Issiqlik sarfining tashqi temperaturaga bog’liq grafigini tuzish, ijtimoiy va uy-joy binolarini isitish uchun issiqlik sarfining xisobi - Физика - Дипломные работы

Issiqlik sarfining tashqi temperaturaga bog’liq grafigini tuzish, ijtimoiy va uy-joy binolarini isitish uchun issiqlik sarfining xisobi

Загружено в:

26.09.2019

Скачано:

0

Размер:

629.580078125 KB

“Issiqlik sarfining tashqi temperaturaga bog’liq grafigini tuzish, ijtimoiy va uy-joy binolarini isitish uchun issiqlik sarfining xisobi” mavzusida yozgan BITIRUVBITIRUV MALAKAVIY ISHIMALAKAVIY ISHI

MUNDARIJA: KIRISH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . I bob. Issiqlik tizimi to’g’rida umumiy ma’lumot ……….. . . . . . . . . . ….. 1.1. Isitish tizimining tavsifi va uning issiqlik-texnik xisoblashga uchun talablar.. 1.2. Maishiy binolarni isitish tizimining issiqlik yuklamasi hisobi. . . . ……. II bob. Uy-joy binosining issiqlik ta’minoti tizimini issiqlik va gidravlik hisobi …………………………………………. . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . .. . . . 2.1. Uy-joy binosining issiqlik texnik xisobi. . . . . . . . . . .. . . . . ………….. . 2.2. Tabiiy sirkulyasiyali isitish tizimining gidravlik xisobi. . .. . . . ………… III. ATROF-MUHIT MUHOFAZASI VA XAVFSIZLIK TEXNIKASI . . . X U L O S A . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .. . FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. .. …...

KIRISH O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga murojatida masofaviy va uy-joy binolarini qurilishini 2030 yilgacha innovatsion rivojlantirish dasturiga to’xtalar ekan, “….. ijtimoiy va uy-joy ob’yektlarini qurishga eski qoliplardan voz kechib, innovatsion yondashuvni joriy etish, communal xizmat turlarini tubdan qayta ko’rib chiqishimiz zarur” ligini alohida ta’kidladi. (1) Axolini arzon va sifatli uy-joy bilan ta’minlash uchun qurilish ko’lamini joriy yilga nisbatan 1,5 barobar ko’paytirish, ularda zamonaviy isitish va issiq suv tarmoqlari bilan ta’minlash vazifasi belgilandi. Bu vazifani amalga oshirihda issiqlik vas v ta’minoti tizimi iste’molchilarni kerakli miqdorda va talab doirasida issiqlik va issiq suv bilan ta’minlashi lozim. Issiqlik manbalarining iste’molchilarga nisbatan joylashishiga qarab issiqlik ta’minoti tizimlari markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan turlarga bo‘linadi. Markazlashtirilmagan tizimlarda issiqlik manbalari bilan iste’molchilarning issiqlikni qabul qiluvchi moslamalari yagona bir qurilmaga birlashtirilgan bo‘ladi yoki ular shunchaki o‘zaro yaqin joylashgan bo‘ladiki, issiqlikning manbadan iste’molchiga uzatilishi oraliq bug‘inisiz, ya’ni issiqlik tarmog‘isiz amalga oshiriladi. Markazlashtirilmagan issiqlik ta’minoti tizimlari shaxsiy va maxalliy turlarga bo‘linadi. SHaxsiy issiqlik ta’minoti tizimida xar bir iste’molchi aloxida manbadan ta’minlanadi. Bu tizimlarga xususan, pechli isitish kiradi. Issiqlik ta’minotining maxalliy tizimlarida har bir bino alohida issiqlik manbadan, odatda maxalliy qozonxonadan ta’minlanadi. Issiqlik tashuvchi muxitni tayyorlash, uzatish va undan foydalanishga mo‘ljallangan qurilmalarning uyg‘un birligi markazlashtirilgan issiqlik ta’minoti tizimini tashkil qiladi. Issiqlikni uzoq masofalarga uzatish uchun ikki muxit: suv va suv bug‘i qo‘llaniladi. Odatda mavsumiy yuklamalarni va issiq suv ta’minoti yuklamasini qoplash uchun issiqlik tashuvchi muxit sifatida suvdan va sanoatning texnologik yuklamasi uchun esa suv bug‘idan foydaniladi.

Issiqlik ta’minoti tizimlari uzatish va qaytish quvurlar soni bo‘yicha, bir, ikki va ko‘p quvurlilarga bo‘linadi. Eng qulay iqlim sharoitiga ega bo‘lgan janubiy mintaqalarda uy-joy kommunal ho‘jalik sohasida iste’mol qilinadigan umumiy issiqlik miqdorining 20...25% issiqlik ta’minotida ishlatiladi. Lekin issiq suv ta’minotiga qaraganda issiqlik ta’minotiga qo‘yiladigan talablar ancha yuqori. Bunday omillarning ko‘rsatishicha, quyosh energiyasi tizimlaridan issiqlik ta’minoti uchun joriy qilinishi maqsadga muvofiq bo‘ladi. Mavzuning dolzarbligi. Individual xo‘jaliklar rivojlanishi bilan quyosh qurilmalariga (avtonom va ekologik toza energiya manbai sifatida) bo‘lgan talab ortib boradi. Quyosh qurilmalari kommunal-xo‘jaliklarda, shaxsiy uylarda, madaniy va maishiy xizmat hamda davolash muassasalarida keng qo‘llaniladi. SHuning bilan birga issiqlik va issiq suv ta’minoti darajasi aholi turmush tarzini belgilaydi va insonlarning yashash sharoiti yaxshilangan sari issiqlik va issiq suv iste’moliga bo‘lgan talab ortib boradi. Issiqlik ta’minoti tizimini issiqlik gidravlik hisoblash energetik, ekologik va ijtimoiy axamiyatga ega. Shu nuqtai nazardan «Issiqlik ta’minoti tizimini issiqlik gidravlik hisoblash» mavzudagi bitiruv malakaviy ishi dolzarb hisoblanadi. Bitiruv malakaviy ishining asosiy maqsadi Qashqadaryo viloyati radiatsiya va iqlim sharoitida turar joy binolari issiqlik ta’minoti tizimini issiqlik gidravlik hisoblash, issiqlik-texnik hisoblash, issiqlik yuqotishlarni aniqlash va maqbul echimlarni ishlab chiqishdan iborat. Vazifalari: - Isitish tizimining xarakteristikasini o‘rganish. - Isitish sxemasi va isitish tizimini issiqlik-texnik xisoblash uchun talablarni urganish. - Tabiiy va majburiy sirkulyasiyali isitish tizimining gidravlik xisoblashning eng maqbul yechimi va takliflar ishlab chiqish.

Bitiruv malakaviy ishining ob’ekti tabiiy va majburiy sirkulyasiyali isitish tizimili turar – joy binosi hisoblanadi. Bitiruv malakaviy ishining amaliy axamiyati quyidagilardan iborat: 1. Turar-joy binolarini isitishda issiqlik va gidravlik yuqotishlarni hisoblashdan maksimal foydalanish darajasini aniqlash natijalari. 2. Bino tashkiliy elementlarining issiqlik hisobi va konstruktiv echimi hamda parametrlarini tanlash natijalari. 3. Avtonom uy-binolarni isitish, loyihalash – rejalashtirish, arxitektura va qurilish ishlarida, issiqlik va namlik rejimlarini hisoblash ishlarida, yoqilg‘i resurslarini tejash va ekologik sharoitlarini yaxshilash masalalarini hal qilishda keltirilgan natijalardan foydalanish mumkin. 4. Boshqa iqlimiy sharoitlarda binolar issiqlik-texnik foydalanish imkoniyatlarini ishlab chiqishda keltirilgan tavsiflardan foydalanish mumkin.

I-BOB. ISITISH TIZIMI HAQIDA UMUMIY MA’LUMOTLAR 1.1. Isitish tizimining tavsifi va uning issiqlik-texnik xisoblashga uchun talablar. Isitish tizimida sirkulyasiyalangan qizigan suv isitish asboblarida soviydi va takroran qizdirish uchun isitish qurilmasiga qaytib keladi. Isitish tizimlari issiq suvning haroratini t g < 100°C dan kam qizdiriladigan past haroratli va issiq suvning haroratini t g > 100 °C dan ortiq qizdiriladigan yuqori haroratli turlarga bo‘linadi. Markazlashtirilgan isitish tizimlarida suvning maksimal qizdirish darajasi 150 °C ni tashkil etadi. Isitish tizimi issiqlik tashuvchining harakat rejimiga qarab tabbiy va majburiy sirkulyasiyali tizimlarga bo‘linadi. Tabbiy sirkulyasiyali tizimlarda qizigan va sovuq suvning zichliklari farqi hisobiga issiqlik harakatlansa, majburiy sirkulyasiyali tizimlarda qizigan suv harakatini nasoslar amalga oshiradi. Isitish tizimlarida ishlatiladigan quvurlar sistemasining joylashuvi vertikal va gorizontal quvurlardan iborat bo‘ladi va isitish asbobiga berkitiladi. Vertikal issiqlik quvurlari magistral va quyuvchi quvurlarga bo‘linadi. Isitishlarning ikki turi qo‘llaniladi: yopiq va ochiq tizimlar. Yopiq tizimlarda issiqlik tarmog‘idagi suvdan faqat issiqlikni tashuvchi muxit sifatida foydaniladi va issiqlik tarmog‘idan chetga olinmaydi. Ochiq tizimlarda issiqlik tarmog‘idagi suv qisman yoki to‘laligicha iste’molchilar tomonidan ishlatiladi. Issiqlik ta’minotining suvli tizimlari bir, ikki, uch va ko‘p quvurli bo‘lishi mumkin. Ochiq tizimlarning asosiy quvurlari soni eng kamida birga va yopiq tizimlar uchun esa – ikkiga teng bo‘ladi. Ko‘p xollarda shaxarlarning issiqlik ta’minoti uchun ikki quvurli suvli tizimlar qo‘llaniladi. Bu tizimlardagi issiqlik tarmog‘i asosan uzatish va qaytish quvurlardan iborat bo‘ladi. Uzatish quvuri yordamida issiq suv isitish asbobidan iste’molchilargacha etkazib beriladi, qaytish quvuri orqali esa sovuq suv isitish asbobiga qaytariladi. Issiqlik ta’minotining ikki quvurli tizimi faqat barcha iste’molchilarga bir xil parametrli issiqlik kerak bo‘lgan taqdirdagina qo‘llanilishi mumkin. Texnologik

issiqlik yuklamasi mavjud bo‘lgan sanoat tumanlarida uch quvurli tizimlar qo‘llanilishi mumkin: ikkita uzatish quvuri va qaytish quvuri. Ayrim xollarda ko‘p quvurli tizimlar qo‘llaniladi. Ular eng ko‘p kapital mablag‘i talab qiladigan va ishlatilishi eng murakkab bo‘lgan tizimlar xisoblanadi. Isitish. Tabiiy sirkulyasiyali suvli isitish tizimi. Har qanday issiqlik ta’minoti tizimining vazifasi iste’molchilarini kerakli miqdorda va talab qilingan parametrli issiqlik bilan ta’minlashdan iborat. Issiqlik manbalarining iste’molchilarga nisbatan joylashishiga qarab issiqlik ta’minoti tizimlari markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan turlarga bo‘linadi. Markazlashtirilmagan tizimlarda issiqlik manbalari bilan iste’molchilarning issiqlikni qabul qiluvchi moslamalari yagona bir qurilmaga birlashtirilgan bo‘ladi yoki ular shunchali o‘zaro yaqin joylashgan bo‘ladiki, issiqlikning manbadan iste’molchiga uzatilishi oraliq suv qizdirishisiz, ya’ni issiqlik tarmog‘isiz amalga oshiriladi. Markazlashtirilmagan issiqlik ta’minoti tizimlari shaxsiy va maxalliy turlarga bo‘linadi. Shaxsiy issiqlik ta’minoti tizimida xar bir iste’molchi aloxida manbadan ta’minlanadi. Bu tizimlarga xususan, pech li isitish kiradi. Issiqlik ta’minotining maxalliy tizimlarida xar bir bino aloxida issiqlik manbadan, odatda maxalliy qozonxonadan ta’minlanadi. Markazlashtirilgan issiqlik ta’minoti tizimlarida issiqlik manbai va iste’molchilarning issiqlikni qabul qiluvchi moslamalari bir biriga nisbatan aloxida, ko‘pincha uzoq masofada joylashgan bo‘ladi va manbadan issiqlikning iste’molchilarga uzatilishi issiqlik tarmoqlari orqali amalga oshiriladi. Issiqlik tashuvchi muxitni tayyorlash, uzatish va undan foydalanishga mo‘ljallangan qurilmalarning uyg‘un birligi markazlashtirilgan issiqlik ta’minoti tizimini tashkil qiladi. Issiqlikni uzoq masofalarga uzatish uchun ikki muxit: suv va suv suv qizdirishi qo‘llaniladi. Odatda mavsumiy yuklamalarni va issiq suv ta’minoti yuklamasini qoplash uchun issiqlik tashuvchi muxit sifatida suvdan va sanoatning texnologik yuklamasi uchun esa, suv qizdirishdan foydaniladi. Issiqlik ta’minoti tizimlari uzatish va qaytish quvurlar soni bo‘yicha, bir, ikki va ko‘p quvurlilarga bo‘linadi. Ko‘pincha qishloq yashash punktlarining suvli issiqlik ta’minotida tabiiy sirkulyasiyali

tizimlardan foydalaniladi (1.1-rasm). Bu tizimda va shunga uxshash boshqa tizimlarda avtonom qishloq turar joylarini issiqlik ta’minotida tabbiy sirkulyasiya vaqtida isitish qozoni isitish asbobining tag qismida joylashishi zarur. 1.1- rasm. Issiqlik quvurlari yuqorida qaytish quvurlari pastda joylashgan isitish asbobi: 1 – oshxonadagi rakovina; 2 –diametri 20 mm bo‘lgan chiqish quvuri; 3 – kengayish baki; 4 – issiq suvni tarqatish quvuri; 5 – qaytish quvuri; 6 –tizimdan qaytish quvurchasi; 7 – sovuq suv ta’minoti quvuri; 8 –isitish asbobi; 9 – isitish qurilmasi; 10 – asosiy issiqlik ta’minoti quvuri. Agar isitish qozonini isitish asbobining tag qismiga o‘rnatishning imkoni bo‘lmasa u holda uni asbob bilan bir hil satxda o‘rnatish kerak bo‘ladi. Bu holda tizimda suvning sirkulyasiyasi etarlicha ta’minlangan bo‘ladi. Isitish qozoni isitish asbobidan balandda joylashsa, u holda qushimcha sirkulyasiyani amalga oshiradigan bosim kerak bo‘ladi.

Issiq va qaytish quvurlarining erkin gorizontal harakatlanishi uchun ular 0,003- 0,005 m atrofida qiya qilib o‘rnatilishi kerak. Bu esa tizimda suyuqlikning va havoning erkin harakatini ta’minlaydi. Qulay foydalanish uchun qozon, kengaytirish baki va sovuq suv ta’minoti jumragi bir isitish binochasida joylashtirish taklif etiladi. Agar isitish tizimida sovuq suv ta’minoti bo‘lmasa tizim suvga kengaytirish baki orqali qulda yoki mahalliy nasos yordamida tuldiriladi. Oddiy oqimli suvli isitish tizimida kengaytirish baki bevosita qozonning o‘ziga o‘rnatiladi. Issiq suv kengaytirish bakidan tizimga tushadi va ketma-ket butun tizim bo‘ylab harakatlanadi hamda qiya qilib joylashtirilgan quvurlar bo‘ylab yana isitish asbobiga qaytib boradi. Aylanma harakatlanish bosimini yaxshilash uchun isitish asbobini balandroqda joylashtirish taklif etiladi. YUqorida ko‘rilgan sxemada bir etajli bir kvartirali uylarni isitish tizimi kuzda tutilgan edi. Ikki etajli yoki bir etajli boloxonali isitishda tabbiy sirkulyasiyali oddiy oqimli suvli isitish tizimidan foydalaniladi. Haqiqatda esa bir quvurli boshqarish tizimi bilan uchastka oxirida va yuqori tarqatish, quvur o‘tkazgichda sovutish suvini sirkulyasiya bosimini yaxshilanishi sababli bir quvurli to‘g‘ri oqimli tizim afzal (1.2-rasm). 1.2-rasm. Ikki etajli avtnom turar joy uchun oxirgi uchastkali bir quvurli boshqarishli isitish tizimi sxemasi. 1 – isitish asboblari; 2 – uch kirishli jumraklar; 3 –issiq suvni tarqatish quvuri; 4 –kengaytirish baki; 5 – oxirgi uchastka; 6 – qaytish quvuri; 7 –tizimdan qaytadigan

suv uchun quvurcha; 8 – tizimni sovuq suv bilan ta’minlaydigan quvurcha; 9 - qozon; 10 –havo chiqarish quvuri Bu tizimda ikki quvurli tizimlarga nisbatan sirkulyasiya bosimining hisoblangan qiymati birinchi etajda joylashgan asboblar uchun kattaroq. Undan tashqari bir quvurli tizimda joylashgan birinchi va ikkinchi qavatdagi isitish asboblari bir hil sirkulyasion bosimga ega, hamda xuddi ikki quvurli tizimlardagi kabi ikkinchi etajdagi bosimning qiymati birinchi etajdagidan kura kattaroq, boshqarish ham qiyinroq. SHu bilan birga bir quvurli va bifilyar tizimlarning tayyorlash-sozlash ishlari arzon va bir qancha foydalanish qulayliklariga ega. Ulardan foydalanishda ikki quvurli tizimlarga nisbatan quvur o‘zunligi va massasi qisqaradi, bino qurilishida o‘lchash ishlari kamayadi, a’loxida tugunlar va detallar unifikatsiyalashtirilishi mumkin, mexnat va sozlash harajatlari saqlanib qoladi. Gorizontal quvur va tarmoqlarda gidravlik qarshilikning oshishi bu tizimda barqaror gidravlik rejimni ta’minlashni taqozo etadi. Majburiy sirkulyasiyali suvli isitish tizimi Tabbiy sirkulyasiyali suvli isitish tizimida suvning harakat tezligi va sirkulyasiya bosimi kichik bo‘ladi. Quvurlarda suvning harakat tezligi taxminan 0,03-0,06 m/s bo‘ladi. Bu turdagi quvur o‘tkazgichlar 50 mm va undan katta diametrli bo‘ladi. Bu esa binoning isitish samaradorligini kamaytiradi. Agar nasos yordamida suvning tezligi 0,5-0,8 m/s gacha oshirilsa tizimda suyuqlik harakati yaxshilanib issiqlik almashinish samaradorligi ham oshadi. Turar joyning issiqlik yuqotishlarini kamaytirish uchun utkazish quvurlarini ham 8-20 mm gacha kichraytirish mumkin. Tizimda sirkulyasiyalangan suvning miqdori harorat 20-25°S da 800-1000 kg/s ni, gidravlik yuqotish 10-15 kPa ni, istemol qilingan elektroenergiya 30 Vt dan oshmaydi. Isistish tizimida nasos bilan bir vaqtda kengayish baki ham ishlatiladi va unga nasos oldidagi qaytish quvuri ham ulangan bo‘lishi kerak. Oddiy va xususiy taqsimlagichli yuqori ajratkichli isitish sxemasi 1.3-rasmda tasvirlangan. Pastki utkazgichli magitral isitish tizimining nasoslari gorizontal bir quvurli yoki ikki quvurli tizimga o‘rnatiladi va quvurlar tizimidan havo chiqarish jumragi ham o‘rnatiladi.

Gorizontal isitish tizimida vertikal tizim bilan taqqoslaganda issiqlik o‘tkazish kulami qisqaradi. Gorizontal bir quvurli tarmoqlangan o‘tkazgichlar uchun yordamchi bino quriladi. 1.3-rasm. Nasosli va yuqoridan ajratishli isitish sxemasi: 1 - qozon; 2 – oshxonadagi rakovina; 3 – havoli quvur utkazgich; 4 – kengayish baki; 5 – issiq suvni tarmoqlovchi quvur; 6 – havo chiqarish; 7 –isitish asboblari; 8 – qaytish quvuri; 9 – sovuq suv quvuri; 10 – tizimdan ventil orqali suv chiqarish quvurchasi; 11 - nasos; 12 – asosiy ustun Gorizontal bir quvurli tarmoqlarda boshqariladigan jixozli tugunlar va boshqarilmaydigan tugunlar oxirgi va aylanib utadigan uchastkalarga qullaniladi. Binoda havo klapani, kojuxli yoki umumiy boshqaruv jumrakli konveytorda oqimli tarmoq oldida issiqlik berish boshqariladi. Gorizontal bir quvurli tizim har xil etajli binolarni o‘zib-o‘zib isitish uchun qulay. Kichik diametrli va mexanik harakatga keladigan isitish tizimi uchun bir quvurli xususiy pastki taqsimlagichli sxema qullaniladi (1.4-rasm). Bu sxemada tarqatish quvuri pol ustidan utkaziladi. Kichik diametrli (10-12 mm gacha) quvur utkazgich eshikdan ostonadan 50-70 mm

balandlikdan kesib utishi mumkin. Bunday isitish tizimida havo isitish asbobining yuqori qismidagi havo jumragi orqali chiqarib yuboriladi. Agar isitish asboblari quvursimon masalan, konvektorlar va quvurchada suvning tezligi 0,2 m/s ga etganda butun tizimdagi havo bir joydan, havo chiqargichdan chiqarib yuboriladi. 1.4 - rasm. Majburiy sirkulyasiyali past taqsimlagichli bir quvurli isitish tizimi: 1 - qozon ; 2 - rakovina ; 3 – kengayish bakidan chiqadigan havoli va perelivli quvur utkazgich; 4 –kengayish baki; 5 –xavo chiqarish jumragi; 6 –isitish asboblari; 7 – havo chiqargichlar; 8 – uch kirishli kranlar; 9 –sirkulyasion quvur utkazgich; 10 – tizimdan suvni chiqarish quvurchasi; 11 –tizimni suv bilan ta’minlash quvurchasi; 12 – nasos

Ikki etajli binoni isitish uchun ikki quvurli nasosli tizim pastki ajratgichga va yuqori etajdagi isitish asboblaridan havoni chiqarish uchun havo jumragiga ega bo‘lishi kerak. Bu tizim yuqori ajratgichli boshqa tizimlarga nisbatan o‘zining katta vertikal gidravlik va issiqlik barqarorligi bilan afzal. Suvli isitish tizimini issiqlik-texnik xisoblash uchun talablar Qishloq joylardagi individual uylarni isitishda tashqi tusiqlar qurilish konstruksiyalari mustaxkamlik va barqarorlik, olovbardosh va o‘zoq muddat chidashi, arxitektura va iqtisodiy samaralik ko‘rsatkichlari issiqlik-texnik normalarga javob berishi kerak. Tashqi tusiqlar materialining fizik xossalari, konstruktiv echimlari, binodagi havoning harorat va namlik rejimlari, joyning kulamiy xarakteristkalariga bog‘liq ravishda tanlanadi hamda issiqlik o‘tkazuvchanligi va zarur issiqlik barqarorligi, harorat qarshilik normasiga muvofiq ta’minlanadi. Ko‘proq iqtisodiy samarador konstruktiv echim olish va tashqi tusiqlarning issiqlik himoyaviy sifatini oshirish uchun hisob ishlari bajarilishi zarur. Qurilish materiallarining fizikaviy xossalari hajmiy og‘irligi, solishtirma issiqlik sig‘imi S, issiqlik utkazuvchanligi λ , materialning issiqlik o‘zlashtirishi S, bug‘ o‘tkazuvchanligi μ , havo o‘tkazuvchanligi i va boshqalari bilan xarakterlanadi. Asosiy qurilish materiallarining fizik ko‘rsatkichlarini issiqlik-texnik hisoblash uchun tashqi tusiqning bir qancha konstruktiv elementlari qabul qilingan (SNiP-3- 79**). Tashqi tusiqlarning konstruksiyasini tanlash va issiqlik himoyaviy sifatini hisoblashda tashqi havoning hisoblangan tashqi harorati qabul qilinadi. Cherdak ostidagi tom uchun podval ustidagi va pol ostidagi sovuq oylardagi o‘rtacha harorat olinadi. Tashqi havoning hisoblangan harorati va shamolning tezligi SNiP 2.01.01-82 ga asosan olinadi. Isitish tizimi va issiqlik tashuvchi parametrlari texnik-iqtisodiy asoslanadi va mos ravishda sanitar-gigenik talablar va yong‘inga qarshi normalar hamda binoning ekspluatatsiya rejimiga bog‘liq ravishda tanlanadi.

Bunda istalgan tipdagi qizdirish asboblarining yuzalaridagi ruxsat etilgan harorat va konstruksiyasi t nn SNiP 2.04.05 -86 qoidalariga asosan qabul qilinadi. Kichik etajli turar joy binolarida yuqori va past taqsimlagichli suvli isitish tizimi qullaniladi. Isitish tizimi qizdirish asbobi, quvur utkazgich, issiqlik tashuvchini o‘zatish va armaturalarni ulash asboblaridan tashkil topadi. Ikki quvurli isitish tizimlari xuddi ikki etajli binolar isitish tizimidagidek qullaniladi (9-rasm). Isitiladigan binoni kerakli harorat bilan ta’minlash uchun o‘rnatilgan tartibda issiqlik bera oladigan isitish asbobi va binoning issiqlik yuqotishlariga mos ravishda isitish quvurlar tizimi, issiqlik yuqotilishi kam bo‘lmagan issiqlik generatori zarur. 1.5- rasm. Yuqori taqsimlagichli tabiiy sirkulyasiyali ikki quvurli suvli isitish sxema: 1 - qozon; 2 – bosh ustun; 3 – qushma quvur; 4 – kengayish baki; 5 - tirgak ; 6 – qizdirish asbob; 7 - uchlik; 8 - jumrak; 9 – quyuvchi magistral; 10 - ventil; 11 – qaytma ustun; 12 – suv tushirish va havo chiqarish uchun tiqinli uchlik; 13 – qaytish tarmog‘i; 14 – qaytish magistral Individual uylarni suvli isitish tizimlari va issiq suv ta’minotida (1.6-rasm) diametri 15-50 mm li pulat suv utkazish quvurlari qullaniladi. Quvurlarni yotqizishda ularning nishabligi 0,003-0,005 m dan kam bo‘lmasligi kerak. Ta’minlovchi va qaytuvchi quvurlarning ham nishabligi 0,003-0,005 m dan kam bo‘lmasligi kerak. Suv utkazish quvurlari muftali rezba va fasonli elementlar: burchak o‘lchamlari, utkazish muftalari, krestovina, ventillar, zadvijkalar va tiqinli jumraklardan tashkil topadi.

Suvli isitish tizimlaridagi kengaytirish baki havoning chiqishi uchun statik bosimni hosil qilish uchun xizmat qiladi. Kengayish baki silindrsimon yoki to‘g‘ri burchakli qalinligi 3-4 mm li pulat listdan tayyorlanadi va u bino cherdakiga o‘rnatilib issiqlik izolyasiya qilinadi. Yuqori texnik xossalariga ega ikki funksiyali issiqlik generatorlari bir vaqtda issiqlik va issiq suv ta’minoti yuklanishlarini ta’minlaydi (1.2-1.3- jadvallar). 1.6-rasm. Isitish va issiq suv ta’minoti xonadonli tizim quvurutkazgichlarining aksinometrik sxemasi: 1 –isitish tizimi quyuvchi quvurlari; 2 – isitish tizimi qaytish quvurlari; 3 –issiq suv ta’minoti quvuri; 4 – issiqlik manbai; 5 – kengaytirish baki; 6 –qizdirish asboblari. 1.7 -rasm. KCHM-2 markali qizdirish qozoni:

a – umumiy kurinishi; b - qirqimi; 1, 2 – mos ravishda etkazish d = 50 mm va qaytish d = 60 mm quvurlari; 3 – termometr uchun teshik. 1.2. Maishiy binolarni isitish tizimining issiqlik yuklamasi xisobi Qizdiriladigan binoning tashqi tusiqlarning issiqlik – texnik hisobida tusiqlarning issiqlik utkazish qarshiligini aniqlash kerak. Ko’p qavatli tusiqlarning umumiy issiqlik o‘tkazish qarshiligi quyidagi formula bilan aniqlanadi R 0 = R v + R 1 + R 2 + Rvp + R 3 +...+ Rn , (1.1) Bu erda R v , Rn – mos ravishda ichki va tashqi yuzalarning issiqlikni o‘zlashtirish va issiqlik berish qarshiligi, m2∙°S/Vt (1.3-jadval); R 1 , R 2 , R 3 – tusiq qatlamlarining a’loxida termik qarshiligi, m 2 ∙°S / Vt; R vp – tutash havo qatlamining termik qarshiligi, m 2 ∙°S / Vt (1.4-jadval). A’loxida bir jinsli tusiqlarning termik qarshiligi m 2 ∙°S / Vt quyidagi formula orqali aniqlanadi Rn = δ / v λ , (1.2) Bu erda δ – material qavatining qalinligi, mm; v – tashqi tusiqning izolyasiya sifati (tashqi devor, tashqi tusiq, sovuq utkazmas material, mineral plitalar uchun v = 1,2; tusiqlar, hajmiy massasi 400 kg/m3 bo‘lgan issiqlik izolyasion materiallar uchun, v = 1,1 va boshqa barcha tashqi tusiqlar uchun v = 1); λ – issiqlik utkazuvchanlik koeffitsienti Vt /( m∙°S ); γ – materialning hajmiy massasi, kg / m 3 . Tashqi tusiqlarning umumiy qarshiligi R o (m 2 ∙°S/Vt ) talab qilingan issiqlik texnik normadan kam bo‘lmasligi kerak va quyidagi formula bilan hisoblanadi R 0Tr R 0Tr = ( t ¿ ¿ v − t n ) n ∆ t n ¿ R v (1.3) Bu erda t v , t n – mos ravishda ichki va tashqi haroratlar, °C; ∆ t n – harorat normasi; n – tashqi tusiq yuzasi holatiga bog‘liq koeffitsient.

Tashqi tusiqning qabul qilingan qurilish konstruksiyasi har doim uncha katta bo‘lmagan issiqlik utkazish qarshiligi zapasiga ega bo‘lishi kerak. Binoning tashqi tusiqlari orqali issiqlik yuqotishlari quyidagi formula yordamida aniqlanadi Q = F ∙ k ∙ h t ∙ Δ t , (1.4) Bu erda F – tusiq maydoni, m2; k – tashqi tusiq issiqlik o‘tkazuvchanlik koeffitsienti, Vt/(m2∙°S), k = 1/ R 0 , Δ t – temperaturalar farqi (t v - t n ) , °S; h t – temperaturalar farqi tuzatma koeffitsienti. Qishloq turar joylari uchun maydon quyidagi faktorlarga asosan o‘lchanadi: 1) devor burchaklari orasidagi tashqi perimetr planiga asosan tashqi devor maydoni o‘lchanadi; 2) eshik va deraza o‘rinlari o‘lchanadi. Tashqi tusiqlarni tanlash qulay bo‘lishi uchun navbatdagi issiqlik yuqotish (4) hisobi hamda tashqi tusiqlar uchun zarur issiqlik-texnik A’loxida pol zonasi orqali issiqlik yuqotilishi Q h = F n 1 R n (t v−t n) (1.5) Bu erda F n – shu zona maydoni, m 2 ; Rn – shu zonadagi pol konstruksiyasining issiqlik o‘tkazuvchanlik qarshiligi m 2 ∙°C/Vt. Qizdirish yuzasi xisobi va qizdirish asboblarini tanlash. Qizdirish asbobi yuzasi( m2 ) Fpr= qpr kpr(tv−tn)β1β2β3 (1.8) Bu erda q pr – bino issiqlik yuqotishini kompensatsiyalash uchun qizdirish asbobi issiqlik berishi, Vt; t pr – suvli isitish tizimili asbobda issiqlik tashuvchining o‘rtacha harorat, °C tpr= tn+t0 2 (1.9) Bu erda t n , t 0 – isitish asbobiga kirish va chiqishdagi suvning harorati;

tv – binodagi havoning harorati; β 1 , β 2 , β 3 –radiator seksiyalari miqdoriga mos ravishda tuzatish koeffitsientlari; a – nisbiy sarfga bog‘liq ravishda issiqlik utkazuvchanligi koeffitsenti o‘zgarishidagi tuzatma k pr – qizdirish asbobining issiqlik o‘tkazuvchanlik koeffitsienti, Vt/( m 2 ∙°C). Fpr= Qpr 4,98 (∆tT−10 )a·z β1·β2·β3, (1.10) Bu erda Δ t – binodagi havo harorati va asbobdagi issiqlik tashuvchining o‘rtacha harorati o‘rtasidagi farq, °C; z – tajriba natijalari asosida olingan tuzatma (suvni yuqoriga va pastga kutarish sxemasi uchun z = 1). Qizdirish asboblari seksiya soni n c = F pr f c , (1.11) Bu erda f c – bir seksiya radiatorining qizdirish yuzasi, ekm . 1 ekm asbobdan oqib utadigan suvning normal sarfiga bog‘liq ravishda isitish asbobi orqali oqib utadigan suvning nisbiy sarfi 17,4 kg/( s∙ekm) ga teng. Suvning nisbiy sarfi quyidagi formula orqali hisoblanadi ´g = 7,98 ·(∆tT−10 ) Δtpr·17,4 = qe Δtpr·17,4 , (1.12) Bu erda Δ t pr – qizdirish asbobidagi issiqlik tashuvchining temperaturalar farqi, °S; qe – asbobning issiqlik berishi, Vt∙ekm. Binodagi issiqlik yuqotish va haroratni bilgan holda, talab qilingan miqdordagi qizdirish seksiyalar miqdorini va radiatorlarning issiqlik berishini osongina hisoblash mumkin. Ochiq isitish quvurlaridan qushimcha ravishda foydalangandagi issiqlik miqdori Vt q t = π · d· l· kpr·vt· ( t t - t v ), (1.13) bu erda d – quvur utkazgichning yo‘l quyilgan shartli diametri, mm; l – quvur utkazgich uzunligi, m;

v t – binodagi quvur utkazgichlar joylashuviga bog‘liq koeffitsient Quvurlarning o‘zunligi va diametrini bilgan holda bino quvurlarida ochiq elementlar foydali issiqlik berish hisoblanadi Δ t t = t pr - t v . Isitish asbob issiqlik berish xisobi quvurning nominal va foydali issiqlik berishi sifatida qabul qilinadi k pr = q n - q t . (1.14) Qizdirish asbobining o‘rnatilgan yuzasi isitiladigan binoda quvurlari ochiq qizdirish yuzasi hisobiga qisqaradi F ust = F pr - Ft . (15) Binoda ochiq isitish quvurlari foydali issiqlik berishini aniqroq hisoblash uchun nomogrammadan foydalanish mumkin [ 1 ]. Isitish tizimida ikki etajli binolarda isitish asboblari kichik qiymatli statik bosimlarda (7-8 m gacha) ishlaydi. Suvli kvartirali isitish tizimida kengayish baki o‘rnatish taklif qilinadi. Bunda tashqi isiqlik izolyasiyasi qilish shart emas. 13-rasmda keltirilgan qul nasosi bilan suv tuldiriladigan kengayish bakida issiqlik izolyasiya o‘rnatilmagan. Idishda suv satxi suv o‘lchagich quvurchasi yordamida o‘lchanadi. Tizimni qulda suv bilan tuldirish uchun kengayish bakining yuqorigi qismida suv soladigan teshik bo‘lishi kerak. 1.8 - rasm. Kengayish baki: 1 – havo chiqarish quvurchasi; 2 – suv o‘lchagich shisha quvurcha; 3 –qizigan taqismot chizig‘i uchun quvurcha; 4 –bosh ustunga qushish uchun quvurcha Kengayish baki sig‘imi V quyidagicha aniqlanadi

V R . B = 0,0017 q sist , (1.16) Bu erda q sist – issiqlik generatorining maksimal issiqlik ishlab chiqarish issiqligi, Vt . Tabiiy va majburiy sirkulyasiyali tizimning gidravlik xisobi Qishloq turar joylarini kerakli haroratda ushlab turish uchun muljallangan har bir isitish qurilmasi uch xil elementdan tashkil topadi: zarur isiqlikni kerakli miqdorda ishlab chiqadigan issiqlik generatori, issiqlik tashuvchini butun tizim bo‘ylab etkazib beradigan quvur utkazgich, qizdirish asboblari. Ikki quvurli suvli isitish tizimi eng ko‘p tarqalgan. Bunday tizimlarga quyiladigan asosiy talablardan biri bu tizim bo‘ylab isitish asboblarini uzluksiz issiqlik bilan ta’minlashdir. Buning uchun ular etarlicha issiqlik barqarorligiga va tizim bo‘ylab issiqlikni boshqarish imkoniyatiga ega bo‘lishi kerak. Binoni isitish tizimi arxitektura - loyihaviy va konstruktiv talablarga javob berishi kerak: isitish asboblari va quvur utkazgichlar binoning kurinishini buzmasligi hamda remont va almashtirish ishlarida qulay bo‘lishi kerak. Tizim foydalanishga qulay bo‘lishi lozim: havo chiqarish, yuvish, remont vaqtida tuliq va bir qismidan suv chiqarish uchun qulay bo‘lishi kerak. Binoni isitish kapital xarajatlar va metall sarfi imkon qadar kam bo‘lishi kerak. Mahalliy isitish asbobiga ega istalgan suvli isitish tizimi – bu quvur utkazgichda qizdirish asbobi bilan qushilgan yopiq tarmoq hisoblanadi hamda qizdirish asbobida qizigan suv tizimda sirkulyasiyalanadi va sovib yana qizdirish asbobiga qaytib boradi. Bir oila yashaydigan turar-joylarda tabiiy va majburiy sirkulyasiyali tizimlar qullaniladi. Tabbiy sirkulyasiyali tizimlar nasosli tizimlarga qaraganda quyidagi kamchiliklarga ega: - amal qilish radiusi kichik (gorizontal yo‘nalishda 20 m gacha) va sirkulyasiya bosimi kichik bo‘ladi; - keng diametrli quvurlardan foydalanish xisobiga tizim baxosining oshishi (bino narxining 5-7 % miqdorida); - metall sarfining oshishi;

- issiqlik inertliligining kattaligi; - quvurlarda suvning muzlash havfining oshishi. SHuning bilan birga bir qancha yutuqlarga ham ega: - ekspluatatsiya va qurish ishlarining soddaligi; - elektr energiya ta’minoti bilan bog‘liq emasligi; - o‘zoq muddat (35-40 yil) kapital remontsiz ishlay olishi; - o‘z-uzini boshqarish, bir hil haroratda ushlab turish imkoniyati; - issiqlik barqarorligi. Suvli isitish tizimida issiqlik va gidravlik hisob birgalikda olib boriladi. Mahalliy isitish asbobiga ega tizimni hisoblashda har bir isitish asbobini etarlicha issiqlik tashuvchi bilan ta’minlay oladigan isitish tarmog‘i quvur diametri tanlanadi. To‘g‘ri gidravlik xisob ishlarini olib borish turli mahalliy qarshiliklardan utganda issiqlik tashuvchining ortiqcha bosim va energiya yuqotilishining oldi olinadi. Aniq gidravlik xisobi binoni istish uchun kerakli issiqlik yuklamasi bilan ta’minlay oladigan qizdirish asboblarini tanlash imkonini beradi. Bu esa aniq yakuniy natijalar asosida isitish tizimini qurishda ortiqcha isrofgarchiliklardan saqlaydi. Tizimni hisoblash isitish quvurlari tizimi uchastkasini nomerlash va trassa o‘zunligini o‘lchashdan boshlanadi. Hisoblash ishlari quyidagicha olib boriladi: Qizdirish asboblarining yuzasi asbob orqali kiradigan va quvurda soviydigan suvning o‘rtacha haroratidan aniqlanadi; Tizimdagi o‘rtacha harorat Δts = 90 - 70 = 20°C. Dastlabki xisoblangan bosim, Pa N0= v'hG(L'+hG)±h1(γ0−γG), (1.17) Bu erda - o‘lchovsiz koeffitsient (barcha izolyasiyalanmagan quvur utkazgichlar uchun yoki bir izolyasiyaga ega bosh ustun uchun 0,4 va barcha izolyasiyalangan quvurlar uchun - 0,16; h G – qozonda qizigan suv markazi ustida joylashgan issiq taqsimlash quvuri balandligi, m ; - mavjud vertikal ustun (stoyak) dan asosiy ustungacha bo‘lgan gorizontal masofa, m;

h1 – qozonda suv qizdirish markazidan qizdirish asbobi markazigacha bo‘lgan vertikal masofa, m; γ0− γG – mos ravishda qizigan t G va sovigan to suvlarning zichliklar farqi (kg/m3); g – erkin tushish tezlanishi. O’tkazish quvuri uchastkasidagi sovigan suvning harorat farqini topish kerak ∆ t i = q tr q i (1.19) Bu erda qtr – quvur utkazgich issiqlik berishi, Vt; q i – uchastkadan utadigan suv miqdori, kg/ch. Uchastka oxiridagi suvning haroratini aniqlash zarur t k i = t nach i - ∆t i , (1.20) bu erda tnach i – uchastka boshidagi suvning harorati. Gravitatsion bosim (Pa) ning haqiqiy qiymati quyidagi formula orqali suvning zichliklari o‘rtacha qiymatidan aniqlanadi H g = [0,9 hsT(γsT− γn)+0,5 hpr(γppr− γn)+∆h(γ0pr− γn)]g, (1.21) Bu erda h sT , h pr – mos ravishda suv harakatlanadigan pastki ustun va isitish asbobining balandligi, m; γ sT , γ p – mos ravishda bu ustun va qozondan chiqadigan suvlar zichliklari, kg/m3; γ p pr , γ 0 pr – mos ravishda isitish asbobida va undan chiqishdagi suvning zichligi; Δ h – qozonda qizigan suv markazi va asbobda sovugan suv orasidagi vertikal masofa. Mavjud quvur utkazgich kolsasida haqiqiy sirkulyasiya bosimi uning aylanma siklda yuqotilgan bosimi bilan solishtirish orqali olinadi. Majburiy sirkulyasiyali isitish tizimining gidravlik xisobi Ikki quvurli yuqoridan taqsimlanadigan nasosli majburiy sirkulyasiyali suvli isitish tizimi kichik etajli turar joy binolarida qullaniladi. Sirkulyasiya nasoslar kichik va o‘rtacha tizimlarda samarali u kichik bosim bilan katta sarf olishi mumkin. Suv kichik gabaritli yakka tuzilishli nasoalar yordamida sirkulyasiyalanadi. Detalning ishlash davomiyligini o‘zaytirish maqsadida nasoalar suvli isitish va issiq suv ta’minoti tizimida qaytish magistral quvurida o‘rnatiladi. Nasoslar nippel va flanetslar

yordamida maxkamlanadi. Nasoslar ishlab turganda shovqinning darajasi 40-50 dB ni tashkil etadi. Nasoslar isitish va issiq suv ta’minoti tizimida 100°C li haroratdagi suvlarni haydash uchun xizmat qiladi. Sirkulyasiya nasosini tanlash Suvli isitish tizimida sirkulyasiya nasosi tizim uchun bajarilgan gidravlik xisob natijasiga qarab mos ravishda talab etilgan sarf uchun kerakli miqdorda quvvatga ega bo‘lgan nasoslar tanlanadi Majburiy sirkulyasiya uchun hisoblangan sirkulyasiya bosimi (Pa) N rasch = N n + B N 0 , (1.22) bu erda N n – nasosda hosil bo‘ladigan sirkulyasiya bosimi, Pa; 45 N 0 – Qizdirish asbobida va o’tkazish quvurida sovigan suvning sikl bo‘yicha harakatidagi tabbiy bosim, Pa; B =1-tabiiy bosim uchun tuzatma koeffitsienti. Ikki quvurli nasosli isitish tizimlarida gidravlik rejim xisoblanganda tizim bo‘ylab suyuqlik harakatida sirkulyasiya bosimini maksimal deb qabul qilish mumkin. Xuddi shunday xaroratda tabbiy sirkulyasiyali tizimlarni kuzatganimizda sirkulyasiya bosimi nasosli tizim sirkulyasiya bosimining 40% ni tashkil etadi va bu xolatda B = 0,4 va quyidagi formula o‘rinli bo‘ladi. N rasch = N n + 0,4 N 0 N n ni tanlash uchun amaliy hisoblashlarda N n = 100 · a L i , Pa ( bu erda a L i – sirkulyasiya kolsasining o‘zunligi, m). Sirkulyasiya nasosining hisoblangan ishlab chiqarishi Q n = 0,86 q sist t n − t 0 (1.23) Qn= 0,86 qsist (tn−t0)γsr (1.23a) bu erda q sist – tizimda qozonning xisobiy ishlab chiqarish quvvati, Vt; tn−t0 – tizimda suvning harorat orttirmasi, °C;

γ sr = γ n − γ 0 2 - suvning o‘rtacha zichligi, kg/m3. Suv haydash quvvati nasos val bilan ishchi kolsasining aylanish soniga bog‘liq N=Qn·Nn 3600 ηn (1.24) bu erda N n – nasosdagi o‘rnatilgan bosim, Pa; η n – nasos FIK. Qozonning issiqlik ishlab chiqarish xisobi. Issiq suv ta’minoti qurilmasi xisobi Qozonning talab qilingan ishlab chiqarishi q sist uning foydali va foydasiz issiqlik yuqotishi bilan aniqlanadi. Foydali yuqotishga issiqlik o‘zatiladigan quvurlarda va isitiladigan binodagi yuqotishlar, foydasiz yuqotishga esa qaytish quvuridagi isiqlik yuqotishlar kiradi. Yuqotilgan issiqlik o‘rnini qoplash uchun qaytish quvurida qaytgan past haroratli t ki suv yana qozonga tashlanadi Gn= qsist tn−t0 β 1 · β 2 (1.25) bu erda β 2 – qushimcha issiqlik yuqotish tuzatma koeffitsienti; tashqi devordagi seksiyali radiator yoki KN va KO tipli konvektorlar uchun β 2 = 1,02, KA konvektor uchun β 2 = 1,03, panelsimon radiator uchun β 2 = 1 , 04; β 1 – qushimcha maydon xisobidan issiqlik uzatish tuzatma koeffitsienti; radiator va konvektorlar uchun β 1 = 1,03-1,06; rebrist quvurlar uchun β 1 = 1,13. Issiq suv ta’minotining gidravlik xisobi. Tabbiy sirkulyasiyali issiq suv ta’minoti tizimining gidravlik xisobi quyidagicha: 1. Tizim geometrik razmeriga bog‘liq ravishda beriladigan bosimni L.V.Xludovim taklif qilgan emperik formula yordamida hisoblash mumkin: yuqori taqsimlagich uchun N r2 = 0,4 (h 12 +0,08 L N2 )(t 2N −t 2K )∙9,8. Pa (1.31) pastki taqsimlagich uchun

Nr2= 0,25 (h22+0,03 LN2)(t2N−t2K)∙9,8. Pa (1.32) bu erda h 12 , h 22 - suv qizdirish asbobi markazidan gorizontal taqsimlash quvuri va suv ta’minot omborining eng yuqori nuqtasigacha bo‘lgan vertikal masofa, m; LN2 - suv qizdirish asbobidan suv saqlash omborining eng o‘zoq nuqtasigacha bo‘lgan izolyasilangan quvurning gorizontal masofasi, m; t 2N , t 2K - suv qizdirgichdan chiqishdagi va oxiridagi suv saqlash omboridan chiqishdagi suvning boshlang‘ich harorati, °C. 2. suv qizdirgichdan yuqorida joylashgan issiqlik akkumulyatoridagi issiqlik qiymati N r quyidagi formula orqali aniqlanadi N r2 = β h a' ( t 2a − t a ) , (1.33) bu erda β – solishtirma gravitatsion bosim, 1 m balandlikda 6,27 Pa ga teng deb qabul qilingan; h a' - suv qizdirish markazidan akkumulyatori osti yoki issiq suv chiqishining 1 m ga teng vertikal masofa, m; t 2a = 80-85 – qaytish ustunida akkumulyatordan chiqishdagi suvning harorati, °S; t a = 95-98 – suv qizdirgichdan chiqishdagi suvning harorati, °S. 3. N r2 va N 1 ning qiymatini bilgan holda bosimni hamda sirkulyasiya quvuridagi qarshilikni topish mumkin N st = N r2 - N 1 , va u asosida o‘rtacha solishtirma ishqalanish qarshiligi hisobidan yuqotilishdagi tarmoq quvuri diametrini tanlaymiz. R st2 = 0,6 H st ∑ L 2 ∙ 9,8 Pa/m (1.34) bu erda ∑ L 2 - sirkulyasiya quvurining umuiy o‘zunligi, m; 0,6 – ishqalanishda bosim yuqotilish ulushi. Sirkulyasiya bosimi H st yuqotilish bosimi N 1 dan 25-30% katta bo‘lishi kerak. 4. Zarur hollarda N r2 ning qiymati aniqlanadi. Har bir uchastkadagi harorat orttirmasi Δ t g = Qtr / G gst uchun sirkulyasiya tarmog‘i Qtr dagi issiqlik yuqotilishini xisoblaymiz. Boshlang‘ich harorat t 2N va harorat orttirmasi Δ t g ni bilgan holda bu haroratning o‘rtacha arifmetik qiymati va suvning zichligi aniqlanadi.

6. Nasosli issiq suv sirkulyasiya tizimida nasosning quvvati N n quyidagi formula yordamida aniqlanadi: N r2 = N 1( 0,15 g r + G 2 st G 2 st ) 2 + N st (1.35) bu erda g r – issiq suvning xisobiy sarfi (l/s) quyidagi formula yordamida aniqlanadi gr= Q2β t2−tx , (1.36) Nasos chizig‘ida zadvijka va qaytarish klapani, surish chizig‘ida esa ventil o‘rnatiladi. II-BOB. UY-JOY BINOSINING ISSIQLIK TA’MINOTI TIZIMINI ISSIQLIK VA GIDRAVLIK HISOBLASH 2.1. Uy-joy binosining issiqlik texnik xisobi

Isitiladigan binoning tashqi devorlarini issiqlik texnik xisoblashni boshlaymiz va binoning joylashish sxemasi 2.1 – rasmda. Tashqi devorning issiqlik yuqotishini aniqlaymiz. 1-etajning umuiy maydoni 22,19 m2 ni tashkil etadi (2.1-rasm). Rn = δ / v λ formulasidan foydalanib a’loxida bir jinsli tashqi tusiqning termik qarshiligini hisoblaymiz m∙°C / Vt ( m 2 ∙ch∙°C/kkal). A. SHarq: 1) sement – perlit qorishmali oddiy qizil g‘isht: δ = 380 mm , λ = 0,7 Vt/(m∙°C ) = 0,6 kkal /( m2∙ch∙°C) , γ = 1600 kg / m3 , R 1 = 0,38/0,6; 2) qum-sement aralashmali qoplama - oblitsovka: δ = 120 mm , λ = 0,64 Vt /( m∙°C ) = 0,55 kkal /( m 2 ∙ch∙°C ), γ = 1600 kg / m 3 , R 2 = 0,12/0,55; 51

2.1 - rasm. Etajma - etaj plan : a - birinchi etaj ; b – ikkinchi etaj plani 3) sement – shlak aralashmali shtukaturka: δ = 0,015; λ = 0,64 Vt/(m∙°C) = 0,55 kkal/ (m2∙ch∙°C); γ = 1400 kg/m3; R 3 = 0,015/0,55 B. Janub tomon – qurilish materiali esa. Tashqi tusiq issiqlik utkazish qarshiligini (2.1) formula yordamida aniqlaymiz: R0Janub =0,133 +0,38 0,6 + 0,12 0,55 +0,015 0,55 +0,05 =1,063 m2∙ °C·ch/kkal=0,91 m 2 ∙ °C·ch/Vt. R0Janub =0,133 +0,38 0,6 + 0,12 0,55 +0,015 0,55 +0,2 =1,2 m2∙ °C·ch/kkal=1,03 m 2 ∙ °C·ch/Vt. Tashqi tusiqning issiqlik utkazish umumiy qarshilikning topilgan qiymati har doim uncha katta bo‘lmagan zaxiraga ega bo‘lishi kerak, R 0 ≥ R tr va u R tr mos ravishda (2.3) formula yordamida hisoblanadi R tr 0 = ( 18 + 30 ) ∙ 1 ∙ 0,133 6 = 1,064 m 2 ∙ °C·ch/kkal=0,91 m 2 ∙ °C·ch/Vt. O‘rab turgan tusiq konstruksiyasi issiqlik utkazish koeffitsentini K = 1/ R 0 formula bilan topamiz; k sharq = 1/1,063 = 0,94 kkal /( m 2 ∙ch∙°C ) = 1,09 Vt /( m 2 ∙°C ); k janub = 1 /1,2 = 0,83 kkal /( m2 ∙ch∙°C ) = 0,97 Vt /( m2 ∙° C ). O‘rab turgan konstruksiyalar orqali asosiy issiqlik yuqotish (2.4) formula yordamida aniqlanadi:

Q janub = 18,5 ∙ 0,83 ∙ 0,4 ∙ 48 = 294,8 kkal / ch = 343 Vt ; Q sharq = 11,6 ∙ 0,94 ∙ 48 = 523,4 kkal / ch = 608,7 Vt , Pol uchun issiqlik yuqotish (2.7) formula yordamida aniqlanadi. a ) issiq oplama – qattiq mineral plitalar : δ = 100 mm ; γ = 300 kg / m 3 ; λ = 0,093 Vt /( m∙°C ) = 0,08 kkal / m2 ∙ch∙°C ); b ) asfaltobeton : δ = 50 mm ; γ = 2100 kg / m 3 ; λ = 1,046 Vt /( m∙°C ) = 0,9 kkal /( m 2 ∙ch∙°C ); v ) elimli faner: δ = 4 mm ; γ = 600 kg / m 3 ; λ = 0,15 Br /(m ∙°C ) = 0,13 kkal /( m 2 ∙ch∙°C ); g ) sosna i archa: δ = 16 mm ; γ = 550 kg/ m 3 ; λ = 0,14 Vt /( m∙°C ) = 0,12 kkal /( m 2 ∙ch∙°C ). RR= 1 0,85 ∙¿ + 0.016 0.12 ¿=¿ 1,37 m 2 ∙ °C·ch/Vt=1,59 m2∙ °C·ch/kkal Polning issiqlik o‘zatish koeffitsienti K = 1 / R l formula yordamida aniqlanadi. K p = 1/ 1,59 = 0,73 Vt /( m2 ∙°C) = 0,63 kkal /( m2 ∙ch∙°C ). 2.2. Tabiiy sirklyasiyali isitish tizimining gidravlik xisobi Ikki etajli yashash uyi sxemasida (2.1, 2.2 - rasmlar) asosiy ustun, isitish asboblari tizimi va isitish liniyasi sxemasi ko‘rsatilgan. 2.3-rasmda tasvirlangan sxemada tarmoqlangan sirkulyasiya kolsasi keltirilgan. Grafik qiyaligi esa ko‘rsatilmagan. Qozonda qizigan suv markazi va isitish asbobida sovigan suv markazi qabul qilingan. Quvur utkazgich o‘zunligi va issiqlik yuklanishi aniqlangan. Tizimda hisoblangan harorat orttirmasi Δ t s = 90 ° - 70 °C Binoda M -140- A markali radiatorlar o‘rnatilgan. Utkazish quvurini hisoblash sirkulyasiya kolsasini hisoblashdan boshlanadi.

2.2 - rasm. Sovuq va issiq suv ta’minoti sxemasi:V 1 – sovuq suv quvuri; T 3 - issiq; ◊- zadvijka ; □- ventil

2.3 - rasm. Isitish tizimi kolsasi gidravlik xisobi sxemasi: a - 1- kolsa ; b – 2-kolsa; v - 3-kolsa Nasosli isitish tizimi gidravlik xisobi. Sirkulyasiya nasosini va elektr dvigatelini tanlash (2.17) formula bilan bosim oshishini dastlabki hisobini aniqlash mumkin. Utkazilgan quvur uchun quyidagi sharoitda v = 0,4 koeffitsentni qabul qilamiz. 1 – sirkulyasiya kolsasidagi №1; 2-3; 4; 5 asboblarni ko‘rib chiqamiz. Qolsa uchun dastlabki va muljallangan bosim quyidagicha tuziladi: № 2-3 asboblar orqali 58 N 0 = [0,4 ∙ 6,5(10,9 +6,5) + 0,1(977,81 - 965,34)] ∙ 9,81 = 455,6 Pa ; № 4 asbob orqali N 0 = [0,4 ∙ 6,5(9,55 + 6,5) + 0,1(977,81 - 965,34)] ∙ 9,81 = 421 Pa ; № 5 asbob orqali N 0 = [0,4 ∙ 6,5(4,88 + 6,5) +0,1(977,81 - 965,34)] ∙ 9,81 = 303,0 Pa . 2 – sirkulyasiya kolsasidagi № 6; 7-8 asboblarni ko‘rib chiqamiz. Qolsa uchun dastlabki va muljallangan bosim quyidagicha tuziladi: № 6 asbob orqali N 0 = [0,4 ∙ 6,5(6,93 - 6,5) + 0,1(977,81 - 965,34)] ∙ 9,81 = 402 Pa ;

№ 7-8 asboblar orqali N 0 = [0,4 ∙ 6,5(2,70 + 6,5) + 0,1(977,81-965,34)] ∙ 9,81 = 246,4 Pa , 3 – sirkulyasiya kolsasidagi № 9-10 asboblarni ko‘rib chiqamiz. Qolsa uchun dastlabki va muljallangan bosim quyidagicha tuziladi: № 9-10 asboblar orqali N 0 =[0,4 ∙ 6,5(4,94 + 6,5) + 0,1(977,81-965,34)] ∙ 9,81 = 303,5 Pa. Ishqalanish orqali solishtirma bosim yuqotilishi quyidagi (2.18) formula orqali hisoblanadi: № 1; 2-3 asboblar orqali Ro'r= 0,5 ∙455,6 31,7 =7,2 Pa № 4 asbob orqali Ro'r= 0,5 ∙421 29,9 =7,0 Pa № 5 asbob orqali Ro'r= 0,5 ∙302 18.6 =8.1 Pa № 6 asbob orqali Ro'r= 0,5 ∙402 35,1 =5,7 Pa № 7-8 asboblar orqali Ro'r= 0,5 ∙246,4 24,3 =5,06 Pa № 9-10 asboblar orqali Ro'r= 0,5 ∙303,5 28,7 =5.3 Pa R sr ning topilgan qiymatlari orqali o‘zun sirkulyasiya kolsa quvur utkazgichlarining diametrini aniqlaymiz (2-sirkulyasiya kolsasidagi № 6-8 qizdirish asboblari misolida). № 6-8 qizdirish asboblari bilan sirkulyasiya kolsasining gidravlik xisobiga quyidagi xulosa qilish mumkin, muljaldagi sirkulyasion bosim bilan solishtirganimizda quyidagi zapas bosim kelib chiqadi (648,4 - 559,0)/648,4∙100 % = 13,8 % va maqsadga muvofiq hisoblanadi. Quvur utkazgichlarni dastlabki tanlashdan keyin qolgan hisoblash natijalarini 2.4 -

jadvaldan olish mumkin. v) bizning misolimizda issiqlikdan izolyasiyalangan quvurlar bu 14, 31 quyidagi formuladan hisoblaymiz qtr = q ¢Li (1 - η i ), bu erda η i = 0,8 – izolyasiyaning FIKi; q tr 1 = I 57,0∙6,5∙1 = 1020,5 Vt q tr 31 = 72,2∙3,94(1 - 0,8) = 57,7 Vt g) suv sarfi g i = 602 kg/s uchastkada suvning harorati pasayishi kuzatiladi Δ t1 = 1020,5/1,163 ∙ 662 = 1,3 °C, a suvning oxirgi harorati Δ t oxi . 21 = 90-1,3 = 88,7 °C va hakoza; d) qaytish quvurutkazgich uchun uchastkadan keyingi aralash suvning qaytgandagi harorati t ob olamiz. №24 uchastka boshidagi suvning haroratini №23 uchastkadagi issiqlik balansidan topamiz, qaysiki oxirgi harorati tkon 23 = 62,7 °C da 105 kg/s va №21 uchastkada t kon 21 = 54,7°C da 111 kg/s suvning aralashishida. №24 uchastka boshida aralashgandan sunggi suvning harorati tkon 24= 106 ∙62,7 +111 ∙54,7 105 +111 =58,6 °C e) barcha hisoblashlar natijasida oxirgi uchastkadagi suvning natijaviy oxirgi haroratini topamiz t kon 15 = 58,24 °C ; j) xususan eng o‘zoqdagi №6 asbob uchun haqiqiy bosimni topamiz: stoyakda suvning o‘rtacha harorati va zichligi t sr . st = (63,2 + 63,8):2 = 63,5 °C ; γ 63,5 = 981,4 kg / m 3 ;. №6 asbobda chiqish suvining harorati va zichligi tpr6 = 63,2 °C ; γ 63,2 = 981,57 kg / m 3 ; qozondan chiqishdagi suvning harorati va zichligi t g = 90 °C; γ 90 = 965,34 kg / m 3 . unda, (21) formuladan foydalanib aniqlaymiz H g = [0,9 ∙ 24(981,4 - 965,34) + 0,5 ∙ 0,5(981,57 - 9 6 5,34) + 0,1(990,99 -

965,34)]∙9,81 = 404,7 Pa. Haqiqiy sirkulyasiya bosmini topamiz va berilgan utkazish quvuridagi bosim yuqotilishi bilan solishtiramiz va ularning farqi (404,7 - 365)/404,7∙100% = 9,7% ruxsat etilgan chegarada ekanligini kuramiz. Bu holda hisoblashlar 2- va 3- sirkulyasion kolsalarda utkaziladi. Uyda umumiy issiqlik istemoli suv sarfi bilan (1.25) formula yordamida aniqlanadi G c = 15404,6/(90 - 70) = 770,23 kg/s. Sirkulyasiya suvining miqdori 662 kg/s qabul qilingan. 4.9 bulimda farq ruxsat etilgan chegaradan oshmasligi keltirilgan (662 - 770,23)/770,23∙100% = -14% Issiq suv ta’minoti xisobi Ruxsat etilgan normal issiq suv sarfi va haroratini (jadvallardan) aniqlaymiz: a ) 1 odam uchun suv sarfi va hraorati mos ravishda 110-130 l va tg = 65 °C ni tashkil etadi; b) bir protseduradagi suvning normal sarfi o‘zunligi 1700 mm li vannalarda tsm = 37°C da 300 l ni tashkil qiladi; v) sovuq suv harorati 5°C ga teng deb olinadi; g) issiq suv extiyoji uchun issiqlik sarfining soatlik xisobi (26) formula bilan aniqlanadi Q g . v = 1,163 ∙ 2,1 ∙ 1 ∙ 130 ( 65 − 5 ) 24 = 0,79 kVt Issiq suv sarfi (27) formula yordamida aniqlanadi G g =300 37 −5 65 −5=160 l/s Vanna uchun issiq suv tayyorlashda issiqlik sarfi (28) formula yordamida aniqlanadi q van = 1,16 ∙ 0,13 ∙ 980,59(65-5) = 8900 Vt = 8,9 kVt . Issiq suv ta’minoti uchun qozonning maksimal issiqlik ishlab chiqarishini aniqlaymiz q sist2 = 15404,6 + 8900 = 24,3 kVt Suvni qizdirish vaqti davomiyligi τ (2.29) formula yordamida aniqlanadi τ= 8,9 24,3 =0,37 soat

Berilgan misolda gidravlik hisob keltirlmagan. Turar joy binolarida quyuvchi quvur utkazgichlarning taxminiy issiqlik yuqotilishi quyidagi formula yordamida aniqlanadi Q yo .2 =0,05 Q gv ,kVt bu erda Q g . v – issiq suv extiyoji uchun issiqlik sarfining hisoblangan soatli sarfi, kVt . Berilgan misolda quyuvchi quvur utkazgichlardagi issiqlik yuqotish quyidagicha aniqlanadi Q yo .2 = 0,05 ∙ 0,79 = 0,04 kVt . Vanna uchun issiq suv tayyorlashdagi quyuvchi quvurlardagi issiqlik yuqotish Qyo.(v) 2 = 0,05 ∙ 8,9 = 0,45 kVt . Kengayish baki sig‘imi quyidagi (16) formuladan aniqlanadi V r . b = 0,0017 ∙ 24,3 = 400 l . Nasosli isitish tizimidagi gidravlik xisob uchun misol Gidravlik kolsaning xususiy o‘zunligini xisoblaymiz. Bu holda №2 kolsa, 1-etajdagi №6 asbob orqali utadigan issiqlik quvvati q pr = 763,3 Vt ga (2.3 - rasm) teng tizim olinadi. 2.4 - rasm. Nasos sirkulyasiyali isistish tizimi gidravlik kolsasini xisoblash sxemasi Asosiy bosh sirkulyasiya kolsasi o‘zunligi L= 38,8 m ni tashkil etadi. O‘rtacha 1 m quvur uchun ishqalanishga bosim yuqotish R sr = 1,3 kg/ m 2 (9,8...29,4 Pa) qabul qilingan; Sirkulyasiya kolsasida umumiy bosim yuqotilishi quyidagini tashkil etadi å ( Ri L i +

Z i ) = 848,8 Pa . Nasosli tizimda sovigan suvning tabiiy bosimi 1-etajdagi asboblarada hisobga olinmaydi. SHunday ekan SNiP 2.04.05-86 uchun quvrur utkazgich qarshiligiga bardosh berishi uchun 10 % ortiqcha hisoblash kerak. Bu esa №2 kolsa uchun zarur bosim H n = 1,1(86,09 - 4) = 890,5 Pa ni tashkil etadi. Sirkulyasiya nasos va elektrodvigatelni tanlash Bino uchun umuiy issiqlik yuqotish Q = 15,4 kVt ga teng. Tizimda sirkulyasiya suvining miqdori Gn = G c = 770,23 kg/s ni tashkil etadi. Sirkulyasiya nasosining ishlab chiqarish quvvati quyidagi (23 a) formuladan aniqlanadi QN= 0,86 ∙15404,6 20 ∙971,57 ∙1,163 =0,58 m3/soat SVS 0,5-0,4 nasos (2.5 - rasm) tanlanadi va Q - N n xarakteristkasi olinadi (2.6 - rasm). Nasosning sarfi Q n = 0,58 m 3/s ga mos ravishda n =2600 ayl/min. da bosimi H n = 3,7 kPa ga teng. Bu ideal xolat qachonki nasosning FIK maksimal bo‘lganda. (2.24) formula yordamida nasos elektrodvigatelining quvvati aniqlanadi Bu holda SVS 0,5-0,4 nasosining quvvati zuriqadi. η = 0,53 nasos elektrodvigatelining quvvati N n = 117 Vt ga teng, bu xolda SVS 2,5-2 (36-jadval) markadagi boshqa nasosni tanlash kerak bo‘ladi.

2.5 - rasm. SVS 0,5-0,4 nasosining tashqi kurinishi: 1 - shnur ; 2, 7 - krishka ; 3, 9 - podshipnikli щ itlar, 4 – tarmoq, 5 -rotor, 6 - stator, 8 - gilza, 10 – vilka 2.6 - rasm. SVS 0,5-0 ,4 markali elektronasosning xarakteristkasi 2.7 - rasm. URS -25-60-180 nasosning xarakteristkasi

2.8 - rasm. GHN 20 B – R nasosning xarakteristkasi Samarador sirkulyasiya nasoslaridan biri bu URS tipli (21-rasm) GRUNDFOS va GHN 20V- R (22-rasm) gruppalari hisoblanadi va ular 3 ish rejimiga ega, har bir rejim mos ravishda nominal tok (A) va quvvatda (Vt)da aylanish miqdori darajasiga ega: 1 - 1900; 0,19-0,13; 44-30; 2 - 2400; 0,27-0,18; 62-42; 3 - 2750; 0,36-0,28; 80-64. Keltirilgan misolda 3- tezlikli, 3 ish rejimiga ega nasos (URS 25-60 180)ni tanlash maqsadga muvofiq. III. ATROF-MUHIT MUHOFAZASI VA XAVFSIZLIK TEXNIKASI Tabiat o‘ziga xos murakkab tizim bo‘lib, inson va jamiyat uning xosilasidir. U tabiat evaziga mavjud va rivojlanadi. Inson o‘z extiyojlarini tabiat xisobiga qondiradi. U tabiatdan xavo, suv oziq-ovqat, mineral va yonilg‘i xomashyolarni oladi va o‘zining xayot faoliyati davomida tabiatga o‘z ta’sirini kursatadi. Natijada tabiat uchun yot bo‘lgan yangi ob’ektlar vujudga keladi. Bular shaxar va qishloqlar, zavod va fabrikalar, yo‘llar, konlar, suv omborlari, qishloq xujalik erlari va boshqalardir. Er yuzida aholi sonining keskin oshib borishi, fan va texnikaning shiddatli taraqqiyoti mamlakatlar hududida tabiiy resurslarning bir tekis tarqalmaganligi mavjud tabiiy resurslardan imkon qadar ko‘proq foydalanish va shu yo‘l bilan jamiyat taraqqiyotini tezlatishni taqozo qiladi. Natijada tabiat va inson o‘rtasidagi o‘zaro munosabat qonunlari buziladi bu qonunlarning buzilishi esa ertami kechmi ekologik inqirozga olib keladi. Hozirgi kunga kelib, butun dunyodagi ekologik holat ko‘pchilikni birdek bezovta qilmoqda. Ekologik halokat ko‘z o‘ngimizda dahshatli tus olmoqda. Atrof muhitni muhofaza qilish va mavjud tabiiy resurslardan samarali foydalanish masalalari dolzarbligicha qolmoqda. Rasmiy ma’lumotlarga qaraganda atmosferaga dunyo bo‘yicha 50 mln tonna har xil uglevodorodlar, 260 mln tonna oltingugurt oksidlari, 50 – 6 0 mln

tonna azot oksidlari 2 mln tonnadan ortiqroq chang va kulsimon moddalar tashlanmoqda. Atmosfera havosining kundan kunga yildan yilga bunchalik ifloslanib borishida sanoat korxonalarining hissasiga to‘g‘ri keladi. Sanoat korxonalari tashlamalari 2 guruhga bo‘linadi 1 guruhga ―Tashkil etilmagan tashlama ‖ lar kiradi. Ular korxonalarning tozalash qurilmalari bilan to‘la ta’minlanmaganligi materiallar tashish to‘g‘ri tashkil etilmaganligi, xomashyolarni saqlash qoidalariga etarli amal qilinmasligi natijasida hosil bo‘ladi. 2 guruhga ―tashkil etilgan tashlamalar ‖ mansub. Bunday tashlamalar maxsus tutun murlari ventilyasiya tizimlari dudburonlar kabilar tashkil etish orqali kamaytiriladi. Issiqlik elektr stansiyalarida olinadigan elektr quvvati asosan ko‘mir, mazut, gaz kabi yonilg‘ilar yonishining hosilasidir. Tabiiyki bu turdagi yonilg‘ilarning ko‘p miqdorda ishlatilishi atmosferani jiddiy ifloslantiradi. Ma’lumotlarga qaraganda 1000 MVt quvvatga ega bo‘lgan issiqlik elektr stansiyalari yil davomida 3800 tonna turli tarkibli zararli chiqindilarni atmosferaga chiqarib tashlaydi. O‘zbekiston Respublikasi hududida joylashgan 2600 dan ortiq korxonalardan yiliga 164 ming tonna 150 turdagi ifloslantiruvchi moddalar havoga chiqarib yuborilmoqda. Ulardan 87%i Respublikaning asosiy sanoat potensiali hisoblangan. Toshkent, Qashqadaryo, Buxoro, Farg‘ona, Navoiy viloyatlarida joylashgan korxonalar hissasiga to‘g‘ri keladi. Umumiy ifloslantiruvchi tashlamalarning 53% ini uglerod oksidi, 15% ini olingugurt angidridi va 15%ini yuqori toksiklik hossalari ega bo‘lgan moddalar, 8 % ini uglevodorodlar, 5% ini qattiq moddalar va 4% ini azot oksidlari tashkil qiladi. Noqulay metrologik sharoitlar natijasida atmosferada chiqindi gazlar konsentratsiyasi oshib borib, qalin toksik tumanlar hosil bo‘lishiga sabab bo‘lmoqda. Toksik moddalarning to‘planish hisobiga og‘ir xastaliklardan nobud bo‘lish hollari kuzatilmoqda. Atmosferaning zararli tashlamalar bilan ifloslanishi nafaqat inson, balki xayvonot va nabotot olami uchun umuman geoekologik xavfni vududga keltirmoqda. Bir qator mikrogazlar erning issiqlik muvozanatining o‘zgarishida muxim rol uynaydi va er yuzasida asta-sekin xaroratni oshib borishini xarakterlovchi ―issiqxona effekti ‖ deb ataluvchi xodisani sodir qiladi. Bu xodisaning sodir bo‘lishida asosiy o‘rinni egallovchi gazlar yorug‘lik nurlarini o‘zidan utkazib yuborsada, infraqizil nurlarini o‘zida tutib

qoladi. Quyosh nuri atmosfera orqali utib, erning yuza qatlamini isitadi va er o‘zidan issiqlik xamda infraqizil nurlarini qaytaradi. Atmosferadagi ―issiqxona effekti ‖ ni xosil qilgan gazlar miqdorining o‘zgarmasligi natijasida erning issiqlik balansi doimiydir. Agar ularning konsentratsiyasi xavo tarkibida oshib borsa, shunga nominal ravishda xarorat balansi xam o‘zgarib, er yuzasining isishi sodir bo‘ladi. ―Issiqxona effekti ‖ ni xosil qiluvchi gazlardan 3 tasi, ya’ni uglerod qo‘sh oksidi, metan va suv bug‘lari eng ko‘p axamiyat kasb etadi. CHunki, aynan ularning konsentratsiyalari biosferaga antropogen ta’sirlar natijasida tez oshib boradi. Undan tashqari xar yili atmosferaga chiqarib yuborilayotgan millionlab tonna tashlanmalar ozon qatlamining xam emirilishiga olib keladi. Ozon qavatining emirilishi xaqida olimlar 50-yillarning boshida ogoxlantirishgan edi. Uning emirilishi yuqori tovushli samolyotlar tashlaydigan azot oksidlari bilan bog‘liq degan fikrni ilgari surganlar. Ammo 1974 yilga kelib ozon ekranidagi ―teshiklar ‖ sun’iy kimyoviy birikmalar – ftor- xlor uglerodlar(FXU)ning ta’siri natijasi ekanligi aniqlandi. Olimlar 1978–yildan 1984– yilga qadar ozon miqdorining 3% ga kamayganligini aniqlashdi. Atmosfera xavosi asosan yonilg‘i resurslaridan foydalanish kulamining oshishi xisobiga ifloslanadi. Organik yoqilg‘i tarkibiga yonuvchi massani sodir etadigan uglerod, vodorod, oltingugurt azotlarining murakkab kimyoviy birikmalari, hamda yonmaydigan aralashma va nam saqlagichlar kiradi. Ma’lumki yoqilg‘i tarkibidagi asosiy yonuvchan va issiqlik beruvchi ugleroddir. (34,4 mJ/kg) yoqilg‘ining yonuvchan massasining ikkinchi o‘rnini vodorod (10,8 mJ/kg) egallaydi. Oltirgugurt yoqilg‘ida uch turida: organik, xolchedanli, sulfatlilardan uchrab, yonish issiqliq miqdori 9,3 mJ/kg ga teng bo‘ladi. Bundan tashqari yoqilg‘i tarkibining mineral qo‘shimchalar miqdori yoqilg‘i turiga va qazib olingan joyiga bog‘liq bo‘ladi. YOqilg‘ini yondirmaydigan meteriallar namlik bilan birgalikda yoqilg‘i balansini tashkil etadi. YOqig‘ini yonish jarayoni shaxoblangan zanjirli reaksiyalar bilan davom etadi. YOqilg‘i tarkibida oltingugurt va azotlarning borligi tufayli yonish jarayonida ushbu modda birikmalarini paydo bo‘lishiga keltiradi. Azot oksidlarini NOx gaz yondirishda paydo bo‘lishining tahlili natijasida NOx ning ko‘pgina qismi aktiq yonish zonasidan tashqari paydo bo‘ladi. Turli o‘txonalar uchun NOx ni paydo

bo‘lishini aniq hisoblaga imkoniyat yo‘q, chunki buning uchun gidrodinamika, massa va issiqlik almashinuvi sharoitlarini hamda kimyoviy reaksiya o‘tishlarini hisobga oluvchi tenglama tizimlarini echilishi zarurdir. Yoqilg‘i yonish jarayonida havodagi kislorod miqdori etarlicha ta’minlaganligi tufayli o‘txonadan chiqqan yonish mahsulotlar tarkibida uglerod oksidlari paydo bo‘ladi. Aralashmalarning silikatli asosi yuqori haroratda turli oksidlar bilan reaksiyaga kirib, kulga aylanadigan yoki turli o‘lchamli mikro zarrachalarni paydo bo‘lishiga sababchi bo‘ladi. Turli yoqilg‘ilardan chiqqan uchuvchan kullarda turli zaharli moddalar mavjuddir. Masalan, ASH – markali antratsit kulida mish’yak borligi aniqlandi. Organik yoqilg‘ilarni yonish mahsulotlarining atrof – muhitga, ayniqsa atmosfera havosiga ta’siri ko‘rilganda, kanserogen moddalarni paydo bo‘lishini aniqlash muhim ahamiyatga ega. Ularni paydo bo‘lishini benz (a) piren [B(a)P] borligini bildiradi. YOqilg‘i yonish natijasida paydo bo‘ladigan kanserogen moddalarning miqdori kichik bo‘lgani bilan (boshqa chiqindilarga nisbatan), ularning onologiya kasalliklarni oshirishga aktivligi sezilarli. Bunday moddalarning ruxsat etilgan chegaraviy konsentratsiyasi (PDK) NOx da nisbatan 8,5∙104 marta kichik bo‘ladi. Qattiq yoqilg‘ilarni yondirish jarayonlari. Ushbu yonish jarayoni bir nechta ketma – ket jarayonlardan iboratdir: qizitish, quritish, uchuvchan moddalar sodir bo‘lishi, kakos paydo bo‘lishi, uchuvchan moddalr va kakoslarni yonish jarayonlari. Asosiy deb oxirgi jarayon – yoqilg‘ini samarali yondirishida kukun tayyorlovchi qurilmalar va qozon gaz yo‘li hamda o‘txonalarda o‘tadigan fizika – kimyoviy jarayonlar va kimyoviy reaksiyalarni maqsadli o‘tishini oshiradigan yonuvchan aralashmaning uzatish jarayonlari tashkillashtiradi. Bunday yoqilg‘ilarni yondirish talab sharoitlariga asoslanib turli texnologik sxemalar qabul kilinadi. Suyuqli yoqilg‘ini yondirishida suyuqli bug‘larning yonish mash’ala alangasi paydo bo‘ladi. mash’alani harorati yuqori bulgani tufayli, suyuqlik yuzasidan bug‘lanish intensivlashadi. Turli suyuqli yoqilg‘ilarning yonish tavsiflari turlicha. YOnish intensivligini oshirish uchun, ya’ni mash’al bilan turlanadigan va suyuqlik bug‘ga aylanadigan yoqilg‘ini bug‘ga aylanish yuzasini oshirish uchun suyuqli yoqilg‘ini puflab

uzatish lozim. Bunda paydo bo‘ladigan zaharli chiqindilar miqdorini minimumga keltirish muhim ahamiyatga egadir. Gazlarni yondirilishi havo uzatishi bo‘yicha uch xil asosiy yonish jarayonlariga bo‘linadi: bir turli yonuvchan aralashmaning yonish, gaz va havolarni alohida uzatilishi, diffuzion yonishi, havo etmasligi tufayli to‘liq yonmaslik jarayoni. Birinchi holda gaz dastlabki havo bilan aralashtiriladi va yonish intensivligi faqatgina yonish reaksiyalarining kinetikasi bilan belgilanadi. Bunday yonishga kinetik yonish deyiladi. Gazlarni yondirishda, o‘txonadagi jarayoniga ta’sir etish hamda massa issiqlik almashinuvlarini intensivlashtirish imkoniyatlari, qattiq va suyuqlik yoqilg‘ilarini yondirilishining o‘xshash ko‘rsatkichlariga nisbatan, zararli chiqindilar miqdorini kamaytiradi. Tabiatni ifloslanishida energetik qurilma chiqindilari ham katta ahamiyatga ega. Energetika rivojlanishuvi, fan va texnika yutuqlarining qo‘llanilishiga qaramay, energetik qurilmalarni ishlatish jarayonida zararli moddalarning bir qismi chiqindi sifatida atrof – muhitga chiqib ketmoqda. So‘nggi yillarda sanoatda (issiq suv chiqindilaridan tashqari) atrofga 17500.17600 mln.tn chiqindilar, 1600 mlrd.tn sizot suvlar chiqarilmoqda. Dunyoda atrof – muhit ifloslanishida sanoat va tabiiy enregiya chiqindilari 55 % ni tashkil etmoqda. Sanoat va tabiiy enregiyadan har yili atrof – muhitga (SO, SO2, SO2, NO) zaharli gazlar, 4000 mln.tn qattiq chiqindilar, atmosferaga 224 mln.tn qattiq zarrachalar chiqarilmoqda. Bunda zamonaviy issiqlik elektr stansiyalarda o‘tadigan elementar jarayonlar (yoqilg‘i yondirish, issiqlik energiyani mexanik va undan keyin elektr energiyaga o‘tishlari) ning atrof – muhit komponentlar bilan o‘zaro ta’siri ko‘rib chiqilmoqda. Natijada tabiat, ayniqsa atmosfera chang, qurum, gaz, radioaktiv moddalar va boshqalar bilan iflloslanib, uning tarkibida karbonat angidridning miqdori ortib bormoqda. Bu o‘zgarishlar esa o‘z navbatida ekologik jarayonning buzilishiga, insonning yashashiga xavf solmoqda. Odamlarning aktiv faoliyati, salomatligi, umrboqiyligi geografik muhit holatiga bog‘liq. Geografik muhit holatidagi salbiy o‘zgarishlar atrof – muhitning ifloslanishidan, ayniqsa radioaktiv moddalar va zaharli ximikatlar bilan qay darajada

ifloslanganidan kelib chiqadi. Xozirgi kunda butun dunyoda energetika krizisidan tashqari 2008 yilda boshlangan iqtisodiy krizis xam davom etmoqda. Iqtisodiy – energetika krizisidan tashqari dunyoga geoegologik, texnogen falokat kabi omillar xam katta xavf solib turibdi. Bugungi kunda dunyo olimlari energetika tizimida noan’anaviy energiya manbalari(quyosh energiyasi, shamol energiyasi, bioenergiya, er osti energiyasi kabilar)dan foydalanish xam iqtisodiy xam ekologik muammolarning echimi sifatida qarashmoqda. Xaqiqatdan xam noan’anaviy energiya manbalari(quyosh energiyasi, shamol energiyasi, bioenergiya, er osti energiyasi kabilar)dan foydalanish xisobiga millionlab tonna yoqilg‘i iqtisod qilinishi bilan birgalikda atmosferaga chiqarib yuboriladigan millionlab tonna zaxarli tashlanmalarning oldi olinadi. Havsizlik texnikasi. Mehnatni muxofaza qilish qonuniyatlari O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, O‘zbekiston Respublikasi Mexnat qonunlari kodeksi asosida olib boriladi. Mexnatni muxofaza qilishning qator masalalari Konstitutsiyada aks ettirilgan. Mexnatkashlarni xavfsiz va sog‘lom mexnat sharoiti bilan ta’minlashni davlat o‘zining asosiy vazifasi deb xisoblaydi, buning uchun zarur bulgan chora-tadbirlarni qonun asosida amalga oshiradi, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 1992 yil 11 dekabrida 12-chaqiriq 1 sessiyasida tasdiqlangan Konstitutsiyaning 18—20, 27, 29, 36—42-moddalarida mexnatni muxofaza qilish masalalari bayon etilgan. Sanoat korxonalarida, ilmiy tadqiqot ishlarida, ba’zi texnologik jarayonlarda, maxsulotlar, materiallar va moddalarning sifatini, kamchiligini aniqlashda ayniqsa quyosh qurilmalari bilan ishlaganda quyosh radiatsiyasining miqdori ruxsat etilgan me’yordan oshib ketadi. Ulardan foydalanish ishchi, xizmatchilar va axoli mexnat faoliyatiga salbiy ta’sir qiladigan muhit xosil bo‘lishi bilan bog‘liq. SHuning uchun radiatsiya xavfsizligi xaqidagi qonun asosiy xujjat sifatida, sog‘lom va xavfsiz sharoitni ta’minlovchi asos bo‘lib hisoblanadi. SHuning uchun unga e’tibor berish tavsiya etiladi. Ish muhitini aniqlaydigan, u e’tiborga olinadigan xujjatlar qabul qilingan. «Radiatsiya xavfsizligi normalari» (NRB-76), «Ionlovchi nurlar manbalari bilan xavfsiz ishlash asosiy qoidalari» (OSP-72/80) ana shunday xujjatlardandir. Norma va qoidalar

asosida radiatsiya xavfsizligi tizimi ikki vazifani hal qiladi. 1. Loyiha, texnik, tibbiy, sanitariya va gigienik chora-tadbirlarni qullash bilan aholi va ishlovchilarning nurlanish darajasini yul qo‘yiladigan chegaragacha kamaytirish. 2. Aholi va korxona xodimlarining atrof-muhitni radioaktiv ifloslanishi, nurlanish haqida mulohaza yuritishlari, sharoitni me’yorga keltirish uchun samarali nazorat tizimini yaratish. Nurlanish dozasi deb, ionlash va molekulalar muxitni uyg‘otishga sarf bo‘ladigan massa birligidagi nurlanuvchi modda yutadigan energiya miqdoriga aytiladi. Nurlanish miqdorlari turlicha birlikda ifodalanadi. Masalan, yutiladigan (jalb qilingan) doza birligini Grey (Gy), dj/kg, rad, erg/g da ifodalash qabul qilingan 1 Gy=1,0 Dj/kg, 1 rad=100 erg/g=MO-2 Dj/kg. Ekspozitsion miqdor uchun birlik sifatida kulon-kilogramm (Kl/kg), rentgen (r) kabul kilingan. Rentgen (r) zaryad yigindisi bir elektrostatik birlikka teng elektr tashkil qiladigan (1 sm1 xavoda, normal sharoitda) 0,001293 g xavodagi ionlar xosil qiluvchi rentgen nurni ifodalaydi. 1 R=2,58 • 10~4 Kl/kg. Bir rentgen dozada 2.08 • 109 (par) juft ionlar hosil bo‘ladi. Ekvivalent doza birligi uchun Zibert (Zv) va ber qabul qilingan. 13v—100 berga teng. Rentgenning biologik ekvivalentga (ber) quyidagi formula bilan aniqlanadi D=5(p- 1V). BER (bunda 5BER - xar bir shaxs uchun yul quyish mumkin bulgan birlik mikdor; p - shaxsning yoshi va uning biologik ta’siri bir «radga» teng bulgan rentgen yoki nurning energiyasini ifodalaydi. Radioaktiv moddalarni ionlash ta’sirini taqqoslash uchun gamma- ekvivalent» qabul qilingan. Gamma-ekvivalent birligi sifatida «Radiyning mg. ekvivalenta (mg.ekv.Ra) olingan. Nurlanish kasalligidan saqlanish, ishlayotgan xodimlarni xavfsiz mexnat sharoiti bilan ta’minlash va ularni xavfli vaziyatdan ogoxlantirish maqsadida yul quyiladigan doza mikdori (YDM) va yul quyiladigan izotopning aktivligi (YQIA) radiatsiya xavfsizligi normalariga (RXN-76) asosan belgilab ko‘yilgan. Vaqt birligida nurlannsh miqdorining energiyasi quyidagicha ifodalanadi: R/soat, mkR/soat, mberDafta, mber/yil, mZv/yil chdfta birligida o‘lchanadi. Inson organizmiga

tasir qilib, unda 50 yil mobaynida zamonaviy usullar bilan aniqlanadigan, xali uzgarishlarga olib kelmaydigan dozaning katta miqdori yo‘l quiiladigan doza mikdori (YKDM) deyiladi. Nurlanish xavfsizligi normalariga (NXN-76) asosan xar xil turdagi ionlovchi nurlarning yul quyiladigan doza miqdori 100 mberDaftadan oshmasligi kerak. Doza miqdorini belgilashda shaxslarning nurlanish buyicha A, B, V turlarga guruxlanishi, odam tanasi a’zolarining uch xilga bo‘linishi e’tiborga olinadi. A guruxga ionlovchi nurlar manbalari bilan doimo yoki kupincha ishlayditan kasbdagi shaxslar mansubdir. B guruxga radioaktiv nurlar manbalari bilan ishlaydigan, lekin ish joyi va yashash sharoiti buyicha radioaktiv moddalar yoki boshqa manbalar ta’sirida bo‘ladigan shaxslar kiradi. V guruxga yashayotgan barcha axoli mansubdir. Tana a’zolarining birinchi turiga badan, suyak, qizil tanacha va boshqalar taalluqli. Ikkinchi turiga mushak, qalqonsimon bez, yog‘li tuqima, jigar, buyrak, qora taloq, oshqozoi-ichak yullari, upka, kuz qorachig‘i va boshqalar kiradi. Uchinchn turga teri qoplamasi, suyak tuqimasi, qul barmoklari, bilak, kaft, tovon kiradi. Ionlovchi nurlar manbalari bilan ishlaydigan shaxslar uchun tashqi nurlanish doza yig‘indisi bir yilga 5 ber belgilangan va 30 yil davomida tanada yig‘ilgan doza miqdori 60 berdan oshmasligi kerak. Radioaktiv izotopning yo‘l quyiladigan miqdori aktivligi (RIYQ) deb, tabiiy yul bilan tanaga utib, yul qo‘yiladigan dozadan oshmaydigan nurlanish dozasi hosil qiladigan izotopning xajmi yoki massa birligidagi miqdoriga aytiladi. Izotoplarning aktivligi kyuri/litr birligida ulchanadi. Radioaktiv moddalar va nurlanish manbalari bilan ishlashda mexnatni tug‘ri tashkil qilish katta ahamiyatga ega. Bu radiatsiya xavfsizligini ta’minlash, axolini nurlanishdan saqlash yoki nurlanish dozasi muljallangan normadan oshib ketmasligi uchun muhim chora-tadbirlarni amalga oshirish demakdir. Bu chora-tadbirlarga tashqi nurlanish oqimidan himoyalash, nurlanishning tashqi muhitda tarqalishiga yul quymaslik, bino va xonalarni to‘g‘ri loyixalash, radiatsiya nazorati va sanitar tekshirish rejimini urnatish, xavo

almashtirish, uni chang-gazlardan tozalash, isitish, suv ta’minoti, kanalizatsiya tarmoqlari ishlari va boshqalar misol bo‘ladi. Ximoyalash chora-tadbirlarini ishlab chiqishda nurlanish manbaining xususiyati, radioaktiv moddalarning turi, fizikaviy xolati, nurlanish turi va energiyasi, aktivligi, parchalanish davri, zararli xossalari, ishlatiladigan miqdori, manba bilan ishlash vaqti xususiyati xisobga olinadi. Nurlanishni ulchash uchun turli xildagi ulchov asboblaridan foydalaniladi. Masalan, rentgen va gamma nurlari uchun RM-1M, PMR-1, Kaktus, neytron nurlanishi uchun RUS- 5, 7, RPN-1, ID-1, KID-1, DK-0.2, ILK MFK, DRGZ, Argun dozimetrlari, TISS, DP-NB, RA-12SM radiometrlari mavjud. Radioaktiv modda mikdorini aniqlash uchun RPS-4-01 (Gagara), RMGZ-01 (Pluton) laboratoriya radiometrlari, signalizatorlari va boshka ulchov asboblari qullanadi. Insonning nurlanish dozasini olishi sharoitga qarab turlicha miqdorda bo‘lishi mumkin. Masalan, ochiq, maydonda nurlanish foni bir yilda 100 mberni, har kuni 3 soatdan televizor kurishda 1 mberni, flyurografiya vaqtida 370 mberni, samolyotda 2400 km masofaga uchishda nurlanish I mebrni tashkil qiladi. Sanoat korxonalarining sanitariya-gigienik holatini yaxshilashda korxona xonalarini, maydonlarini yoritish alohida urinda turadi. CHunki to‘g‘ri va rejali yoritilgan xonalarda ish unumdorligi oshadi, toliqish kamayadi va korxonaning xavfsizligi ta’minlanadi. YAxshi yoritilmagan xonalarda ishlayotgan ishchi atrofda joylashtirilgan narsa va buyumlarni yaxshi ko‘rmaydi, ishlab chiqarish sharoitiga moslasha olmaydi, natijada ishchi mexnat faoliyatida ko‘zning qo‘shimcha zurikishi vujudga keladi. Haddan tashqari yoritish ham kuzga yomon ta’sir kursatadi. Me’yorda yoritilmagan ishlab chiqarish xonalarida baxtsiz hodisaga olib keladigan holat xavfi paydo bo‘ladi. Kuz uchun eng yax щ i va begubor yorurlik quyosh nuri yorug‘ligidir. Yorug‘likni quyidagi birliklar ifodalaydi: Yorug‘lik oqimi R-nur energiyasining kuchlanishi bulib, kuz bilan qabul qilinadigan yorug‘lik sezuvchanligi bilan baholanadi. Birligi sifatida lyumen (lm) qabul kilingan. Ma’lum bir yorug‘lik manbaidan ma’lum burchak ostida tushgan yorug‘lik oqimi belgilangan yuzani yoritishi yorurg‘lik kuchi deb ataladi.

Yorug‘lik kuchi birligida Kandela (Kd) qabul qilingan. Bir kandela 1/600000 m platinaning qotayotgan yuzasidan perpendikulyar xolatda ajralib chiqayotgan yorug‘lik kuchi qabul qilingan. Bunda platinaning qotish harorati 2046,65 K va 101325 Pa (760 mm simob ustuni) bosimi belgilangan. YOritilish E — yuza buyicha tarqalayotgan nur oqimining zichligidir. YOritilish birligi sifatida lyuks (lk) qabul qilingan. Lyuksmetr YU-1, YU-116 bilan ulchanadi va xonaning sanitariya - gigienik sharoiti normaga asosan baxolanadi. Ishlab chiqarish korxonalarining xonalari kunduz kunlari odatda tabiiy yoritiladi. Ba’zi bir xonalar, masalan, texnologax jaraenda tabiiy yoritilish salbiy ta’sir kursatadigan ishlar, ishchilarning hamma vaqt bo‘lishi shart bo‘lmagai joylar, joylanishi buyicha tabiiy yoritilish imkoniyati bulmagan erlar — er osti xonalari, qurilmalari va omborlar xamma vaqt sun’iy yoritilishi mumkin. XULOSA Issiqlik manbalarining iste’molchilarga nisbatan joylashishiga qarab issiqlik ta’minoti tizimlari markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan turlarga bo‘linadi. Markazlashtirilmagan tizimlarda issiqlik manbalari bilan iste’molchilarning issiqlikni qabul qiluvchi moslamalari yagona bir qurilmaga birlashtirilgan bo‘ladi yoki ular shunchaki o‘zaro yaqin joylashgan bo‘ladiki, issiqlikning manbadan iste’molchiga uzatilishi oraliq bug‘inisiz, ya’ni issiqlik tarmog‘isiz amalga oshiriladi. BMI bajarish buyicha umumiy xulosalar: 1. Turbulent harakat uchun ishqalanish qarshiligi tajriba yo‘li bilan aniqlanadi uni nazariy aniqlab bo‘lmaydi. 2. Laminar harakat vaqtida quvur o‘zunligi buyicha bosimning pasayishi va gidravlik qiyalik solishtirma kinetik energiyaga chiziqli bog‘liq ekan. 3. Quvur o‘zunligi buyicha bosimning pasayishidagi harakat qonunlari quvurdagi barqarorlashgan laminar oqimlar uchun to‘g‘ridir. Uni turbulent xarakatlar uchun qullab bo‘lmaydi. 4. Energiya sarfi katta bo‘lgani uchun keskin burilishli tirsaklarni truboprovodlarga qullash tavsiya etilmaydi.

5. Quvurlarda gidravlik zarba to‘lqinning tarqalish tezligi bir jinsli suyuqlik uchun tovush tezligidan iboratdir. 6. Turli quvurlar uchun umumiy qarshilik uning qismlaridagi ayrim qarshiliklar yig‘indisidan iborat. - Issiqlik quvurlari sifatida ichki gidravlik qarshiligi past bo‘lgan zamonaviy quvurlar ishlatilishi kerak. - yuqorida keltirilgan tadbirlarni amalga oshirganda issiqlik quvurlaridagi gidravlik bosimning pasayishi sezilarli darajada pasayadi. Tatqiqot natijasida tavsiya etilgan ma’lumotlardan shu sohada faoliyat kursatuvchi muhandislar, texnik hodimlar, amaliyotchi talabalar, o’z faoliyatlari uchun foydalanishlari mumkin. ADABIYOTLAR RO`YXATI 1. 2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishlari bo’yicha “Xarakatlar strategiyasida” 2. Karimov I.A. O’zbekiston buyuk kelajak sari. -Toshkent, O’zbekiston: 1994. -686 bet. 3. Karimov I.A. O’zbekiston iqtisodiy isloxotlarni chukurlashtirish yo’lida. - Toshkent, O’zbekiston: 1995. -189 6et 4. Sharaev E va Rasulov Q. Avtomobillar konstruktsiyasining rivojlanish istiqbollari. Ma'ruzalar matni. -Toshkent. Toshkent avtomobil yo’llari instituti: 2007. -48 bet. 5. Akilov A.A., Qahorov A.A., Sayidov M.X. Avtomobilning umumiy tuzilishi. Darslik. -Toshkent. O‘zbekiston Respublikasi IIV Akademiyasi: 2012. - 142 bet. 6. Mamatov X. Avtomobillar. 1-kism. Darslik. -Toshkent, O’Zbekiston: 1995, -336 bet. 7. Mamatov X. Avtomobillar 2-kism. Darclik. -Toshkent; O’zbekiston: 1998, -268 bet. 8. Fayzullaev E va boshqalar. Transport vositasining tuzilishi va nazariyasi. Darslik. - Toshkent, Yangi asr avlodi: 2006. -375 bet.

9. Gurin F.V., Reyn V.V. Avtomobilcozlik texnologiyaci. Darclik. -Toshkent, 2001. - 240 6et 10. Magdiev Sh.P., Rasulov H.A. Avtomobil va dvigatellarga texnik xizmat ko’rsatish, ta’mirlash. O’quv qo’llanma. -Toshkent, Ilm ziyo: 2011. -208 bet. 11. Babucenko S.M. Traktor va avtomobillar remonti. Darclik. - Toshkent. Uqituvchi: 1990. -366 6et 12. Mahkamov Q.H., Ergashev A. Avtomobillarni ta’mirlash. Darslik. - Toshkent, O’qituvchi: 2008 yil, -304 bet. 13. Kuznetsov E.S., Boldin A.P. Ba boshkalar. Avtomobillar texnik ekcpluatatciyaci. Darclik. -Toshkent, Voric-nashiriyot: 2006. -630 bet 60 14. Hamraqulov, Magdiyev avtomobillarning texnik ekspluatatsiyasi. Darslik. - Toshkent. 2005. -223 bet. 15. Omirov A., Kayumov A. Mashinasozlik texnologiyasi. Ukuv kulanma. - Toshkent, Uzbekiston: 2003. -380 bet. 16. Qosimov F.M. Transport korxonalarida menejment. Darslik. - Toshkent., Uzbekiston: 2001. -448 bet. 17. Maxkamov K.X., Almataev T.O. Mashinalar puxtaligi. O’quv qo’llanma. - Andijon. Xayot: 2002. -124 bet. 18. Yormatov G’.Yo., Yuldashev O.R., Hamrayev A.L. Hayot faoliyati xavfsizligi. Darslik. -Toshkent, Aloqachi: 2009. -346 bet. 19. Qirg’izboev Yu., Inog’omov va Z., Rixsiboev T. Texnik chizmachilik kursi. Darslik. -Toshkent: 1987. -368 bet. 20. www.google.ru ; www.manytransport.ru 21. www.ziyonet.uz ; www.avtomotoprof.ru

Похожие

Issiqlik sarfining tashqi temperaturaga bog’liq grafigini tuzish, ijtimoiy va uy-joy binolarini isitish uchun issiqlik sarfining xisobi

Issiqlik almashinuv aparatlarining konstruksiyasi, issiqlik tashuvchilar va ularning energetik hisobi

«Metall kesish dastgohlari» fanidan «tish va rezba kesish dastgohlari» mavzusini o’qitishda yangi pedagogik texnologiyalarni qo’llash

Qishloq xo‘jaligi mehnatidan Gaz taqsimlash mexanizmi

Metallarga bosim bilan ishlov berish mavzusini zamonaviy innovatsion texnologiyalar asosida o‘qitish