatlarini oshiradi. Shu sababdan tog`li hududda yangi transport yo`llarini qurish hamisha og`ir kechadi. O`zbekiston hududida go`zal tabiat qo`ynida ajoyib davolash maskanlari faoliyat yuritmoqda. Bepoyon dengizlar singari tog`lar har doim kishilarni o`ziga jalb etib kelgan. Tog`lar o`z ulug`vorligi, go`zalligi, betakror rang – barang tabiati bilan kishilarni maftun etgan. O`zbekistonda qadimdan chet ellik sayyohlarni va tabiat qo`ynida dam olishni hohlovchilarni jalb qiladigan ajoyib manzarali tog`li hududlar talaygina. Masalan, Jizzax viloyatida Zomin, Samarqand viloyatida Og`aliq va Omonqo`ton, Surxondaryo viloyatida – Sina, Vaxshivor, Boysun, Machay, Farg`ona viloyatida –Chodak, G`ova, Kosonsoy, Shohimardon, Toshkent viloyatida – Chimyon, Xumson va boshqa tabiat go`shalaridir. Aholining tog`larda joylanishi bir qator qonuniyatlar bilan ifodalanadi. Ular asosan balandlik zonalari, iqlim va relyef xususiyatlari bilan bog`langan. Balandlikka ko`tarilgan sari qishloqlar soni kamayadi, aholi zichligi pasayadi, siyraklashib boradi. Bu esa insonning xo`jalik faoliyatiga ta`sir ko`rsatadi. Har bir balandlik zonasi o`zining aholining

soni, uning mehnat faoliyati, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi jihatidan bir – biridan farq qiladi. Baland tog` zonalari siyrak aholi manzilgohlari bilan ajralib turadi. Tog`larning asosiy boyliklaridan biri tog` o`rmonlaridir. O`rmonlar O`zbekiston sharoitida faqatgina yog`och emas, balki suv manbailari asosi, qishloq xo`jaligi tarmoqlarinng muhim omilidir. Ammo, mavjud o`rmonlar maydoni yildan – yilga qisqarib bormoqda. Buning asosiy sababi aholisinng ortib borishi, o`zi uchun o`rmonlar o`rnida mayday dehqonchilikni rivojlantira borishidir. O`rmonlarning kesilishi bilsn ekologik vaziyat keskinlashadi: daryolar oqimi o`zgaradi, tuproq yemirilishi kuchayadi, toshqinlar vujudga keladi va oxir oqibat qishloq xo`jaligida salbiy oqibatlar yuzaga keladi. Tog` tabiat komplekslari nozik geotizimlardan iborat bo`lsada ,o`zining buferlik xususiyati, o`zini – o`zi tozalash va qayta tiklash qobilyatiga ko`ra cho`l landshaftlariga qaraganda ancha yuqoriligi va jadalligi bilan ajralib turadi. Bu holat tog` komplekslarini tabiiy sharoitda nisbatan barqarorligini bildiradi. Tog` daryo havzalarida geoekologik tizimlarni o`zini – o`zi saqlash va tiklash qobilyati relyefning parchalanganlik darajasiga, mahalliy eroziya bazisining chuqurligiga, tuproq hosil qiluvchi tog` jinslarining suv o`tkazuvchanligiga, tuproqning unumdorlik ko`rsatkichlariga ( ayniqsa mexanik tarkibiga) atmosfera yog`inlarining yillik yog`ish xususiyatiga va ularning errozion indeksiga, o`simlik qoplamining yer yuzasini muhofaza qilish xususiyatiga to`g`ridan – to`g`ri bog`liq bo`ladi. Ushbu bog`liqlik landshaftlarning tuzilmasining aniq bir dinamik holati bo`yicha farqlanadi. Tog` daryo havzalarida tabiiy landshaft komponentlariga inson faoliyatining ta`siri geotizimlarning ichki tuzilmasiga, ya`ni ularning

komponentlar o`rtasidagi o`zaro munosabatiga keskin ta`sir etadi. Antropogen ( abiotik) ta`sir doirasi va darajasi xo`jalik faoliyat turiga qarab turlicha bo`ladi. Boy mineral xom – ashyoga ega bo`lgan hududlarda eng yuqori bosim tog` –kon sanoati orqali yuzaga keladi. ( Vahobov, 2001 ). Songra, tog` daryo vodiylarida gidroinshootlarni qurish va ularni ekspluatatsiya qilish, yo`l transport kommunikatsiyalarini joylashtirish, aholi punktlarini qurish, rekreatsion maqsadlarida tog` landshaftlarini o`zlashtirish va albatta, dehqonchilikda yer-suvni muhofaza qilishni talab darajasida olib borilishi lozim. Olib borilgan tadqiqotlarimiz shuni ko`rsatadiki tog`li hududlarda kichi – o`rta- yirik geoekologik tizimlar o`rtasidagi salbiy jarayonlar aynan tog` daryolari va ularning irmoqlari orqali uzviy bog`lanib turadi. Aynan gidrografik ob`ektlar tog` landshaftlarining o`zgarishida, ya`ni buzilishi, ifloslanishi va oriqlanishida geotizimlar orasida “ ko`prik” vazifasini o`taydi. Shuning uchun ham tog`li hududlarning geoekologik jihatdan o`rganish, baholash va optimallashtirish yo`llarini toppish, aynan daryo havzalari bo`yicha olib boorish maqsadga muvofiqdir Tabiatdan foydalanishda hududning geografik sharoitlarini e`tiborga olish muhim ahamiyatga ega, chunki har bir hudud tabiiy resurslarining tarkibiga va tabiiy muhitning holatiga ko`ra ham, ishlab chiqarish tuzilmasi va landshaftlarga ta`siri saviyasiga ko`ra ham o`ziga hos xususiyatlarga ega, shu sababli har bir hududda tabiatdan oqilona foydalanishni takomillashtirish tizimida dasturlarni ishlab chiqish va ularni amalga oshirishga jiddiy e`tibor qaratilmog`i lozim. Tabiatdan foydalanishning sajiyasi muayyan hududni sotsial – iqtisodiy rivojlantirish hamda atrof muhitni muxofaza qilish va tabiiy resurslarni qayta tiklash maqsadlarini kelib chiqadigan vazifalar asosida bu muammoni tahlil qilishni taqozo etadi.

Mineral xomashyo, yer va agroiqlim resurslarining ancha katta zaxiralariga ega bo`lgan Qashqadaryo viloyatida tabiatdan foydalanish uning sotsial – iqtisodiy rivojlanishi uchun asos bo`lib xizmat qilmoqda. Masalan bugungi kunda mamlakatimizda qazib olinayotgan neftning 92 % i, oltingugurtning 100 % i, kondensatning 99,6 % i, tabiiy gazning 88 % i Qashqadaryo viloyati hududi hissasiga to`g`ri keladi. Markaziy Osiyoda yagona bo`lgan Sho`rtangaz – kimyo majmuasining ochilishida so`zlagan nutqida Prezidentimiz Qashqadaryo viloyati zaminini ta`riflab, “ Vatanimizning betakror o`lkasi bo`lgan, o`zida qanchadan – qancha mo`jizalarni mujassam etgan Qashqadaryo zamini hali to`la ochilmagan bir xazinadir” – deb baholagan edilar. Qashqadaryo viloyatida tabiatdan oqilona foydalanishni tashkil etishda uning geografik asoslarini ishlab chiqish muhim amaliy ahamiyatga ega. Shu sababli biz o`zimizning bitiruv malakaviy ishimizda tabiatdan foydalanishning holati, muammolari va istiqbollarini o`rganishni ishimizning asosiy maqsadi qilib belgiladik. 1. 3 .Tabiatdan foydalanishning geografik jihatlari Tabiiy resurslardan foydalanish, ularni muhofaza qilish va qayta tiklash bo`yicha tadbirlarni bir – biriga bog`liq bo`lmagan holda va ishlab chiqarishdan tashqarida qarash mumkin emas. Bu unsurlar bir – biri bilan bog`liq bo`lgan yagona jarayonning qismlarini tashkil etadi. Tabiatdan foydalanishning kompleksligi, texnikaviy tadbirlarni tashkiliy – iqtisodiy tadbirlar bilan birgalikda bo`lishini va ularni ishlab chiqarish jarayonida bir paytda qo`llanishini bildiradi. “Tabiatdan foydalanish” termini va tushunchasini ilk bor muomalaga kiritgan rossiyalik geograf olim Yu. A. Kurajkovskiy (1969) Tabiatdan foydalanishning fan sifatidagi vazifalari tabiatdan va uning resurslaridan bevosita foydalanish bilan bog`liq bo`lgan har qanday faoliyatning umumiy tamoyillarini ishlab chiqishdan iborat, deb baholagan edi. Tabiatdan foydalanishga doir vazifalarni amalga oshirish tabiatdan oqilona foydalanishning nazariy asoslarini

ishlab chiqarish zaruriyati tufayli tabiiy, ijtimoiy va texnikaviy fanlarning “chorrahasi” da integrativ sajiyaga ega bo`lgan ilmiy yo`nalish shakllandi va rivojlanmoqda. Jamiyatning tabiatga ta`siri tobora kuchayib borayotgan sharoitlarda atrof tabiiy muhitni optimallashtirish hamda inson va uning yashash muhiti orasidagi o`zaro ta`sir strategiyasini ishlab chiqish asosida tabiatdan foydalanish tizimini shakllantirish muammolari muhim ahamiyatga ega. XX asrning 60 – 70 – yillaridan boshlab tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va tabiatni muhofaza qilish bilan bog`liq bo`lgan muhim sotsial – iqtisodiy muammolar yechimining ilmiy asoslarini ishlab chiqish bilan shug`ullanadigan tabiatdan foydalanish yangi ilmiy yo`nalish sifatida shakllana boshladi. Chunki uzoq vaqt davomida tabiatdan foydalanish amaliy muammo va tadbirlar majmui sifatida qarab kelindi. Ammo tabiatdan foydalanishning amaliy vazifalari maxsus, keng qamrovli va teran tadqiqotlarni talab qilayotgan hozirgi sharoitlarda shunday tadqiqotlar bilan shug`ullanadigan, tabiatdan oqilona foydalanishning nazariy yo`nalish zarur edi. Kompleks fan sifatida shakllanayotgan tabiatdan foydalanish tabiat va jamiyat orasidagi o`zaro ta`sir natijalarini ochib beradi, tahlil qiladi va baholaydi,tabiiy resurslardan foydalanish hamda tabiiy muhitning himoyalanishning nazariy tamoyillarini ishlab chiqadi. Tabiatdan foydalanish ilmiy yo`nalish sifatida qarab chiqiladigan masalalar qatoriga iqtisodiy va sotsial masalalar ham kiradi. Tabiatdan foydalanish tabiatga undan foydalanishning har qanday vazifalari yechimida kompleks va tizimli yondashuvni ta`minlaydi. Bunday yondashuv tadbirlardan har birini “inson – xo`jalik – tabiat” umumiy tizimidagi tarkibiy qism sifatida qarashni taqozo etadi. Majmuiy ilmiy yo`nalish sifatida shakllangan tabiatdan foydalanishning yagona nazariyasi hozirga qadar yaratilganicha yo`q, mavjudlari ham baxslidir. Shuningdek, tabiatdan foydalanishning predmeti, ob`ekti, jihatlari, metodlari va maqsadi kabi tushunchalarning mohiyati yetarlicha belgilanganicha yo`q.

N. F. Reymersning fikricha (1990) tabiatdan foydalanish kompleks ilmiy fan (distsiplina) bo`lib, u tabiiy resurslarni jamiyat tomonidan oqilona foydalanishning umumy tamoyillarini tadqiq qiladi. Bu taniqli olimni qayd etishicha, bilim jabhasi (sferasi) sifatida tabiiy, ijtimoiy va texnikaviy fanlarning elementlarini (shu jumladan atrof – muhitni, tabiatni muhofaza qilish, envayronmentologiya, envayronmentalistika, resursshunoslik, ekonologiya, tabiatdan foydalanish iqtisodiyoti va boshqalarni ham) o`z ichiga oladi va tashkiliy jihatdan fizika, geografiy, biologiya va boshqa fanlar kabi bilimning mustaqil bo`limi hisoblanadi. Hozircha, tabiatdan foydalanishning fanlar tizimidagi o`rni to`liq belgilangunga qadar, u atrof muhit muxofazasi bilan birgalikda tabiiy fanlarga kiritilishi lozim, zero tabiatdan foydalanishning manbasi bo`lgan va hozir ham yetakchi nazariy asosi bo`lib qolayotgan geografiy va biologiya fanlaridir ( Reymers. 1990-yil 405-bet ). N. F. Reymers tabiatdan foydalanishning ob`ektini tbiiy resurslar, jamiyat hayotining tabiiy sharoitlari va sotsial – iqtisodiy rivojlanishi orasidagi o`zaro munosabatlar majmuasi tashkil etadi. Bu munosabatlarni optimallashtirish hayot muhitini asrash va qayta tiklashga yo`naltirilgan sai – harakatlar esa tabiatdan foydalanishning (ob`ektini) predmetini tashkil qiladi. N. F. Glazovskiy (1998-yil) tabiatdan foydalanishning ob`ekti ham tabiatni, ham insonni ( aniqrog`i jamiyatni ) o`z ichiga olgan holda inson va atrof muhit o`zaro ta`siri xususiyatlariga ko`ra hududiy jihatdan tabaqalashgan bo`lishi lozim. Tabiatdan foydalanish muammolarini o`rganish inson va tabiiy muhit orasidagi o`zaro ta`sirini belgilaydigan tabiiy, iqtisodiy, sotsial va madaniy jarayonlar hisobga olingan holda insonparvarlik pozitsiyalaridan olib borilishi lozim. Tabiatdan foydalanish nazariyasi asoslarini V. I. Vernadskiy noosfera to`g`risidagi g`oyalari negizida yaratish mumkin. Noosferaviy tabiatdan foydalanishning nafaqat tbiiy va ekologik omillarigina emas, balki tabiatdan foydalanishning o`ziga xos xususiyatlarida namoyon

bo`ladigan tarixiy, etnik, siyosiy, madaniy, diniy xususiyatlarini hisobga olishni taqozo etadi. Noosferaviy konsepsiya nuqtai nazaridan “tabiatdan oqilona foydalanish” tushunchasi tabiiy va ijtimoiy resurslardan foydalanishning biosferaning amaliy funksiyalarini saqlab qolgan holda kishilarni hozirgi va kelgusi avlodlarning moddiy va ma`naviy ehtiyojlarini mumkin qadar ko`proq ta`minlaydigan bilimlar va texnologik usullar tizimiga asoslangan eng tejamkorlik va samarali jarayonni anglatadi. Tabiatdan foydalanish jarayoni tabiat va jamiyat o`zaro ta`siri jabhasi bo`lganligi tufayli tabiatdan foydalanish majmuali ilmiy yo`nalish sifatida bu o`zaro ta`sir natijalarini ochib beradi, tahlil qiladi va baholaydi. Tabiatdan foydalanishning ilmiy yo`nalish sifatidagi asosiy vazifasi tabiiy muhitga ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, aholining hayotiy va ma`naviy ehtiyojlarini qondirish uchun majmuali ta`sir ko`rsatishning amalga oshirishdan iborat. Tabiatdan foydalanishning asosiy vazifalarini jamiyatning tabiiy resurslarga bo`lgan va uzluksiz ortib borayotgan ehtiyojlarini qondirish, tabiiy resurslarni qayta tiklash, tabiiy muhitning mahsuldorligini oshirish uchun sharoit yaratish, tiklanmaydigan tabiiy resurslardan tejamkorona, oqilona foydalanish, atrof muhitni ifloslanishdan asrash, tabiatni maqsadli o`zgartirish va boshqa tadbirlar tashkil etadi. (Abdullayev.2001). Shunday qilib, tabiatdan foydalanish ilmiy yo`nalish sifatida tabiiy resurslarning ularning murakkab aloqadagi inson xo`jaligi faoliyati ta`sirida o`zgarishining qonuniyatlarini, inson uchun bu o`zgarishning ahamiyatini aniqlaydi, tabiiy resurslardan foydalanishni asoslaydi, ulardan kishilarning hozirgi va kelgusi avlodlari uchun zarur bo`lgan miqdoriy va sifat xususiyatlarini saqlash va tiklash usullarini ishlab chiqadi. Shuningdek, tabiatdan foydalanish nafaqat tabiiy muhitni sifat jihatidan yomonlashib,

miqdor jihatidan qashshoqlashib borishini oldini olish emas, balki uni maqsadli ravishda yaxshilashni ta`minlashi ham lozim. Tabiatdan foydalanish jarayonida kishilarning ehtiyoji imkoni boricha qondirilishi va ayni paytda atrof tabiiy muhit bu ehtiyojlarni qondirilishi va ayni patytda atrof tabiiy muhit bu ehtiyojlarni qondirish maqsadida manba sifatida muhofaza qilinishi va yaxshilanib borishi lozim. Shunday qilib , tabiatdan foydalanish – tabiiy resurslardan foydalanish, ularni qayta tiklash va muhofaza qilish, hozirgi va kelgusi avlodlarning moddiy va ma`naviy ehtiyojlarini qondirish uchun tabiiy muhitni ifloslanishi va buzilishidan himoya qilish, tabiatni o`zgartirishga qaratilgan tadbirlar tizimidir. Boshqacharoq qilib aytganda, tabiatdan foydalanishi tabiat va jamiyat orasidagi o`zaro ta`sirni optimallashtirishni ta`minlaydigan tadbirlar tizimidir (Abdullayev. 2000). Yuqorida ta`kidlanganidek, tabiatdan foydalanish tabiiy, ijtimoiy va texnikaviy fanlar orasida vujudga kelgan ilmiy yo`nalishdir. Ammo fanlar orasida tabiatdan foydalanishni ilmiy asosda tashkil etishga majmuali yondoshadigan geografiya fanlari alohida mavqeiga ega. Shu sababli “tabiat – xo`jalik – axoli” tizimini o`rganadigan geografiya fanlari tabiatdan foydalanishning muxim muammolari bo`yicha ilmiy tadqiqotlarning asosi bo`lib xizmat qiladi. Geografiya fanlari tabiatdan oqilona foydalanishni tashkil etish va uni takomillashtirishga doir aniq tavsiyalar ishlab chiqishga qodir. Bu masalalarni geografiya fanlari atrof muhitni muhofaza qilish, uni asrash va yaxshilash muammolari bilan birgalikda hal etish imkoniyatlarini asoslaydi. Tabiatdan foydalanishning geografiya fanlari tizimidagi tarmog`ini tabiatdan foydalanish geografiyasi tashkil etadi (Mixaylov 1989 – yil). Yu.P. Mixaylovning fikricha, tabiatdan foydalanish geografiyasining geografiya fanlari tizimidagi yangi ilmiy yo`nalish sifatidagi asosiy vazifasi ni tabiatdan foydalanishni hududiy tashkil etishni ham tabiiy geografik, ham sotsial – geografik jihatdan

o`zaro bog`liq holda o`rganishdir. Geografik tahlil tabiatdan tabiiy, xo`jalik (iqtisodiy) va sotsial jihatdan oqilona foydalanishni majmuali (foydalanishga) baholashga, muayyan taksonomik kattalikdagi aniq hudud bilan bog`liqlikka asoslangan. Shu sababli geografik tadqiqotlar global, hududiy va mahalliy ko`lamlarga ega bo`lgan geografik tizimlarda (geotizimlarda, geosistemalarda) amalga oshiriladi. Tabiatdan oqilona foydalanish amaliyoti uchun tavsiyalar ishlab chiqish, geotizimlar barqarorligi, muhit va resurslarining mexanizmlari va omillarini chuqur tadqiq qilish darajasini oshirishga hamda tabiiy muhitni o`zgarishini va tabiatdan foydalanish jadalligini hisobga olgan holda hududni rivojlantirish bashoratlariga asoslanmog`i lozim. Tabiatdan foydalanishni hududiy tashkil etish muammolarining yechimi geografiya fanlarining o`zida integratsiya jarayonlarini amalga oshirishda hamda tabiiy – geografik va sotsial – iqtisodiy geografik tizimlarini o`rganishda, amaliy tavsiyalar ishlab chiqishda o`zaro hamkorlikni va jipslashuvni taqozo etadi. Tabiatdan foydalanishni huduiy tashkil etish muammolari tufayli geografiyada kechgan integratsiya jarayonlari uzoq yillar davomida “yaxlit (birbutun)” va “alohida” geografiya to`g`risidagi samarasiz bahslarga barham berdi, tabiatdan oqilono foydalanish masalalariga tabiiy va sotsial – iqtisodiy geografiyaning hamkorligiga asoslangan bir tom ma`nodagi integratsiyalashgan geografik yondashuv imkoniyatini yaratdi. Ammo bu hol tabiatdan foydalanishni oqilona tashkil etish muammolariga ham tabiiy – geografik, ham sotsial – iqtisodiy yondashuvni inkor etmasligi lozim. Tabiatdan foydalanish muammolari yechimida tabiiy geografiya landshaft (geotizim)larni inson faoliyati bilan bog`liq holda o`rganadi, xo`jalikni jarayonida vujudga keladigan vazifalar sharoitlaridan kelib chiqqan holda tabiatda sodir bo`layotgan jarayonlarni qarab chiqadi, jamiyatning o`sib borayotgan ehtiyojlarini hisobga olgan holda tabiiy resurslarni asrash, oqilona foydalanish hamda qayta tiklashga takliflarni ishlab chiqadi.

Shuningdek, landshaftlarning maxsuldorligini va tabiiy resurslardan foydalanishning iqtisodiy samaradorligini oshirish bo`yicha tadbirlarni o`z ichiga oladigan tabiatni o`zgartirish ham geografiya fanlari oldida turadigan muhim vazifalardandir. Insonning landshaftlarga ta`sirining oqibatlarini hisobga olish, baholash va bashoratlashtirish ham tabiiy geografiyaning tabiatdan foydalanishni tashkil etishdagi vazifalar jumlasiga kiradi. Tabiiy geografiya tabiatdan foydalanishni optimallashtirish maqsadida tabiiy va antropogen landshaftlarning xususiyatlarini o`rganadi. Ma`lumki, tabiatdan foydalanishni optimallashtirish deganda tabiatning rivojlanish qonuniyatlarini va zonallik to`g`risidagi nazariy konsepsiyalarni takomillashtirish, tabiiy resurslardan foydalanishning iqttisodiy samaradorligini amlga oshirish bo`yicha melliorativ va boshqa tadbirlar tizimini ishlab chiqish tushuniladi. Chunki taniqli geograf olim professor A. Rafiqov (2001- yil) ta`kidlaganidek, “ insonning xo`jalik faoliyati tabiatda sodir bo`lar ekan, u albatta tabiat qonunlarini hisobga olishi, qonuniyatlarga rioya qilishi lozim, aks holda uning ishlab chiqarish faoliyatida iqtisodiy samaradorlik, ish unumi, barqaror taraqqiyot, mahsulot sifatini yaxshilash va boshqa sohalarda jiddiy yutuqlarga erishishda oldinga siljish ro`y bermaydi, shuningdek, ekologik, iqtisodiy – ijtimoiy oqibatlar ko`lami ortib boradi”. (Rafiqov.A.2001) Tabiat ulkan geotizimdan iborat bo`lganligi sababli tabiatdan foydalanish jarayonidan majmuali ravishda omilkorlik bilan foydalanish zarurligi ekologik va iqtisodiy jihatdan avvaldan asoslangan. Binobarin, tabiatdan foydalanish negizida geografik qonuniyatlar mavjud ekan, uni bilish albatta zarur, aks holda katta miqdorda zararli oqibatlar rivojlanishiga asos yaratilishi tabiiy. A. Rafiqov tabiat va uning resurslaridan foydalanishning eng asosiy qonunlari jumlasiga mavjud moddiy tizim va uni o`rab turgan atrof muhitning bir butunligi, tabiiy muhitning tezkorlik bilan taraqqiy qilishida landshaft (geotizim) larning xilma – xilligi, tabiiy komponentlarning bir – biri bilan o`zaro bog`liqlik, aloqa, hamjixatlik bilan munosabatda bo`lish qonuniyatlarini kiritadi.

Mavjud moddiy tizim va uni o`rab turgan atrof muhitning bir butunlik qonuniga rioya qilish ayniqsa muhim. Chunki tabiatda odatda bir hodisaning o`zgarishi qo`shni geotizimdagi xuddi shunday hodisaning o`zgarishiga ta`sir etadi, bunda ular orasidagi yaqinlik qancha yaqin bo`lsa, o`zaro ta`sir ham shunchalik kuchli bo`lishi kuzatiladi. Bunday holat har qanday kattalikdagi qo`shni geotizimlarda kuzatiladi. Bunga misol sifatida Orol dengizi va Orol bo`yi hududlaridagi, sug`oriladigan zonada bevosita foydalanayotgan va ularning atroflaridagi o`zgarishlar misol bo`la oladi. Landshaftlar xilma –xillik qonuni ta`sirini ham bir qator misollarda ko`rish mumkin. Umuman tabiatning o`zidagituzilma xilma – xillikka ega, shu sababli har qanday hududda tabiiy muhit va resurslarning xilma – xilligi shu hududning sotsial – iqtisodiy rivojalanishi uchun ham qulay bo`ladi, ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi uchun tabiiy imkoniyatlar ham kattaroq bo`ladi. Ayni paytda landshaftlarning xilma –xilligi hududning insonning xo`jalik ta`sirida tezroq va kuchliroq o`zgarishiga ham sabab bo`ldi. Tabiiy komponentlarning bir – biri bilan o`zaro bog`liqlik, aloqa va hamjixatlikda munosabatda bo`lish qonuni muhim amaliy ahamiyatga ega. Bunda landshaftlarda tashqi (tabiiy yoki antropogen omillarning) ta`siri ostida biror – bir komponentning o`zgarishi boshqa bir komponentlarning o`zgarishiga olib keladi. Shu sababli tabiatdan foydalanish jarayonida bu qonunning buzilishi inson xo`jalik faoliyati (hayotiy faoliyati uchun ham) uchun nomaqbul oqibatlarni yuzaga keltirishi ham mumkin. Yuqorida nomlari zikr qilingan qonunlar va ularning amalda bo`lishi tabiatning muhim xususiyatllaridan biri bo`lgan tizimli tuzilishi bilan bevosita bog`liq. Shu tufayli tabiatni undan foydalanishni tashkil etish maqsadida o`rganish va tabiatdan foydalanish amaliyotida tizimli yondashuvni taqozo etadi. Tabiatdan va uning ayrim geotizimlaridan foydalanishda geografik

tadqiqotlar ana shu yondashuvga asoslangandagina tabiatdan oqilono foydalanishni tashkil etish mumkin. Tabiatdan to`g`ri foydalanishda landshaftlarning quyidagi xususiyatlari e`tiborga olinmog`I lozim (Gvozdetskiy va boshqalar 1987): - Tabiiy komponentlarning o`zaro aloqalarini va bu aloqalrning antropogen ta`sir natijasida o`zgarishlarini hisobga olish; - landshaftlar (geotizimlar) ning hududiy o`zgarishi qonuniyatlarini va geotizimlar o`rtasidagi aloqalarni hisobga olish; - tabiiy komplekslarning ichki energiyasi ta`siridagi o`zgarishlarning yo`nalishi va sur`atini hisobga olish; - landshaftlarning inson faoliyati ta`siri natijasida o`zgarishi haqida uzluksiz axborot (ma`lumot) olib turish. Bundan tashqari, tabiatdan oqilona foydalanishni tashkil etish ekologik yondoshishga ham asoslanmog`I lozim. Chunki insonning hayotiy va mehnat faoliyati, hordig`ini chiqarib sog`ligini tiklash uchun lozim bo`lgan optimal tabiiy sharoitlar buzilmasligi, bil`aks foydalanilyotgan va o`zgartirilgan lanshaft rekultivatsiya tadbirlari asosida doimo yaxshilana borishi kerak. Hozirgi sharoitlarda tabiatdan oqilona foydalanishni hududiy tashkil etishga doir masalalar yechimini iqtisodiy – sotsial geografiyaning ishtirokisiz tasavvur qilish mumkin emas. Chunki iqtisodiy va sotsial geografiya tabiatdan oqilona foydalanishning iqtisodiy nuqtai nazaridan maqsadga muvofiqlik omilini albatta e`tiborga oladi. Shuningdek, tabiatdan oqilona foydalanish muammolarining majmuali yechimida iqtisodiy va sotsial geografiya muhim mavqega ega.

Tabiatdan oqilona foydalanishda hududiy tabiiy resurslar komplekslari (HTRK), ekologik – iqtisodiy (tabiiy – xo`jalik) tizimlari va tabiiy resurslar bo`yicha rayonlashtirish tabiiy geografiya va sotsial – iqtisodiy geografiyaning hamkorlik qiladigan jabhasidagi masalalardir. Shunday qilib, hozirgi geografiya fanlari tabiatdan oqilona foydalanishning ilmiy asoslarini ishlab chiqishda yetakchi fan sifatida o`zini namoyon qilishi uchun katta ilmiy salohiyatga ega. Tabiatdan foydalanishning tabiiy geografik asoslarini ishlab chiqish tabiiy geografiyaning hozirgi bosqichdagi asosiy muammolaridan biridir. Bu muammo, tabiiyki, juda murakkabligi va kompleksliligi bilan ajralib turadi, chunki u tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va o`zlashtirish, atrof tabiiy muhitini muhofaza qilishni hamda tabiatni o`zgartirishni birgalikda, o`zaro bog`liq holda qaraydi. Landshaftlarning xilma – xilligi yuqorida ko`rsatilgan muammolar yechimga tabaqalashtirilgan holda yondashuvni taqozo etadi. Shu sababli tabiatdan foydalanishni to`g`ri tashkil etish barcha tabiat komponentlarining o`zaro aloqalari va ta`sirini hisobga olgan holda amalga oshirilishi mumkin. Insonning landshaftlarga ta`sirini hisobga olish baholash va bashoratlash ham tabiiy geografiyaning tabiatdan foydalanishni tashkil etishdagi vazifalari jumlasiga kiradi. Tabiiy geografiya tabiatdan foydalanishni optimallashtirish maqsadlarida ham o`zgartirilgan, ham tabiiy landshaftlarning xususiyatlarini o`rganadi. Yuqorida bayon qilingan fikr va mulohazalarni umumlashtirgan holda tabiatdan foydalanishning ilmiy yo`nalish sifatidagi vazifalari, ob`ektini va predmetini belgilash mumkin. Tabiatdan foydalanish tabiiy, ijtimoiy va texnikaviy jihatlarni o`z ichiga oladigan kompleks ilmiy yo`nalish bo`lib, tabiiy resurslar, jamiyat hayotining tabiiy sharoitlari va uning sotsial – iqtisodiy rivojlanishi orasidagi o`zaro munosabatlar majmuasi bo`lib xizmat qiladi: tabiatdan foydalanishning predmetini esa bu munosabatlarni optimallashtirish,

hayotiy muhitini asrash va qayta barpo qilish tashkil etadi. Tabiatdan foydalanishning geografik asoslari tabiiy – geografik va sotsial – iqtisodiy geografik tizimlarning resurslarida majmuali foydalanish, turli kattalikdagi geotizimlarni ulardan foydalanish jarayonida qayta tiklab boorish va muhofaza etish turadi. Yuqorida ta`kidlanganidek, har qanday hududda tabiatdan foydalanishning asosini tabiiy resurslar tashkil etadi. Tabiiy resurslarning yalpi unumdorligi ularning salohiyatida, kompleksida namoyon bo`ladi. Tabiiy resurslarning salohiyati jamiyat taraqqiyoti va uning tabiat bilan bo`lgan aloqalarining asosini tashkil etadi. Tabiatdan foydalanish, nafaqat tabiiy resurslardan foydalanishni, balki ularni o`rganish, qayta tiklash hamda muhofaza qilishni ham o`z ichiga oladi. Tabiatdan foydalanish bunday talqinda butunlay yangi mazmunga va mohiyatga ega bo`ladi va inson tomonidan tabiiy resurslardan oqilona foydalanishning barcha tizimini qamrab oladi, tabiatning insonga aks o`zaro ta`sirini ifodalaydi. Bu aks ta`sir tabiiy va ijtimoiy omillarning tabiiy resurslarni asrash va qayta tiklash bo`yicha birligi va o`zaro aloqasi orqali namoyon bo`ladi. Shunisi xoski, bu muakab jarayonni har tomonlama o`rganish va ilmiy jihatdan asoslangan holda baholash natijasidagina maqsadli boshqarish mumkin. Shu sababli ilmiy tadqiqotlar ham tabiatdan foydalanishni yagona mexanizimining tarkibiy va zaruriy qismini tashkil etadi. Shunday qilib tabiatdan foydalanish – tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, muhofaza qilish va qayta tiklashga qaratilgan tadbirlar tizimidir. Bu tadbirlar tizimi inson xo`jalik faoliyatining ham foydali ham nomaqbl oqibatlarini o`z ichiga oladi.

Geografik qobiq doirasidagi tabiiy muhit tabiatdan foydalanishning asosiy ob`ektidir. Tabiiy muhit kishilik jamiyati yashaydigan va inson xo`jalik faoliyati jarayonida o`zgartiriladigan muhitdir, ya`ni geografik qobiqning ijtimoiy rivojlanishining bevosita sharoiti bo`lgan qismidir. Tabiiy insonning sof biologik ehtiyojalarini qondirib qolmasdan, jamiyat ishab chiqarish resurslarining yagona manbaini tashkil etadi. Tabiatdan foydalanish jarayonini tabiiy resurslardan foydalanish, ularni muhofaza qilish va qayta tiklash bo`yicha tadbirlarni bir – biriga bog`liq bo`lmagan holda va ishlab chiqarish bilan aloqadan tashqarida qarash mumkin emas. Tabiatdan foydalanishning bu bo`g`inlari bir – biri bilan bog`liq bo`lgan yagona jarayonning tarkibiy qismlarini tashkil etadi. Tabiatdan foydalanish muammosining majmualiligi shuningdek texnikaviy tadbirlarni tashkiliy – iqtisodiy tadbirlar bilan birgalikda bo`lihini va ularni ishlab chiqarish siklida bir paytda qo`llanishini bildiradi. Tabiatdan foydalanish asosiy vazifalarini quyidagilar tashkil etadi: - jamiyatning tabiiy resurslarga bo`lgan va uzluksiz oshib borayotgan ehtiyojlarini qondirish; - tabiiy resurslarni qayta tiklash, tabiiy muhitning maxsuldorligini oshirish uchun sharoitlar yaratish; - tiklanmaydigan tabiiy resurslardan tejamkorona, oqilona foydalanish; - atrof muhitni ifloslanishdan saqlash; - landshaftlarni maqsadli o`zgartirish. Yaqin paytlarga qadar tabiatdan foydalanish tushunchasi mazmuni va mohiyatiga ko`ra tabiiy resurslardan foydalanish tushunchasining sinonimi

sifatida qaralar edi. Ammo hozirgi paytda ilm – texnika taraqqiyoti ijtimoiy ishlab chiqarish miqyoslarini ko`p marta oshirgan va uni tabiiy muhit bilan aloqalarini murakkablashtirish tufayli tabiatdan foydalanish tabiiy resurslardan ulardan kengaytirilgan takroriy ishlab chiqarishnigina emas, balki tabiiy muhitdan majmuali foydalanishni taqozo etadi. Shu sababli tabiatdan foydalanishning konstruktiv o`zgartirish hamda tabiiy resurslarni qayta tiklash yo`nalishlari o`zaro bir – biri bilan chambarchas bog`langan, bir – birini to`ldiradi. Yuqorida bir necha bor qayd qilinganidek, tabiatdan foydalanishning asosiy bo`g`inini “o`zagini”, tabiiy resurslardan foydalanish tashkil etadi . “Tabiiy resurslar” tushunchasi tabiatning inson faoliyati bilan bevosita aloqasini ifodalaydi. Tabiiy resurslar kishilar bevosita tabiatdan oladigan hayotiy va mehnat faoliyatining turli xil vositalaridir. Tabiiy resurslar kishilarning yashashi uchun zarur bo`lgan shunday vositalarki, ular jamiyatga bevosita emas, balki ishlab chiqaruvchi kuchlar va ishlab chiqarish vositalari orqali ta`sir etadi. Shuningdek, ular har qanday hududning tabiiy ne`matlari, uning iqtisodiy rivojlanishining eng muhim omilidir. Shu sababli tabiiy resurslar ham tabiat jismlari ham iqtisodiy kategoriyani tashkil qiladi. Tabiiy resurslar xilma – xil bo`lib, ulardan moddiy ishlab chiqarishda va insonning kundalik ehtiyojida foydalanish imkoniyatlari ham juda katta. Tabiiy resurslar ijtimoiy ishlab chiqarishning moddiy - texnik bazasining tarkibiy qismidir. Boshqa moddiy resurslardan farqli o`laroq tabiiy resurslar quyidagi asosiy belgilarga ega:

- tabiiy resurslarning ayrim muhim turlari ma`lum me`yorlarda va ma`lum sharoitlarda miqdor va sifat holatini qayta tiklash qobiliyatiga ega; - tabiiy resurslarning muayyan holati va baholanishning inson hayotiy faoliyatining sharoitlari bilan aloqadorligi, tabiiy resurslarning sifat holati kishilarning ishlab chiqarish va noishlab chiqarish faoliyatining texnologik usuliga, sajiyasiga, intensivligiga bog`liq; - tabiiy resurslarning tabiiy – tadrijiy rivojlanishi natijasida va inson ta`siri ostida bir sifat holatidan boshqa sifat holatiga o`tish qobiliyati; - har bir tabiiy resursning miqdori va sifat holatining boshqa tabiiy resurslarning miqdori va sifat holatiga hamda o`zgarishlariga bog`liqligi. “Tabiiy resurslar” tushunchasiga juda ko`plab ta`riflar berilgan. Bu ta`riflarning aksariyat qismida tabiiy resurslar tabiatning ishlab chiqarishda bevosita foydalanishi mumkin bo`lgan jismlari va energiya turlari sifatida qaraladi. Bizning nazarimizda bunday ta`riflarda ko`proq tabiiy resurslarning iqtisodiy xususiyatlari nazarda tutiladi va ekologik xossalari nazardan chetda qoladi. Shu sababli tabiiy resurslar tushunchasiga ta`rif berishda “insonning hayotiy va ishlab chiqarish uchun zarur bo`lgan tabiat jismlari” sifatida qarash lozim. Tabiiy resurslarni tasnif qilish katta nazariy va amaliy ahamiyatga ega. Chunki bunday tasnif tabiiy resurslar zaxiralarining miqyosini, foydalanish imkoniyatlarini va muxofaza qilishning zaruriy tadbirlarining majmuasini baholash imkonini beradi. Tabiiy resurslar ham tabiiy, ham iqtisodiy kategoriyaga mansub bo`lganligi tufayli ularni tasnif (hodisalarni) qilishda qanday maqsadda amalga oshirilayotganligi e`tiborga olinishi lozim.

Tabiiy resurslar geografik qobiqning komponentlari, tabiat jismlari bo`lganligi sababli ularni tabiat hodisalarining ma`lum bir turiga mansubligiga ko`ra tasnif qilish mumkin. Resurslarning bunday tabiiy tasnifi umumiy va maxsus adabiyotlarda keng qo`llaniladi. Bu belgilarga ko`ra tabiiy resurslarning quyidagi guruhlarini ajratish mumkin: 1) mineral (foydali qazilmalar) resurslar; 2) iqlim resurslari; 3) suv resurslari; 4) yer resurslari; 5) o`simlik resurslari; 6) hayvonot dunnyosining resurslari. Atrof tabiiy muhitni va tabiiy resurslarni muhofaza qilish muammolari bilan bog`liq holda ulardan foydalanish jarayonida tugab qolishi yoki tiklanishi darajasiga ko`ra tasniflash ekologik rejalashtirish va bashoratlashtirish uchun muhim ahamiyatga ega. Tabiiy resurslarni bu xususiyatlariga ko`ra tasniflash ekologik tasnif deb nom olgan. Tabiiy zaxiralarning miqdor ko`rsatkichariga bog`liq holda tabiiy resurslar tugaydigan va tugamaydigan resurslarga, tugaydigan resurslar esa o`z navbatida tiklanmaydigan (o`rni to`lmaydigan) va tiklanadigan (o`rni to`ladigan ) resurslarga ajratiladi. Tabiatdan oqilona foydalanish asosida tabiiy jarayonlarni boshqarishning majmuali nazariyalarini rivojlantirish, landshaftlardan samarali foydalanish va ekologik jihatdan optimallashtirish, atrof muhit himoyasi masalalarini hal etish, mavjud tabiiy-xo`jalik va geotexnikaviy tizimlarni rekohstruksiya qilishga muqobil yondashuvni hal etish, maqsadida ilmiy shart-sharoitlarni ishlab chiqish, modda va energiya oqimlarini nazorat qilish, kuzatish va uzoq muddatli bashoratlarini tuzish uchun malmuali usullarni ishlab chiqish maqsadida landshaft – ekologik sharoitlarning o`zgarishlarini monitoringi, ekologik ekspertizalar o`tkazish,

ortiqcha texnogen yuklama va inson aralashuvidan himoyalashning tabiiy mexanizmini, landshaftlarning barqarorligini oshirishga yo`naltirilgan tadbirlarni o`tkazish, geoekologik kartalarni tuzish kabi bir qator amaliy ahamiyatga ega bo`lgan dolzarb masalalar geokologiyaning asosiy vazifalarini tashkil etadi. - jamiyatning tabiiy muhitini o`rganish, uning rivojlanish tendesiyalarini bashoratlashtirish va muhitning xossalarini landshaft-ekolgik jihatdan baholash va ekspertizasi orqali bosqarish; - lanshaftda (geosistemada) modda va energiya harakati to`g`isidagi tizimli tasavvurlar rivojlanishini ifodalaydigan nazariy va hududiy tadqiqotlar o`tkazish; - landshaftlarni ortiqcha texnogen yukdan himoyalashning tabiiy mexanizmini ochib berish va geosistemalarning barqarorligini oshirisga qaratilgan (yo`naltirilgan) tadbirlarni ishlab chiqish; - lanshaftlarning tabiat qonunlariga bog`liq bo`lgan tuzilmasini, ularning xususiyatlari va funkwbyalarini insonning hayotiy va ishlab chiqarish faoliyatiga bog`liq holda o`rganish; - o`zgartirilayotgan landshaftlarning shakllantirilayotgan madaniy landshaftlar bilan o`zaro ta`sirini tahlil qilish, ularning holati va rivojlanish tendensiyalarini baholash; - tabiiy jaraonlarni tabiatdan oqilona foydalanish tamoyillar asosida boshqarishning majmuiy nazariyalarini rivojlantirish; - landshaftlar dinamikasining monitoringini tashkil etish va uzoq muddatli bashorat uchun majmuali metodlarni ishlab chiqish; - landshaftlardan rejali foydalanish va atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish muammolarining yechimi uchun tadbirlarni ilmiy asoslash; - mahalliy va regional geoekologik muammolarnng xususyatlarini ochib berish va ularning global muammlar tizimidagi mavqeni belgilash; - muayyan landshaftda ishlab chiqarishni ekologiyalashtirisni landshaft – ekologik jihatdan asoslash

II. BOB. HISOR TIZMASINING JANUBI – G`ARBIY TARMOQLARINING TABIIY GEOGRAFIK TA`RIFI 2.1. JANUBI – G`ARBIY HISOR TIZMASINING GEOGRAFIK O`RNI, CHEGARALARINI GEOMORFOLOGIK JIHATDAN ASOSLASH Xisor tog` tizmasi Pomir-Oloy tog tuzilmasining eng yirik tog`laridan bo`lib u Mastchoh tog` bugunidan avval g`arbga so`ngra janubi-g`arbga yo`nalishda uning tarmoqlari janubda Amudaryo o`zanigacha davom etadi. Shunday ekan Hisor tog` tizmasi Qashqadaryo Surxon-Sherobod va Hisor vodiylari ustidan yuksalib turgan megaantiklinal xisoblanadi. Ushbu ishda Hisorning janubi-g`arbiy tarmoqlarini Qashqadaryo xavzasi o`ramidagi g`arbiy

va janubi-g`arbdagi Suvsiz tog`ning g`arbiy yonbag`ridagi strukturalar rel`efi xaqida fikr yuritiladi. Shimolda Zarafshon tizmasining Chaqilqalon togidan Qashqadaryo O`zani sharqda Hisorning qirralari janubi-garbda Qashqadaryo bilan Surxondaryo suv ayirg`ichi (qisman Sheroboddaryo xavzasiga qiruvchi SHo`robsoy xavzasi) orqali janubda Qarshi qiya tekisligi tariflanyotgan maydonning chegaralaridir. Mamuriy jixatdan Kitob, Shaxrisabz, Yakkabog`, Kamashi, G`uzor va Dehqonobod tumanlarining xududlaridir. Shimoli-sharqda Hisorning qirralaridan janubi-g`arbga tomon pasayib bir- biridan daryo vodiylari va sinklinal botiqlar bilan ajralgan antiklinal tarzidagi tog`lar bu mintaqa yer usti tuzilishining umumiy belgisidir . Zero g`arb va janubi-g`arbga taram-taram yo`nalishli rel`ef morfodinamik jarayonlarining neogen va antrapogen davrlardagi kechmishi bilan bog`liq. Maydoni qariyib 12-13 ming km 2 bo`lib. Qashqadaryo viloyatining 35-40 % ini tashkil etadi. Hisor tizmasining janubi-g`arbiy tarmoqlari bo`lmish Osmontarosh, Beshnov, Eshakmaydon va boshqa yakkabog` tog`lari. Boysun tog` va ularning davomi bo`lgan va perm davrlarining intruziv va effuziv magmatik jinslarning yura, bo`r va paleogen davrlarining cho`kindi jinslaridan tarkib topgan. Osmontaroshdan shimoli – sharqdagi Hazratisulton tog` massivi silur va devon davrlarining kristalli ohaktoshlaridan tuzilgan. Qashqadaryo viloyatining tog` va tog`oldi qismi yura va bo`r davrlarining dengiz yotqiziqlaridan iborat. Hisor tizmasi avval gertsen va so`ngra alp orogenezida burmalangan Hisorning Qashqadaryo havzasidagi qismi yura davri iliq dengiz mahsulotlari bo`lgan ohaktosh va gips angidridli jins komplekslari tashkil topganligi bunga ishoradir. Chuqur daralar katta – kichik g`orlar o`ydum – chuqurlari karstli maydonlar ko`plab uchraydigan bu tog`larda tog` etagining dengiz sohiliga tutash tekisliklarda dinozavrlar yashaganligi aniqlangan. Shuningdek bor davrga mansub gips, mergel, ohaktosh, qumtosh va giltoshlar Dehqonobod past tog`larining asosiy zaminining tashkil etadi. Kaynazoy erasining paleogen davriga mansub tag zaminli bu maydonlar o`rtacha sayozlikdagi iliqroq dengiz bilan qoplangan edi, chunki bunday sharoit hosilasi

bo`lgan paleogen davri Buxoro geologik asri chig`anoqli ohaktoshlar aksariyat kichik tog` tizmalarining yadroviy zaminini tashkil etadi. Endilikda o`ziga xos yemirilishga nomoyil qoyali va assimmetrik kichik tizmalar sifatida namoyon bo`lgan chig`anoqli ohaktosh tog` qir silsilasi bu joy relyefining harakatli xususiyatlaridir. Qashqadaryo o`zani bilan Oqsuv daryo oralig`ida o`rtacha balandlikdan Sumsar, Shertog`, Tagmatmon tog`lari joylashgan. Zarafshon va Hisor tizmalarini tutashtirib turuvchi bu burmali tog`lar Zarafshon tizmasi singari karbon va perm davrlarida burmalangan. Gertsen tog` burmalanishining oqibati bo`lgan tag zamini asosan ordovik, silur va devon davrlarining dengiz ohaktoshlari, qumtoshlar va slanetslaridan tuzilgan. Bu yerda paleozoyning iliq va mo`tadil dengizlarida yashagan mollyuskalar, yelkaoyoqlilar va boshqa organizmlarning toshqotgan qoldiqlari ko`plab uchraydi. Umuman Jinnidaryo o`rta oqimidagi bu tog`lar paleozoy erasi sharoitini o`rganish uchun noyob geolog – stratigrafik maydon bo`lganligi uchun jahon ahamiyatiga molik Kitob geologik qo`riqxonasiga aylantirilgan. Bu yerda tog` burmalanishi ta`sirida cho`kindi jinslar ( ohaktoshlar ) metamorfik jinslarga ( marmartoshga ) aylangan. Uzoq geologik vaqt davomida sodir bo`lgan jarayonlar tufayli Sumsar – Shertog` massivi yassilangan. O`tkir qirrali qoyalar kam bo`lib, tog`larning baland joylaridagi suvayirg`ichlarida uchraydi. G`arbdan sharqqa 8 -10 km cho`zilgan. Shertog` tektonik botig`i keng daryo vodiysini eslatib mutlaq balandligi 2000 – 2200 metr bo`lgan Shertog` sinklinali yozgi yaylov sifatida foydalaniladi. Kenglik yo`nalishidagi Sumsar - Shertog` massivining balandligi 2500 – 2800 metr. Bu tog`lar sharqda Hisor uzelining bevosita davomi bo`lgan Hazratisulton tog`ining balandligi 4000 metrdan oshiq. Balandligi bo`yicha O`zbekistonda 6 – o`rinda turuvchi 4145 metrli G`ova cho`qqisi Qashqadaryo viloyati hududining eng baland cho`qqisidir. Hisor tizmasidagi “ Hazratisulton ” ( 4654 metr ), Hazarxon ( 4486 met), Xo`ja Pirrax ( 4424 metr), Xarbitog` ( 4395 metr ), Xo`ja Qarshavar ( 4304 metr) va Zarraq ( 4299 metr) cho`qqilari qo`shni

Surxondaryo hududlaridadir. Devon davrining marmarlashgan ohaktosh va slanetslaridan tarkib topgan. Hazrati Sulton tog` massivi alp tipli relyef shakllari bilan ajralib turadi. Hozirgi zamon doimiy muzliklari va qadimgi muzliklar izlari tez – tez uchraydigan Hazrati Sulton tog` massivi Qashqadaryo, Zarafshon va Surxondaryo havzalarining suv ayirg`ichlaridir. Hazrati Sulton tog` massividan janubi - g`arbda Osmontarosh, Beshnov, Eshakmaydon, Xontaxti, Toytalash, Kurek, Maydanak tog`lari umumiy nom bilan Yakkabog` tog`lari deb yuritiladi. Osmontarosh tog`lari yuqori paleozoyda qotgan intruziv magmatik jinslaridan tuzilgan. Yemirilishga nomoyil aksariyat kristalli bu jinslar relyefida o`tkir qirrali tog` qoyalari tarzida namoyon bo`ladi. Granit, granitdiorit, siyenitli porfir, qumtosh va boshqa tog` jinslari bu qoya toshlarning o`zagini tashkil etadi. Yonbag`rida muzlik va doimiy qorlar mavjud bo`lgan Osmontarosh tog`larining shimoliy tarmoqlarini Oqsuvning Tamshush va Suvtushar irmoqlari bir qadar parchalagan. Bu tog`larda sharsharalar ham uchraydi. Ularning yirigi Suvtushar sharsharasi bo`lib, Oqsuvning shu nom irmog`i havzasidir. Osmontarosh tog`larining janubdagi davomi Beshnov tog`laridir. Har ikkala tog`larning ham balandligi 3700 metrgacha yetadi. Tanxoz va Yakkabog` daryolarini oralig`ida kenglik bo`lib cho`zilgan Beshnov tog`lari tokembriy va qo`yipaleozoy metamorfik slanets va giltoshlarning qatlamlaridan tuzilgan bo`lib, bu yerda Arratosh, Maskara, Chakmonquydi kabi o`tkir qirrali qoyali cho`qqilar balandligi 2800 – 3200 metr bo`lgan patosimon tog`larda ko`tarilib turibdi. Chaqchar tog`lari Yakkabog`daryo va Katta Uradaryoning yuqori oqimida joylashgan bo`lib, uing balandligi 3500 metrdan yuqori bo`lgan Xo`ja Axchaburun cho`qqisi mezozoy ohaktoshlaridan tarkib topgan. Bu tog`larning etaklarida tosh qotgan marjon poliplari va dengiz kirpilarining qoldiqlari ko`plab uchraydigan ohaktosh qatlamlari mavjud. Qalinligi 200 metrgacha yetadigan ohaktoshlar Yakkabog` daryosi havzasida juda keng tarqalgan. Xususan Yakkabog`daryoning chap irmog`i Qal`asoy – Qal`ai sheron daryosi bu jinslarni yemirib eritib juda chuqur dara hosil qilgan. Xo`ja Axchaburun

( 3700 metr ) tog`i yonboshini tikkasiga kesib o`tgan. Qal`ai sheron ( Sherlar qal`asi ) tangisining tik devorlari 200 metr, ba`zan undan ham oshiq balandlikka ega. Xuddi shu yerda respublikadagi eng uzun ( 815 metr ) karst g`orlaridan biri Amir Temur g`ori shakllangan. Hisor tizmasining janubi – g`arbiy tarmoqlariga mansub bo`lgan bu tog`larda juda chuqur va tor qopchig`aylar va daralar juda ko`p uchrab turadi. Qashqadaryo viloyat hududining ayrim joylarida tarqalgan turli xildagi mineral xom ashyo resurslari Yer po`stining juda uzoq va murakkab geologik tarixi davomida vujudga kelgan. Qashqadaryo viloyati hududi G`arbiy Hisor va Buxoro – Xiva neft - gazli mintaqalarga mansub bo`lib, ular Sho`rtan va Murborak guruhlariga kiruvchi konlardir. Neft-gaz konlari G`arbiy Hisor mintaqasida asosn yuqori yura karbonatli formatsiyalarida, Buxoro – Qarshi mintaqasida esa bur va yura davrlarining yotqiziqlari bilan bog`liq. Hisor tog` tizmalari bir necha temir ruda (Tutak ota va b.) belgilariga ega. Ularda aniqlangan ruda zahiralari unchalik katta emas, shuning uchun ular vaqtincha berkitilgan. Ma`lumki, O`zbekistonda juda katta kaliy va Osh tuzi konlari mavjud. taxminiy hisoblarga qaraganda, kaliy tuzlari 100 yildan ko`proqqa yetadi, osh (tosh) tuzining mamlakatimizdagi konlardagi zahirasi 90 mlrd.t ni tashkil etadi (I. Karimov, O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida. T., 1997. 244 - bet). Osh tuzi. Hisor provintsiyasi Dehqonobod tuzi havzasini (Hisor tizmasining janubi – g`arbiy tarmoqlari) o`z ichiga oladi. Dehqonobod tuzli havzasi Boybachchakon, Hamkon va boshqa tuzli struktulalarni o`z ichiga oladi. Bu yerda

Boybichchakon va Tepaquton osh tuzining juda yirki konlari aniqlangan. Butun havza doirasida tuz qatlamlarining qalinligi 200 – 600 m ni tashkil etadi. Boybachchakon osh tuzi koni Qamashi tumanida Langar qishlog`idan 12 km janubi – sharqda, Qamashi shahridan esa 52 km janubi – sharqda joylashgan. Tuzli qatlamlar yer yuzasidan 600 – 1000 m chuqurliklarda joylashgan. Mahsuldor qatlamning qalinligi 240 m, NaC1 ning miqdori 94,56 %. Tuzlarning S 1 toifasi balans zahirasi 234,6 mln.t, S 2 toifasi bo`yicha esa 485, 1 mln.t ni tashkil etadi. Osh tuzining istiqbolli zahiralari juda ulkan. Osh tuzi shuningdek Tepaquton kaliy tuzli konida ham mavjudligi aniqlangan. Bu yerda osh tuzining zahirasi 6,1 mln.t. ni tashkil etadi. Qashqadaryo viloyati ulushiga kaliy tuzlarining O`zbekistonda bashoratlashtirilgan zahiralarining 70% ga yaqini va balansdagi zahiralarning qariyb 100% i to`g`ri keladi. («Ekonomicheskiy potentsial gor i predgoriy ..., 1982»). Hisor tizmasining janubi – g`arbiy tarmoqlaridan Oqboshtepaquton, Kaypantov va Pachkamar tuzli maydonlari aniqlangan. Ular orasida eng yirigi Dehqonobod shaharchasidan 30 km shimoli – sharqda joylashgan Tepaquton konidir. Bu kondagi kaliy tuzlarining bashoratlashtirilgan zahirasi 500 mln.t ni , shu jumladan A+B+C toifasi bo`yicha 400 mln. t ni tashkil etadi. Qatlamlar joylashuvining chuqurligi 117 m dan 936 m gacha, qatlamning o`rtacha qalinligi 5,1 m bo`lib, 81 km 2 maydonda kuzatiladi. Tepaquton kaliy tuzlari koni negizida chet ellik investorlar ishtirokida kaliy o`g`iti ishlab chiqarishini tashkil etish nazarda tutilmoqda. Tuzlarni kompleks qayta ishlash bromli temir, magnezit, gips va boshqa materiallarni yo`l – yo`lakay olish imkonini beradi. Hisor tizmasining janubi – g`arbiy tarmoqlari doirasida Dehqonobod tumanida ToshDU (Hozirgi O`zMU) geologlari tomonidan bashoratlashtirilgan

zahirasi 213 mln.t ni tashkil etadigan fosforit konlarining mavjudligi aniqlangan. Fosforit konlari ochiq usulda ekspluatatsiya qilinishi mumkin. Bu kondagi ma`danda R 2 O 5 ning miqdori 6%. Bu hududda geologik qidiruv ishlarini davom ettirish boyroq ma`danli konlarni topish imkonini berishi mumkin. Geologik qidiruv ishlari natijasida Qoratepa tog`larining yonbag`irlarida, Chiroqchi shahridan 30 km shimoli – sharqda pegmatitning Lolabuloq koni aniqlangan bo`lib, unda pechmatitning bashoratlashtirilgan zahirasi 7 mln.t ni tashkil etadi. O`zbekistonning boshqa hududlari kabi Qashqadaryo viloyati hududi ham turli qurilish materiallariga juda boy. Viloyatda qazib olinayotgan mineral boyliklar ichida marmar, dolomit, ohaktosh, keramzit kabi pardozlash, haykaltaroshlik, qurilish xom ashyosi bo`lgan noma`dan boyliklar yoqilg`i – energetika resurslaridan keyinig o`rinda turadi. Mamlakatimizda 20 ta marmar koni borligi aniqlangan bo`lib, ulardan Bodomzor, Iskana, Sevaz, Tomchata, Makrid, Xazornava, Birkunlik va boshqa konlar Qashqadaryo viloyati hududidadir. Bu konlardan xilma – xil tovlanuvchi marmar qazib olinadi. Bu konlardagi marmarning umumiy zahirasi 4 mln.km 3 dan ortiqroqdir. Viloyatdagi marmar konlarining xom ashyosi Kitob va Makrid toshga ishlov berish kombinatlarida marmar bloklari va maydalangan uvoqlarini ishlab chiqarishda foydalanilmoqda. Bu kombinatlarning texnologik asbob – uskunalari mustaqillik yillarida xorijiy mamlakatlardan keltirilgan yangi asbob – uskunalar bilan almashtirildi va mahsulot ishlab chiqarish va mahsulot turlari ko`paytirildi. Hozirgi paytda viloyatimizda qazib olinayotgan bezakbop qoplama toshlarning ajoyib xususiyatlaridan yanada kengroq foydalanish imkoniyatlari mavjud. Dolomitli ohaktoshning zahiralari ham ancha katta bo`lib, Dehqonobod va Pachkamar konlarida ayniqsa batafsil o`rganilgan. Dehqonobod konida devorbop doloitlarning zahirasi 6,4 mln. m 3 ni, Pachkamar konida esa 4,7 mln. m 3 ga yaqinni tashkil etadi. Hozirgi paytda bu konlarning dolomitli ohaktoshlari devorbop toshlar

va o`tga chidamli xom ashyo uchun foydalanilmoqda. Bu konlar mahalliy ehtiyojdan tashqari Samarqand va Toshkent chini zavodlariga ham xom ashyo yetkazib bermoqda. Ohaktoshning zarafshon tizmasi janubiy tarmoqlaridagi Qaynar II va Hisor tizmasining janubi – g`arbiy tarmoqlaridagi Langar konlari aniqlangan. Qaynar II koni Kitob shahridan 7 km shimolda, Qoratepatog`larining janubi – sharqiy qismila joylashgan bo`lib, karbonatli qatlamning qalinligi 640 m dan 1150 m gacha yetadi. Bu oradagi ohaktoshlar 1 navli ohak ishlab chiqarish uchun yaroqli. Umumiy zahirasi A + V + S 1 toifasi bo`yicha 8862,0 ming t ni tashkil etadi. Langar qishlog`i yaqinidagi ohaktoshlarning konida qazib olish chuqurligi 30 m gacha bo`lgan 15 mln.t lik bashoratlashtirilgan zahirasi aniqlangan. Geologik qidiruv ishlari natijasida olingan taqribiy ma`lumotlarga ko`ra Langar konining С 1 С 1 toifasi bo`yicha zahirasi 140 mln t ni tashkil etadi. Sement xom ashyosi sifatida foydalanish bo`lgan ohaktoshlar Kitob shahridan 12 km shimolda joylashgan Qoratepa konida topilgan bo`lib, С 1 С 2 toifasi bo`yicha zahirasi 326 mln t ni, shu jumladan С 1 toifasi bo`yicha zahirasi 215 mln t ni, tashkil etadi. Ganch – albastr xom ashyosi bo`lgan gpisning yirik zahirasi Pachkamar, Largar, Oloviddin, Qolqama, Maymanoq, Koson tog` kabi konlarda to`plangan. Qashqadaryo tog` – kon kimyo sanoati uchun kerakli bo`lgan turli xom ashyolarga ham boy. Gipisning eng yirik koni Pachkamar koni hosil qiladi. Bu kon G`uzor shahridan 10 km janu sharqida joylashgan bo`lib, kimyo tarkibiga ko`ra 1 navli qurilish gipsidir. Taqdiribiy hisoblarga ko`ra Pachkamar konidagi qatlamning qalinligi 6 m hisoblangandagi gipsning zahirasi 1692 ming t tashkil etadi. Qurilish materiali sifatida gips Tepaquton va Langar konlarida qazib olinishi mumkin.

Qashqadaryo viloyatida qurilish uchun zarur bo`lgan qum – shag`al va pishiq g`isht tayyorlashga zarur bo`lgan tuproq – grunt zahiralari juda katta. Hozirgi paytda viloyatda va mamlakatimizning boshqa hududlarining ehtiyoji uchun foydalanilayotgan eng yirik Tanhoz qum – shag`al koni ba`zasida Tanhoz shag`al saralash zavodi mahsulot bermoqda. 1964-yilda aniqlangan bu yerdagi qum – shag`alning zahirasi 29,2 mln m 3 . Chiroqchi tumanida yirik donador qumning V + S 1 toifasi bo`yicha belgilangan zahirasi 38,97 mln m 3 bo`lgan Chiyal koni beton va qurilish ishlari uchun katta miqdorda xom ashyo berish mumkin. Qashqadaryo viloyati hududi 35 ming km 2 ni ishg`ol etgan Buxoro-qarshi artezian havzasiga kiradi. 200-2500 chuqurlikda qazilgan neft va gaz quduqlari viloyat hududida turli darajada minerallashgan, zich cho`kindili (2,5-13 dan 2,2-58 g|l gacha), suv sarfi (debiti) 5-19 l|sek.dan 50 l|sek.gacha va undan ziyod bo`lgan bosimli, ko`pincha o`zi oqib chiqadigan subtermal va termal (20-22 0 dan 55-75 0 C gacha) suvlar qatlamining mavjudligi aniqlangan. subtermal va suvlar kimyoviy tarkibiga ko`ra sulfat-karbonat va sulfat-xloridlidan xlorid-sulfatli va xloridligacha o`zgaradi. Termal suvlardan balneologik maqsadlarda foydalanilmoqda. 2.2. Hududning iqlimi va gidrografik xususiyatlariga umumiy ta`rif Hisor tizmasining janubi – g`arbiy tarmoqlari iqlimi O`rta Osiyoga xos bo`lgan barcha continental iqlim belgilarini o`zida mujassamlashtirgan. Hududning yozi issiq, quruq va uzoq davom etadi. Qishi esa uncha sovuq emasligi bilan tavsiflanadi. Ammo meteorologik jarayonlar tog` relyefiga xos xususiyatlarini o`zida aks ettiradi. Qashqadaryo viloyatining geografik o`rni va uning yuza tuzilishi bu hudud iqlimining tarkib topishida muhim ahamiyatga ega. Viloyatning geografik o`rni

tufayli u quruq subtropik iqlim bilan ifodalanadi. Iqlimning bunday xususiyati Qashqadaryo havzasining g`arbda ochiqroq bo`lgan tektonik botiq bo`lishi bilan bevosita bog`liq. Botiqning g`arb va janubda ochiqligi, shimolda va sharqda esa tog`lar bilan o`ralganligi botiq yuzasining g`arbdan shimo0li-sharqqa va sharqqa tomon ko`tarilib borishi shu yo`nalishda iqlim elementlarining ham o`zgarib borishiga sabab bo`ladi. Ko`p yillik kuzatish ma`lumotlariga ko`ra, yanvar oyining o`rtacha harorati tekislikda 0 0 dan, tog`larda – 3 0 – 4 0 ni tashkil etadi. Lekin ba`zan shimoldan arktika havo massalari kirib kelganda, tog`lardan oshib o`tib, bu mintaqa havo haroratini pasaytirib yuborishiga sababchi bo`ladi. Natijada ayrim vaqtlarda eng past harorat -22 0 - 26 0 gacha tushib ketadi. O`rganilayotgan hududning yozi issiq, iyul oyining o`rtacha harorati tekislikda 28 – 29 , sharqiy qismidagi tog`larda 24 0 – 25 0 ni tashkil etadi. Yozda eng yuqori harorat 42 0 - 43 0 gacha ko`tariladi. Hududda yillik o`rtacha harorat 14,6 0 dan sharqda 11,6 0 gacha boradi. Ammo Hisor qirrasiga yaqin tog`larning ichki qismda yillik harorat 8 0 – 9 0 ni tashkil qiladi, deb taxmin qilinadi. Haroartning taqsimlanishi relyefga bog`liqligi ma`lum. Ko`p yillik kuzatishlar shuni ko`rsatadiki, haroratning barcha ko`rsatkichlari balandlikning oshishga bog`liq ravishda janubi – g`arbdan shimoli – sharqqa tomon pasayib boradi. Eng birinchi sovuq janubi – g`arbda oktyabr oyining o`rtalaridan,oxirgi sovuq esa mart oyining o`rtasiga to`g`ri keladi. Shimoli – sharqdagi tog`larda esa birinchi sovuq otyabr boshida, oxirgi sovuq esa aprelning birinchi o`n kunligida kuzatiladi. Haroartning bunday taqsimlanishi nurash va boshqa relief shakllantiruvchi jarayonlarning borishini tezlashtiradi. Yog`in miqdori ham, uning yillik va hududiy taqsimlanishi ham relyefga bog`lq ravishda balandlik mintaqalanish qonuniga muvofiq taqsimlanadi. Janubi – g`arbdan shimoli – sharqqa tomonga relyefning ko`tarilishi bilan ortib, yil bo`yicha bir qadar tekis taqsimlanadi. Qorael, Odamtosh, Shaxrivayrona tog`lari hamda Arabdasht, Poygadasht va Karashina tekisliklarida g`arbdagi Nishon va G`uzor adirlaridagidek 300 – 320 mm ni tashkil etadi. Yog`inning 45 – 50 foizi bahorga,2

3 foizigina yoz oylariga tog`ri keladi. Oqboshtog` tizmasi va unga tutash bo`lgan Ellikbosh, Qorasirt, Tepaqo`ton, Bobosurxak tog`larida 400 mm va undan ham ko`proq yog`in tushadi. Baland tog`lar bo`lgan Chaqchar, Toytalash, Eshakmaydon va boshqa shimoli – sharqdagi qismida 500 – 600 mm yog`in tushadi. Yog`inlar qor kо`rinishida taxminan 2000 m gacha bо`lgan balandliklarda oktabrdan aprelgacha, ayrim joylarda esa may oyida ham yog`adi. О`rtacha kо`p yillik ma`lumotlarga kо`ra adirlarda joyning shimolroqda yoki janubroqda joylashganligiga bog`liq holda dekabrning turli о`n kunligida hosil bо`ladi. 900 – 1000 m dan 2000 m gacha bо`lgan balandliklarda qor qoplami noyabr oyidayoq hosil bо`ladi. Tekislikda har yili ham turg`un qor qoplami hosil bо`lavermaydi. Qor qoplami adirlarda va pastak tog`larda 10-15 kun, 2000 m ga yaqin bо`lgan balandlikda 130-140 kun saqlanadi. 500 m dan 1000-1500 m gacha bо`lgan balandliklarda qop qoplamining qalinligi (3 oylik qish davrida) 1-10 sm, 1500-2000 m balandliklarda 10 sm dan 40 sm gacha (Qashqadaryoning boshlanish qismida). Lekin ayrim yillarda 1000-2000 m balandliklarda qor qoplamining qalinligi 60-80 sm gacha yetishi mumkin. (Ekspeditsiyalar paytida olingan ma`lumotlar baland tog`li rayonlarda (3000 m dan yuqorida) qor qoplamining qalinligi ayrim joylarda 3-4 m gacha yetishini kо`rsatadi (Balasheva va b.sh., 1962). Kitob va Dehqonobodda yozda nisbatan haroratning pastligiga asosi sabab, ularning okean sathidan balandligiga bog`liq. Kitobning mutloq balandligi 658 metr, Dehqonobodniki 874 metr. Hududda bahor erta, kuz esa kech boshlanadi. Qasqadaryo tabiiy geografik o`lkasida sovuqsiz kunlar 210 – 242 kun davom etadi. Qarshida 209 kun kun, KItobda 219 kun, Guzorda 242 kun, Dehqonobodda 210 kunni tashkil etadi. O`rtacha sutkalik harorat esa 10 0 dan yuqori bo`lgan kunlar esa 225 – 242 kunga yetadi va o`sha davrlardagi haroratnng umumi miqdoi 2500 – 2700 0 ga teng.

Yozda ba`zan sodir bo`ladigan garmsellar qishloq xo`jalik ekinlaridan mo`l hosil olishga imkon bermaydi. Shu sababli garmselga qarshi kurashish uchun ixota daraxtzorlarini barpo etish hamda tuproqda namni saqlashga qaratilgan qator agrotexnik tadbirlarni qo`llashni taqozo etadi. Qish tog` oldi qismida nisbatan qisqa bo`lib, qor qoplami tekislik qismida 5 – 7 sm dan oshmaydi va 9 – 10 kun erimay turishi mumkin. Adir qismida qor qoplamining qalinligi o`rtacha 13 – 15 sm bo`lib, 17 – 22 kun rimay turadi. Tog`larning eng baland qismi Hazrati Sultonda esa qorlar yozda ham erib ulgurmaydi. Tog`larda 2 – 6 oy davomida qor turadi va qor qoplamining qalinligi 0,5 metr va undan ham ko`proq bo`ladi. Hisor tizmasining eng baland tog`larining yonbag`irlarida kichik – kichik muzliklar ham mavjud. Tog`lardagi qor qoplami daryolarni suv bilan ta`minlaydi, tekisliklarda esa tuproqda namningto`planishiga va saqlanishiga imkoniyat yaratadi, tog`oldi hududlarida kuzgi ekinlarni urishidan saqlaydi. Qashqadaryo viloyatining tekislik va tog` oldi hududlarida iliq davr 14 – 26- fevraldan boshlanib 26 noyabr – 16 – dekabrgacha (272 – 304 kun) davom etadi ( - jadval). Iliq davrda faol haroratlarning jami bu hududlarda 5000 0 dan yuqori bo`ladi. Eng yuqori ko`rsatkich adirlar uchun xosdir (G`uzorda 5751 0 ). O`rtacha balandlikdagi tog`larning quyi qismida yonbag`irlarning oftobro`y ekspozitsiyasida 4000 – 3800 0 ni, oftobterskay ekspozitsiyadagi joylarda esa 3000 – 2800 0 ni tashkil etadi. Baland tog`larda (3000 m gacha bo`lgan balandliklarda) 1000 0 gacha va 3000 – 4000 m balandliklar oralig`ida 350 – 450 0 ni tashkil etadi. Qashqadaryo agroiqlim okrugining tog` oldi – tog`li rayonlari dengiz sathidan 500 m dan yuqorida joylashgan hududlarni o`z ichiga oladi. Bu hududlarda landshaftlarning balandlik zonalligi yaqqol ifodalangan. 500 m dan 1300 – 1400 m gacha bo`lgan adirlar va past tog`lar landshaft yarusi uchun boshoqli – har xil o`tli dasht va efemerli chala cho`llar xos. O`rtacha balandlikdagi tog`larga archazorlar, butazorlar va har xil o`tli – shuvoqli dashtlar zonasi to`g`ri keladi.

Qashqadaryo viloyatining tekisliklarida va tog` oldi hududlarida o`rtacha kunlik haroratlarning + 10 0 dan o`tishi 17 – 25 martdan boshlanib 2 – 12 noyabrgacha davom etadi (225 – 230 kun). Bu davrdagi faol haroratlarning jami 4 639 – 5 230 0 bo`ladi. Bu ko`rsatkichlarga ko`ra viloyatning tekisliklari, adirlari va past tog`lari bilan band bo`lgan hududlar issiq (4 500 – 5 0000) v a juda is siq (5 000 0 dan ziyod) zonalarga mansub. Qashqadaryo viloyatining o`rtacha baland tog`larida faol haroratlar jami 3 500 – 4700 0 , baland tog`larida esa 2500 – 3 500 0 bo`ladi. Qashqadaryo agroiqlim okrugi doirasida baland tog` Hisor tizmasiga mansub bo`lgan tarmoqlarning eng baland qismlarini hosil qiladi. Baland tog`larga och qo`ng`ir baland tog` tuproqlaria o`sadigan subalp o`tloqlari zonasi va qisman alp zonasi to`g`ri keladi. Past tog`lar mintaqasda qor qoplami cho`l tekisliklaridagiga nisbatan turg`unroq bo`lib, qishda 16 – 20 kundan 30 – 50 kungacha (sovuq qishli yillarda) saqlanadi. Turg`un qor qoplami hosil bo`ladigan joylar 1400 – 1500 m dan yuqorida joylashgan. Qashqadaryo agroiqlim okrugining tog` oldi – tog`li hududlari uchun issiqlik zonalarining o`ziga xos tuzilmasi mavjud. Bu hududlarda tog` yonbag`irlari bo`ylab pastdan yuqoriga tomon issiq (1500 – 50000), mo``tadil issiq (4000 – 45000), juda iliq (3000 – 40000), iliq (3000 – 35000), salqin (1000 – 30000), sovuq (1000 0 dan kam) zonalar almashinadi. Shuni alohida ta`kidlash lozimki, issiqlik zonalarining chegaalari balandlik mintaqalarining chegaralariga mos tushmaydi. Tog` oldi – tog`li hududlarda tabiiy namlanish sajiyasiga ko`ra mo`tadil quruq (Selyaninov GTKi – 0,25 dan 0,30 – 0,32 gacha), qurg`oqchil (0,30 - 0,50), nam (0,50 dan yuqori) zonalar ajratiladi. Tog`larning 900 – 1000 m dan yuqoridagi

nam zona doirasidadir. 6 – jadvalda tog`larning balandlik yaruslari bo`yicha ayrim iqlim ko`rsatkichlari keltirilgan. Iqlim sharoitlarining ichki tafovvutlariga ko`ra Qashqadaryo okrugining tog` oldi – tog`li qismida ikkita agroiqlim rayonini ajratish mumkin: 1. Shahrisabz – Kitob agroiqlim rayoni. 2. G`uzor – Dehqonobod rayoni. Shahrisabz – Kitob agroiqlik rayoni shimolda Quyi Zarafshon okrugining va sharqda O`rta Zarafshon okrugining rayonlari va g`arbda Qarshi janubi – sharqda G`uzor – Dehqonobod rayonlari bilan chegaradosh. Rayonning janubiy chegarasi Hisor tizmasini g`arbiy tarmoqlarining suvayirg`ichlari bo`ylab o`tadi. Bu agroiqlim rayoni shu nomdagi tog` oralig`i tektonik botig`ini va uni shimolda o`rab turgan Chaqilkalon va Qoratepa tog`larining hamda sharq tomondan o`rab turadigan Hisor tizmasining tarmoqlarini Qashqadaryo havzasi doirasidagi tog`larini o`z ichiga oladi. Shahrisabz – Kitob agroiqlim rayonining katta qismi qishloq xo`jaligi uchun eng qulay iqlim sharoitiga ega. Bu yerda faol haroratlarning jami botiqning ichki qismida 4600 – 5000 0 (issiq zona) bo`lib, o`rtacha balandlikdagi tog`larda 2500 0 gacha pasayadi. Baland tog`larda bu ko`rsatkich 1000 0 dan past. Qish yumshoq, yanvarning o`rtacha oylik harorati -1,2…-1,3 0 , absolyut minimum -27 ... -29 0 , yillik yog`inlarning miqdori 350 – 680 mm, sovuq bo`lmaydigan kunlar rayonning ichki qismida 219 – 226 kun. Iyulning o`rtacha oylik harorati 14 – 18 0 , yanvar oyining o`rtacha harorati 0,8 – 6,8 0 . Absolyut maksimum – +43 – 46 0 . Bu agroiqlim rayoni doirasida tog`larning balandligi 3500 – 4000 m gacha yetadi va shu sababli Qashqadaryo viloyati doirasida eng sernam rayondir. Tog`larning balandligi va tog` yonbag`irlarining g`arbiy nam ekspozitsiyasi yog`in miqdorining katta bo`lishiga olib keladi. Tog`larda ancha qalin qoplami hosil bo`ladi va 4 – 4,5 oy saqlanadi.

Shaxrisabz – Kitob agroiqlik rayonining issiq va qurg`oqchil zonasida (550 – 570 m) obikor dehqonchilik yerlari joylashgan. G`o`zanig o`rta va kech pishar navlari iqlim sharoitlariga mos keladi. 750 m an 1100 m gacha balandlikdagi issiq va nam zonada ham bog`dorchilik va uzumchilik asosiy ahamiyatga ega. 1100 – 1900 m balandliklar oralig`ida iliq va nam zonaning iqlim salohiti lalmikor dehqonchilik uchun ancha qulay. 1900 m balandlikda salqin va nam zona. 2900 m balandlikdan boshlab esa sovuq va nam zona boshlanadi. Keyingi zonada dehqonchlik uchun iqlim sharoitlari deyarli noqulay. Shahrisabz – Kitob agroiqlik rayonining tog` oldi va past tog`lar bilan band bo`lgan hududlarida pillachilik muhim ahamiyatga ega. O`rtacha balandlikka ega bo`lgan tog`larning iqlim salohiyati asarlarichilik va bog`dorchilik (ayniqsa yong`oqzorlar)ni rivojlantirish uchun qulay iqlim imkoniyatlari mavjud. G`uzor – Dehqonobod agroiqlim rayoni Qashqadaryo okrugining janub – sharqiy chekkasini band etadi. Agroiqlim rayoni hududida absolyut balandlik 500 m dan 2938 m gacha yetadi. Issiqlik (termik) va namlanish sharoitlari balandlik zonalari bo`yicha o`zgaradi. Bu rayonda balandlik zonalligining tuzilmasi quyidagicha: 500 – 660 m - jazirama issiq va qurg`oqchil 660 – 980 m - issiq va qurg`oqchil 980 – 1240 m - issiq va nam 1240 – 2070 m - iliq va nam 2070 – 2900 m - salqin va nam 2900 m dan yuqorida - sovuq va nam. G`uzor – Dehqonobod agroiqlim rayonining adirlar va past tog`lar mintaqasida qish iliq. Yanvar oyining o`rtacha harorati -20. O`rtacha minimal harorat yanvar oyida manfiy. Absolyut minimum – 230 ... -300. Yillik yog`inlarning o`rtacha miqdori 300 – 450 mm, qor qoplami adirlarda 20 kungacha,

pas tog`larda 50 – 70 kungacha saqlanadi. Yoz issiq va quruq. Haroratlarning absolyut maksimum adirlarda 47 – 480 gacha yetadi (G`uzor tumanining adirlari viloyatda eng issiq joyi). Faol haroratlarning jami 4600 – 52000. 1800 – 2000 m balandliklarda o`rtacha kunlik (sutkalik) harorat 31 – 320 gacha pasayadi. Qor qoplami turg`un va 70 – 135 kun saqlanadi. Qor qoplamining qalinligi 60 – 80 sm. Eng issiq oyning o`rtacha harorati 19 – 200, yillik yog`inlarning miqdori 550 – 600 mm, ga yetadi. 2900 m dan yuqorida iqlim sharoitlari qishloq xo`jalik ekinlarini yetishtirishga imkon bermaydi, ammo yozgi yaylovlar sifatida foydalanilishi mumkin. G`uzor – Dehqonobod agroiqlim rayonida (G`uzor tumanida) dengiz sathidan 1200 m balandliklarga qadar g`o`zaning o`rta pishar navlarini ekish va hosil olish imkoniyati mavjud. Shu sababli O`zbekistonda paxtachilik zonasining eng yuqori chegarasi ana shu hududga to`g`ri keladi. G`uzor – Dehqonobod agroiqlik rayonining iqlim salohiyati paxtachilik, lalmikor dehqonchilik va bog`dorchilik uchun ancha qulay. Hisor janubi – g`arbiy tarmqlarini gidrografik to`rini Qashqadaryo va uning tarmoqlari tashkil etadi. Lekin viloyat hududining tog`li va tekislik qismlari bir – biridan iqlim sharoitlariga ko`ra tubdan farq qiladi. Shuning uchun hamdaryolar notekis taqsimlangan . Havzaning eng uzun daryosi Qashqadaryo uzunligi 332 km bo`lib, u Zarafshon tizmasi g`arbiy tarmog`ining janubiy yonbag`ridan 300 metr balandlikdan boshlanadi. Yuqori oqimida u plato bo`ylab, chuqur va tor vodiyda biroz kengayadi, unig eni 100 – 200 metrga yetadi. Tog`lardan chiqqandan so`ng Qashqadaryoga chap tomondan Hisor tizmasining shimoli – g`arbiy va g`arbiy tarmoqlaridan boshlanadigan Jinnidaryo, Oqsuv, Tanxozdaryo,Yakkabog`daryo, G`uzordaryo kabi irmoqlar kiradi.

Jinnidaryo Qashqadaryoning nisbatan sersuv irmoqlaridan biri bo`lib, Oqota 2918 metr va Shertog`2696 metr cho`qqilari orasidagi daradan boshlanadi. Jinnidaryoning uzunligi 61 km, suv yig`adigan havzasinig maydoni 367 km 2 . Nushkent qishlog`idan yuqoriroqda Qashqadaryoga uning eng sersuv irmog`I – Oqsuv daryosi qo`shiladi. Daryoning uzunligi 115 km, suv yig`adigan havzasinig maydoni 1050 km 2 .Oqsuv daryosiga uning uzun irmog`I bo`lgan Qorasuv daryosi kelib qo`shiladi. . Daryoning uzunligi 37 km, suv yig`adigan havzasinig maydoni 37 km 2 . Oqsuv daryosi mansabidan 13 km quyiroqda, Tanxoz qo`rg`onchasi yaqinida Qashqadaryoga Tanxozdaryo kelib qo`shiladi. Bu daryo Hisor tizmasining janubi – g`arbiy qismida 3500 metr balandlikda joylashgan G`oziko`ldan boshlanadi. Tanxoz.daryosining uzunligi 104 km, suv yig`adigan havzasinig maydoni 459 km 2 ga teng. Suvining ko`pligi jihatidan avzanig ikkinchi daryosi bo`lgan Yakkabog`daryosidir. . Daryoning uzunligi 108 km, suv yig`adigan havzasinig maydoni 1060 km 2 dir. U Hisor tizmasinig janubi – g`arbiy tarmoqlarida 4000 metr balandlikda Qizilsuv daryosi nomi bilan boshlanadi va tog`lardan chiqishi bilan Qashqadaryoga yetmasdan ikki tarmoqqa bo`linib ketadi. Bu tarmoqlardan biri Qorabog` nomi ilan g`arbga tomon oqadi va uning suvlari sug`orish uchun sarflanadi. Ikkinchi tarmoq esa Qizilsuv nomi bilan shimoli – g`arb tomonga oqadi. Va Tanxoz daryosiga u orqali esa Qashqadaryoga quyiladi. Qashqadaryoning oxirgi chap irmog`I G`uzordaryodir. G`uzordaryosining uzunligi 86 km, suv yig`adigan havzasinig maydoni 3220 km 2 ga teng. G`uzordaryo Katta Uradaryo va Kichik Uradaryoning qo`shiishidan hosil bo`ladi, quyi oqimda u Qorasuv deb ataladi. Katta Uradaryo daryosining uzunligi 118 km, suv yig`adigan havzasinig maydoni 1400 km 2 ga teng. Chaqchar va Yakkabog` tog`lari tutashgan Harkush

dovoni yaqinida 4348 metr balandlikdan boshlanadi va yuqori oqimda Egrisuv nomi bilan oqadi. Kichik Uradaryo daryosining uzunligi 117 km, suv yig`adigan havzasinig maydoni 1660 km 2 ga teng. Daryo Hisor tizmasining janubi – g`arbiy tarmoqlarida 200 – 2500 metr balandliklarda boshlanadi. Bu daryo ham Katta Uradaryo kabi tog`lar orasida oqadi. Yakkabog`daryo va G`uzordaryoning oralig`ida tog`dan tushish bilan sug`orishga olinadigan Langardaryo bor. Qashqadryoning chap irmoqlari yuqori oqimida ko`p joylarda chuqur va tor vodiylarda tez oqadigan tog` daryolaridir. Tog`lardan trkislikka chiqqach, ularning vodiysi kengayadi,ular chuqur, keng va eni 300 – 4—metrgacha bo`lga qayirli o`zanlarda oqadi. Qashqadryo havzasinig tog`li qismida hammasi bo`lib bir yilda 1,6 mlrd m 3 ga yaqin miqdorda oqim hosil bo`ladi. Daryolarnig suvlaridan yozda ekin ekiladigan maydonlarni sug`orish maqsadida bahorgi toshqin suvlarni tashlaydigan suv omborlari qurilgan. Kitob-Shahrisabz botig`i va uning atrofidagi tog`lar Qashqadaryo havzasining eng qalin gidrografik turiga ega bо`lgan hududdir. Bu tog`larda Qashqadaryo havzasining deyarli barcha yirik daryolari (G`uzordaryodan boshqa) boshlanadi. Bu hududda Qashqadaryoga chap tomondan nisbatan sersuv irmoqlar- Jinnidaryo, Oqsuv va Tanxoz daryolari qо`yadi. Sersuvligiga kо`ra Qashqadaryo havzasining ikkinchi daryosi bо`lgan Yakkabog` daryosi bevosita Qashqadaryoga о`z suvini qо`ymaydi. Bu daryo tog`lardan chiqqach Qorabog` va Qizilsuv daryolariga tarmoqlanadi. Qizilsuv Tanxoz daryosiga qо`yadi va u orqali Qashqadaryoga kelib qо`shiladi. Qashqadaryo havzasining о`ng sohilida yirik irmoqlar yо`q. Kitob- Shahrisabz botig`i doirasida Qashqadaryoning о`ng irmoqlarini Qoratepa tog`larining janubiy yonbag`irlaridan oqib tushadigan SHо`robsoy, Makridsoy, Oyoqchisoy va Qalqamasoy (Qumdaryo) hosil qiladi. Qashqadaryo havzasining

Kitob-Shahrisabz botig`i va unga yaqin hududlardagi daryolarining gidrologik kо`rsatkichlari 3-jadvalda berilgan. Daryolarning tuyinish sajiyasi va oqim rejimi asosan ular suv yig`adigan havzaning dengiz sathidan qanday balandlikda joylashganligiga bog`liq. Qashqadaryo irmoqlari suv yig`adigan havzalarining har-xil balandlikda joylashganligi tufayli ularning rejimi (tuyinishi, oqimi, mavsumiy suv sarfi va b.sh.) ham turli xildir. V.L.Shuls va L.I.Shalatova Qashqadaryo havzasi daryolarini tuyinish xususiyatlariga kо`ra uchta guruhga ajratadi: 1. Qor-muzlik suvlaridan tuyinadigan daryolar. Bunday tuyinishga ega bо`lgan daryolarga Oqsuv, Tanxoz va Yakkabog` daryolari mansub bо`lib, ularda oqimning asosiy qismi havzasida tо`plangan qorlarning erigan suvidan va qisman muzlik suvlaridan hosil qiladi. Bu daryolarning suv yig`iladigan maydonlarining atigi 2% i 4000 m dan yuqorida, 20% dan kо`prog`i 3000-4000 m balandlikda, ya`ni nival-glyatsial zonada joylashgan. Lekin ularning suv yig`ilish maydonining о`rtacha balandligi 3000 m dan pastda. Tuyinish xususiyatlariga kо`ra qor-muzlik suvi bilan tuyinadigan Oqsuv, Tanxoz va Yakkaboog` daryolarida tо`lin suv davri Qashqadaryo havzasining boshqa daryolaridagiga nisbatan kechroq kuzatiladi, ayni paytda bu daryolar havzaning eng sersuv daryolaridir. Har uchala daryoda ham eng kо`p о`rtacha oylik sarflari asosan iyun oyiga, eng kam suv sarflari esa dekabr- yanvar oylariga tо`g`ri keladi. Oqsuv, tanxoz va Yakkabog` daryolari Qashqadaryo yuqori qismining asosiy tuyinish manbalari (80% ga yaqin) hisoblanadi va о`rta qismida suv rejimning vujudga kelishida muhim rol о`ynaydi. 2. Qor suvidan tuyinadigan daryolar. Daryolarning tuyinishiga kо`ra ajratiladigan bu guruhiga suv yig`ilish maydonining о`rtacha balandligi 1823 m bо`lgan Qashqadaryo kiradi. Bu daryoda eng kо`p о`rtacha oylik suv sarflari aprel

oyida, eng kam о`rtacha oylik suv sarflari esa yozning oxiri va kuzning boshida kuzatiladi. 3. Qor-yomg`ir suvlaridan tuyinadigan daryolar. Bunday tipdagi daryolar va Jinnidaryo va Qorasuv ham kiradi. Bu daryolarning suv yig`ilish maydoni yuqorida nomlari qayd qilingan daryolarning suv yig`ilish maydoniga nisbatan pastroq (masalan, Jinnidaryoning suv yig`ilish maydonining о`rtacha balandligi 1573 m) joylashganligi sababli bu daryolarda eng kо`p о`rtacha oylik suv sarflari asosan aprel oyida kuzatiladi. Lekin ularda oqim miqdori, ayniqsa eng kо`p suv sarflari yil sayin uzgarib turadi, chunki ularda tо`lin suv davri kо`proq jala yomg`irlari hisobiga hosil bо`ladi. Bu daryolarda oktabr-fevral oyilarida ancha kо`p suv (yillik oqimning 24-28%i) oqadi, chunki bu daryolarning о`zanlariga yer osti suvlarining kо`proq chiqishi va shu oylarda ularning suv yig`ilish maydonlarida yomg`irlarning yog`ishi va yoqqan qorlarning erib turishi sabab bо`ladi. Qashqadaryoning о`ng irmoqlari-Qalqamasoy, Oyoqchisoy, Makridsoy va boshqa soylarning suv yig`iladigan 60% maydoni 1500 m dan pastda joylashgan bо`lib, ularning havzalari doiralarida balandlik kam hollardagina 2000 m dan oshadi. Suv yig`ilish havzalarining past sathda joylashganligi sababli bu soylar qor-yomg`ir va yomg`ir suvlari bilan tuyinadigan daryolar 3-jadval QASHQADARYO VA UNING IRMOQLARINING GIDROLOGIK KО` RSATKICHLARI Daryoning nomi Uzun ligi, km Boshlana digan joyining absolyut balandligi, m Suv yig`adi gan havza ning maydoni kv.km Suv yig`adigan havzaning о`rtacha balandligi, m О`rta cha yillik suv sarfi m 3 /sek О`rta cha oqim moduli, l/sek.kv. km Qashqadaryo 332 3000 8780 1823 5,60 12,0

Jinnidaryo 61 2600-3000 367 1573 1,50 4,2 Oqsuv 115 4000-4300 1050 2444 12,30 14,6 Tanxozdaryo 104 3500 459 2170 4,23 10,1 Yakkabog`daryo 108 4000 1060 2702 6,73 13,4 Qalqamasoy 350 2,88 7,9 Oyoqchisoy 125 1,37 10,9

Katta-kichik muzlik joylashgan bо`lib ular firn muzliklaridir. Kattarog`ining uzunligi 1 km ga yaqin. Ustaulgan daryosining vodiysida ham uncha katta bо`lmagan firn muzliklari bor. Yaqqabog` daryosi havzasidagi muzliklarning absolyut balandligi 3600-3900 m. Umumiy maydoni 1,5 km 2 . Oqsuv va Yakkabog` daryolari havzasida 60 ga yaqin kichik muzliklar bо`lib, ularning maydoni 20,3 km 2 ni tashkil etadi. O`rganilayotgan hududning chekka janubi – g`arbida bir qancha jilg`alar va soylar mavjudki, ular Qashqadaryo va Amudaryo irmoqlari bo`lsada ularning suvi bu daryolarga etib bora olmaydi. Qashqadryoning irmog`I bo`lgan Toychisoy, Kichik Uradaryo irmog`I Xo`jamahmudsoy, Amudaryoga yetib bora olmaydigan Torqopchig`ay soylari shular jumlasidandir. Oqboshtog`ning shimoli – sharqiy yonbag`ridan 1880 metr balandlikdan boshlanuvchi Torqopchig`ay daryosinig uzunligi 70 km dan ko`proq. U avval janubga, so`ngra g`arbga Turkmaniston chegarasi bo`ylab oqadi. Bahor oylarida toshadigan bu daryo yozda qurib qoladi. Oqboshtog` tizmasining janubi – g`arbidagi 1200 metr balandlikdan boshlanuvchi, asli Qashqadaryoning irmog`I bo`lgan Toychisoy 45 – 50 km uzunlikka ega. Ko`plab talofat keltiruvchi sel oqimlari bilan ta`riflanadigan bu jilg`alar Dehqonobod past tog`lari relyefining shakllanishida muhim bo`lgan eroziya, yoyilma konus yotqiziqlari va boshqa morfodinamik jarayonlar faol kechishi bilan ta`riflanadi. Suv resurslarining tarkib topishida muzliklar ham muhim ahamiyatga ega. Ma`lumki, O`zbekistonda ayrim tog`yonbag`irlarida muzliklar saqlanib qolishining asosiy sabablarini bu yerlarning orografik jihatdan qulayligi, yog`in miqdorining boshqa hududlarga nisbatan ko`p yog`ishi, havo haroratining past bo`lishi va boshqa bir qator omillar ta`sirlari bilan izohlash mumkin. Muzliklarning soni va ularni massasining miqdori asosan iqlim omillariga bog`liq bo`lib, uzoq yillar davomida o`zgarib turadi. O`zbekiston tog`larida muzliklar Chirchiq, Qashqadaryo va Surxondaryo hazvalarining yuqori qismlarida suvayirg`ichlari yaqinida

joylashgan. Ularning «Muzliklar katalogi» bo`yicha aniqlangan soni 550 ga yaqin bo`lib, umumiy maydoni 232,2 km 2 ni tashkil etadi. – jadval.O`zbekiston muzliklari haqida ayrim ma` lumotlar Daryo havzasi Soni Maydoni, km 2 Eng katta muzlikning nomiArapboeva G. va b., 2001. Hikmatov F.H. va b., 2010 Umumiy O`rta cha maydoni Eng katta muzlik Arapboeva G. va b., 2001. 1957 1980 2004 Pskom Chirchiq) 250 162 127,8 - 76,82 71,59 0,442 (3,8) Ayutor – 3 Qashqadaryo 58 60 20,8 18,5 15,51 14,45 0,241 2,6 Severtsov Surxondaryo 239 264 83,6 70,25 59,51 55,59 0,210 1,9 Chap Qaznoq Hammasi 547 486 232,2 151,84 141,53 0,291 Manba: Arapboeva G. va b., 2001; Hikmatov F.Y. va b., 2010. – jadvaldan ko`rinadiki, Qashqadaryo havzasi muzliklar eng kam bo`lgan havzadir. Bu yerda jami 58 ta muzlik bo`lib, ularning umumiy maydoni 20,8 km 2 ga teng.Ammo, keyinroq A.S.Shetinnikov ( Щетинников ,1998) tadqiqotlariga ko`ra Qashqadaryo havzasidagi muzliklarning maydoni 15,51 km 2 ni, soni 65 tani, boshqa ma`lumotlarga ko`ra esa 2004-yilda muzliklarning maydoni 14,45 km 2 ni, soni 60 tani tashkil etadi (Hikmatov F.Y. va b., 2010). Muzliklar sonining ortishi ularning erishi natijasida bir necha qismlarga bo`linib ketishi bilan izohlanadi.

Qasyqadaryo havzasidagi muzliklar maydoni 2004-yilda 1957-yildagiga nisbatan 20% ga kamaygan. Qashqadaryo havzasidagi muzliklar Oqsuv va Yakkabog`daryo manbalarida joylashgan. Oqsuv havzasidagi eng yirik muzliklar Xonaqasuv, Botirboy va G`ilondaryoning manbalarida joylashgan Severtsev, Botirboy va To`rtqo`yliq muzliklaridir. Bu muzliklar joylashgan vodiylar keng (400 m gacha), simmetrik troglardan iborat. Troglarning tubida balandligi 30 – 40 m, kengligi 100m dan 300 m gacha bo`lgan toshloq to`plamalar (zaval) tarqalgan. Tog` yonbag`irlarining «soya» ekspozitsiyalaridagi bunday to`plamalar yonida juda katta qorliklar (qalinligi 10 m va undan ziyodroq) hosil bo`ladi va ular yozda daryolarni to`yintiradi. Severtsev muzligi (mahalliy aholi bu muzlikni Xonaqa muzligi deb atashadi) Hisor tizmasi g`arbiy qismining shimoliy yonbag`rida, G`ova dovoni yaqinida joylashgan. Muzlikdan Xonaqa daryosi boshlanadi va u Botirboy daryosi bilan qo`shilib, Oqsuv daryosini hosil qiladi. Severtsev muzligi shimoli – sharqiy ekspozitsiyaga ega bo`lib, Oqsuv daryosining yuqorida nomlari qayd qilingan daryolar manbalarida planda janubi – g`arbdan shimoli – sharqqa cho`zilgan cho`zinchoq ko`rinishga ega. Muzlikning umumiy uzunligi qariyb 2,3 km bo`lib, muzlik tilining uzunligi (o`rta firn dalalaridan boshlanadi)1,3 km ga teng. Kengligi 550 m. maydoni 1,38 km 2 muzlik tili oxirining balandligi 3 250 m qor chizig`ining balandligi esa 3 720 m. Botirboy muzligi Botirboy daryosining boshlanishida, G`ova dovonidan g`arbroqda, Hisor tizmasining shimoli – g`arbiy yonbag`rida joylashgan. Shimoli – sharqiy ekspozitsiyaga ega bo`lgan bu muzlik ham planda janubi – g`arbdan shimoli – sharqqa cho`zilgan cho`zinchoq ko`rinishga ega. Umumiy uzunligi 2,2 km, muzlik tilining uzunligi 1,7 km. maydoni 1,3 km 2 . Muzlik oxirining dengiz sathidan balandligi 3250 m bo`lib, qor chizig`ining balandligi 3 430 m balandlikda o`tadi.

To`rtqo`yliq muzligi G`ilondaryoning havzasida, uning o`ng irmog`ini hosil qiladigan To`rtqo`yliq daryosi havzasining yuqori – qismida daryo mansabida joylashgan. Muzlik tili uncha katta bo`lmagan, doirasimon ko`l bilan tutashadi. Bu ko`lning diametri 250 m. muzlik chalaosma, juda toza va shimoliy yo`nalishga ega. Muzlik tilining absolyut balandligi 3 700 m, maydoni 0,31 1,3 km 2 ga teng, uzunligi 1,5 km va kengligi 250 m. To`rtqo`yliq daryosining chap tomonidan kichikroq muzlik joylashgan. Uning uzunligi 1,3 km ga yaqin, muzlik tilining balandligi 3 630 m ga yaqin, morena bilan qoplangan. Yakkabog` daryosi havzasidagi muzlanish Oqsuv havzasidagiga nisbatan ancha kam. Yakkabog` daryosining boshlanish irmog`i bilan Shulhazor daryosining havzasida uzunligi atigi 1 km ga yaqin bo`lgan muzlik joylashgan. Doirasimon ko`rinishdagi boshqa muzlik (aniqrog`i firn dalasi) Shilhazor daryosining vodiysidan o`ngroqda joylashgan. Ustaulgan daryosining vodiysida ham uncha katta bo`lmagan firn muzliklari mavjud. Yakkabog` daryosi havzasidagi muzliklarning umumiy maydoni 1,5 km 2 ga yaqin. Bu yerdagi muzliklar morenalar bilan qoplangan. Muzlik tillarining absolyut balandligi 3 600 – 3 900 m. Qashqadaryo havzasida gidrologik va xo`jalik ahamiyatiga ega bo`lgan yirikroq ko`llar yo`q. Havzaning tog`li hududida maydaroq ko`llar mavjud. Ulardan nisbatan yirikrog`ini G`oziko`l hosil qiladi. Hosil bo`lishiga ko`ra G`oziko`l to`g`on ko`lidir. Katta Uradaryo yuqori oqimidagi 1,5 kv.km maydonni egallaydigan Turobbobo va Kichik Uradaryo boshlanishidagi Xo`jabulg`ir ko`llari paydo bo`lishiga ko`ra karst jarayonlari bilan bog`liq, ularning chuqurligi 16 m gacha yetadi. Kitob-Shahrisabz botig`ining landshaftlari qadimdan inson faoliyatining ta`siri ostida о`zgara borgan. Ayniqsa obikor dehqonchilikni rivojlantirish maqsadida sun`iy suv inshootlari-ariqlar va kichikroq suv omborlari qurilgan. Insonning tabiatga, shu jumladan gidrografik turga bо`lgan ta`siri ayniqsa

asrimizning 60-70 yillarida kuchaydi. Bu yillarda va keyingi yillarda Kitob, Shahrisabz, Chiroqchi, Yakkabog` va Qamashi tumanlaridagi yangi yerlarni о`zlashtirish maqsadida suv omborlari va ularning suvlrini dalalarga yetkazishga mо`ljallangan ariqlar (kanallar) qazildi. Chimqо`rg`on (foydali hajmi 425,0 mln m 3 ), Qamashi (7,0 mln m 3 ), SHо`robsoy (1,8 mln m 3 ), Qorabog` (7,1 mln m 3 ), Toshloqsoy (6, 7 mln m 3 ), Qizilsuv (6,0 mln m 3 ), Hisorak (155,0 mln m 3 ) va Qalqama (9, 3 mln m 3 ) suv omborlari bu hududdagi ulkan suv inshootlari bо`lib gidrografik turning hozirgi xususiyatlariga katta ta`sir kо`rsatadi. 2.3. Janubi – g`arbiy Hisorning tuproq – o`simlik qoplami va hayvonot dunyosi O`rta Osiyo materikning markazida, okeanlardan uzoqda, berk ( Kaspiy – Orol – Balxash ) havzasida joylashganligi, shimol va g`arb tomonga ochiqligi, sharq va janubdan qudratli tog` tizmalari bilan o`ralganligi o`lkaning eng muhim xususiyatlaridan hisoblanadi. O`rta Osiyoning tabiiy sharoiti xususan,uning rel`efi, yotqiziqlarning litologik tarkibi, iqlimi va o`simliklari makonda o`zgaruvchan bo`lib, tupoqlarining tarqalishiga ham ta`sir ko`rsatgan. O`rta Osiyo o`lkasi shimoldan janubga uzoq masofaga cho`zilganligi hamda tekisliklar ko`pligi, iqlimiy omillarning shu yo`nalishda o`zgarishi va boshqa sabablarga ko`ra tuproqlari mintaqalangan. O`lkaning janubiy va o`rta mintaqalarida vegetatsiya davrining gidrotermik rejimi har xil bo`lishiga sabab, bahorning qisqa va issiqligi hamda sernamligidir. Yozning esa bahorga nisbatan quruq, issiq va uzoq davom etishidir. Qish oylarida esa olkada tuproq qoplami muzlaydigan darajadagi sovuqlarning kam kuzatilishidir. Qish oylarida o`lkaning janubiy qismlarida vegetatsiya kuzatilib, tuproq yuzasi muzlamaydi. O`lkaning shimol va tog` yonbag`irlari tomon iqlimiy o`zgarishlar tuproq qoplamida ham aks etadi.

Iqlimiy va tabiiy sharoitning xususiyatlariga ko`ra o`lka hududida janubdan shimol tomon tekislikda cho`l –qum, taqirli, qo`ng`ir – bo`z, kashtan kabi tuproq mintaqalari ajratiladi. Ular orasida azonal omillar ta`sirida va daryo qayirlari hamda del`talarida gidromorf tuproqlar uchraydi. Iqlimiy o`zgarishlarning tog` yon bag`irlarini keskin farqlanishi, relef va o`simlik dunyosining balandlik o`zgargan sari o`ziga xos xususiyatlariga ega bo`lib borishi tuproqlar ham o`zgarishiga sabab bo`ladi. Tyanshan va pomir togliklarida quyidagi tuproq o`simlik mintaqalarini ajratish mumkin: cho`l dasht yoki adir, quruq dasht, tog`-o`rmon-o`tloq-dasht, tog`-o`tloq va o`tloq-dasht subalp, tog`-o`tloq-o`tloq-dasht alp, baland tog`-dasht, baland tog`-cho`l, abadiy qorliklar va muzliklar. O`rta osiyo o`lkasining janubiy va sharqiy chegaralaridagi tog`lar kengliklar boyicha cho`zilmaganligi hamda ularning balandligi turli bo`lganligi quyoshga nisbatan joylanishi tuproqlarning tarqalishida o`ziga xos rol oynaydi. Yer yuzasining murrakab geomorfologik tuzumini tog` jinslari va iqlim sharoitlarini hilma- hilligi hamda inson xo`jalik faoliyatining tarixiy va xududi hususiatlari tufayli Hisor tizmasining janubiy- g`arbiy tarmoqlari va unga tutash xududlarda O`zbekiston uchun hos bo`lgan barcha tuproq turlari tarqalgan ammo tuproq o`simlik qoplami bu xududda balandlik mintaqalanish qonuniga bo`ysungan holda shakillangan o`simliklarni tarqalishda joyning balandligi yetakchi omil bo`lganligi tufayli akademik Q.Zokirovning O`rta Osiyo uchun keng qo`llaniladigan geobotanik balandlik mintaqalari tariflanayotgan xudud uchun ham amal qiladi chunki bu balandlik geobotanik mintaqalar tuproq o`simlik qoplami rivojlanishi va tarqalishdagi barcha geografik sharoitlarni xisobga olgan ayni vaqtda bu xudud avvaldan o`zlashtirilgan rayonlar bo`lganligi uchun o`simlik tuproq qoplami inson xo`jalik faoliyati natijasida bir muncha o`zgargan xususan adir va past tog`larda madaniy landshaftlar shakillangan bu yerdagi tipk o`simliklar qo`rg`oqchil iqlim sharoitida kisorofit harakterga ega bo`ladi.

Tog` oldi va past tog`li chala cho`llar mintaqasidan(500-1200m) o`tloqlar sifatida va donli ekinlar (lalmikor) ekinda foydalaniladi. Bu yerlar uchun qoramtir tipik och bo`z tuproqlar harakterlidir. Bazi joylarda o`tloq, alyovial va sho`rxok tuproqlar ham uchraydi . Bir muncha unumdor bo`lgan tuproqli yerlardan donli ekinlar va beda ekishda foydalaniladi. O`simlik qoplami tog` oldi mintaqasida adir harakterga ega. Ularning asosiy qismini efemeriyod va ednmer o`simliklari: karrak, oqquray, ko`zoquloq, bug`doylik formasiyalari va boshqalar egallaydi. Bu formasiyadan tashqari butasimon o`simliklar ham uchraydi: bodomcha, namatak. O`rtacha balandlikdagi tog`larning tuproq mintaqasi tog`qung`ir tog`o`rmon qung`ir tuproqlari va ularning boshqa turlaridan iborat. Tog` qung`ir tuproqlarining asosiy turlaridan bu yerda tog` och qung`ir qoramtir qung`ir tuproqlar tarqalgan . Bu mintaqlarda yovvoyi arpa, bug`doyik, kiyko`ti va butalardan zirik, jiyda, pista, bodomcha tog`olcha usadi. O`rmonlarni archa, zarang, uchkat, irg`ay va boshqa daraxtlar tashki etadi. SHuningdek, bu yerda efemer va efemeriyod o`simliklar keng tarqalgan. Baland tog` mintaqasida (2500-2800 m dan baland) och qung`ir o`tloq - dasht tuproqlari shakllangan. O`simliklari boshoqli o`simliklar , sassiqmatal , tovsagiz , tipcha , bug`doyik , yovoyi arpa , yaltiroqbosh , shuningdek tikanli yostiqsimon kobrizya o`simliklari al`p va supal`p yaylovlarini tashkil etadi. Yer resurslarining Qashqadaryo viloyati hududida landshaftlarning balandlik mintaqalari bo`yicha taqsimlanish qo`yidagi 5- jadvalga berilgan:

Balandik mintaqasi Yer maydoni, ming ga Viloyatning umumiy yer maydoniga nisbatan % hisobida Chul –tekislik 1567 54,8 Adir-pastak tog`lar 675 23,6 O`rtacha baland tog`lar 546 19,2 Baland tog`lar 69 2,4 Jami 2857 100,0 Manba: Abdullaev S. I.,Usmonov I. 1981 Hozirgi paytda Qashqadaryo viloyati yer resurslaridan qishloq xo`jaligida foydalanish tuzilmasida uchta asosiy tarmoq – yaylov chorvachiligi, sug`orma (obikor) dehqonchilil va lalmikor dehqonchilik mavjud. Tabiiy yaylovlarni tog`, dasht, cho`l, quriq, to`qay va o`rmon yaylovlariga ajratish ham joyning tabiiy xususiyatlariga bog`liq. Qashqadaryo viloyatining tog`li qismida ham yer resurslaridan yaylovlar sifatida foydalanish imkoniyatlari katta. Adirlar va pastak tog`larning yonbag`irlari mol boshqish va pichan tayyorlash uchun, o`rtacha baland va baland tog`lar bahor, yoz va kuz oylarida mol boqish uchun foydalaniladi. Yer resurslaridan yaylovlar sifatida foydalanishda tabiatni muhofaza qilishga jiddiy e`tibor berish lozim. Chunki yaylovlarning barcha xildagi tuproqlari relefning xususiyatlariga bog`liq holda turli darajada ifodalangan eroziya (yuvilish) jarayonlari ta`siri ostidadir. Shuningdek, yaylovlarning o`simlik qoplamidagi o`simliklarning bioekologik sharoitlarini e`tiborga olmasdan foydalanashi o`simlik resurslarining tabiiy tiklanish sharotilarini qiyinlashtiradi va o`simlik qoplamining siyraklashuviga olib keladi. O`simlik qoplamining siyraklashuvi esa o`z navbatida suv va shamol eroziyasini kuchayishiga, tuproqlardagi organik moddalarning yuvilishiga yoki uchirilib ketishiga, pirovard natijada yaylovlar mahsulodorligining kamayishiga olib keladi.

Yer resurslaridan yaylovlar sifatida foydalanishda o`simlik qoplamining biologik mahsuldorligini va o`simliklarning bioekologik sharoitlarini e`tiborga olgan holda almashlab foydalanishni, mahsuldorligi pasaygan yaylovlarni ozuqa bop o`simliklarni ekish bilan oshirish lozim. Qashqadaryo viloyatida ham lalmikor yerlarning asosiy massivlari och tusli va asl bo`z, qisman to`q tusli bo`z tuproqlar tarqalgan adirlarda, pastak va o`rtacha baland tog`larning yonbag`irlarida joylashgan. Ayniqsa Dehqonobod, Chiroqchi, Qamashi, Yakkabog` va G`uzor tumanlari yer tuzilmasida lalmi yerlarning ulushi ancha katta Tuproq – iqlim sharoitlariga ko`ra Qashqadaryo viloyatida 0,7 – 0,8 mln ga ma ydon lalmikorn dehqonchilikda foydalanilishi mumkin. Lalmikor dehqonchilik uchun hozirgi paytda yaylovlar va pichanzorlar sifatida foydalanilayotgan tog`lar va adirlardagi bo`z tuproqlar o`zlashtirilishi mumkin. Ammo adirlar va tog`li rayonlarning relef sharoitlari (yonbag`irlarning nishabligi, eroziya jarayonlarining mavjudligi) yer resurslaridan lalmikor dehqonchilikda foydalanishni imkoniyatlarini cheklaydi. Lalmikor dehqonchilik yerlarining tog` oldi va tog`li rayonlar bilan bog`liqligi yer resurslaridan foydalanishni ancha qiyinlashtiradi (yonbag`irlar nishabligi, k. – x. texnika vositalarining harakatlanishining qiynligi va b.sh.). Shuningdek, lalmikor dehqonchilik yerlaridagi barcha tuproq tiplarining eroziya darayonlariga moyilligi yer resurslarini asrab – avaylash va eroziyaga qarshi tadbirlarni amalga oshirishda haydaladigan yerlar mezo – va mikrorelefining nishabligiga ayniqsa katta e`tibor berish lozim (8 – jadval). Tog` yonbaglarida yerlarni haydash eroziyaga qarshi tadbirlarni hisobga olgan holda bajarilishi kerak. Eroziya havfini baholay bilmaslik noxush oqibatlarga olib keladi. Tog`li yerlarda daraxt va butalarni kesish, o`t qoplamini payxon qilish yerlarni katta maydonlarda yuvilishiga olib keladi. Tuproqdan azot, fosfor va kaliyning yuvilishi natijasida tuproq unumdorligi 50 – 60% gacha kamayishi mumkin. Lalmi yerlarda eroziya jarayonlarini oldini olish yoki susaytirishda ihotazorlarning ahamiyati juda katta. Ixotazorlar bug`lanishning kamayishi tufayli yuzaning yaxshi namlanishiga, qish paytida qorlarni saqlanib turshiga imkoniyat yaratadi. Yozda esa ihotazorli uchastkalar yomg`irlarni tuproqqa singishini yengillashtiradi. Lalmi yerlarning unumdorligini oshirishda yonbag`irlarni terrasalash, qishloq xo`jalik ekinlarini tanlash eroziyaga qarish muhim vositalardir. Tajribalarga ko`ra tamaki, makkajo`xori, poliz – sabzavot, efir – moyli, dorivor ekinlar eroziya jarayonlarini susaytirmaydi va aksincha, birmuncha tezlashtiradi.

G`alla va boshoqli ekinlar esa tuproq eroziyasini ancha susaytiradi, ko`p yillik o`tlar esa eroziya jarayonlariga deyarli barham beradi. Xisor tizmasining janubiy-g`arbiy tarmoqlarida o`simlik turlari g`oyatda boy bo`lishiga qaramay daraxtsimonlarni turi kam qashqaryoni tog`li mintaqasida tabiiy holda usadigan daraxt va butalar 60 ga yerlar yetmas qadimiy dexqonchilik ulkalaridan biri bulgan bu mintaqada o`rmonlarni turli maxsulotlar uchun kesilishi, kontinental tog` iqlimi daraxtchil florada yangi turlar paydo bo`lishi uchun noqulay bo`lgan, chamasi archadan tashqari shumtol, bargi zarang, Turkiston zarangi va Semyonov zarangi kai uch tur suz teragi, kumush jiyda, uchqat kabi daraxtlar o`sadi. Na`matak, bodom, qora va qizil zirk, julg`un va boshqa butasimonlar deyarli hamma joyda uchraydi va daraxtsimon butalar tog` dashtning quruq iqlimgiga moslashgan tikanli kserofil o`simliklari dir. Bu yerda uchraydigan yovvoyi nok va pista issiq va sernam subtropik o`lkalar florsi bo`lgan o`simliklar esa janubiy o`lkalar bilan o`simliklar taraqqiyotida aloqa bo`lganligini ko`rsatadi. Sigirquyruq, kiyiko`t, tog` rayhon, tog` jambuli, zira, shirach, marmarak, mavrak, kovrak, anzur, ravoch, lola,yersovun, tog` yalpiz, yetmak va boshqa o`simliklar bilan bir nechta turda uchraydi. Bu rayonda olib borilgan tadqiqotlar natijasida kampirchopon oilasiga kiruvchi mehrigiyo o`simligining ikki turi topildi. Endem turi o`simliklarini deyarli barchasi “ Qizil kitob” ga kiritilgan. Mintaqaning hayvonot olami viloyatning boshqa qismlari uchun xos bo`lgan kaltakesaklar, kemiruvchilar, tuyoqlilar kabilarning xilma – xil turlari tarqalganligi bilan ta`riflanadi. Jayron, bo`ri, tulki kabi sutemizuvchilar bilan birga bo`g`ma ilon kabi sudralib yuruvchilar, shuningdek, tipratikan, qo`shoyoq, yumronqoziq kabi hayvonlar uchraydi. Adir va tog` da bo`ri, tog`echkisi, qor qoploni, oq tirnoqli ayiq, tulki, quyon, bo`rsiq, yvvoyi cho`chqa va boshqa havvonlar bor. Xilma – xil qushlar, hasharotlar juda ko`p. Hisor davlat qo`riqxonasining tashkil etilganligi ko`pgina hayvonlarni saqlanib qolishiga olib keldi. Jumladan,

oq tirnoqli ayiq, qor qoploni minzbir sug`uri kabi hayvon va qushlar jahon “Qizil kitob” idan o`rin olgan. Hisor tog`larining etaglarida juda zaharli ilon ( ko`zoynakli ) kobra uchraydi. Uning uzunligi 1,5 metr. Qushlardan burgut,miqqiy, bedana, kaklik, ko`k qarg`a, tuvaloq kam uchraydigan uikki, dala chumchug`I kabi qushlar uchraydi. Tog` o`rmonlari sutemizuvchi hayvonlarga juda boy o`rmon sichqonlari, sug`ur, ko`rshapalaklar, Buxoro takatumshug`I, kalamushlar va boshqa hayvonlar yashaydi. 2.4. Janubi – g`arbiy Hisorning l andshaftlari salohiyati va undan xo`jalikda foydalanish masalalari Janubi – G`arbiy Hisor tizmalarida antropogen omillarning landshaft hosil qiluvchi rolining tobora oshib borishi iqtisodiy nuqtai nazardan samarali bо`lishi bilan bir qatorda landshaftlarning tabiiy imkoniyatining yomonlashuviga ham sabab bо`lmoqda. Shu tufayli landshaftlarni xо`jalik tarmoqlarida samaraliroq foydalanishni tashkil etishni taqozo etadi. Janubi – G`arbiy Hisor tizmalarida yuqorida ta`kidlab о`tilganidek, tabiiy sharoitlar va resurslarning qulayligi tufayli obikor va lalmikor dehqonchilikda ancha katta miqyoslarda foydalanilgan va ularning rivojlanishi tabiiy-antropogen tavsifga ega bо`lgan. Buning natijasida hozirgi paytda hudud doirasida katta maydonlar о`zlashtirilgan va hozirgi landshaftlarning aksariyat katta qismi ularning о`zgartirilgan (antropogen) turlaridan iborat. Janubi – G`arbiy Hisor doirasida joylashgan Chiroqchi, Shahrisabz va Kitob, Yakkabog`, Qamashi, Dehqohobod ma`muriy tumanlarining sug`orish tizimlari atrofidagi barcha maydonlar dehqonchilik qilinadgan yerlarni tashkil etadi.Hiisor tarmoqlari etagidagi adirlar va unga tutash hududlar Hisor tizmasining janubi – g`arbiy tarmoqlari bilan Kitob – Shaxrisabz botig`I, Qarshi qiya tekisligi,

Surxondaryo vodiysining oralig`ida qiya tekisliklar sifatida anchagina katta maydonlarni ishg`ol qiladi. Ayniqsa adir va past tog`lar polosasi Qashqadaryoning chap irmoqlari o`rta oqimida Miroqi, Yakkabog` va G`uzor adirlari tarzida keng maydonlarni ishg`ol qiladi. Ushbu hududlardan iborat mintaqa Surxondaryo va Qashqadaryo viloyatlari iqtisodida, avvalo qishloq xo`jaligida lalmikor dehqonchilik, bog`dorchilik, chorvachilik sohalarida salmoqli o`rin tutadi. Adirlar orasida shakllangan vodiylar qishloqlarning joylashgan maydonlari bo`lishi bilan birga azaldan ekin maydonlari sifatida foydalanili kelinmoqda. Aholining ko`payishi bilan bog;liq qishloqlarning kengayishi adir zaminida qum, shag`al, tuproq kabi qurilish materiallarini tartibsiz qazib olinishining ko`payishi yer ustining buzilishiga uzoq davrlar davomida tarkib topgan tabiiy muvozanatning buzilishiga olib kelib, turli noxish tabiiy jarayonlarni vujudga keltirmoqda. Miroqi, Yakkabog` va G`zor adirlari qadimdan lalmi g`allacnilik rayonlari sifatida ma`lum. Bu hududlarda keying vaqtlarda ko`pgina xo`jaliklar nasos yordamida suv chiqarib, sug`orish shaxobchalari barpo etib, sabzavot, poliz, kartoshka va moyli ekinlar ekmoqdalar.O`rmon xo`jaliklariga qarashli adirlar yonbag`irlari terrasalanib daraxt va butazorlar barpo etilmoqda. Yerdan bunday oqilona foydalanish albatta ijobiy baholanadi. Viloyatning lalmikor yerlarida asosan g`alla ekinlari yetishtiriladi. Keyingi yillarda moyli qishloq xo`jalik ekinlari ham ancha katta maydonlarda yetishtirila boshlandi (kunjut). Ammo lalmikor yerlarning tabiiy imkoniyatlari yetarlicha foydalanilmayotir. Chiroqchi, Qamashi va boshqa tumanlarning lalmikor yerlaridan yil davomida ikki marta hosil olish imkoniyatlari mavjudligini tajribalar yaqqol ko`rsatmoqda. G`alla ekinlari yig`ishtirilib yerlarga yaxshi ishlov berilgach poliz ekinlarini (tarvuz) eki shva yuqori hosil olish mumkin. Shuningdek, lalmikor yerlarda chorvachilik ozuqa bazasini yaxshilash uchun katta tabiiy imkoniyatlar mavjud. Lalmikor dehqonchilikning ta`minlangan zonasida ozuqa ekinlaridan ancha yuqori hosil olish mumkin. Masalan, yo`ng`ichqaning hosildorligi lalmi yerlarda sug`oriladigan yerlardagiga nisbatan 2 – 2,5 marta kamroq bo`lsada (40 – 50 ts/ga) iqtisodiy jihatdan ancha arzonroqdir.Ammo adir yonbag`irlaridagi g`ovak jinsli ustki

qoplamning surilishga moyilligi va ayrim hollarda tub jinslarning yuzaga chiqib qolishi eroziya va surilmalarni faollashtirish xavfini tug`diradi. Assimmetrik tuzilishdagi kuyesta relyefi Katta Uradaryo va Kichik Uradaryo oralig`ida ya`ni Dehqonobod past tog`larida deyarli barcha maydonni egallaydi. Maxsus adabiyotlarda kuyestalarning atrofdagi tekisliklar bilan asta – sekin qo`shilib ketadigan qiya yonbag`ri “ Zirh” langan ya`ni nurash mahsuloti bilan qoplangan yonbag`irlar deb yuritiladi. Bunday kuyesta relyefi asosan chorva mollari uchun yaylov sifatida foydalanishga tavsiya qilinadi, chunki lalmi dehqonchilik uchun foydalanilganda zaminini tashkil etgan ohaktoshlarda karst jarayonlari jadallashishini kuzatish mumkin. Dehqonobod qo`rg`onidan janubda bir – biridan kichik tog` tizmachalari va qirlar bilan ajralgan to`lqinsimon tekisliklar joylashgan. Ularning eng kattasi Arabdasht, g`arbdagisi Poygadasht, janubdagisi Ayg`irdasht deb yuritiladi. Doimiy oqar suvlarga ega bo`lmagan bu tekisliklarni Oqboshtog`dan boshlanuvchi Xo`jamaxmudsoy, Toychisoy o`zanlari parchalagan. Bu hududda kuchli sel oqimlari bo`lib turishi kuzatiladi. Lalmi dehqonchilik va chorva yaylovi sifatida foydalaniladigan bu yerlar sel oqimi va uning yotqiziqlaridan jiddiy zarar ko`radi. Soy o`zanlarini to`g`on bilan to`sili selxonalar barpo etilsa bu arid mintaqaning yer – suv resurslaridan oqilona foydalanish imkoni tug`ilgan bo`lur edi. Adirlar va past tog`larning landshaft salohiyatini ishlab chiqarishning turli sohalarida o`zlashtirish imkoniyatlari katta. Bu yerdagi ko`plab tranzit daryolar va tog` soylarining suvlari bevosita yoki suv omborlari orqali sug`orishga olinadi. Adirlar va past tog`larning landshaftlari yaylovlar va pichanzorlar sifatida foydalaniladi. Bu yerdagi deyarli 900 ming ga maydon yaylovlar sifatida foydalanilishi mumkin. Yaylovlarning o`rtacha yillik hosildorligi (quruq biomassa hisobida) 4 – 6 s/ga. Tog` – chala cho`l landshaftlari kelajakda sanoat, bog`dorchilik – uzumchilik, g`allachilik va chorvachilikni yanada rivojlantirish uchun qulay tabiiy imkoniyatlarga ega. Bu yerda shuningdek, lalmikor yerlar

maydonini kengaytirish, polizchilik, ipakchilik va asalarichilikni rivojlantirish imkoniyatlari ham mavjud. Tog` – cho`l landshaftlari tarqalgan hududlarda tabiatdan oqilona foydalanishni tashkil etish yaylovlarni fitomelioratsiya qilish, lalmikor yerlarda esa eroziyaga qarshi agrofitomeliorativ tadbirlarni amalga oshirishni taqozo etadi. Quruq tog` – dasht landshaftlari azaldan insonning xo`jalik faoliyati ta`sirida bo`lgan. O`tmishda keng tarqalgan bo`tali daraxtli o`simliklar nest – nobud qilingan. Hozirgi paytda ayrim joylardagina saqlanib qolgan pista, arg`uvon yoki do`lananing uchrashi o`tmishda bu landshaftlarda bo`talar va daraxtlar o`sganligidan guvohlik beradi. Hozirgi paytda o`tchil o`simliklar ustivor bo`lib, ular yuzaning 60 – 70 % ini qoplaydi. Tog` – dasht o`simliklari rangbarang va turlarga boy bo`lishi tufayli muhim xo`jalik ahamiyatiga ega. O`simlik qoplamining qalin bo`lishi uchun nam yetarli va shu sababli o`t qoplami mahsuldor yaylovlarni hosil qiladi. Bu yaylovlarda butun yil davomida mol boqish imkoniyatlari mavjud. Lekin amalda ular ko`proq yozgi, erta kuzgi va kech bahorgi yaylovlar sifatida chorva mollarining barcha turlari uchun ahamiyatlidir. Tog` landshaftlari, shuningdek, kishilarning salomatligini tiklashda, rekreatsiyada, sayyohlikda muhim ahamiyatga ega bo`lgan ob`ektlardir. Hozirgi paytda viloyatdagi sanatoriylar, oromgohlar, dam olish uylarining katta qismi o`rtacha balandlikdagi tog` hududlarida joylashgan. Ammo bu hududlarning rekreatsiya imkoniyatlarini o`zlashtirish yaqin istiqboldagi muhim ijtimoiy vazifadir. Shu sababli bu hududlardagi rekreatsiya tizimlarini o`z ichiga oladigan ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirishga jiddiy e`tibor qaratilishi lozim. O`rtacha balandlikdagi tog` landshaftlari lalmikor dehqonchilik, o`rmon xo`jaligi, chorvachilik kabi tarmoqlarni rivojlantirish uchun ham yetarli tabiiy salohiyatga ega. Bundan tashqari bog`dorchilik, tamakichilik, urug`chilik va asalarichilikni rivojlantirish uchun ham imkoniyatlar mavjud. Ammo bu tarmoqlarni to`g`ri va mutanosiblik bilan rivojlantirish masalalarini ilmiy asosda

hal etmoq lozim. Ayni paytda o`simlik va hayvonot olamining vakillarini muhofaza qilish, relyef hususiyatlarini e`tiborga olgan holda tuproq eroziyasiga va sel hodisasiga qarshi o`rmon – meliorativ tadbirlar muntazamlik bilan amalga oshirilib borilmog`i lozim. Baland tog`lar landshaftlari Qashqadaryo havzasida Hisor tizmasining markaziy qismlari va unga yaqin-atrofdagi tog`larda tarqalgan bo`lib, uncha katta maydonni band etmaydi (69 ming ga). Baland tog`lar uchun absolyut balandlikning kattaligi (2800-3000 m dan yuqori), parchalanishining katta chuqurligi (1000 m dan ziyod), hozirgi va qadimgi muzliklarning faoliyati va boshqa bir qator hususiyatlarga xos. Alp relefga ega bo`lgan bu tog`larda hozirgi muzliklar faoliyatining landshaft hosil qiluvchi ahamiyati hamda (hozirgi muzliklar) atrofdagi landshaftlarga ta`siri ko`rinib turadi. Xozirgi zamon muzliklari Yakkabog`daryo, O`qsuv daryosi va Tanxozdaryoning suv yilish maydonlarining eng yuqori qismlarida joylashagan bo`lib, bu hududlarda 60 ga yaqin muzliklar hisobga olinadi. Muzliklar hozirgi paytda 20.3 km 2 maydonni band etgan. Hozirgi muzliklar tarqalgan hududlarda baland tog` landashaftlari kichik sinfida nival – glyatsial landshaftlar alohida landshaft tipini hosil qiladi. Qashqadaryo vodiysi mahalliy suv resurslarining shakllanishi o`rtacha balandlikdagi va baland tog`larda kechadi. Havza doirasida uzunligi 10 km dan 200 km gacha bo`lgan 120 dan ortiqroq katta – kichik daryolarning deyarli barchasi tog`larda boshlanadi. Shu sababli suv resurslaridan oqilona foydalanishni tashkil etish birinchi galda tog` o`rmonlari va boshqa o`simliklarni muhofaza qilish bilan bevosita bog`liq. Ayni paytda tog` hududlarida surilma, o`pirilma, sel, eroziya kabi stixiyaviy tabiiy jarayonlarga qarshi tadbirlarning o`tkazilishi ham tog` hududlarining o`simlik olamini asrab – avaylash bilan bevosita bog`liq. 70-yillardan boshlab mahalliy suv resurslaridan tо`laroq foydalanish maqsadida barpo etilgan suv inshootlari (suv omborlari va ular bilan bog`liq

bо`lgan kanallar) hamda Eskianhor arig`ining ta`mirlanishi, “Moskva” kanalining qurilishi va buning natijasida Zarafshon daryosining suv resurslaridan foydalanish va imkoniyatlarining amalga oshirilishi botiqning tog` etaklari yaqinidagi yerlardan obikor dehqonchilikda foydalanish uchun sharoitlarni vujudga keltirdi. Ayrim hollarda qiyalik darajasi 4 0 dan ortiq bо`lgan yonbag`irlar ham о`zlashtirildi. Buning natijasida hozirgi paytda kо`pgina joylarda suv eroziyasining faol kechayotganligi tabiiy xoldir. Shu sababli botiq landshaftlaridan dehqonchilikda foydalanishda yer resurslaridan foydalanish optimallashtirishga yо`naltirilgan tabiat muhofazasiga doir tadbirlarni keng miqyoslarda amalga oshirish zarur. Tog` o`rmonlarining umumiy maydoni 64 ming ga dan ziyodroq va eng katta maydoni archazorlarga to`g`ri keladi. Archazorlar hozirgi paytda Chaqilqalon tog`larining va Hisor tizmasining Yakkabog` va Dehqonobod tumanlari hududidagi tog`larning yonbag`irlarida tarqalgan. O`tmishda archazorlar hozirgiga nisbatan ancha katta maydonlarni band etgan, ammo antropogen omillarning salbiy ta`siri tufayli ular anchagina katta maydonlarda kesib yuborilgan. Archa o`rmonlari uchun sovurarcha, qoraarcha va o`rikarcha o`rmon hosil qiluvchi turlaridir. Katta va kichik O`radaryo yuqori oqimlari oralig`ida, Qashqadaryoning manbasi atroflarida sovurarcha o`sadi. Chaqilqalon tog`larida (o`tmishda Qoratepa tog`larining sharqiy qismida ham), Hisor tizmasining Yakkabog` va Dehqonobod tumanlaridagi tog`larda qoraarcha, subalp o`tloqlari yaqinida o`rikarcha o`sadi. Mavjud kartografik amaliyotda to g` larni balandligiga kо`ra uchta asosiy ti p ga ajratilgan. 1. Past to g` lar–balandligi 200 m dan 700–800–1000 m gacha bо`lgan balandliklar bо`lib, odatda yirik to g` tizimlari va tizmalarning to g` oldini h osil q iladi.

2. О`rtacha baland to g` lar–mutlo q balandligi 700–800 m dan 2000 m gacha bо`lgan boti q da joylashgan. 3. Baland to g` lar–mutlo q balandligi 2000 m dan ziyod bо`lgan to g` lar Past, о`rtacha, baland va baland to g` lar nafa q at landshaft xususiyatlariga kо`ra, balki xо`jalik turlari, ixtisoslashuv, kishilarning h ayot sharoiti va yashash tarzi, ishlov beriladigan yerlar mi q dori, a h oli joylashuvidagi yaro q liligi, h aydaladigan yerlari, i q lim sharoitining q ulayligi, deh q onchilik va chorvachilik uchun q ulayligi, tabiiy salo h iyatiga q arab bir–biridan far q lanadi. Baland to g` landshaftlari Q ashqadaryo h avzasi doirasida H isor tizmasining markaziy q ismlari va ularga yaqin joylashgan to g` larda, 2800–3000 m dan yuqorida tar q algan. Baland to g` lar uchun parchalanish chu q urligining kattaligi (1000 m dan kо`pro q ), q adimiy va h ozirgi muzliklarning faoliyati bilan bo g` li q va boshqa bir q ator xususiyatlar xos. Baland to g` larda 3000 m dan 4000 m gacha bо`lga balandliklarda relyefning muzlik skulpturasi shakllari tar q algan. Buday relyefga H isor tizmasning O q suv, Tamshush va Tanxozdaryoning yuqori o q imidagi о`zan q ismi kiradi. Alp tipidagi relyef shakllariga ega bо`lgan baland to g` larda h ozirgi muzliklar h am mavjud. Baland to g` landshaftlari uchun i q limning q uyidagicha kо`rsatkichlari xarakterl: h avoning о`rtacha yillik h arorati 4 0 S dan past, yanvarning о`rtacha h arorati –6,8 0 S, iyulning о`rtacha h arorati 14 0 S, yillik yog ` inlarning mi q dori 545– 680 mm, nomlanish koeffitsiyentii 15 dan orti q . Vegetatsiya davri 50-110 kun. Namlik sharoitlari daraxtchip о`simliklarning о`sishi uchun q ulay bо`lsada, issi q lik sharoitlari daraxt va butalarning о`sishi uchun sharoit yaratmaydi.

Geografiya va geobotanikaga doir adabiyotlarda baland to g` landshaftlarini “subalp о`tlo q lari”, “alp о`tlo q lari” va nival glyatsial landshaftlarga ajratish an`anasi mavjud. Bundan tashqari, baland to g` larda toshlo q zorlar h am о`ziga xos landshaft turlarini h osil q iladi. Baland to g` landshaftlarining zonal tipdagi tupro q larini tub jinslarning elyuvial, ba`zan esa dlyuvial yot q izi q larida vujudga keladigan och tusli q о`n g` ir tupro q lar tashkil etadi. H al q ob joylarda gidromorf tupro q lar q atoriga mansub bо`lgan torf–bot q o q tupro q lar h am uchraydi. Baland to g` landshaftlari uchun to g` kserofitlari va to g` о`tlo q lari xarakterli bо`lib, q uru q ro q joylarda dasht о`simliklari (subalp о`tlo q lari–yovvoyi suli, mushuk q uyru q , tipcho q va b.), namro q joylarda mezofil bot q o q liklardan va h ar xil о`tlardan iborat о`tlo q lar va о`tlo q –dashtlar ustunlik q iladi. Ayrim joylarda (sub`alp mnta q asining q uyi q ismidagi namro q joylarda) о`rikarchaning “orolchalar” kо`rinishidagi archazorlari uchraydi. Alp о`tlo q lari uchun past bо`yli h ar–xil о`tlilar (Erbaxo, q o q iо`t, mayda gulli lola, binafsha, chuchmoma va b.)ning tar q alganligi xarakterlidir. I q lim sharoitlariga bo g` li q h olda to g` li kserofitlari keng tar q algan bо`lib, о`simliklar yosti q simon kо`rinishda о`sadi. Baland to g` landshaftlarining maydoni 69 ming ga dan iborat. Baland to g` landshaftlari yozgi yaylovlar sifatida foydalaniladi. Ammo relyefning murakkab tuzilishi sababli baland to g` о`tlo q larining yaylovlar sifatidagi a h amiyati uncha katta emas. Yaylov minta q asiga H isor tizmasining 2800–300 m dan yuqori q ismlari kiradi. Bu yerdagi alp va subalp о`tlo q larining о`simlik q oplamining asosini kо`p yillik past bо`yli о`tchil о`simliklar ashkil etadi. Subalp о`tlo q larida yovvoyi suli, mushuk q uyru q , tipcho q va boshqa о`simliklar о`sadi.

Erbaxo, binafsha, chuchmoma va yosti q simon о`simliklar alp о`tlo q larining asosini tashkil etadi. Bir yillik о`simliklar yaylov minta q asida о`smaydi. Yaylov minta q asining yaylovlik salo hi yati ( h osildorligi 5–7 s/ga) yoz oylarida mavsumiy mol bo q ish uchun yaro q lidir. Minta q a doirasida yonba g` irlar tik, relyef kuchli parchalangan, ochi q q oyalar va toshlo q zorlar kо`p. Xususiyatlariga kо`ra murakkab tuzilishga ega bо`lgan tog` landshaftlariga ham inson faoliyatining ta`siri yildan-yilga ortib bormoqda. Past tog`larning chala chо`l landshaftlari asosan bahorgi-kuzgi yaylovlar sifatida foydalanilsada, yassi relyefli yonbag`irlarning kо`pgina joylari lalmikor yerlar sifatida muhim ahamiyatga ega. Yonbag`irlarni kesib о`tadigan soylar vodiylarida kichik-kichik maydonlarda sug`oriladigan yerlar ham mavjud. Yil davomida notekis oqimga ega bо`lgan soylarning suv resurslaridan botiqning tekislik qismidagi yerlarni sug`orish maqsadida suv omborlari qurilgan. Keyingi yillarda Qashqadaryo havzasining past tog`larida buloqlar debitining kamayishi, sel hodisalarining kо`payishi kuzatilmoqda. Bunday nomaqbul hodisalar siyrak butazorlarning kesilishi, yaylovzorlarning biologik mahsuldorligining kamayishi va о`t qoplamining mollarning ortiqcha boqilishi natijasida siyraklashuvi tufayli sodir bо`lmoqda. Past tog`larning landshaftlarining tabiiy imkoniyatidan foydalanishda mahalliy suv resurslaridan oqilona foydalanishda mahalliy suv resurslaridan oqilona foydalana bilish, ekinzorlarga ishlov berishda agrotexnikaning zamonaviy usullarini qо`llash, eroziya va sel oqimlariga qarshi о`rmon-melioratsiya tadbirlarini о`tkazish, yaylovzorlarning biologik mahsuldorligidan meyorida foydalanish, flora va faunaning yovvoyi foydali turlarini muhofaza qilish kabi tadbirlarni о`tkazish taqozo etiladi.

О`rtacha balandlikdagi tog`larning dasht landshaftlari gо`sht-sut yо`nalishidagi chorvachilik uchun yaylovlar, bog`dorchilik va qisman lalmikor dehqonchilik (asosan g`alla ekinlari yetishtirish uchun) foydalaniladi. Yaylovlar bahorda, yozda va kuzda foydalaniladi, shuningdek mollarga qishqi ozuqa uchun pichan tayyorlanadi. Yaylovlarning hosildorligi 8-15 s/ga. Tog` yonbag`irlarida va soylarning vodiylarida bog`lar va uzumzorlar maydonlarini kengaytirish imkoniyatlari mavjud. Dasht landshaftlarining florasi tarkibida xо`jalikda foydalanish va dorivor о`simliklar ancha keng tarqalgan (anzur piyozi, zira, sumbul va b.). О`rtacha balandlikdagi tog`larning о`rmonlar va siyrak butazorlarining landshaftlari xо`jalikda о`ziga xos ahamiyatga ega. О`rta Osiyo sharoitlarida о`rmon о`simliklari tabiiy geografik omil sifatida oqimning shakllanishida va tuproqlarni eroziya jarayonlaridan saqlashda muhim ahamiyatga ega. О`rmon landshaftlarining bu xususiyatlarini e`tiborga olgan holda tog` zonasida о`rmon- melioratsiya tadbirlarini majmuali tashkil etish maqsadida bir qator о`rmon xо`jaliklari tashkil etildi. Bu xо`jaliklar о`rmonzorlar maydonlarini kengaytirish maqsadida bir talay xayrli ishlarni amalga oshirmoqdalar. Umuman о`rtacha balandlikdagi tog`larning tabiiy sharoiti va resurslari chorvachilik, bog`dorchilik, tog` mevachiligi, tamakichilik va asalarichilikni rivojlantirish uchun juda qulay. Shu sababli bu tarmoqlarni tо`g`ri va mutanosiblik bilan tashkil etish uchun tabiiy imkoniyatlarni о`rganish maqsadga muvofiq. Baland tog` о`tloq-dasht landshaftlari asosan yozgi yaylovlar sifatida foydalaniladi, ammo tabiiy sharoitlarning noqulayligi (relyefning parchalanganligi, о`tloqlarning kam mahsuldorligi va b.) sababli tog` yaylovlarining xо`jalik ahamiyati katta emas. Tog`larda landshaftlarning rang-barangligi tufayli juda kо`p tabiat yodgorliklari mavjud. Lekin ularning katta qismining mufassal ilmiy tavsifnomasi

tuzilmagan. Shu sababli bunday noyob tabiat yodgorliklarini muhofaza qilish uchun hisobga olish zarur. Kitob-Shahrisabz botig`ini о`rab turgan tog`lar landshaft-iqlim sharoitlariga kо`ra mavsumiy va yil mobaynida foydalanish mumkin bо`lgan juda katta rekreatsiya imkoniyatlariga ega. Bu yerda rekreatsiyaning barcha funksional turlarini (sog`lomlashtirish, davolash, sport, sayyohat va b.) tashkil etish va rivojlantirish uchun qulay tabiiy imkoniyatlar mavjud. Hozirgi paytda tog`li rayonlarning rekreatsiya imkoniyatlari asosan yoz oylarida foydalanilmoqda. Holbuki, о`rtacha balandlikdagi tog`larning landshaft-iqlim sharoitlari sanatoriylar va kurortlar uchun mosdir. Bu yerda bulutsiz quyoshli kunlarning kо`p bо`lishi, havoning tozaligi va fitonsidlarga boyiganligi davolash va salomatlikni tiklash uchun juda qulay imkoniyat yaratadi. Tog`lar yozgi iqlim shroitlariga kо`ra Kavkaz va Qrimning mashhur kurort rayonlari bilan raqobat qila oladi. Shuningdek, tog` landshaftlari sport, sayyohat va ekskursiyalar uyushtirish uchun ham foydalanilishi mumkin. Qulay rekreatsiya imkoniyatlari, noyob tabiiy landshaftlar va tabiat yodgorliklari, mineral suvlari, shifobaxsh balchiqlarning mavjudligi turli kurort- sayyohat muassasalarini (tog` rekreatsiya majmuasini) barpo etish imkonini beradi. Ammo tog`li landshaftlarining rekreatsiya imkoniyatlari yetarlicha foydalanilmayotir. Hozirgi paytda bu yerda “Mingchinor”, “Qiziltepa”, “Xо`jaipok”, “Miraki” kabi davolash maskanlari va sanatoriylar mavjud. Yoz davrida tog` landshaftlarining rekreatsiya imkoniyatlari asosan maktab о`quvchilarining mavsumiy hordiq chiqarishida foydalaniladi. Tog` landshaftlarining rekreatsiya xususiyatlari (havoning tozaligi, tekisliklardagiga nisbatan ob-havoning salqinligi va b. kо`rsatkichlar) kurort- sanatoriya majmualarini barpo etish uchun qulay. Bunday hordiq chiqarish- davolash muassasalarida о`pka, asab, qon-tomir kasalliklarini davolash mumkin. Bundan tashqari, qishki ob-havo sharoitlari hordiq chiqarish uchun sayyohatlar tashkil etish sport maqsadlarida foydalanilishi mumkin. Tog`larda qalin qor

qoplamining shakllanishi va 2 oydan 6 oygacha saqlanib qolishi piyoda va changi sayyohatlarini tashkil etish imkoniyatlarini beradi. Yuqorida ta`kidlanganidek, tog`larda tabiatning noyob botanik va geologik yodgorliklarining mavjudligi, g`orlar (A.Temur, Kiyik Qamar, Kilsi va b.), sharsharalar va boshqa noyob landshaftlar ajoyib sayyohat va ekskursiya obyektlari bо`lib xizmat qilishi mumkin. Janubi – G`arbiy Hisor tog`larning tabiiy resurslaridan samarali foydalanish va tabiatni muhofaza qilishga doir juda katta tadbirlar amalga oshirilmoqda. Tog`li joylarda ixtisoslashgan va о`rmon xо`jaliklarining tashkil etilishi tog`lar tabiatidan foydalanishni amalga oshirishda, tabiat imkoniyatlaridan tо`g`ri foydalanishni tashkil etishda bunday xayrli ishlarni ruyobga chiqarishdagi dastlabki odimlardir. Bunday xо`jaliklar tog`larda о`rmonzorlar maydonlarini kengaytirish, archazorlarni tiklash, bog`lar, uzumzorlar barpo etish, dorivor va foydali yovvoyi о`simliklarni kо`paytirish va yig`ishtirishni tо`g`ri tashkil etish kabi ishlarni amalga oshirmoqdalar. О`simliklar va hayvonlarning tabiiy-tadrijiy rivojlanishini, tabiat majmualarining tuzilmasini, dinamikasi va rivojlanishini о`rganish, fauna va floraning noyob va yо`qolib borayotgan vakillarini saqlab qolish, tabiatning noyob joylari va yodgorliklarini saqlab qolish maqsadlarida Hisor tog`larida Hisor va Kitob qо`riqxonalari tashkil etilgan. Hisor qо`riqxonasi Hisor tizmasining g`arbiy yonbag`irlarida 1750 m dan 4349 m gacha bо`lgan balandliklarda joylashgan. Maydoni 76889 ga. Qо`riqxona G`arbiy Hisor tog`larining yuqori mintaqalarining va Qashqadaryo suv yig`ish havzasi yuqori qismining landshaftlarini о`z ichiga oladi. Qо`riqxona hududida 10750 ga maydon о`rmon bilan qoplangan. О`rmonlar uchun daraxt va butalarning 60 ga yaqin turi xos. О`rmonlarda archadan tashqari zarang, shumtol, dо`lana, olcha, tol, terak, yong`oq, qayrag`och va boshqa daraxtlar va butalar о`sadi. Qо`riqxona hududida faqat naychali о`simliklarning 800 dan ortiqroq turi hisobga

olingan. Bu yerda murakkabguldoshlar, dо`kkakdoshlar, soyabonguldoshlar va boshqa turkumlarga mansub bо`lgan turlar kо`p. Dо`kkakdoshlardan ayniqsa astragallar keng tarqalgan (70 tur) bо`lib,ulardan uch turi faqat Hisor qо`riqxonasida uchraydi. Umuman hozirgi vaqtda hisobga olingan gulli о`simliklarning 50 turidan 40 tasi G`arbiy Hisor uchun endemlardir. Hisor qо`riqxonasida faunaning tarkibi ham xilma-xil bо`lib, sut emizuvchilarning 30 turi, qushlarning 100 dan ortiqroq turi, reptiliyalarning 9 turi va baliqlarning 2 turi hisobga olingan. Sut emizuvchilardan irbis (qor qoploni), oq tirnoqli ayiq, latcha, sug`ur, silovsin, jayra, tо`ng`iz kabi hayvonlar muhofazaga olingan bо`lib, ulardan ayrimlari tabiatni muhofaza qilish Halqaro uyushmasi va О`zbekistonning “Qizil kitob” iga kiritilgan. Kitob geologiya qо`riqxonasi (maydoni 5378 ga) 1979 yilda tashkil etilgan bо`lib, unda bundan 300-400 mln yil ilgari Yerda mavjud bо`lgan hayotning muhrlangan yotqiziqlari ochiq holda uchraydigan tog` landshaftlari muhofaza qilinadi. Bu yerda о`simlik va hayvonot dunyosining О`zbekiston “Qizil kitob” iga kirgan kо`plab noyob va yо`qolib borayotgan turlari mavjud bо`lganligi sababli barcha tabiat majmualari muhofaza qilinadi. Kitob geologiya qо`riqxonasi Jinnidaryo о`rta oqimining chap sohilida, Zarafshon tizmasining janubi-g`arbiy tarmoqlari bо`lganSumsar tog`i va Qoratog`ning shimoliy yonbag`irlarida joylashgan. Hozirgi paytda qо`riqxonaning 52% maydoni (2793 ga) о`rmonlar, 25% maydoni qoyalar, tik va toshloq yonbag`irlar, qolgan qismini esa yaqin о`tmishda yaylovlar va ekinzorlar band etgan joylar tashkil etadi. Qо`riqxona hududidagi ochilib qolgan tog` jinslari yotqiziqlardagi qazilma organik qoldiqlar devon davrining dengizlarida qanday jonivorlar tarqalganligidan guvohlik beradi. Hozirga qadar 16 turkum toshqotgan hayvonlarning qoldiqlari, 57 oilaga mansub bо`lgan umurtqali hayvonlar, 121 turdagi о`simliklar о`rganilgan.

Kitob qо`riqxonasida hozircha 60 oilaga mansub bо`lgan 328 turdagi naychali о`simliklar hisobga olingan. Bu yerda tarqalgan о`simliklarning katta qismi murakkabguldoshlar, dо`kkakdoshlar, soyabonguldoshlar, boshoqdoshlar, ayiqtovondoshlar, labguldoshlar, krastguldoshlarga mansubdir. Qо`riqxonada uchraydigan о`simliklarning 12 turi О`zbekiston “Qizil kitob” iga kiritilgan. Bu yerda dorivor о`simliklarning 35 turi, manzarali о`simliklarning 20 turi tarqalgan. Kitob geologiya qо`riqxonasining hayvonot dunyosi ham xilma-xil bо`lib, hozirga qadar umurtqalilarning 120 turi, reptiliyalarning 20 turi hisobga olingan. Hisor va Kitob qо`riqxonalari tog` landshaftlarini muhofaza qilishda muhim ahamiyatga ega bо`lib, ularda landshaftlar va landshaftlarning alohida komponentlarini о`rganishga doir ilmiy-tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Hozirgi paytda jahonning yaqin о`tmishda yaylovlar va ekinzorlar band etgan joylar tashkil etadi. Qо`riqxona hududidagi ochilib qolgan tog` jinslari yotqiziqlardagi qazilma organik qoldiqlar devor davrining dengizlarida qanday jonivorlar tarqalganligidan guvohlik beradi. Hozirga qadar 16 turkum toshqotgan hayvonlarning qoldiqlari, 57 oilaga mansub bо`lgan umurtqali hayvonlar, 121 turdagi о`simliklar о`rganilgan. Kitob qо`riqxonasida hozircha 60 oilaga mansub bо`lgan 328 turdagi naychali о`simliklar hisobga olingan. Bu yerda tarqalgan о`simliklarning katta qismi murakkabguldoshlar, dо`kkakdoshlar, soyabonguldoshlar, boshoqdoshlar, ayiqtovondoshlar, labguldoshlar, krastguldoshlarga mansubdir. Qо`riqxonada uchraydigan о`simliklarning 12 turi О`zbekiston “Qizil kitob” iga kiritilgan. Bu yerda dorivor о`simliklarning 35 turi, manzarali о`simliklarning 20 turi tarqalgan. Kitob geologiya qо`riqxonasining hayvonot dunyosi ham xilma-xil bо`lib, hozirga qadar umurtqalilarning 120 turi, reptiliyalarning 20 turi hisobga olingan. Hisor va Kitob qо`riqxonalari tog` landshaftlarini muhofaza qilishda muhim ahamiyatga ega bо`lib, ularda landshaftlar va landshaftlarning alohida komponenlarini о`rganishga doir ilmiy-tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Hozirgi paytda jahonning kо`pgina mamlakatlarida shu jumladan О`zbekistonda ham,

biosfera qо`riqxonalari va milliy bog`larni tashkil etishga jiddiy e`tibor berilmoqda. Shu nuqtai nazardan qaraganda Hisor qо`riqxonasini unga tutash hududlarni qо`shish hisobiga kengaytirish va Hisor milliy parkini tashkil etish tabiatni muhofaza etishga, ilmiy-tadqiqot ishlarini tashkil etishga va milliy bog`ning ayrim joylaridan turizm maqsadlarida foydalangan holda о`z-о`zini mablag` bilan ta`minlashga qaratilgan muhim tadbir amalga oshirilgan bо`lar edi. Tog` va cho`l ekotizimlari antropogen omillar ta`sirida ancha katta maydonlarda o`zlashtirilishi tufayli o`simlik qoplamida va hayvonot dunyosining tarkibida turlarning kamayishi sodir bo`lgan. Ayniqsa, tog` archazorlar ekotizimlari insoniyat faoliyati tufayli ancha aziyat ko`rgan, archazorlarning maydoni keskin qisqarishi tufayli bu ekotizimlar uchun xos bo`lgan hayvonlar ham o`z areallarini o`zgartirgan yoki son jihatdan keskin kamayishi sababli hozirgi paytda muhofazaga muhtoj. Ekotizimlar tarkibida ayrim o`simlik va hayvonlarning turlarini muhofaza qilish maqsadida Hisor va Kitob qo`riqxonalarining tashkil etilishi bu sohadagi amaliy tadbirlarni o`tkazish imkoniyatini berdi.

XULOSA Janubi – G`arbiy Hisor tizmalarida yuqorida ta`kidlab о`tilganidek, tabiiy sharoitlar va resurslarning qulayligi tufayli obikor va lalmikor dehqonchilikda ancha katta miqyoslarda foydalanilgan va ularning rivojlanishi tabiiy-antropogen tavsifga ega bо`lgan. Buning natijasida hozirgi paytda hudud doirasida katta maydonlar о`zlashtirilgan va hozirgi landshaftlarning aksariyat katta qismi ularning о`zgartirilgan (antropogen) turlaridan iborat. Janubi – G`arbiy Hisor doirasida joylashgan Chiroqchi, Shahrisabz va Kitob, Yakkabog`, Qamashi, Dehqohobod ma`muriy tumanlarining sug`orish tizimlari atrofidagi barcha maydonlar dehqonchilik qilinadgan yerlarni tashkil etadi.Hiisor tarmoqlari etagidagi adirlar va unga tutash hududlar Hisor tizmasining janubi – g`arbiy tarmoqlari bilan Kitob – Shaxrisabz botig`I, Qarshi qiya tekisligi, Surxondaryo vodiysining oralig`ida qiya tekisliklar sifatida anchagina katta maydonlarni ishg`ol qiladi. Tog`larda quyidagi landshaft tiplari ajratiladi: 1. past tog`larning chala chо`l landshaftlari, 2. о`rtacha baland tog`-dasht landshaftlari, 3. о`rtacha baland tog`-о`rmon landshaftlari, 4. baland tog`-о`tloq-dasht landshaftlari va 5. baland tog` glyatsial-nival landshaftlar. Botiq doirasida esa 1. chala chо`l va 2. quruq dasht tiplari ajratiladi. Landshaft tiplari va undan yuqori iyerarxiyada turadigan taksonomik birliklar (sinflar va kichik sinflar) nafaqat tabiiy sharoitlarning majmuasiga, balki xо`jalikda foydalanish xususiyatlariga kо`ra ham bir-biridan farq qiladi. Bu xilma-xillik esa о`z navbatida xо`jalik tarmoqlarining ixtisoslashuviga, ishlab chiqarish unumdorligiga katta ta`sir kо`rsatadi. Shu sababli landshaftlarning hududiy tabaqalashuvi sharoitlarini kichikroq birliklarga (turlarga) va landshaftlarning morfologik birliklari (fatsiya, urochishe va joy) bо`yicha о`rganish ularning tabiiy-xо`jalik xususiyatlarini

yanada yaqqolroq ochib berish va landshaftlarning tabiiy imkoniyatidan meliorativ tadbirlar о`tkazish yordamida unumliroq foydalanish mumkin. Q ashqadaryo viloyati h am mamlakatimizdagi to g` h ududlaridan biri bо`lib, viloyatning Kitob, Sha h risabz, Yakkabo g` , Q amashi, G` uzor, Deh q onobod va Chiro q chi tumanlarida ancha katta maydonlar to g` h ududlariga mansub. Viloyatimizning dengiz sat h idan 800 metr yuqorida joylashgan “sof” to g` h ududlarining maydoni 760 ming ga (7,6 ming km 2 ) yoki viloyat umumiy maydonining 26 foizini tashkil etadi. Bu kо`rsatkich butun respublika mi q yosida 43 foizni tashkil etadi. Respublikamizda 23 ta to g` li ma`muriy tumanlar mavjud. O`rta Osiyo tog`li hududlari qishloq xo`jaligining majmuali rivojlantirish dasturida tabiatdan foydalanishni, aholi joylashuvini, kurort – rekreatsion tizimini rivojlantirishni hisobga olish muhim ahamiyat kasb etadi. Tog` – tekislik va tekislik – tog` relyef elementlari o`rtasidagi o`zaro aloqadorlik xususiyatlari ishlab chiqarish yo`nalishidan kelib chiqadi. Ma`lumki, mintaqaning iqtisodiy salohiyati qanchalik yirik regionda bo`lsa, u holda tog` va tekislik orasidagi aloqa shunchalik iqtisodiy yuksalgan bo`ladi. Tekisliklarning iqtisodiy rivojlanishi ko`p hollarda tog` xo`jaligiga bog`liq. Suv – energetika, mineral resurslar qishloq xo`jaligi va rekreatsiya resurslari bilan o`ziga xos samaradorlikka ega. Bundan tashqari, kaliy va osh tuzining ulkan zaxirasi mavjudki, yaqin kelajakda bu foydali qazilma turlari mamlakatimiz sanoatining bir qator tarmoqlarida xom ashyo sifatida foydalanila boshlandi. Tabiatdan foydalanish jarayonida asosiy e`tibor tabiiy resurslarni iste`mol qilishga qaratilgan bo`lib, tabiatdan foydalanishning tarkibiy qismlarini tashkil etuvchi bo`g`inlariga - tabiiy resurslarni ilmiy asosda o`rganish, ularni qayta tiklash va muhofaza qilishga yetarlicha e`tabor berilmayotir. Shuningdek, tabiatdan foydalanishda ishtirok etadigan har bir

tarmoq ko`proq o`zining manfaatlarini yuqoriroq qo`yganligi sababli tabiiy resurslardan foydalanishda nes – nobudgarchilikka ham yo`l qo`yilmoqda. Viloyatning ayrim tabiiy resurslari, xususan qurilish materiallari resurslari, mineral tuzlar, o`simliklar va hayvonot dunyosining resurslari yetarlicha foydalanilmayotgan sharoitlarda quyosh va shamol energiyasi kabi tabiatning “tekin” ne`matlari batamom foydalanilmayotir. Eng muhimi tabiiy resurslardan majmuali holda foydalanish tashkil etilganicha yo`q. Hisorning janubi – g`arbiy tarmoqlari tog` landshaftlarining hozirgi holati tabiatidan foydalanishni ilmiy asosda tashkil etishni taqozo etadi. Bizning nazarimizda tog` oldi landshaftlarida tabiatdan foydalanishni to`g`ri tashkil etishda quyidagi asosiy vazifalar birinchi galda amalga oshirilishi maqsadga muvofiq: - tog` va tog` oldi hududlarida tabiiy resurslarning tarqalishi, zaxiralari va ularni baholash bo`yicha ilmiy tadqiqotlarni kuchaytirish; - tog` va tog` oldi hududlarida tabiiy resurslarning hududiy tarqalishi va zaxiralarini aks ettiradigan landshaft kartalarini va ularga asoslangan ekologik kartalarni tuzish va tabiatdan foydalanishni ana shu kartalarning materiallariga asoslangan holda tashkil etish; - ushbu hududlarda har bir ishlab chiqarish korxonasi faqat tabiat muhofazasi bo`yicha emas, balki tabiatdan majmuali foydalanish rejasiga ega bo`lishi va shu reja asosida geoekologik tadbirlarni amalga oshirilmog`i lozim; - kon- qazlov sanoatida, neft – gaz sanoatida tabiiy resurslar qazib olingan va geologik qidiruv ishlari olib borilgan hududlarda landshaftlarni rekultivatsiya (qayta obodonlashtirish) ishlariga jiddiy e`tabor berilishi zarur; - yaylovlar digressiyasini oldini olish, ularda suv ta`minotini tubdan yaxshilash, ozuqabop o`simliklarni sun`iy ekish bilan yaylovlarning

mahsuldorligini oshirish va yaylovlardan almashlab foydalanishni yo`lga qo`yish, sug`oriladigan yerlarda pichanzorlar tashkil etish lozim; - yaylovlar, lalmikor va sug`orma dehqonchilik hududlarida ixotazorlar barpo etish; - lalmi yerlarda tuproq unumdorligini va tuzilmasining buzilishini suv va shamol eroziyasidan, qayta sho`rlanish va zax bosishidan (sizot suvlari satxining ko`tarilishidan) himoya qilishga doir agrotexnik va gidromeliorativ tadbirlarni amalga oshirish; - yer resurslaridan samarali foydalanish maqsadida geoekologik monitoringni tashkil etish; - viloyatning tog` hududlaridagi Xisorak va Kitob qo`riqxonalarining maydonlarini kengaytirish. Hisorning janubi – g`arbiy tarmoqlari tog` va tog` oldi hududlarida tabiatdan foydalanish tizimini takomillashtirishning hududiy geoekologik muammolarini hal etish, ishlab chiqarish va tabiat (tabiiy resurslar) birgaligida vujudga keladigan ekologik iqtisodiy tizimlarning samaradorligini ta`minlaydi.  yer va suv resurslaridan foydalanishda to`lov yo`lini amalga oshirish;  meliorativ chora – tadbirlarni uzliksiz olib borish va boshqalar. Bozor iqtisodiyoti ilgari shakllangan sanoat tarmoqlarini doimiy ravishda jahon bozori talablariga moslashtirilib borishini taqozo etadi. O`zbekiston tog`lari yoqilg`I energetika, rangli metallurgiya, kimyo, qurilish materiallari, sanoati va boshqa tarmoqlarni rivojlantirish hamda joylashtirish uchun katta ahamiyatga ega. Lekin tog`li hududlarda qishloq xo`jaligi va u bilan aloqador qayta ishlovchi sanoat tarmoqlarini rivojlanishiga ustuvor ahamiyat berish lozim. Bu muammolarning hal

etilishi respublika iqtisodiyotini yanada rivojlantirishda muhim omillardan hisoblanadi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

1 . Karimov I.A. Yuksak ma`naviyat –yengilmas kuch. Toshkent. “Ma`naviyat” -2008. 164 –bet . 2. Karimov I.A. "Yoshlarimiz xalqimizning ishonchi va tayanchi" Toshent "Ma`naviyat" 2006. 80-bet 3. Karimov I.A. O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida : xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. T. O`zbekiston, 1997,326 b. 4. Karimov I.A “Xalq so`zi” gazetasi, 2001 – yil, 21 – dekabr. 5.Abdullayev S.I. Murtazayev B.Ch. Atrof muhit muammolarining geoekologik jihatlari. - T., 2006. 6. Abdullayev S . I . Usmanov I . Природные ресурсы Кашкадарьинской области и их хозяйственное использоване//Природно - хозяйственная оценка территории Кашкадарьинской области. – T ., 1980. 7. Abdullayev S . I . Qobilova D . G . Qashqadaryo viloyatida yer resurslaridan foydalanishning ekologiyaga doir masalalari // O ` zbekiston Respublikasining iqtisodiy va geoekologik muammolari . – T ., 1994. 8. Abdullayev S . I . Eshniyozov N . A . Qashqadaryo viloyatida tabiatdan foydalanishning hududiy jihatlari // Janubiy O ` zbekiston tabiatini o ` rganishning dolzarb masalalari . – Qarshi ., 2002. 9. Abdullayev S . I . Kalonov B . X . Jonqobilov I . X . Janubiy O ` zbekistonning sug ` orma dehqonchiligida tabiatdan foydalanishning xususiyatlari // O ` zbekiston geografiya jamiyati axboroti . 18 – jild. T., 1997. 10. Abdullayev S.I. Atrof muhit haqida ta`limot. Ma`ruzalar matni. Qarshi, 2002. 11. Abdullayev S.I. Usmanova R. Qashqadaryo viloyati landshaftlarining rekreatsiya imkoniyatlari va ulardan foydalanish. Tabiat landshaftlarining ekologik muammolari. I Respublika ilmiy-nazariy anjumanining ma`ruzalar tо`plami. Guliston, 1994

12.AmanbayevaZ. Tog` landshaftlaridan foydalanishning geoekologik jihatlari T.2009. 159 – 160 betlar 13. Бабушкин Л.Н. Kогай Н.A. Zokirov Sh.S. Агроклиматические условия салъского хозяйства Узбекистана. – T ., 1985. 14. Балашева E .Н. Караулшикова Н.Н. Сабинина И.Г. Климатические o писание Сурханьинской области. Л., 1962 15. Баденков Ю. П. Транин А.А. Горные территории России социально экономические, экологические и правовые проблемы ( на примере Республики Северной Осетия - Алания) Государство и право, 1997, №2. с. 55 – 61. 16. Джумаев Т. Горы Узбекистана: природа, хозяйствоб отдых. Ею: Мехнат, 1989, 224 с. 17. Джумаев Т. Проблемы социально – экономического развития горных районов Доклады Академия наук Азербайджана. 1998 ю № 3 – 4. с .130- 137. 18. Jumayev T. Milliy tog` siyosati to`g`risida. Geografiya jamiyati axborotnomasi T. 2002. 124 – 128 b. 19. Mamatov A. Geologik tuzilishi va rel`efi// Qashqadaryo viloyati geografiyasi.- Qarshi, 1994. 20. Mamatqulov M. Tog`li hududlardan foydalanish muammolari T. 2009. 21-23 betlar 21. Murtazayev B.Ch. Qashqadaryo viloyatining landshaft tuzilmasi. T., 2007. Murtazayev B.Ch. Qashqadaryo viloyati yer resurslaridan yaylovlar sifatida foydalanish. – Qarshi, “Nasaf”. 2007. 22. Zokirov Sh.S. Kichik hududlar geografiyasi. – T., 1999. 23. Ирригатсия Узбекистана T. III. – T., 1979. 24. Islomov A. Yusupov K. Mintaqalar tabiiy salohiyatining mamlakat iqtisodiyoti rivojlanishidagi ahamiyati//Geografiya va tabiiy resurslardan foydalanish. – T., 2001. 25. Rafiqov A. Geologik muammolar. – T., 1996.

26. Rafiqov A. Tabiat va uning resurslaridan foydalanishning geografik asoslari.//Geografiya va tabiiy resurslardan foydalanish. – T., 2001. 27. Rafiqov A. Hojimatov A. Yer resurslaridan foydalanishning ekologik – iqtisodiy tizim asoslari. – T., 2001. 28. Tojiyeva Z.J. Atajanova U.K. Respublika tabiiy resurslari va mintaqalar iqtisodiyoti// Geografiya va tabiiy resurslardan foydalanish.- T.,2001 29. G`ulomov P.N. Geografiya va tabiatdan foydalanish. – T., 1985. 30. G`ulomov P.N. Tabiatdan foydalanishning geografik asoslari// Geografiya va tabiiy resurslardan foydalanish.- T ., 2001. 31. Прызив к действиям к устойчивому развитию горных регионов Азии. Региональная конференция по устойчивому развитию крупних горных регионов Азии. Катмандуб Непал, 13 – 15 декабря 1994, М. 1995. 32. Кашкадарьинская область Т. I . Природа – T., 1959. 33. Qashqadaryo viloyati geografiyasi . Qarshi , 1994. 34. Usmanova R. Qashqadaryo viloyati iqlimining rekreatsiya xususiyatlari. Tabiat landshaftlarining ekologik muammolari. Guliston, 1994 35. Yugo-Zapadniy Uzbekistan. Prirodniye usloviya i resursi. T., 1965 36. Halimov R.X. Seleviye potoki basseyna reki Kashkadari i borba s nima. Sovremenniye problemi fizicheskoy geografii Uzbekistana. Samarkand, 1979 www.ziyo.net O`zbekiston yoshlari uchun internetdan maxsus tarimoq www.ilm.o`z . Mamlakat ta`lim tizimidagi ilmiy yangilik, ilmiy ishlar, tadqiqot ishlari ifodalangan www.bilimdon.o`z . Turli mavzular yo`nalishlar sohalar ma`lumotlari keltirilgan veb sayd www.gow.o`z . Respublika oliy o`quv yurtlari to`g`risidagi ma`lumotlar keltirilgan

www.stst.o`z O`zbekiston davlat statistika bosh boshqarmasining veb sayti. www.nature.ru Dunyo tabiat boyliklari haqida ma`lumotlar ba`zasi – jadval Qashqadaryo havzasidagi o`rtacha va baland tog`lar iqlimining ayrim ko`rsatkichlari ( R.Halimovdan, 1980 )

Balandlik yaruslari Havoning o`rtacha yillik harorati, 0 С Yog`inlarning o`rtacha yillik miqdori, mmYanvar Iyun Yillik Baland tog`lar O`rtacha baland tog`lar - 6,8 - 4,6 14 20 – 24 2 – 4 7 – 11 545 – 680 636 – 648 -jadval. Qashqadaryo havzasida o`rtacha ko`p yillik oqim № Balandlik zonasi, m Zonaning maydoni, km 2 Umumiy maydonga nisbatan balandlik zonasining ulushi Oqimning zonal moduli, l/sek·km 2 Balandlik zonasidan keladigan yillik oqim hajmi, mln. m 3 1 800-1200 1980 0,27 2,14 133,7 2 1200-1600 1650 0,23 4,37 227,2 3 1600-2000 1442 0,20 6,59 299,7 4 2000-2400 1159 0,16 8,81 322,2 5 2400-2800 655 0,09 11,04 228,0 6 2800-3200 321 0,04 13,26 134,3 Jami 7207 1,00 1345,1 Manba: Страхова Н . Ю . Водные ресурсы основных рек Кашкадарьи // Geografiya: tarix, nazariya, metodlar, amaliyot. T., 2010 Yer resurslarining Qashqadaryo viloyati xududida landshaftlarning balandlik mintaqalari bo`yicha taqsimlanish qo`yidagi - jadvalga berilgan: Balandik mintaqasi Yer maydoni, ming ga Viloyatning umumiy yer maydoniga nisbatan % hisobida Chul –tekislik 1567 54,8

Adir-pastak tog`lar 675 23,6 O`rtacha baland tog`lar 546 19,2 Baland tog`lar 69 2,4 Jami 2857 100,0 Manba: Abdullaev S. I.,Usmonov I. 1981 – jadval Qashqadaryo viloyatining tog`li tumanlari bo`yicha lalmi va bo`z (partov) yerlarning taqsimlanishi (ming ga) Tumanlar Lalmi yerlar Bo`z (partov) yerlar G`uzor 27,9 0,7 Dehqonobod 42,6 3,5 Qamashi 35,7 0,9 Kitob 10,7 2,4 Chiroqchi 98,1 9,0 Shahrisabz 6,9 0,5 Yakkabog` 17,2 2,3 Jami: 249,1 19,3

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР Абдуллаев С.И. Особенности хозяйственного использования Усманов И. природн ых ресурсов Кашкадарьинской области.

Природные и экономические услович сельского хозяйства Узбекистана. Т., 1981 Абдуллаев С.И. Қашқадарё вилояти ландшафтларининг Усманова Р рекреация имкониятлари ва улардан фойдаланиш. Табиат ландшафтларининг экологик муаммолари. I Республика илмий- назарий анжуманининг маърузалар тўплами. Гулистон, 1994 Абдулқосимов А.А. Проблемы изучения межгорно-котловинных ландшафтов Средней Азии. Т., 1983 Абдулқосимов А.А. Барьерный эффект и формирование ландшафтов межгорных котловин Средней Азии. География и природные ресурсы. 1990, № 3 Атлас Узбекской ССР. Ч. I , II . М. – Т., 1974 Бабушкин Л.Н. Агроклиматические условия сельского Когай Н.А. хозяйства Узбекистана. Т., 1985 Зокиров Ш.С. Балашева Е.Н. Климатическое описание Сурхандарьинской

ва бошқалар области. Ленинград, 1962 Гвоздецкий Н.А. Основн ы е проблем ы физической географии. М., 1978 Геологический словарь. Ч. I . М., 1978 Джумаев Т. Гор ы Узбекистана. Т., 1989 Жумашов А.П. Эколого-географические услович и типы пустынь средней Азии. Ашхабад, 1990 Заповедники Средней Азии и Казахстана. М., 1990 Исаченко А.Г. Основы ландшафтоведения и физико- географическое районирование. М., 1989 Мавлянов Г.А. Генетические типы лёссов и лессовидных пород центральной и южной части Средней Азии. Т., 1958

Маматов А.М. Геологик тузилиши, рельефи ва фойдали қазилмалари. Қашқадарё вилояти географияси. Қарши, 1994 Маматов А.А. Географические аспекты охраны природы Ахмедов Р. Кашкадарьинской области. Географический Нажимов А. аспекты природно-хозяйственной оценки территории Кашкадарьинской области. Карши, 1980 Мильков Ф.Н. Общее землеведение. М., 1991 Мустафаев С.М. Дикорастущие бобовые растения-источник кормовых ресурсов. Ленинград, 1982 Нишанов С.А. Ландшафтные пояса Кашкадарьинской долины. Материалы по физической географии Узбекистана. Т., 1966 Нишанов С.А. Опыт классификации ландшафтов. Материалы по физической географии Узбекистана. Т., 1966 Экономический потенциал гор и предгорий Узбекистана и пути его реализации. Т., 1982

Энциклопедический словарь географических терминов. М., 1963 Юго-Западный Узбекистан. Природные условия и ресурсы. Т., 1965 Қашқадарё вилояти географияси. Қарши, 1994 Султонов Ю. Ландшафтлар географияси. Т., 1974 Узбекистон табиий географияси. Т., 1985 Усмановa Р. Қашқадарё вилояти иқлимининг рекреация хусусиятлари. Табиат ландшафтларининг экологик муаммолари. Гулистон, 1994 Ҳайдаров К.Х. Ўзбекистон ўсимликлари. Т., 1976 Ҳожиматов К.Х. Ҳалимов Р.Х. Селев ые потоки бассейна реки Кашкадарьи и борьба с нима. Современные проблемы физической географии Узбекистана. Самарканд, 1979

Зокиров Ш.С. Кичик ҳ удудлар табиий географияси . Т., 1999 Зокиров Ш.С. Ландшафтшунослик асослари. Т., 1996 Зокиров Ш.С. Антропоген ва амалий ландшафтшунослик. Т., 1999 Qashqadaryo viloyatining umumiy yer fondi 2856, 8 ming km 2 bo`lib, uning 78 % i qishloq xo`jalik yerlarini tashkil etadi. Qishloq xo`jaligi yerlari tuzilmasida yerlarning 67, 4 % i yaylovlarga, 30 % i ekin ekiladigan yerlarga to`g`ri keladi. Qulay iqlim (issiqlik) va yer resurslariga ega bo`lgan Qashqadaryo viloyati ayni paytda suv resurslariga kambag`al. mavjud suv resurslari sug`orishga bo`lgan ehtiyojning atigi 20 – 22 % inigina qondira oladi, chunki viloyatdagi suv resurslarining zaxirasi 1,2 – 1,3 km 3 dan oshmaydi. Vaholanki, viloyatda sug`orma dehqonchilik uchun geomorfologik (rel`ef) va tuproq sharoitlariga ko`ra yaroqli bo`lgan 1, 5 – 1, 8 mln. ga yer mavjud. Qashqadaryo viloyati zaminida bir qator foydali qazilmalarning konlari aniqlangan. Viloyatning yer bag`irlari ayniqsa tabiiy gaz, gazli kondensat va neftning katta zaxiralariga ega. Hozirgi paytda Qashqadaryo viloyati mamlakatda qazib olinayotgan tabiiy gazning 88 % ini, gazli kondensatning 100 % ini va 92 % ini bermoqda.

Тоғларда уларнинг ёши ва вужудга келиши, морфологияси, гипсометрияси ландшафтларнинг яруслигига сабаб бўлади. Ярусликда эса рельефнинг ландшафт ҳосил қилувчи роли яққол намоён бўлади. Яруслик асосида тоғ ландшафтлари синфи қуйидаги кичик синфларга ажратилди: 1. паст тоғларнинг ландшафтлари, 2. ўртача баландликдаги тоғларнинг ландшафтлари ва 3. баланд тоғларнинг ландшафтлари. Мавжуд картографик амалиётда то ғ ларни баландлигига кўра учта асосий ти p га ажратилган. 4. Паст то ғ лар–баландлиги 200 м дан 700–800–1000 м гача бўлган баландликлар бўлиб, одатда йирик то ғ тизимлари ва тизмаларнинг то ғ олдини ҳ осил қ илади. 5. Ўртача баланд то ғ лар–мутло қ баландлиги 700–800 м дан 2000 м гача бўлган bоти қ да жойлашган. 6. Баланд то ғ лар–мутло қ баландлиги 2000 м дан зиёд бўлган то ғ лар Паст, ўртача, баланд ва баланд то ғ лар нафа қ ат лaндшафт хусусиятларига кўра, балкi хўжалик турлари, ихтисослашув, кишиларнинг ҳ аёт шароити ва яшаш тарзи, ишлов бериладиган ерлар ми қ дори, а ҳ оли жойлашувидаги яро қ лилиги, ҳ айдаладиган ерлари, и қ лим шароитининг қ улайлиги, де ҳқ ончилик ва чорвачилик учун қ улайлиги, табиий сало ҳ иятига қ араб бир–биридан фар қ ланади. Баланд то ғ ландшафтлари Қ аш қ адарё ҳ авзаси доирасида Ҳ исор тизмасининг марказий қ исмлари ва уларга я қ ин жойлашган то ғ ларда, 2800– 3000 м дан ю қ орида тар қ алган.

Баланд то ғ лар учун парчаланиш чу қ урлигининг катталиги (1000 м дан кўпро қ ), қ адимий ва ҳ озирги музликларнинг фаолияти билан бо ғ ли қ ва бош қ а бир қ атор хусусиятлар хос. Баланд то ғ ларда 3000 м дан 4000 м гача бўлга баландликларда рельефнинг музлик скульптураси шакллари тар қ алган. Будай рельефга Ҳ исор тизмаснинг О қ сув, Тамшуш ва Танхоздарёнинг ю қ ори о қ имидаги ўзан қ исми киради. Альп типидаги рельеф шаклларига эга бўлган баланд то ғ ларда ҳ озирги музликлар ҳ ам мавжуд. Баланд то ғ ландшафтлари учун и қ лимнинг қ уйидагича кўрсаткичлари характерл: ҳ авонинг ўртача йиллик ҳ арорати 4 0 С дан паст, январнинг ўртача ҳ арорати –6,8 0 С, июлнинг ўртача ҳ арорати 14 0 С, йиллик ё ғ инларнинг ми қ дори 545–680 мм, номланиш коэффициентии 15 дан орти қ . Вегетация даври 50-110 кун. Намлик шароитлари дарахтчип ўсимликларнинг ўсиши учун қ улай бўлсада, исси қ лик шароитлари дарахт ва буталарнинг ўсиши учун шароит яратмайди. География ва геоботаникага доир адабиётларда баланд то ғ ландшафтларини “субальп ўтло қ лари”, “альп ўтло қ лари” ва нивал гляциал ландшафтларга ажратиш анъанаси мавжуд. Бундан таш қ ари, баланд то ғ ларда тошло қ зорлар ҳ ам ўзига хос ландшафт турларини ҳ осил қ илади. Баланд то ғ ландшафтларининг зонал типдаги тупро қ ларини туб жинсларнинг элювиал, баъзан эса длювиал ёт қ изи қ ларида вужудга келадиган оч тусли қ ўн ғ ир тупро қ лар ташкил этади. Ҳ ал қ об жойларда гидроморф тупро қ лар қ аторига мансуб бўлган торф–бот қ о қ тупро қ лар ҳ ам учрайди. Баланд то ғ ландшафтлари учун то ғ ксерофитлари ва то ғ ўтло қ лари характерли бўлиб, қ уру қ ро қ жойларда дашт ўсимликлари (субальп ўтло қ лари–ёввойи сули, мушук қ уйру қ , типчо қ ва б.), намро қ жойларда

мезофил бот қ о қ ликлардан ва ҳ ар хил ўтлардан иборат ўтло қ лар ва ўтло қ – даштлар устунлик қ илади. Айрим жойларда (субъалп мнта қ асининг қ уйи қ исмидаги намро қ жойларда) ўрикарчанинг “оролчалар” кўринишидаги арчазорлари учрайди. Альп ўтло қ лари учун паст бўйли ҳ ар–хил ўтлилар (Эрбахо, қ о қ иўт, майда гулли лола, бинафша, чучмома ва б.)нинг тар қ алганлиги характерлидир. И қ лим шароитларига бо ғ ли қ ҳ олда то ғ ли ксерофитлари кенг тар қ алган бўлиб, ўсимликлар ёсти қ симон кўринишда ўсади. Баланд то ғ ландшафтларининг майдони 69 минг га дан иборат. Баланд то ғ ландшафтлари ёзги яйловлар сифатида фойдаланилади. Аммо рельефнинг мураккаб тузилиши сабабли баланд то ғ ўтло қ ларининг яйловлар сифатидаги а ҳ амияти унча катта эмас. Яйлов минта қ асига Ҳ исор тизмасининг 2800–300 м дан ю қ ори қ исмлари киради. Бу ердаги альп ва субальп ўтло қ ларининг ўсимлик қ опламининг асосини кўп йиллик паст бўйли ўтчил ўсимликлар ашкил этади. Субальп ўтло қ ларида ёввойи сули, мушук қ уйру қ , типчо қ ва бош қ а ўсимликлар ўсади. Эрбахо, бинафша, чучмома ва ёсти қ симон ўсимликлар альп ўтло қ ларининг асосини ташкил этади. Бир йиллик ўсимликлар яйлов минта қ асида ўсмайди. Яйлов минта қ асининг яйловлик сало ҳ яти ( ҳ осилдорлиги 5–7 ц/га) ёз ойларида мавсумий мол бо қ иш учун яро қ лидир. Минта қ а доирасида ёнба ғ ирлар тик, рельеф кучли парчаланган, очи қ қ оялар ва тошло қ зорлар кўп.

Похожие

Qashqadaryo havzasida tabiiy geografik jarayonlarni o`rganishning ahamiyati

Qashqadaryo aholisi sonining o`sishi va joylanish hususiyatlarini o`rganish

Qarshi cho`lining iqlimiy sharoiti va agroiqlimiy hususiyatlaridan foydalanish masalalari

Tog' landsaftlarining xususiyatlari

Qashqadaryo viloyati tog` va tog` oldi landshaftlaridan foydalanish masalalari