Qashqadaryo viloyatining qishloq xo`jalik ishlab chiqarishida atrof muhitni muhofaza qilish - Экология - Дипломные работы

Qashqadaryo viloyatining qishloq xo`jalik ishlab chiqarishida atrof muhitni muhofaza qilish

Загружено в:

24.09.2019

Скачано:

0

Размер:

2821.5 KB

Qashqadaryo viloyatining qishloq xo`jalik ishlab chiqarishida atrof muhitni muhofaza qilish

M U N D A R I J A K I R I S H T U S H U N T I R I S H Q I S M I I-BOB. 1-1. Atrof muhit va uning ifloslanishi to`g`risida tushuncha 1-2. Tabiatdan qishloq xojaligida foydalanishning holati II-BOB. QASHQADARYO VILOYATIDA QISHLOQ XO`JALIGINING ATROF MUHITGA TA’SIRI 2-1. Qishloq xo`jaligining atrof muhitga ta’sirining asosiy shakllari 2-2. Qishloq xo`jalik ishlab chiqarishda atrof muhitni muhofaza qilish muammolari X U L O S A. ............................................................................... FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ..................................  Atrof muhitni muhofaza qilish ko ` p tomonlama muammo sifatida qaraladi , uning qoidalari global miqyosdagi bir qator eng muhim masalalarga tayanadi , xususan ; yer resurslaridan muvozanatlashgan foydalanish , o ` rmonlarni o ` tqaziash , ochiq sistemalarni muhofaza qilish , ekologik jihatdan xavfsiz bo ` lgan qishloq xo ` jaligiga va regionlarning barqaror rivojlanishiga , hamma landshaftlarning barcha genetik , turlar va ekosistema xilma - xilligigaini muhofaza qilishga ko ` maklashish va b .

K I R I S H Fan – texnika taraqqiyoti jadal sura t lar bilan rivojlanayotgan hozirgi davrda insonning tabiatga ta’siri kundan – kunga о ` sib bormoqda. Tabiatdan foydalanishning katta miqiyoslari sayyoramizda tegraviy (regional) va umumzaminiy (global) ekologik muammolarni keskinlashuviga hamda ayrim mintaqalarda ekologik tanazzulning kelib chiqishiga sabab bо‘lmoqda. “Ekologik xavfsizlik muammosi, - deb ta’kidlaydi I.A.Karimov – allaqachonlar milliy va mintaqaviy doiradan chiqib, butun inoniyatning umumiy muammosiga aylangan” 1 . Shu sababli bunday sharoitlarda inson tomonidan uning atrof tabiiy muhitga kо‘rsatilayotgan ta’sirini tartibga solish, ijtimoiy taraqqiyot va qulay tabiiy muhitni saqlab qolishning о‘zaro ta’sirini uyg`unlashtirish, inson va tabiatning о‘zaro munosabatlarda muvozanatga erishish muammolari borgan sari dolzarb bо`lib qolmoqda.Qishloq xo`jaligini rivojlantirish tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va atrof muhitni muhofaza qilishni dolzarb muommaga aylantiradi. Qishloq xo`jaligi mamlakatimiz iqtisodiyotining asosiy ishlab chiqarish tarmog`i bo`lib, u asosiy tabiatdan foydalanuvchi hamdir. Undan foydalanishda respublikada yangi == va tabiiymografik zharayonlar, ===turgan tabiat va tabiiy resruslarda namayon bulla boshladi. Yirik suv ombor va magstrol kanallari kurilishi, sugoriladigan erlarni kengayishi, suv va shamol erodiyasiga karshi kura shva boshkalar Respublikaning rayonlari ekosistemasini uzgartirib yubordi. Ekosistemalarni uzgarishida antropogen temir tabiiy resurslari sun`iy uzgartirish, tabii y va madaniy bio va agrocenoz, asosan ishlab chikarish tehnik ishlar va hizmat, er-suv resurslari va aholini tabiiy resurslaridan foydalanish sababdir. Uzbekiston tabiiy uzgarishida asosiy sabablardan kishlok huzhaligidan foydalanish, erlarni === holatida va usimliklarni kimyolashtirishga karatilganligidir. Respublikada intensivlashtirish, bir taraflama foydalanish ekologik yondashmalilik atrof-muhitning yomonlashuviga asosiy sabablardandir. Er-suv resurslari uzgarishida kishlok huzhalik tehnologik zharayonlardan bir foydalanmaslik, (tuproklarni kayta ishlash, mineral ugitlardan haddan tashkari kup foydalanish, minerativ holati buzilishi va boshkalar) bu esa uz navbatida er ustini 1 Karimov I.

va gurunt suvlarini buzilishi, eroziya, er holatini buzilish va shurlanishiga hamda boshkalarga olib keladi. Iktisodiyot va izhtimoiy yunalishlar sobik ittifokni 1986- 90-yillarda va 2000-yilgacha bulgan rezhalarda Uzbekistonda kishlok huzhaligi mahsulotlarini urta yillik 14-16 foizga kutarish, 1990-yilda paxta ishini 1,8-1,93 mln tonnaga etkazish, shu zhumladan, ingichka tolali pahtalar, 154 ming tonna gallani 3,2-3,5 mln tonna etishtirish, em-hashak 20 mln tonnagacha, gushtni 540- 560 ming tonna va boshkalar uzlashtirilgan erlard a kayta rekontrukciya kilish va ishga solish, besh yilda 360 ming tonnaga, sugoriladigan erlarni uzlashtirish 1,1 mln tonnaga etkazish va kayta uzlashtirish, sugoriladigan erlarni 4,8 mln tonnaga etkazishdir. Karshi va Zhizzah chullari nomli uzlashtirish davom ettirilgan. Shunday vazifa kuyildiki, har tarflama kishlok huzhaligi ishlab chikarish va er-suv resurslaridan foydalanish, bu esa atrof-muhit va ekologiyaga maksimal ta`sir etdi. Mavzuning dolzarbligi. K I R I S H Fan – texnika taraqqiyoti jadal sura t lar bilan rivojlanayotgan hozirgi davrda insonning tabiatga ta’siri kundan – kunga о‘sib bormoqda. Tabiatdan foydalanishning katta miqiyoslari sayyoramizda tegraviy (regional) va umumzaminiy (global) ekologik muammolarni keskinlashuviga hamda ayrim mintaqalarda ekologik tanazzulning kelib chiqishiga sabab bо‘lmoqda. “Ekologik xavfsizlik muammosi, - deb ta’kidlaydi I.A.Karimov – allaqachonlar milliy va mintaqaviy doiradan chiqib, butun inoniyatning umumiy muammosiga aylangan” 2 . Shu sababli bunday sharoitlarda inson tomonidan uning atrof tabiiy muhitga kо‘rsatilayotgan ta’sirini tartibga solish, ijtimoiy taraqqiyot va qulay tabiiy muhitni saqlab qolishning о‘zaro ta’sirini uyg`unlashtirish, inson va tabiatning о‘zaro munosabatlarda muvozanatga erishish muammolari borgan sari dolzarb bо`lib qolmoqda. Ko`pgina regionalarda inson tabiatdan foydalanish jarayonida tabiiy – hududiy mujassamalarni о‘zgartirmoqda. Million yillar davomida 2 Karimov I.

mujassamlashgan va mutanosiblashgan bu mujassamalarning о‘zgartirilishi kо‘pgina salbiy oqibatlarni yuaga keltirmoqda, ekologik xujalik nuqtai nazaridan nomaqbul bо‘lgan jarayonlarning kuchayishiga va katta maydonlarda tarqalishiga olib kelmoqda. Bunday jarayonlarni oldini olishda yoki qarshi kurashda majmua sajiyaga ega bо‘lgan tadqiqotlar muhim amaliy ahamyatga egadir. Bunday tadqiqotlar tabiatan komponentlarini о‘zaro bog`liqlikda va о‘zaro ta’sirida о‘rganadi. Shu asosda ekspertizalar о‘tkazish va prognozlar berish imkoniyatiga ega bо‘ladi. Tabiatdan foydalanishni ilmiy asosda tashkil etishda yuqorida aytilgan tadqiqot usullariga ega bо‘lgan geografiya fanlari alohida mavquyga ega. Qashqadaryo viloyatining maydoni 28,4 ming km 2 bо‘lib, mamlakat maydonining atigi 7 % ini ishg`ol etadi va maydoniga kо‘ra Qoraqalpog`iston Respublikasi, Navoiy va Buxoro viloyatlaridan keyingi to`rtinchi о`rinda turadi. Qashqadaryo viloyatining ma’muriy va orografik chegaralari deyarli mos tushganligi sababli tabiiy geografik jihatdan alohida okrugni (iqtisodiy-geografik jihatdan alohida iqtisodiy rayonni) hosil qiladi. Ekologik jihatdan esa g`arbda biroz ochiqroq bо`lgan xalqasimon ekosistemani vujudga keltiradi va sistema majmuali tadqiqotlar uchun muhim ahamyatga ega. Qashqadaryo viloyati iqtisodiyotining deyarli barcha tarmoqlarida foydalanish uchun yaroqli va ancha katta zahiralarga ega bо‘lgan tabiiy resurslarning mavjudligi bilan ifodalanadi. Ammo, resurslardan foydalanish, ularni qayta tiklash (takroriy ishlab chiqarish) va muhofaza qilishga doir amalga oshirilayotgan tadbirlar batamom talab darajasida deb bо`lmaydi. Shu sababli tabiatdan oqilona foydalanishni, ya’ni tabiiy resurslarni о`rganish, ilmiy asosda foydalanish, qayta tiklash, muhofaza qilishning samaradorligini oshirishga doir ilmiy tadqiqotlarni kuchaytirish zarur. Qashqadaryo viloyatida tabiatdan foydalanish sharoitlarini geografik tahlil qilishga bag`ishlangan mazkur bitiruv malakaviy ishda ana shu masalalarning

ayrimlari bayon qilinadi. Bitiruv malakaviy ishning a s o s i y m a q sa d i ham viloyatlarda tabiatdan foydalanishning regional mahalliy sharoitlarini va xususiyatlarini yoritishdan iborat. Ishning asosiy maqsadidan kelib chiqqan holda uni bajarish jarayonida quyidagi v a z i f a l a r ni amalga oshirish belgilanadi: - tabiatdan foydalanishning nazariy masalalarini о‘rganish va shu nazariy konsepsiyalar asosida tabiiy resurslarni tasnif qilish: - tabiiy resurslarning alohida turlarini baholash va ulardan hozirgi paytda foydalanish holatini tahlil qilish: - Qashqadaryo viloyati landshaft majmua larning slohiyatini yoritish: - tabiiy rusurslardan foydalanish jarayonida vujudga kelayotgan ayrim geoekologik va resurslar muhofazasiga doir muammolarni о`rganish va ayrim amaliy tavsiyalar berish. Muammoning o`rgani lga nlik darajasi. Bitiruv malakaviy ishning asosiy maqsadi va vazifalari. Bitiruv malakaviy ishning tadqiqot ob’yekti va predmeti. Ishhning tadqiqot ob’yektini Qashqadaryo viloyatining hududi tashkil etadi. Bitiruv malakaviy ishni bajarishda qiosiy-geografik, majmuiy-geografik metodlardan, dala sharotlarida to`plangan ma’lumotlardan va kartografik materiallardan foydalanildi. Bitiruv malakaviy ishdagi ilmiy yangiliklar . Bitiruv malakaviy ishning amaliy ahamiyati. Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi va hajmi. Bitiruv malakaviy ish “Kirish”, “Tushuntirish qism” va “Xulosa”dan iborat bo`lib, tushuntirish qism ikki bob va to`rt banddan iborat. Bitiruv malakaviy ish kompyuter yozuvida ….bet (kilobayt)

dan iborat bo`lib, ishning tushuntitish qismi taqriban… so`zda bayon qilingan. Bitiruv malakaviy ishga uning mazmumini ixchamroq bayon qilishga imkon beradigan ….jadval, …rasm va kartosxema ilova qlindi. Bitiruv malakaviy ishini bajarishda tog`li hududlar tabiatining muayyan jihatlari yoritilgan o`zbek va horijiy tillardagi adabiyotlar va kartografik manbalardagi ilmiy-nazariy va amaliy sajiyadagi masalalar o`rganildi va tahlil qilindi. Bitiruv malakaviy ishni bajarishda ish mavzusiga bevosita bog`liq bo`lgan o`zbek va horijiy tillardagi ….nomdagi adabiyotdan, internet materiallaridan foydalanildi.

I-BOB. QISHLOQ XO`JALIGINING ATROF MUHITGA TA’SIRI I.1. Atrof muhit va uning ifloslanishi to`g`risida tushuncha XX asrning ikkinchi yarmida ishlab chiqarish va urbanizatsiyaning zararli ta ’ sirlaridan inson salomatligini muhofaza qilish muammolariga bog`liq holda fanda “atrof muhit” termini (tushunchasi) keng qo`llanila boshlandi. “Atrof muhit” iborasining negizida inglizcha “ envyron ment ” so ` zi turadi. Bu s o` z o`zbek tilida “muhit, atrof, atrof holati” ma’nolarini anglatadi. Maxsus so`z sifatida ishlatilishida “envyron ment” so`zi har qanday mavjudot yashaydigan va rivojlanadigan shar oit yoki hayotning rivojlanishini va uning xususiyatlarini o`zgartiradigan hamda belgilaydigan barcha ta’sirlar majmuasini bildiradi. Inglizcha “envyronment” so`zi rus tiliga “ okrujayushaya sreda ” deb tarjima qilinganligi boisidan o`zbek tilida ham “atrof mu hit” iborasi sifatida ilmiy iste’molga kirgan. Horijiy adabiyotlarda soddaroq qilib “muhit” termini ishlatiladi va u tabiiy muhitni anglatadi. Geografik adabiyotlarda yaqin paytlarga qadar ( ba ’ zan hozirgi paytda ham ) “ geografik muhit ” tushunchasi keng qo ` llanilib kelindi . Biroq , bu tushuncha uzoq yillar davomida ko`pgina hollarda samarasiz bahs - munozaralarga sabab bo`ldi va shu sababli hozirgi paytda “atrof muhit” termini (tushunchasi) siyosiy, maxsus ilmiy va ilmiy-omma bop adabiyotlarda eng ko ` p qo`llaniladigan termindir. Keyingi 30-40 yil davomida chop etilgan turli maxsus ilmiy manbalarni o`rganish “atrof muhit” terminini ilmiy adabiyotlarda, shu jumladan geografiyada ham eng ko`p qo`llanilayotgan tushunchaga aylanganligidan dalolat beradi. Hozirgi ilmiy tasavvurlarga ko`ra tabiatning jamiyat hayoti va faoliyati kechadigan qismi atrof muhitni hosil qiladi. Atrof muhit – butun kishilik jamiyati mavjudligining zaruriy asosi, insonning hay otiy faoliyati jarayonida foydalaniladigan hamda jamiyat tadrijiy ta raqqiyotining barcha bosqichlarida uning rivojlanishi uchun zarur bo`lgan energiya va moddalarning manbaidir.

Boshqacharoq qilib aytganda, atrof muhit – inson faoliyatida ishlab chiqarishning integral resurslar manbai va ayni paytda yashash muhiti hamdir. Atrof muhit insonga ta’sir ko`rsatadigan tabiiy va ijtimoiy omil lar majmuasidan iborat bo`lganligi sababli insonning hayotiy faoli yati ko`p jihatdan atrof muhit sifatiga bog`liq. Atrof muhit – dastavval antroposentrik, demoekologik tushun cha bo`lib, u insonning (aholining) hayot sharoitlari, muhiti to`g`risidagi tushinchani anglatadi. Tabiat insonning muhiti sifatida o`rganilayotganida butun e’tibor insonning sog`lom biologik va ijti moiy hayoti imkoniyatini belgilaydigan tabiiy hodisalariga qaratiladi. Atrof muhit insonga ta’sir ko`rsatadigan tabiiy va ijtimoiy – iqtisodiy omillarning integral majmuasini hosil qiladi. Shu tufayli barcha hol larda atrof muhitning sub’yektini inson (aholi) tashkil etadi. Atrof muhit – tabiatning jamiyat bilan modda va energiya al mashinuvi orqali o`zaro ta’sirda bo`ladigan va bu ta’sir tufayli o`zgargan va o`zgarayotgan qismidir. Boshqacharoq qilib aytganda, atrof muhit o`zaro bog`liq bo`lgan tabiiy va antropogen ob’yektlar va hodisalarning inson mehnati, turmushi va hordig`i kechadigan bir butun sistemadan iborat. Demak, atrof muhit tushunchasi ijtimoiy, tabiiy va sun’iy ravishda yaratiladigan fizikaviy, kimyoviy va biologik omillarni, ya’ni insonning hayoti va faoliyatiga bevosita yoki bil vosita ta’sir ko`rsatadigan barcha omillarni o`z ichiga oladi. Atrof muhit kishilar orasidagi va ularning tabiat bilan bo`lgan munosabat larining murakkab majmuasini belgilaydi. XX asrning ikkinchi yarmida jahon taraqqiyotining o`ziga xos xususiyatlaridan biri barcha xalqlarning manfaatlariga daxldor va in soniyat uchun xatarli bo`lgan, barcha mamlakatlar, butun jahon ham jamiyati tomonidan birgalikda hal etishni taqoza etadigan global muammolar ahamiyatining o`shishi bo`ldi. Bu muammolar insonning hayotiy faoliyatini tabiiy resurslar va ularning qayta ishlab hosil qilinadigan mahsulotlari bilan ta’minlashdagi mu rakkabliklarga bevosita bog`liq bo`lgan qurolsizlanish va tinchlikni asrash, ekologik, xom ashyo, energiya, oziq-ovqat, Dunyo okeani muammolaridir. Umumbashariy, global miqyoslardagi ko`p jabhali jarayonlar va hodisalar orasida jamiyat va tabiat orasidagi o`zaro munosabatlar bilan bog`liq bo`lgan atrof muhit muammolari

muhim o`rin tutadi. Atmosferada karbonat angidrid gazining to`planishi, radiatsiya fonining ortishi, ozon qatlamidagi o`zgarishlar, mineral xom ashyo manbalarining taqchillanayotganligi, yashil o`simliklar bilan qoplangan maydonlarning keskin kamayib borayotganligi, muhitning ifloslanishi kabi global o`zgarishlarning sodir bo`lishi bilan bog`liq bo`lgan holda ekologik muammolarni tadqiq qilishning ahamiyati ham tobora ortib bormoqda. Inson faoliyatining atrof muhitga ta’siri tarixiy davrlar davomida kuchayib borgan. Ammo insoniyat tarixida tabiiy muhitga inson ta’sirining misli ko`rilmagan darajada keskin kuchayishi fan – texnika taraqqiyoti bilan bog`liq. Fan-texnika taraqqiyoti, industriali zatsiya va urbanizatsiyaning jadal sur’atlari sharoitlarida insonning tabiiy muhitga ta’siri ulkan miqyoslarga va intensivlikka ega bo`ldi. Ayrim hududlarda tabiiy resurslarning taqchilligi, muhitda esa re gional va hatto global miqyoslardagi buzilishlar va tabiiy ofatlarga sa bab bo`ladigan jarayonlar yuzaga keldi. Ular orasida insonning hay otiy sharoitlarining yomonlashuviga olib keladigan xatarli o`zgarishlar ham sodir bo`lmoqda. Global miqyosdagi salbiy o`zgarishlar umumzaminiy jarayonlarning bir maromda kechishiga putur yet kazishi bilan bir paytda Yerda hayotning mavjudligiga ham xavf–xatar solmoqda. Atrof muhitga insonning xo`jalik faoliyati tufayli sodir bo`lgan tub o`zgarishlar uning tadrijiy taraqqiyoti davomida vujudga kelgan dinamik muvozanatning buzilishiga sabab bo`lgan holda unda o`zaro bog`liqlikning va tirik mavjudotlarning, birinchi navbatda insonning yashash sharoitlarini o`zgarishiga olib kelmoqda. Bunday o`zgarishlar atrof muhitning ifloslanishiga va uning resurslarining qashshoqlashu viga sabab bo`lmoqda. Shu sababli global muammolar tizimida jamiyat va tabiyat orasidagi o`zaro munosabatlar bilan bog`liq bo`lgan atrof muhit muammolarining yechimi muhim ahamiyatga ega. Atrof muhit – insoniyatning yashaydigan va ishlab chiqarish faoliyati muhiti, inson atrofining tabiiy yoki u tomonidan yaratilgan moddiy olam. Atrof muhit – insonning ishtirokisiz va u paydo bo`lishiga qadar mavjud bo`lgan tabiiy

muhit dan va inson tomonidan o`zgartirilgan hamda yangitdan yaratilgan texnogen (sun’iy) muhit dan, ya’ni muhit element-larining majmuasidan iborat. Tabiiy nuhit – geografik qobiq doirasidagi jamiyat o`zining hayotiy va ishlab chiqarish faoliyati bilan bevosita bog`liq bo`lgan atrof muhitning bir qismidir. Jamiyatning xo`jalik faoliyati jarayonida o`zgaradigan “yashash muhiti“ nazarda tutilganda “tabiiy muhit” tushunchasi geografik qobiqning ijtimoy rivojlanishining bebosita sharoitlari bo`lib qolgan qismini anglatadi. Tabiiy muhit – inson hayotining ajralmas jarayonidir. U inson uchun zarur bo`lgan xom ashyo resurslarining manbaidir. Yuqorida qayd qilinganidek, jamiyat rivojlanishi uning o`ziga xos ichki qonuniyatlariga bog`liq holda sodir bo`ladi. Ammo har qanday jarayon kabi jamiyatning rivojlanishi ham muayyan tashqi sharoitlarni taqoza etadi. Bunday sharoitlarni esa tabiiy muhit vujudga keltiradi. Tabiiy muhitdan insoniyat hayotiy faoliyati va ishlab chiqarishni rivojlanishi uchun zarur bo`lgan barcha ne’matlarni (resurslarni) oladi. Jamiyat taraqqiy etib borishi bilan resurslarga bo`lgan ehtiyoj ham ortib boraveradi. Shu sababli isoniyat ma’lum ma’noda tabiatga ko`proq bog`liq (qaram) bo`lib qolmoqda. Insoniyatni tabiat bilan bog`lab turuvchi «rishtalar» ham tobora ko`payib bormoqda. Global hamda regional miqyoslarda sodir bo`layotgan o`zgarishlar tufayli atrof muhit muammolarini o`rganishga doir tadqiqotlar ham kengayib bormo qda. Tabiiy resurslarning holati hamda kishilarning hozirgi hamda bo`lg`usi avlodlari yashaydigan muhit sifatiga oid turli bashoratlar va konsepsiyalar (lot. conceptus fikr, tasavvur) ishlab chiqilmoqda. Ammo bu tadqiqotlarning metod lari etarlicha takomillashmaganligi tufayli jamiyat va tabiat orasidagi o`zaro ta’sir mexanizmining o`ziga xos xususiyatlari har taraflama o`rganilganicha yo`q. Ayni paytda atrof muhit muammolarining yechimiga doir eng muhim vazifalarni hal etishga qaratilgan turli amaliy ishlar ilmiy – nazariy ishlanmalarga asoslanmog`i lozim. Yuqorida ta’kidlanganidek, fan – texnika taraqqiyotining atrof muhitga ko`rsatayotgan xilma–xil ta’sirini tadqiq qilish – hozirgi davrning eng muhim muammolaridan biridir. Atrof muhitni o`rganishga doir tadqiqotlarning maqsadi

kishilarning hozirgi va bo`lg`usi avlodlarining faravon hayoti uchun atrof muhitni muhofaza qilish, yaxshilash va uning resurslaridan oqilona foydalanishning ekologik-geografik muammolarini o`rganishdan iborat. Shu sababli bu tadqiqotlar hozirgi fanlarning deyarli barcha sohalarida o`tkazilishi va o`zaro bog`liq sajiyada bo`lishi lozim. Chunki o`rganilayotgan ob’yektning atrof muhit bilan bo`lgan o`zaro ta’siri ularning umumiy predmetini tashkil etadi. Atrof muhit muammolarining ko`p qirraligi turli yo`nalishdagi fanlarning bir butun majmuasini jalb etishni taqoza etadi. Atrof muhit haqidagi ta’limot tabiatshunoslar, muhandislik–tex nika sohasining mutaxassislari, sotsiologlar, shifokorlar, iqti sodchilar va boshqa mutaxassislarning hamkorligiga tayanadi. Bun day hamkorlik atrof muhitning ifloslanishi bilan bog`liq bo`lgan bir qator murakkab masalalarni hal etishda o`zini oqlamoqda. Barcha ilmiy tadqiqotlar atrof muhitni o`rganish va muhofaza qil ishning turli ob’yektlari, muayyan texnologik jarayonlar, ijtimoiy va iqtisodiy baholar, huquqiy me’yorlarni tanlashda va turli ilmiy me todlardan foydalanishda o`z oldiga atrof muhit, inson va jamiyat o`rtasida mavjud bo`lgan o`zaro aloqalarni ochish va o`rganishni umumiy vazifa qilib qo`yadi. Jamiyat faoliyati tufayli o`zgartirilgan tabiiy abiotik, biotik hamda texnogen komponentlar majmuasidan iborat bo`lgan atrof mu hit ko`p komponentli dinamik sitema bo`lganligi tifayli uning ayrim komponentlari maxsus fanlar (geologiya, biologiya, meteorologiya va b.) tomonidan o`rganiladi. Ijtimoiy fanlar esa tabiat va jamiyat o`zaro ta’sirining umumiy muammolarini, tarixiy tadrijiy rivojlanishini, o`zaro ta’sir jarayonini boshqarish-ning iqtisodiy va xuquqiy masala larini tadqiq qiladi. Atrof muhit va uning kishilik jamiyati bilan o`zaro aloqalariga doir tadqiqotlar asosida geografik qobiq haqidagi konsepsiya turadi. Bu konsepsiya tabiatda mavjud bo`lgan o`zaro aloqalar va ozaro ta’sirga asoslangan. Geografik qobiqning rivojlanishida ayrim komponentlarning ahamiyati va ularning jamiyatining rivojlanishi uchun resurslik va muhitlik ahamiyati to`g`risida tasavvur

beradi. Geografik qobiqning asosiy xossalari va rivojlanish xususiyatlarini, unda sodir bo`ladigan jarayonlarning energetik manbalarini bilish esa atrof muhit muho - fazasining ilmiy asosi bo`lib xizmat qiladi. Tabiatdan oqilona foydalanish tabiiy resurslardan foydalanish jarayonida ularni qayta tiklash hamda atrof muhitni insonning ekologik muhiti sifatida muhofaza qilishni ham taqoza etadi. Insoniyatning beshikast mavjudligi ham ko`p jihatdan atrof muhit muammosining to`g`ri hal etilishiga bevosita bog`liq. Bu muammoning muhimligi va jiddiyligi esa tabiiy resurslardan tobora ko`proq foydalanishga hamda atrof muhitning ifloslanish jarayoniga bog`liq. Atrof muhit muammosining ahamiyati atmosferada karbonat angidrid gazi miqdorining ortib borayotganligida, radiasiya fonining ortishi, yashil qoplamli maydonning qisqarishi va boshqa global o`zgarishlarda yaqqol namoyon bo`lmoqda. Bu xildagi global o`zgarishlar umumsayyoraviy jarayonlarning me’yorida kechishining buzilishiga va, hatto, to`xtatib qo`yish va hayotning mavjudligini ham xavf – hatar ostida qoldirishi mumkin. Atrof muhitni muhofaza qilish nafaqat tabiiy, balki o`ta jiddiy sotsial va siyosiy muammo hamdir. Ilmiy – texnika inqilobi ishlab chiqarish kuchlarini yanada rivojlantirish uchun zarur bo`lgan tabiiy resurslardan intensiv foydalanish imkoniyatlarini kengaytirdi. Ammo bu inqilob ma’lum darajada insonning atrof muhit bilan o`zaro munosabatlarini murakkablashtiradi, ekologik sistemalarga va butun biosferaning tartibiga yaqqol seziladigan va kutilmagan o`zgarishlarni kiritdi. Havo, suv va tuproqlarning ifloslanishi, tuproq qoplami va qimmatbaho landshaftlarning buzilishi, o`simliklar va hayvonlar foydali turlari sonining kamayishi va ayrim turlarning batamom qirilib ketishi aynan shu o`zgarishlar bilan bevosita bog`liq. Atrof muhit holatining yomonlashuvi jamiyat va tabiat o`zaro ta’sirining yangi shakli bo`lgan atrof muhitni muhofaza qilish zaruriyatini vujudga keltirdi. Inson faoliyatining tabiatga ta’siri mahalliy va regional miqyoslarda o`zining nomaqbul oqibatlarini namoyon qila boshladi va shu tufayli dastlab tabiatning ayrim komponentlari yoki o`ziga xos ladshaftlarini alohida belgilangan hududlarda

muhofaza qilishga ehtiyoj tug`ildi. Ana shu maqsadlarda dastavval tabiatning noyob, diqqatga sazovor bo`lgan ob’yektlari, tabiat yodgorliklari, hayvonot va nabotot olamining kamayib borayotgan turlari konservativ (lot. konservatio - qo`riqlash, saqlash, asrash) shaklda muhofaza qilina boshlandi. Tabiatni muhofaza qilishning bunday shakli tabiat ob’yektlarini inson faoliyatidan saqlash maqsadlarida amalga oshirilgan holda insonning o`zini, uning hayotiy muhitini muhofaza qilishni nazarda tutmaydi. “ Tabaitni muhofaza qilish ” termini Yevropa mamlakatlarida XYII asrdan boshlab qo ` llanila boshlangan bo ` lsada , u 1913 yilda Shveysariyada o ` tkazilgan tabiatni muhofaza qilish bo ` yicha I Xalqaro s ’ yezddan so ` ng ilmiy termin sifatida keng qo ` llanila boshlandi . Inson faoliyati hali regonal sajiyaga ega bo`lgan XIX asrning oxiri – XX asrning boshida tabiatni muhofaza qilish tabiat ob’yektlarini xo`jalikda foydalanishdan chetlashtirish yo`li bilan amalga oshiriladigan tadbir sifatida qaralar edi. Keyinroq tabiatga inson ta’siri miqyoslarining kengayishi va chuqurlashuviga bog`liq holda tabiatni muhofaza qilishning mazmuni ham o`zgardi. Tabiatni muhofaza qilish deganda barcha tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, tiklanadigan tabiiy resurslarni qayta tiklash va inson hayotining qulay ekologik sharoitlarini saqlashga doir tadbirlar tizimi tushunila boshlandi. XX asrning 60–yillaridan boshlab maxsus adabiyotlarda “tabiatni muhofaza qilish” ternini bilan bir qatorda, ko`pgina hollarda esa uning o`rnida “atrof muhit” tushunchasi va u bilan bog`liq bo`lgan “atrof muhit musaffoligi”, “atrof muhitni asrash”, “atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish” “atrof muhitni muhofaza qilish” kabi tushunchalar keng qo`llanila boshlandi.Hozirgi paytda jahonning ko`pgina mamlakatlarida chop etilayotgan maxsus adabiyotlarda, xalqaro diplomatik shartnomalarda “atrof muhitni muhofaza qilish” ustivor termin sifatida qo`llanilmoqda. Hozirgi paytda atrof muhitni muhofaza qilish – tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, qayta tiklash va muhofaza qilishga, tabiiy muhitni kishilarning hozirgi va kelgusi avlodlarining moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondirish maqsadlarida tabiiy muhitni ifloslanish va buzilishdan himoya qilishga qaratilgan xalqaro, davlat

va ijtimoiy tadbirlar tizimidir. Atrof muhitni muhofaza qilishni tabiiy resurslardan foydalanishga batamom barham berish y‘oli bilan amalga oshirib bo`lmaydi, zero har qanday mamlakat aholisining hayot sharoitlarini va me’yordagi faoliyatini ta’minlash oziq-ovqat mahsulotlari, suv, kiyim-kechak, uy-joy, transport, aloqa vositalari bilan doimiy ravishda ta’minashni talab qiladi. Binobarin, tabiatni, hozirgi atrof muhitni muhofaza qilish tabiatdan doimiy ravishda foydalanish jarayonida amalga oshirilishi lozim. Tabiatdan oqilona foydalanish tabiiy resurslardan foydalanish jarayonida ularni qayta tiklash hamda atrof muhitni insonning ekologik muhiti sifatida muhofaza qilishni ham taqoza etadi. Insoniyatning beshikast mavjudligi ham ko`p jihatdan atrof muhit muammosining to`g`ri hal etilishiga bevosita bog`liq. Bu muammoning muhimligi va jiddiyligi esa tabiiy resurslardan tobora ko`proq foydalanishga hamda atrof muhitning ifloslanish jarayoniga bog`liq. Tabiatdan oqilona foydalanish tabiiy resurslardan foydalanish jarayonida ularni qayta tiklash hamda atrof muhitni insonning ekologik muhiti sifatida muhofaza qilishni ham taqoza etadi. Shu sababli atrof muhit muammolari hozirgi davrning eng muhim muammolari jumlasiga kiradi. Insoniyatning beshikast mavjudligi ham ko`p jihatdan atrof muhit muammosining to`g`ri hal etilishiga bevosita bog`liq. Bu muammoning muhimligi va jiddiyligi esa tabiiy resurslardan tobora ko`proq foydalanishga hamda atrof muhitning ifloslanish jarayoniga bog`liq. Atrof muhit muammosining ahamiyati atmosferada karbonat angidrid gazi miqdorining ortib boratotganligida radiasiya fonining ortishi, yashil qoplamli maydonning qisqarishi va boshqa global o`zgarishlarda yaqqol namoyon bo`lmoqda. Bu xildagi global o`zgarishlar sayyoraviy miqyosdagi jarayonlarning me’yorida kechishining buzilishiga, hatto to`xtatib qo`yish va hayotning mavjudligiga ham xavf – hatar tug`dirish mumkin. Ilmiy – texnika inqilobi ishlab chiqarish kuchlarini yanada rivojlantirish uchun zarur bo`lgan tabiiy resurslardan intensiv foydalanish imkoniyatlarini kengaytirdi. Ammo bu inqilob ma’lum darajada insonning atrof muhit bilan o`zaro munosabatlarini

murakkablashtiradi, ekologik sistemalarga va butun biosferaning tartibiga yaqqol seziladigan va kutilmagan o`zgarishlarni kiritadi. Bunday o`zgarishlarga havo, suv va tuproqlarning ifloslanishi, tuproq qoplani va qimmatbaho landshaftlarning buzilishi, o`simliklar va hayvonlar foydali turlari sonining kamayoshi bog`liq. Atrof muhit holatining yomonlashuvi jamiyat va tabiat o`zaro ta’sirining yangi shakli bo`lgan atrof muhitni muhofaza qilish zaruriyatini vujudga keltirdi. Inson faoliyatining tabiatga ta’siri mahalliy va regional miqyoslarda o`zining nomaqbul oqibatlarini namoyon qila boshladi va shu tufayli dastlab tabiatning ayrim komponentlari yoki o`ziga xos ladshaftlarini alohida belgilangan hududlarda muhofaza qilishga ehtiyoj tug`ildi. Ana shu maqsadlarda dastavval tabiatning noyob, diqqatga sazovor bo`lgan ob’yektlari, tabiat yodgorliklari, hayvonot va nabotot olamining kamayib borayotgan turlari konservativ (lotincha konservatio - qo`riqlash, saqlash, asrash) shaklida muhofaza qilina boshlandi. Tabiatni muhofaza qilishning bunday shakli tabiat ob’yektlarini inson faoliyatidan saqlash maqsadlarida amalgam oshirilgan holda insonning o`zini, uning hayotiy muhitini muhofaza qilishni nazarda tutmaydi. “Tabaitni muhofaza qilish” termini Yevropa mamlakatlarida XVII asrdan boshlab qo`llanila boshlangan bo`lsada, u ayniqsa 1913-yilda Shveysariyada o`tkazilgan tabiatni muhofaza qilish bo`yicha I Xalqaro s’yezddan so`ng ilmiy termin sifatida keng tarqala boshladi. Inson faoliyati hali mahalliy sajiyaga ega bo`lgan XIX asrning oxiri – XX asrning boshida tabiatni muhofaza qilish tabiat ob’yektlarini xo`jalikda foydalanishdan chetlashtirish yo`li bilan amalgam oshiriladigan tadbir sifatida qaralar edi. Keyinroq tabiatga inson ta’sirining miqyoslarining kengayishi va chuqurlashuviga bog`liq holda tabiatni muhofaza qilishning mazmuni ham o`zgardi. Tabiatni muhofaza qilish deganda barcha tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, tiklanadigan tabiiy resurslarni kengaytirilgan takroriy barpo qilish va inson hayotining qulay ekologik sharoitlarini saqlashga doir tadbirlar tizimi tushunila boshlandi. XX asrning 60 – yillaridan boshlab siyosiy va maxsus adabiyotlarda “atrof muhit” tushunchasi va u bilan bog`liq bo`lgan “atrof muhit musaffoligi”, “atrof

muhitni asrash”, “atrof muhitni muhofaza qilish” “atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish” hamda “tabiatdan oqilona foydalanish” terminlari ham qo`llanila boshlandi. Hozirgi paytda jahonning ko`pgina mamlakatlarida chop etilayotgan maxsus adabiyotlarda, xalqaro diplomatik shartnomalarda: “atrof muhitni muhofaza qilish” ustivor termin sifatida qo`llanilmoqda. Hozirgi paytda atrof muhitni muhofaza qilish – tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, takror barpo qilish (qayta tiklash) va muhofaza qilishga, tabiiy muhitni kishilarning hozirgi va kelgusi avlodlarining moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondirish maqsadlarida tabiiy muhitni ifloslanish va buzilishdan himoya qilishga qaratilgan xalqaro, davlat va ijtimoiy tadbirlar tizimidir. Atrof muhitni muhofaza qilishni tabiiy resurslardan foydalanishga batamom barham berish y‘oli bilan amalgam oshirib bo`lmaydi, zero har qanday mamlakat aholisining hayot sharoitlarini va me’yordagi faoliyatini ta’minlash oziq-ovqat mahsulotlari, suv, kiyim-kechak, uy-joy, transport, aloqa vositalari bilan doimiy ravishda ta’minashni talab qiladi. Binobarin, tabiatni, hozirgi atrof muhitni muhofaza qilish tabiatdan doimiy ravishda foydalanish jarayonida amamlga oshirilishi lozim. Tabiatdan foydalanishning hozirgi amaliyoti tarixan sinab ko`rish va xatolar metodi bo`yicha shakllangan. Inson biror-bir hududni o`zlashtirish davomida o`zining ehtiyojlari uchun o`simliklar va hayvonlarni ularning eng chidamli va mahsuldorlarini tanlagan holda moslastirgan. Hozirgi paytda atrof muhitni muhofaza qilish – tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, takror barpo qilish (qayta tiklash) va muhofaza qilishga, tabiiy muhitni kishilarning hozirgi va kelgusi avlodlarining moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondirish maqsadlarida tabiiy muhitni ifloslanish va buzilishdan himoya qilishga qaratilgan xalqaro, davlat va ijtimoiy tadbirlar tizimidir. Atrof muhitni muhofaza qilishni tabiiy resurslardan foydalanishga batamom barham berish y‘oli bilan amalgam oshirib bo`lmaydi, zero har qanday mamlakat aholisining hayot sharoitlarini va me’yordagi faoliyatini ta’minlash oziq-ovqat mahsulotlari, suv, kiyim-kechak, uy-joy, transport, aloqa vositalari bilan doimiy

ravishda ta’minashni talab qiladi. Binobarin, tabiatni, hozirgi atrof muhitni muhofaza qilish tabiatdan doimiy ravishda foydalanish jarayonida amamlga oshirilishi lozim. Tabiatdan foydalanishning hozirgi amaliyoti tarixan sinab ko`rish va xatolar metodi bo`yicha shakllangan. Inson biror-bir hududni o`zlashtirish davomida o`zining ehtiyojlari uchun o`simliklar va hayvonlarni ularning eng chidamli va mahsuldorlarini tanlagan holda moslastirgan. Atrof muhitni muhofaza qilish murakkab fanlararo muammo bo`lib, bu muammoning yechiniga bilimlarni turli sohalarining (tabiatshunoslar, fundamental fanlarning vakillari, iqtisodchilar, texnologlar, tibbiyotshunoslar, xuquqshunoslar va b. sh.) jalb qilinmoqda. “Tabiat - aholi - xo`jalik” muammolarini o`rganadigan geografiya fanlari atrof muhit hamda tabiiy resurslaridan oqilona foydalanishning muhim muammolari bo`yicha fanlararo tadqiqotlarning asosi bo`lib xizmat qilishi mumkin va lozim. Tabiiy resurslarni muhofaza qilish va qayta tiklash . Insonning atrof muhit bilan o`zaro ta’siri tabiatdan foydalanish tizimi bilan, ya’ni tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, muhofaza qilish hamda qayta tiklash (takror barpo qilish) muammolari bilan bog`liq. Tabiiy resurslarning turli xillari bir – biridan nafaqat xo`jalikning muayyan tarmog`iga foydalanish sajiyasiga, balki ularni muhofaza qilish uchun qo`llaniladigan tadbirlarga ko`ra ham farq qiladi. Barcha tabiiy resurslarni ularni muhofaza qilish va oqilona foydalanishning asosiy tamoyillaridagi tafovutlarga ko`ra uchta guruhga tiklanadigan, tiklanmaydigan va tugamaydigan tabiiy resurslarga ajratish mumkin. Tabiiy resurslarning tiklanadigan guruhini ulardan foydalanish jarayonida o`rni to`lib boradigan, qayta tiklana oladigan resurslar hosil qiladi. Bu guruhga mansub bo`lgan resurslar, shuningdek, maxsus tadbirlar o`tkazilganda qayta barpo qilishi mumkin. Tiklanadigan tabiiy resurslarga o`simlik va hayvonot dunyosining (biologik) resurslari va shuningdek, tuproq resurslari mansubdir. Tiklanadigan resurslar qulay ekologik sharoitlarda o`zlari qayta tiklandi va ko`payadi hamda

ularga yetkazilgan zararni qoplash imkoniyatiga ega. Shu sababli bu guruhli mansub bo`lgan resurslarni muhofaza qilishdagi tashkil asosiy vazifani resurslarni o`z – o`zini tiklash imkoniyatlarini ta’minlash tashkil etadi. Tiklanadigan tabiiy resurslarni nuhofaza qilish ulardan foydalanishni me’yorlashtirish asosida ta’minlanadi. Foydalanishning mumkin bo`lgan ko`lamlarining me’yori tabiiy resurslarning har bir turi uchun biologik xususiyatlariga (muayyan geografik hudud doirasida) belgilanishi lozim. belgilangan me’yor resursning qayta tiklanishi uchun zarur bo`lgan kichik qismini saqlab qolishni ta’minlay olishi kerak. Masalan, ovlanadigan hayvonlarning zaxiralarini to`ldirib borish va qayta tiklash uchun ularning populyasiyasidagi ma’lum miqdorini saqlab qolish zarur. Tabiiy resurslarni qayta tiklash sharoitlarini e’tiborga oladigan ilmiy jihatdan belgilangan me’yorni mos holda ulardan foydalanish miqdori va sur’ati rejalashtirilishi lozim. bunday holda rejalashtirish tabiatdan oqilona foydalanishni tashkil etishda muhim iqtisodiy -–ekologik tadbir bo`ladi. Ilmiy asoslangan me’yorlarga amal qilish tiklanadigan tabiiy resurslardan foydalanishni rejalashtirish – ularni muhofaza qilishning eng muhim shartidir. Tabiatni maqsadli ravishda o`zgartirish uchun qo`llaniladigan maxsus tadbirlarni tashkil etishda ham tiklanadigan resurslarning kengaytirilgan takror barpo qilinishi ta’minlanishi mumkin. Qishloq xo`jalik ishlab chiqarishida tabiiy reusrlardan oqilona foydalanish va muhofaza qilish tamoyillari o`ziga xos. Tabiiy resurslardan foydalanish, qayta tiklash va muhofaza qilish birligi tamoyili jamiyatning tabiat bilan o`zaro munosabatlaridagi asosiy o`zgarmas tamoyilidir. Bu tamoyil tabiiy resurslarni muhofaza qilish ulardan foydalanishning zaruriy sharoiti bo`lishini taqoza etgan holda tabiiy resurslardan foydalanish va ularning tiklanish imkoniyatlari orasidagi dinamik muvozanatni quvvatlab turish imkonini beradi. Tabiiy resurslardan foydalanishga doir har qanday tadbir atrof – muhitni inson ta’sirining nomaqbul oqibatlaridan himoya qilish bilan bir paytda o`tkazilishi lozim. Tabiiy resurslardan foydalanish, ularni qayta tiklash va muhofaza qilishning metod va tamoyillarini ishlab chiqish tabiiy sharoitlarning xususiyatlarini, hududni

o`zlashtirish tarixini va undan hozirgi paytda foydalanish sur’atlarini hisobga olgan holda tabaqalashtirilgan bo`lishi lozim. I.2. Tabiatdan qishloq xojaligida foydalanishning holati Inson hayotini qishloq xo`jaligisiz tasavvur qilib bo`lmaydi. Dehqonchilik va chorvachilik insonni turli oziq – ovqatlar, keyim – kechak, o`simlik dunyosi orqali toza havo, qurilish materiallari, sanoatni xomashyo, dorivor va boshqa ko`plab mahsulotlar bilan ta’minlaydi. Bularning negizida yer resurslari turadi. Yer qanchalik unumdor bo`lsa, unda yetishtirilgan mahsulot miqdori ham shuncha ko`p va sifatli bo`ladi yoki aksincha. Shu bois dehqonchilikda yerning ahamiyati juda katta. Yer – qishloq xo`jalik ishlab chiqarishning asosiy vositasi. Yerdan samaraliroq foydalanish bugubgi va ertangi kunning dolzarb muammosidir. Shuning uchun mamlakatimizda yer resurslaridan oqilona foydalanishni tashkil etish maqsadlarida siyosiy, huquqiy, tashkiliy, iqtisodiy va sotsial chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda.Mamlakatimiz Konstitutsiyasining 55-moddasida _ Yer … - umummilliy boylikdir. Ulardan oqilona foydalanish zarur va ular davlat muhofazasidir” deb ko`rsatilgan” Qishloq xo`jalik yerlari dehqonchilik va chorvachilik mahsulotlarini yetishtirish maqsadida muntazam foydalaniladigan hududlar hisoblanadi. Qishloq xo`jalik yerlari foydalanish xususiyatlariga ko`ra quyidagi asosiy toifalarga ajratiladi: 1) ekin ekiladigan, 2) buz yerlar, 3) ko`p yillik daraxtzorlar, 4) pichan- zorlar va 5) yaylovlar. Yerlarning foydalanilishiga ko`ra asosiy toifalari relyefning ma’lum turlari va shakllariga mos keladi. Masalan, daryolarning allyuvial yuqori terrasalarida suvni kamroq talab qiladigan ekinlar (paxta, g`alla, yem – xashak va b.) yetish- tiriladigan yerlar, quyi (I va II) terrasalarda esa suvni ko`p talab qiladigan ekinlar (sholi, jut va b.) ekiladigan yerlar joylashadi. Adirlar, past hamda o`rtacha balandlikdagi tog`larning yonbag`irlari lalmi ekinlar yetishtiriladi; qumli cho`llar, tog` etaklari, tog` yonbag`irlari yaylov va pichanzorlardan iborat. Relyef sharoitlari

hududning tuproq, grunt suvlari va yer usti suvlari maromini, tabiiy o`simliklar qoplami va iqlim xususiyatlarini belgilaydi. Shularga muvofiq madaniy ekinlar ham hududlarning relyef sharoitlariga mos holda tabaqalashtiriladi. Yerlardan foydalanishda kadastr va tuproq bonitirovkasi muhim ahamiyatga ega. Kadastr – ma’lum bir joy (yer, suv va b.) bo`yicha muntazam ravishda o`tkazilgan kuzatishlar natijasida yig`ilgan ma’lumotlarning jamlamasidir. Kadastr yer, suv, qazilma boylik, yaylov, o`rmon va boshqalar bo`yicha tuziladi. Yer kadastri asosini bonitirovka tashkil qiladi. Bonitirovka 100 balli shkala asosida amalga oshiriladi: unumdorligi past tuprovlar quyi bonititetga (ballga), hosildor tuproqlar esa yuqori bonitetga (ballga) ega bo`ladi. Qishloq xo`jalik yerlari uchun hosildorlikka katta zarar yetkazadigan jarayonlar xosdir. Sug`orma va lalmi yerlar eroziya natijasida yuviladi, aksariyat joylarda tuproq sho`rlanashi rivojlanadi; mineral o`g`it va pestitsidlardan surunkasiga foydalanish tufayli tuproq qashshoqlashadi va kimyoviy ifloslanadi. Bunday holatning oldini olish va tuproq hosildorligini oshirish uchun maxsus chora–tadbirlar qo`llash lozim bo`ladi. Bunday tadbirlar meliorativ tadbirlar deyiladi. Qashqadaryo viloyati yer fondi va uning tarkibidagi tuzilmaviy o`zgarishlarni tahlil qilish, ularning asosiy va ustivor yo`nalishlarini aniqlash antropogen landshaftlardan samarali foydalanish va madaniy landshaftlarni tashkil etishda muhim o`rin tutadi (-jadval). Ishlab chiqarish jarayonida foydalanish xususiyatiga ko`ra yer fondini 2 guruhga bo`lish mumkin: asosiy ishlab chiqarish vositasi sifatida foydalanilayotgan yerlar va iqtisodiyotning sanoat va boshqa tarmoqlarini joylashtirish uchun makon vazifasini bajarayotgan yerlar. Birinchi guruhga qishloq va o`rmon xo`jaligi yerlari, ikkinchi guruhga ega qolgan barcha yerlar kiradi. Agar Qashqadaryo viloyatida 1990-yilda jami yer fondining 97,6% idan asosiy ishlab chiqarish fondlari sifatida foydalanilgan bo`lsa, 2006-yilga kelib bu ko`rsatkich 97,5 %gacha pasaydi. Bu, bir tomondan, Qashqadaryo viloyati iqtisodiyotining qishloq xo`jaligiga

ixtisoslashganidan dalolat bersa, ikkinchi tomondan tarkibiy o`zgarishlar sekinlik bilan amalga oshayotganligini bildiradi. Jami yer fondida ikkinchi guruh yerlar ulushining o`sib borishi qonuniyat hisoblanadi, chunki sanoat, transport va boshqa tarmoqlarning rivojlanishi, yo`llar qurilishi kabi jarayonlar qishloq va o`rmon xo`jalik yerlarining bir qismini ular uchun ajratib berishni taqozo etadi. Bu holat yer resurslaridan samarali foydalanishni shart qilib qoyuvchi obektiv sabablardan biri hisoblanadi. Shuni alohida ta‘kidlash lozimki, yer fondi tarkibini bunday guruhlash umumiy xarakterga ega bo`lganligi tufayli yerdan oqilona foydalanish va uni huquqiy jihatga tartibga solish bilan bog`liq amaliy vazifalarni hal etish imkonini bermaydi. 1 -jadval. Qashqadaryo viloyatida yer resurslaridan doydalanish (2010-yil 1-yanvar holati) Yerdan foydalanish toifalari Ming ga Umumiy maydoni jami………………………………………. sug`oriladigan yerlar…………………….. 2856,8 514,2 Ekinzorlar jami………………………………………. sug`oriladigan yerlar…………………….. 680,7 423,4 Ko`p yillik daraxtzorlar jami………………………………………. sug`oriladigan yerlar…………………….. 33,5 31,6 Bo`z yerlar jami………………………………………. sug`oriladigan yerlar…………………….. 22,7 5,1 Pichanzor va yaylovlar jami……………………………………… Sug`oriladigan yerlar…………………….. 1458,1 0,1 Qishloq xo`jalik yerlari jami………………………………………. sug`oriladigan yerlar…………………….. 2195,0 460,2 Tomorqa yerlari Jami……………………………………… 78,5 sug`oriladigan yerlar……………………. 48,0 O`rmonzorlar jami……………………………………… 115,7 5,7

sug`oriladigan yerlar Bog`lar va sabzavot yetishtiriladigan yerlar jami……………………………………… sug`oriladigan yerlar 0,4 0,3 Boshqa yerlar………………………………………………………………………... 467,2 20 10- yil holatiga ko`ra Qashqadaryo viloyat yer fondining eng katta qismi 2 195,0 ming gektar yoki 7 6 ,8 %i qishloq xo`jaligi ga ajratilgan yerlarga to`g`ri keladi. Bu esa viloyatda qishloq xo`jaligi yuritish uchun katta imkoniyatlar mavjudligini ko`rsatadi. Viloyat o`rmon fondi yerlari o`zining salohiyatiga ko`ra ikkinchi o`rinda bo`lib 115,7 ming gektarni yoki barcha yerlarning 4,04 % ini tashkil etadi. Qolgan toifadagi yerlar miqdori ancha past bo`lib, ularning jami yer fondidagi birgalikdagi salmog`i 19 , 16 % ni tashkil qiladi xolos. Bu esa viloyat yer maydonlari qishloq xo`jaligini yuritish uchun qulay xususiyatlarga ega ekanligini va bu yerda dehqonchilik hamda chorvachilik istiqbollari yuqori ekanligidan dalolat beradi. Qashqadaryo viloyatining mintaqaviy joylashuvining o`ziga xos tomonlari, ya’ni uning tog` va tog`oldi zonalarda joylashganligi o`rmon xo`jaligi yerlarining ham ulushi yuqori ekanligini belgilab beradi va bu borada katta imkoniyatlar borligidan dalolat beradi. Qishloq xo`jaligida yerdan foydalanish samaradorligini oshirish nuqtai nazardan qishloq xo`jalik yerlarining xo`jalik maqsadida foydalanishiga ko`ra tarkibini o`rganish muhim ahamiyatga ega. Tahlil natijalari shuni ko`rsatadiki, Qashqadaryo viloyati qishloq xo`jalik yerlarining asosiy qismi yaylov va pichanzorlar hissasiga to`g`ri keladi. Mazkur turdagi yerlarning jami qishloq xo`jaligi yerlardagi salmog`i 1990-yilda 68,6 % ni tashkil qilgan bo`lsa, 2008-yilga kelib bu ko`rsatkich 67,4 % ga, 2010-yilda 66,4 % ga teng bo`ldi. Bu albatta viloyatning geografik jihatdan joylashuviga bog`liq bo`lib, uning katta qismini tog` va tog`oldi hududlari tashkil qiladi. Viloyat qishloq xo`jaligida haydaladigan yerlar o`ziga xos muhim

ahamiyatga ega bo`lib, uning jami qishloq xo`jaligi yerlaridagi ulushi 21,9 % ni tashkil qiladi. Haydaladigan yerlar 1990 - yilda 62 % i , 200 8- yilda 62,4 % , 2020- yilda 62,2 %i sug`oriladigan yerlarga to`g`ri kel a di (1 - jadval) . Sug`oriladigan yerlarning haydaladigan yerlar hajmidagi salmog`i viloyat tumanlari boyicha bir – biridan farq qilib, bu eng avvalo, tumanlarning o`ziga xos geografik, tabiiy iqlim sharoitlariga bog`liq xususan, Nishon, Mirishkor, Kasbi kabi tumanlarda sug`oriladigan yerlarning hajmi haydaladigan yerlar hajmidagi ulushi 100 %ni tashkil qilsa, Dehqonobod, Chiroqchi, Qamashi, Yakkabog` kabi 2 - jadval. Viloyat tumanlari yer fondining tuzilishi (2010-yil)

tumanlarda haydaladigan yerlarning asosiy qismini lalmi yerlar tashkil qiladi. Sug`oriladigan lalmi yerlar o`rtasidagi bunday tafovut yerlardan foydalanish № TumanlarUmumiy maydoni, ming. ga Qishloq xo`jaligiga yaroqli bo`lgan jami yer maydoni, ming. ga Shundan ming ga Yer fondidan foydalanish koeffitsienti, % Haydaladigan yerlar Yaylovlar Meva, uzum va ko`p yillik ekinlar Aholi tomorqa yerlari 1 Dehqonobod 395.7 339.0 44.7 206.8 0.545 4.5 85.6 2 Kasbi 73.5 70.9 43.8 4.5 2.2 4.9 96.4 3 Kitob 174.2 108.7 21.7 72.1 6.6 5.9 62.4 4 Koson 187.2 183.3 73.1 65.6 2.4 8.6 97.9 5 Mirishkor 312.5 306.7 54.8 218.8 1.2 4.4 98.1 6 Muborak 307 281.9 33.3 216.1 0.8 2.3 91.8 7 Nishon 211.1 177.7 50.8 100 1.9 2.8 84.1 8 Chiroqchi 283.7 278.9 121.3 107.3 2.7 16.2 98.3 9 Shahrisabz 166.7 104.3 24.6 73.1 4.4 4.8 62.5 10 Qamashi 245.7 157.0 62.6 113.4 1.8 6.2 63.9 11 Qarshi 91.7 85.8 44.0 18.7 2.6 5.5 93.5 12 G`uzor 265.2 250.7 61.7 168.8 0.8 4.0 94.8 13 Yakkabog` 134.9 116.1 39.1 54.1 4.9 5.5 86.1 14 Qarshi shahri 7.5 1.3 0.1 0.01 0.02 1.6 17.3 Viloyat bo`yicha: 2856.8 2461.7 677.3 1315.2 32.8 73.8 86.1 Ma’lumotlar Viloyat yer resurslari boshqarmasidan olingan

samaradorligiga, xususan, bir ga yerdan olinadigan mahsulot miqdoriga ham o`z ta‘sirini o`tkazadi. Qishloq xo`jaligi yerlarning xo`jalik yuritish shakllari boyicha taqsimlanishida yuz berayotgan o`zgarishlarni tahlil qilish agrar sohada amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar ko`lami va sifatiga baho berishda muhim o`rin egallaydi. Ma‘lumki, agrar sohada amalga oshirilayotgan islohotning bosh maqsadi yerni o`z egasiga yaqinlashtirish va yerga egalik hissini shakllantirishda va shu orqali ishlab chiqarish samaradorligini oshirishdan iborat. Shu maqsadda respublikamiz qishloq xo`jaligida ishlab chiqarishni tashkil etishning yangi shakllari paydo bo`ldi va qishloqda mulkdorlar sinfi shakllana boshladi. Bu jarayon Qashqadaryo viloyatiga ham xos bo`lib, viloyatda so`nggi yillarda yerdan foydalanuvchilarning tarkibi tubdan o`zgaradi. So`nggi uch yil mobaynida jamoa va shirkat xo`jaliklariga biriktirilgan yerlar jami 1,7 % ga, shu jumladan sug`oriladigan yerlar jami 0,7 %ga qisqargan bo`lsa, fermer va dehqon xo`jaliklari tasarrufidagi yerlar hajmi o`sish

tendensiyasiga ega bo`lgan. Xususan, 1999 – 2000-yillar davomida fermer xo`jaliklariga ajratilgan yerlar 10,4 martaga, shu jumladan, sug`oriladigan yerlar hajmi 10,2 martaga o`sgan bo`lsa, dehqon xo`jaliklarida bu ko`rsatkichlar muvofiq ravishda 8,4 va 8,6 % ga oshgan. Shunday qilib, Qashqadaryo viloyati yer fondining taqsimlanishida yuz bergan o`zgarishlarni tahlil qilish natijalari quyidagi xulosalarga kelish imkoniyatini beradi: - Qashqadaryo viloyati yer fondining 97,6 %idan asosiy ishlab chiqarish fondlari sifatida foydalaniladi. Boshqacha so`z bilan aytganda, viloyatda mavjud yerlarning asosiy qismi qishloq va o`rmon xo`jaligi yerlari hisoblanadi. Bu viloyat qishloq xo`jalik salohiyatining yuqoriligidan va geografik jihatdan joylashuvining o`ziga xosligidan dalolat beradi; - mustaqillik yillarida viloyat yer fondining umumiy hajmi sezilarli darajada o`zgarmagan bo`lsada, uning tarkibida bir muncha o`zgarishlar yuz berdi. 1990 – 2008-yillarda qishloq xo`jaligi yerlarining umumiy hajmi 22,9 ming gektarga yoki 0,9 %ga qisqardi. Bu qisqarish o`rmon xo`jaligi aholi punktlari, sanoat, transport, mudofaa va boshqa maqsadlar uchun belgilangan yerlarning ham mutloq, ham nisbiy miqdorda o`sganligi bilan bog`liq. Xususan, mazkur davr mobaynida o`rmon xo`jaligi yerlari 18,1 ming gektarga yoki 7,0 %ga, aholi punktlari yerlari 8,7 ming gektarga yoki 33,3 %ga o`sdi; - qishloq xo`jaligi yerlarining jami yer maydonidagi ulushi tumanlar boyicha bir – biridan sezilarli darajada farq qiladi (Kitob tumanida 62.4 %, Shahrisabz tumani 62,5 % dan (bu ko`rsatkich 17,1 % bo`lgan Qarshi shayri bundan muctasno) Mirishkor va Muborak tumanlarida 98,6 %gacha). Bunday tafovutning mavjudligi ma‘muriy hududiy birliklarining urbonizatsiyalashganlik va o`rmon xo`jaligi yerlari bilan ta‘minlanganlik darajasi bilan bog`liq; - Qashqadaryo viloyati qishloq xo`jalik yerlari tarkibini tahlil qilish natijalari shuni ko`rsatadiki, uning qismi yaylov va pichanzorlar hissasiga to`g`ri keladi. Mazkur turdagi yerlarning jami qishloq xo`jaligi yerlardagi salmog`i 1990 yilda 68,6 % ni tashkil qilgan bo`lsa 2008-yilga kelib bu ko`rsatkich 67,4 % ga teng bo`ldi. Viloyat qishloq xo`jaligida haydaladigan yerlar o`ziga xos muhim

ahamiyatga ega bo`lib, uning jami qishloq xo`jaligi yerlardagi ulushi 30 % ni tashkil qiladi; - sug`oriladigan yerlarning haydaladigan yerlar hajmidagi salmog`i viloyat tumanlari boyicha bir – biridan farq qilib, bu, eng avvalo, tumanlarning o`ziga xos geografik, tabiiy – iqlim sharoitlariga bog`liq. Xususan, Nishon, Mirishkor, Kasbi kabi tumanlarda sug`oriladigan yerlarning jami haydaladigan yerlardagi ulushi 100 %ni tashkil qilsa, Dehqonobod, Chiroqchi, Qamashi, Yakkabog` kabi tumanlarda haydaladigan yerlarning asosiy qismini lalmi yerlar tashkil etadi; - islohotlar yillarida viloyat qishloq xo`jaligida ishlab chiqarishni tashkil etishning yangi shakli paydo bo`ldi va qishloqda mulkdorlar sinfi shakllana boshladi. Buning natijasida yerdan foydalanuvchilarning tarkibi tubdan o`zgardi. Qashqadaryo viloyatida keyingi yillarda sanoatning rivojlana borishi o`z navbatida qishloq va shahar hududlarida yangi sanoat korxonalarini qurilishiga hamda ular uchun yer tanlash va yer ajratish ishlarining tashkil etishda joylardagi aholi bevosita ishtirok etmoqdalar. Viloyatda aholi sonini, ya’ni oilalar sonini ochib borishi yiliga 50 ming yangi turar – joylar qurish va kengaytirishga sabab bo`lmoqda. Bunda imkoniyatlar atroflicha o`rganilib, tanlanadigan va ajratiladigan maydonlardan oqilona foydalanish, aholi va xo`jalikning ehtiyoji va imkoniyatlarini hisobga olish kerak. Qashqadaryo viloyatini tog`li tumanlaridagi qiya yerlarni unumdorligini saqlash qisqa o`q-ariqlar olish orqali amalga oshirilishi viloyatimiz sharoitiga mos kelmoqda. Shunday qilib, tuproq strukturasini va unumdorligini yaxshilash aholini yetarli va sifatli oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlash uchun asosiy omillar. Shuning uchun bu muhim masalaga nafaqat soha mutaxassislari, balki barcha fuqarolar o`z e’tiborlarini qaratishlari kerak. O`lkamizda, xususan Qashqadaryo viloyatida suv resurslarining asosiy manbalari tog`lardagi muzliklar, doimiy va mavsumiy qor qoplami, ulardan to`yinadigan daryolar, soylar, buloqlar, suv omborlari, ko`llardagi tabiiy gaz

suvlardan hamda yer ostida joylashgan chuchuk va o`rtacha minerallashgan suvlardan iborat. Bularga qo`shimcha ravishda muz osti va muzlik ko`llari suvlarini, termal yer osti suvlarini, tozalangan suvlarni, oqava suvlarning bir qismini, atmosfera yog`inlarini va tuproqdagi namlikni kiritish mumkin (Hikmatov va b., 2001). Qashqadaryo havzasi tabiiy – gidrologik rayonlashtirish tarhlari (sxemalari)da Amudaryo havzasining bir qismi sifatida qaraladi. Amudaryo havzasiga mansub bo`lgan daryolardagi suvlarning yillik zahirasi 73,8 km 3 ga yaqin bolib, Orta Osiyo daryolari suvlari zahirasining qariyb 55,4 % ini tashkil etadi. 8 –jadvalda Amudaryo havzasiga mansub bo`lgan daryolarning suv resurslari to`g`risida ma ’ lumotlar keltirilgan. Qashqadaryo havzasining suv resurslari asosan daryolar, soylar, buloqlar, ko`llar hamda yer osti suvlaridan tashkil topgan. Qashqadaryo havzasi mahalliy suv resurslarining katta qismini daryo suvlari tashkil etadi. Havzaning asosiy suv manbalari Qashqadaryo va uning irmoqlari Oqsuv, Tanxoz, Jinnidaryo, Yakkabog`daryo, Turnabuloq, Langardaryo, Katta Uradaryo, Kichik Uradaryo va G`uzor daryolarining suvlaridan iborat. Havzadagi suv resurslarining asosiy manbai bo`lgan daryolar hududiy jihatdan juda notekis joylashgan. Ta‘kidlab o`tilganidek, havza doirasida uzunligi 10 km dan 200 km gacha bo`lgan 120 dan ortiqroq katta – kichik daryolar mavjud. Ammo ularning asosiy qismi tog`li va tog` oldi hududlari bo`ylab oqadi. 3 – jadval. Amudaryo havzasining suv resurslari Daryo havzalari O`rtacha yillik suv sarfi, m 3 /s Yillik oqim hajmi, kub km/yil O`rtacha eng ko`p eng kam Panj 1140,0 35,0 49,1 27,66 Vaxsh 661,0 20,8 28,6 16,2 Kofirnihon 187,0 5,89 9,81 4,09 Surxondaryo (Sherobod bilan) 127,0 4,0 5,71 2,44

Qashqadaryo 49,6 1,56 2,72 0,897 Zarafshon 169,0 5,32 6,86 3,81 Havza boyicha jami: 2232,6 73,57 100,8 55,1 Hozirgi sharoitlarda Qashqadaryo havzasining suv resurslarini asosan daryolar (bu yerda uzunligi 10 km dan 200 km gacha bo`lgan 120 dan ko`proq katta-kichik daryolar mavjud) tashkil etadi. Suv resurslarining shakllanishi iqlim sharoitlari, birinchi galda yog`in-sochinning mavsumiy va hududiy jihatdan notekis taqsimlanishi shuningdek, yozgi haroratlarning yo`nalishi (qor va muzlarning erishiga ta’sir ko`rsatadi) va boshqa xususiyatlari bilan bog`liq. Qashqadryo tizimidagi daryolarning katta qismi qor va yomg`ir suvlaridan to`yinganligi sababli to`lin suv davri bahorning oxiri va yozning boshida (may- iyun) tog`ri kelgan holda qishloq xo`jalik ekinlarini sug`orish ehtiyoji iyul va avgust oylarida katta bo`ladi. Daryolarda suv rejimining xususiyatlrini xamda oqimni tartibga solish hamda boshqarish maqsadida viloyat hududida 14 ta turli suv sig`imiga ega bo`lgan suv omborlari barpo etilgan. Suv omborlarining suv zaxiralari turli kattalikdagi sug`orish kanallari orqali dalalarga yetkaziladi. Daryolardagi to`g`onlar, suv omborlari, sel xonalar va ular bilan bog`liq bo`lgan sug`orish kanallari o`ziga xos xususiyatlariga ega bo`lgan akval antripogen landshaftlarni hosil qiladi. Ular geotexnikaviy tizimlarning bir qismi bo`lib, bu tizimning faol tartibga soluvchi “mexanizim” ni muhandisli inshootlaritashkil etadi. Suv omborlari yil davomida suv sathining keskin o`zgarib turishi, intensive suv almashinuvi daryodagi suv rejimining o`zgartirishi va boshqa xususiyatlariga ko`ra tabiiy ko`llardan farq qiladi. Sug`orish kanallari muhandislik inshootlari sifati tabiiy landshaftlarning o`zgarishida va antropogen landshaftlarining shakllanishida muhim ahamiyatga ega. Qashqadaryo havzasiga mansub bo`lgan daryolarda suv sarfining yil davomida o`zgarib turishi (mavsumlar bo`yicha), notekis taqsimlanishi hamda

qishloq xo`jalik ekinlarini sug`orish davri ehtiyojlari orasida katta tafovvut mavjud. yuqorida ta‘kidlab o`tilganidek, Qashqadaryo tizimidagi daryolarning aksariyat katta qismi qor va yomg`ir suvlaridan to`yinishi sababli ularda to`lin suv davri bahorning oxiri va yozning boshiga (may – iyun) to`g`ri keladi, qishloq xo`jalik ekinlarini sug`orish ehtiyoji esa iyul va avgust oylarida kattaroq bo`ladi Daryolarda suv rejimining yog`in – sochin bilan bog`liqligini nazarda tutgan holda daryolarning oqimini tartibga solish va boshqarish maqsadida hamda mahalliy suv resurslaridan samarali foydalanish maqsadlarida viloyat hududida 15 ta turli sig`imga ega bo`lgan suv omborlari barpo etildi va ularning suv resurslari hozirgi paytda sug`orishda va boshqa maqsadlarda foydalanilmoqda. Qashqadaryo viloyatining suv resurslari 51,5m 3 /sek. dan iborat bо‘lib, havzaning tog`li qismida oqim moduli har 1 km 2 maydondan 6,2 l/sek. ni tashkil etadi. (Babushkin va b. 1985). Qashqadaryo havzasi doirasida shakillanadigan yuza suvlarining oqimi 600 mln. m 3 dan 1,9 mlrd. m 3 gacha о‘zgaradi. Muvaqqat suv oqimlari hisobga olinganda bu kо‘rsatkich 1,18 mlrd. m 3 ni tashkil etadi (Yusupov, 2010). Har 1 km 2 maydondan har yili 45,1 ming m 3 suv to`planadi. Bundan tashqari aholi va sanoat korxonalarini suv ta’minotida, shuningdek sug`orishda yer osti suv resurslarining ahamyati ancha katta. Qashqadaryo havzasi doirasida yer osti suvlarining 6 ta koni tog` masivvlari, Kitob – Shaxrisabz, Qashqadaryoning Chiroqchi va Koson tumanlari doirasidagi о‘ng soxili, G`arbiy Qashqadaryo, G`uzor va Langar yer osti suvlari konlari ajratiladi (Mirzayev, 1974). Bu konlardagi yer osti suvlarining baxolangan zahiralari 11,2 m/s ni yoki sutkasiga 1040,5 m 3 ni tashkil etadi. Yer osti suvlarining bir qismi vegetatsiya davrida sug`orish uchun ham foydalaniladi. Qashqadaryo viloyati qishloq va suv xо‘jaligi boshqarmasining ma’lumotlariga kо‘ra, havza bо‘yicha suv lamiti hozirgi sharoitlarda 5,6-5,7 km 3 bо`lib, shundan 5,4-5,5 km miqdordagi suv sug`orishga sarflanadi. Sug`orishga sarflanadigan suvlarning 0,1- 0,3 km 3 ini qayta foydalaniladigan suvlar tashkil etadi. Shunday qilib, Qashqadaryo havzasining mahalliy suv resurslari ularga bо‘lgan ehtiyojning atigi

21% ini tashkil etadi. Qashqadaryo havzasiga mansub bo`lgan daryolarda suv sarfining yil davomida o`zgarib turishi (mavsumlar bo`yicha), notekis taqsimlanishi hamda qishloq xo`jalik ekinlarini sug`orish davri ehtiyojlari orasida katta tafovvut mavjud. yuqorida ta‘kidlab o`tilganidek, Qashqadaryo tizimidagi daryolarning aksariyat katta qismi qor va yomg`ir suvlaridan to`yinishi sababli ularda to`lin suv davri bahorning oxiri va yozning boshiga (may – iyun) to`g`ri keladi, qishloq xo`jalik ekinlarini sug`orish ehtiyoji esa iyul va avgust oylarida kattaroq bo`ladi Daryolarda suv rejimining yog`in – sochin bilan bog`liqligini nazarda tutgan holda daryolarning oqimini tartibga solish va boshqarish maqsadida hamda mahalliy suv resurslaridan samarali foydalanish maqsadlarida viloyat hududida 15 ta turli sig`imga ega bo`lgan suv omborlari barpo etildi va ularning suv resurslari hozirgi paytda sug`orishda va boshqa maqsadlarda foydalanilmoqda.

Qashqadaryo havzasida yirik suv qurilishlarining boshlanishi XX asrning 50 – yillariga tog`ri keladi. Dastlab Qashqadaryo havzasining o`rta qismida to`liq suv hajmi 500 mln. m 3 bo`lgan Chimqorg`on suv ombori qurilib, foydalanishga topshirilgan. Hozirgi paytda Qashqadaryo viloyatidagi barcha suv omborlari 2 533,7 mlrd. m3 miqdoridagi «obi - hayot»ni o`zida jamlaydi .Suv omborlarining barpo etilishi viloyatda ancha katta maydonlarda kafolatlangan sug`orma dehqonchilikni rivojlantirish imkoniyatlarini vujudga keltirdi. Qashqadaryo havzasida yirik suv qurilishlarining boshlanishi XX asrning 50 – yillariga tog`ri keladi . Mahalliy suv resurslaridan samaraliroq foydalanish va daryolarning mavsumiy oqimini boshqarish maqsadida Qashqadaryo viloyati hududida bir qator suv omborlari qurildi. Dastlab Qashqadaryo havzasining o`rta qismida to`liq suv hajmi 500 mln. m 3 bo`lgan Chimqorg`on suv ombori qurilib, foydalanishga topshirilgan. va Qashqadaryo havzasi 15 ta suv ombori mavjud bо‘lib, ularning umumiy suv sig`imi 2528,7 m 3 ni tashkil etadi. Suv omborlarining 4 tasi loyihaviy suv yig`ish hajmi 150 mln. m 3 dan ziyod bo`lib, ularning umumiysuv yig`ish hajmi 2455 mln. m 3 yoki viloyatdagi suv omborlaridagi suvning 96,6 %ini tashkil etadi. Talimarjon suv ombori quyilma suv ombori bo`lib, qolganlari uzan suv omborlaridir (-jadval). Suv omborlarining barpo etilishi viloyatda ancha katta maydonlarda kafolatlangan sug`orma dehqonchilikni rivojlantirish imkoniyatlarini vujudga keltirdi. Ularning suv zahiralari hozirgi paytda sug`orishda unumli foydalanilmoqda. Suv ombolaridan dalalarga suv olish uchun kanallar qurilgan. Kanallarning umumiy uzunligi 20449, 58 km bo`lib, ulardan 11143 km (54%i) yer uzanli, 2205,7 km (11%i) beton qoplamali, 6236,4 km (30%i) lotok tarmoqli va 864,02 (5%i) quvurlardan iborat kanallardir. Bundan tashqari aholi va sanoat korxonalarini suv ta’minotida, shuningdek sug`orishda yer osti suv resurslarining ahamyati ancha katta. Qashqadaryo havzasi doirasida yer osti suvlarining 6 ta koni tog` masivvlari, Kitob – Shaxrisabz, Qashqadaryoning Chiroqchi va Koson tumanlari doirasidagi о‘ng sohili, G`arbiy

4 - jadval. Qashqadaryo vohasiga sug`orish uchun olinadigan suv dinamikasi (G.X.Yunusovdan, 2010) Hisob davri Daryolar, kanallar Jami Qashqadaryo Eskianhor kanali Qarshi bosh kanali 1961-1965 173,1 2,37132,0 2,4 305,1 4,41 1966-1970 413,1 8,44 268,0 5,8 - 681,1 3, 53 1971-1975 993,0 5, 31 274,0 7,8 811,0 7, 25 078,2 9, 65 1976-1980 113,1 3, 35 274,0 7,8 059,3 0, 97 446,4 0, 141 1981-1985 030,1 7, 32 343,0 9, 10 009,4 1, 127 382,5 7, 170 1986-1990 037,1 9, 32 320,0 1, 10 352,4 0, 138 709,5 0, 181 1991-1995 582,1 1, 50 366,0 6, 11 004,4 9, 126 952,5 6, 188 1996-2000 129,1 8, 35 434,0 8, 13 851,3 1, 122 414,5 7, 171 2001-2005 145,1 3, 36 372,0 8, 11 679,3 6, 116 196,5 7, 164 Izoh: sug`orish uchun olinadigan suvning hami: suratda m 3 /sek, mahrajda – km 3 Qashqadaryo, G`uzor va Langar yer osti suvlari konlari ajratiladi (Mirzayev, 1974). Bu konlardagi yer osti suvlarining baxolangan zahiralari 11,2 m/s ni yoki sutkasiga 1040,5 m 3 ni tashkil etadi. Yer osti suvlarining bir qismi vegetatsiya davrida sug`orish uchun ham foydalaniladi. 5 - jadval. Qashqadaryo viloyatidagi suv omborlarining ayrim parametrlari

№ Suv omborining nomi Suv ombori joylasgan tuman Suvga to`lgan yil Loyihadagi suv yig`ish hajmi, mln. m 3 Foydali suv yig`ish hajmi, mln. m 3 1 Talimarjon Nishon 1986 1525,0 1445,0 2 Chimqo`rg`on Qamashi 1963 500,0 408,0 3 Pachkamar G`uzor 1967 260,0 233,0 4 Hisorak Sahrisabz 1987 170 155,0 5 Qamashi Qamashi 1957 25,0 21,0 6 Dehqonobod Dehqonobod 1982 18,4 10,0 7 Qalqama Chiroqchi 1986 9,4 9,3 8 Qizilsuv Yakkabog` 1982 9,0 7,7 9 Qorabog` Qamashi 1977 7,5 6,3 10 Langar Qamashi 1974 7,3 5,9 11 Toshloq 1981 7,0 ? 12 Yangiqo`rgon Yakkabog` 1976 3,3 3,0 13 Nug`ayli Yakkabog` 1976 3,0 2,5 14 Sho`robsoy Kitob 1977 2,0 1,4 15 Torqopchig`ay 1987 1,25 ? 16 Kichik suv havzalari 5,0 Barcha suv omborlari Qashqadaryo viloyati qishloq va suv xо‘jaligi boshqarmasining ma’lumotlariga kо‘ra, havza bо‘yicha suv lamiti hozirgi sharoitlarda 5,6-5,7 km 3 bо‘lib, shundan 5,4-5,5 km miqdordagi suv sug`orishga sarflanadi. Sug`orishga sarflanadigan suvlarning 0,1-0,3 km 3 ini qayta foydalaniladigan suvlar tashkil etadi.Hozirgi sharoilarda bevosita Qashqadaryo havzasi doirasida shakllanadigan suv resurslari faqat sug`orish uchun suvga bo`lgan ehtiyojning atigi 21 % inigina qondira olishi mumkin. Shu sababli suvga bo`lgan ehtiyojni qondirish maqsadlarida qo`shni Zarafshon va Amudaryo havzalarining suv resurslaridan foydalanish imkoniyatlari yaratilgan( -chizmalar).

Mahalliy yer va suv resurslari orasida juda katta nomutanosiblik mavjudligi sababli Qashqadaryo havzasidagi yerlarni sug`orishda о`tmishdan boshlab qо`shni havzalarning suv resurslaridan foydalangan. Jumladan, Qashqadaryo havzasining quyi qismlarining suv ta’minotini yaxshilash va ayrim hududlarni sug`orish uchun melodga qadar birinchi ming yillikdayoq Zarafshon havzasining suv resurslarini foydalanish imkoniyatini yaratgan Monas arig`i (keyinchalik bu ariq Eskianhor nomini olgan) qazilgan. Qо`shni suv havzalarining suv resurslaridan foydalanish va Qashqadaryo havzasining buz yerlarini о‘zlashtirish masalasiga ayniqsa asrimizning 50- yillaridan boshlab katta e’tibor berila boshlandi. Shu maqsadlarda Eskianxor arig`ini tiklash maqsadida ta’mirlandi (aniqrog`i qayta qurildi). Eskianhor arig`i 1955-yilda foydalanishga topshirildi. 1974-yilda Yuqori va О‘rta Qashqadaryo yerlarining suv ta’minotini yaxshilash maqsadida Eskianhor arig`i rekonstruksiya qilindi, uning 56-kilometrida yirik “Moskva” arig`i qurildi. Uzunligi 184 km, boshlanish qismida suv sarfi sekundiga 45 m 3 bо`lgan bu ariq Qashqadaryo havzasiga 240-300 mln. m 3 miqdorda Zarafshon daryosining suvlarini keltira boshladi. Keyinchalik bu kanal orqali har yili olinadigan suvning miqdori ko`payib bordi va sersuv 1998-yilda 600 mln m 3 ga etdi (-jadval). Zarafshon daryosidan suv oldagan Eskianhor kanali suvining minerallashuv darajasi 0,4-0,7 g/l. Qarshi bosh (magistral) kanali XX asrning jahondagi eng yirik irrigatsiya inshootlaridan biridir. Qarshi chо`lini о`zlashtirish va sug`orishda Qarshi bosh kanali va uning tarrmog`i bо`lgan Kasbi kanalinig qurib bitkazilishi va foydalanishga topshirilishi juda katta iqtisodiy ahamyatga ega bо‘ldi. Bu kanallar orqali Qarshi chо‘liga Amudaryoning suv resurslarining bir qismi oqa boshladi. Kanalning birinchi navbati 1965-yil boshlanib, 1975-yilda qurib bitkazildi. Kanaldan foydalanishning boshlang`ich davrida bosh suv olishda kanalning suv o`tkazish imkoniyati 80-100 m 3 /sek. ni tashkil etar edi. 1980-yillarning o`rtasidan boshlab Qarshi bosh kanalining suv olish hajmi barqarorlashdi. Uzunligi 101,4 km bо‘lgan Qarshi bosh kanali Amudaryo havzasidan 4,6 mlrd. ga yaqin (1986- yil) suv keltira boshladi.

Kanal Amudaryodan Pulizindon burnidan boshlanib, shimol tomonga Tallimarjon suv omborigacha oqib boradi (bosh mashina qismi 80 km ga yaqin). Tallimarjon suv omboridan kanalning o`zi oqar qismi boshlanadi. Umumiy uzunligi 290 km (100 km dan ko`proq qismiga betob, beton – plyonka qoplama yotqizilgan), bosh qismidagi maksimal suv o`tkazish imkoniyati 190-220 m 3 /c ga yaqin, kuchli nasoslar orqali suv 132 m balandlikka ko`tarib beriladi.Kanalning bosh qismida umumiy quvvati 450 MVt bo`lgan 6 nasos stansiyai (36 nasos agregat) qurilgan. Kanal viloyatning cho`l tumanlarida 200 ming dan ziyod yerni sug`orishga suv yetkazib beradi (O`zME, T., 2005,. 10-jild, 610-bet). Kanal suvining minerallashuv darajasi 0,7-0,9 g/l .

-chizma. Qarshi asosiy kanali nasos ctansiyalarining kaskadi. Qо‘shni havzalarning suv resurslaridan foydalanish, mahalliy suv resurslaridan oqilona foydalanishga doir amalga oshirilgan tadbirlar (kanallar va suv omborlarining qurilishi) Qashqadaryo viloyatida ancha katta maydonlarni sug`orma dehqonchilikda foydalanish, yaylovzorlarning suv ta’minotini tubdan yaxshilash imkoniyatlarini yaratdi. Suv resurslarining sug`orishda foydalanishini e’tiborga olgan holda Qashqadaryo vohasi Qashqadaryo va Qarshi irrigatsion rayonlar ga ajratiladi. Qashqadaryo irrigatsiya rayoni daryoning yuqori va o`rta oqimlarida joylashgan. Bu yerlarda azaldan obikor dehqonchilikning yuqori madaniyati rivojlangan. Irrigatsiya rayonidagi yerlar asosan mahalliy suv resurslari – Qashqadaryo va uning irmoqlarining suvlari bilan va, qisman, Zarafshon daryyosining suvlari bilan sug`oriladi. Qarshi irrigatsiya rayoni Qashqadaryoning quyi oqimida joylashgan. Bu rayon yerlarini sug`orishda Amydaryo suvlari asosiy manba bo`lib, mahalliy

suv resurslari juda kam miqdorda foydalaniladi. Ikkala irrigatsiya rayonlari orasidagi chegara Qarshi hidrotugunining yuqori va quyi byeflarni ajratuvchi chiziq orqali o`tadi Qarshi bosh kanali orqali keladigan suvlarning ozginasi nasoslar yordamida hidrotugunning yuqoqri byefiga beriladi. Mahalliy suv resurslari viloyat aholisining jon boshiga o`rtacha 0,60 ming m 3 ni tashkil etadi. 1998-yilda viloyatda barcha manbalardan 6 04,9 mln. m 3 miqdorida suv olingan bo`lib, shundan 5 820,8 m 3 (foydalanilgan suvning qariyb 83 % i) suv sug`orishga, qolgan qismi esa sanoat, kommunal xo`jalik maqsadlari uchun foydalanilgan (– jadval). 1998-yilda viloyatda barcha manbalardan 6 04,9 mln. m 3 miqdorida suv olingan bo`lib, shundan 5 820,8 m 3 (foydalanilgan suvning qariyb 83 % i) suv sug`orishga, qolgan qismi esa sanoat, kommunal xojalik maqsadlari uchun foydalanilgan ( – jadvallar). Viloyat hududida 1998-yilda 503,6 ming ga maydonni sug`orish uchun 5 832,0 mln. m 3 suv olingan bo`lib, har 1 gektar maydonga 11,5 ming m 3 tog`ri keladi. 1999-yilda esa 499,4 ming gektar maydonni sug`orish uchun 6 091,1 mln. m 3 suv sarflangan bo`lib, har 1 ga maydonga o`rtacha 12,6 ming m 3 suvni tashkil etadi. 2010-yilda sug`oriladigan yerlarning maydoni 423,4 ga ni tashkil etgan bo`lib, bu yelarni sug`orish uchun vegetatasiya davrida jami 4222,3 ming m 3 yoki har 1 ga maydonga 10 m 3 ga yaqin miqdorda suv sarflangan. Yer usti suvlaridan tashqari viloyatda hududiy taqsimlanishi, suvli qatlamlarning chuqurligi va minerallashuvi darajasiga ko`ra turli xil bo`lgan yer osti suvlarining ham ancha katta zahiralari aniqlangan. Hozirgi paytda yer osti suvlaridan sug`orish, aholini ichimlik suvi bilan ta‘minlash, sanoat korxonalarini, maishiy – kommunal xo`jaliklarini suv bilan ta‘minlash uchun ancha katta miqdorda foydalanilmoqda.

-chizma. Qashqadaryo viloyati asosiy suv manbalari. 4-6 - jadvallardan ko`rinadiki, 2010-yilda 1999-yildagiga nisbatan turli manbalardan qariyb 150 ming m 3 miqdorida kam suv olingan, sug`oriladigan maydon ham, sug`orishga sarflanadigan suv miqdoro ham ancha kamaygan. Ammo, sanoatda foydalaniladigan suvning miqdori 1,9 marta, kommunal xo`jalikda 1,3 marta, energetikada 108,5 marta, baliqchilikda 8,6 marta ortgan. 6– jadval . Qashqadaryo havzasida suv resurslarining foydalanilishi Qashqadaryo viloyatining maydoni, ming km 2 . . . . . . . . . . . . . . . …...... 28,6 Viloyatning aholisi, ming kishi. . . . . . . . . . . . . . . ………………….. 2 615,5 Mahalliy suv resurslari: Km 3 /yil. . . . . . . . . . . . . . . ………………………………………. ..1,28

1 000 m 3 /yil 1 km 2 ga. . . . . . . . . . . . . . . …………………………45,10 Qo`shni havzalardan olinadigan suv resurslari, km 3 /yil (2010-y.). . . . . . 3,60 Jami suv resurslari, km 3 /yil. . . . . . . . . . . . . . . ………………………… 4,90 Aholi jon boshiga, ming m 3 /yil. . . . . . . . . . . . . . . . ………………….....1,87 Mahalliy suv resurslari. . . . . . . . . . . . . . . . ………………………...0,49 Tashqaridan olinadigan suv resurslari…... . . . . . . . . . . . . …………1,38 Qashqadaryo viloyati xo`jalik tarmoqlari, ayniqsa ichimlik suvi uchun iste‘mol qilishda yer osti suvlarining ahamiyati juda katta. 1999-yil ma‘lumotlariga ko`ra, viloyatda jami 5 552 ta quduq burmalangan bo`lib, shundan 2 853 tasi suv beradi, 2 699 tasi esa yaroqsizdir (1 076 tasi vaqtincha to`xtatilgan – kontservatsiya qilingan, 1 155 tasi ta‘mir talab, 468 tasining ishiga barham berilgan.). Ishlatilayotgan 2 853 ta burg`ulangan quduq va 3 ta buloqdan 1999-yil davomida kuniga 913,69 ming m 3 miqdorda yer osti suvlari tortib chiqarilgan. 790 ta quduq va 1 ta buloqdan kuniga olinadigan 307,64 ming m 3 yer osti suvi sug`orish uchun, 1 236 ta quduq va 2 ta buloqdan kuniga olinadigan 365,76 ming kub m suv ichimlik suvi sifatida iste‘mol qilinadigan, 195 ta quduq quduq kuniga 222,11 ming m 3 , chorva mollarini sug`orish uchun 346 ta quduq kuniga 10,99 ming m 3 suv tortib chiqargan. Qashqadaryo viloyatida 38 ta o`zi bosim bilan chiqadigan artezian quduqlari bo`lib, shundan 3 tasi tugatilgan, 28 tasi esa foydalanilmoqda. 1999- yilda kuniga 0,55 ming m 3 yer osti suvlari olingan. 7 -jadval. Qashqadaryo viloyatida turli manbalardan olingan suv miqdori (mln. m 3 ) 1999 2010 Amudaryo+Talimarjon suv ombori. . . . . . . . . . . . . . . 3862,2 3785,8 Zarafshon . . . . . . . . . . . . . . . ……………………….. 447,6 407,2 Qashqadaryo . . . . . . . . . . . . . . . …………………….. 1461,1 1818,7

Yer osti suvlari. . . . . . . . . . . . . . . ………………….. 49,6 88,3 Zovur suvlari…………………………………………. 266,8 Viloyat boyicha ……………………………………… 5820,0 5671,3 J a m i . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . .. . . . 6367,1 Qashqadaryo viloyatida mavjud quduqlar orqali har yili 240 – 250 mln. miqdorida yer osti suvlari olinadi. Yer ostidan olingan suvlarning 78,8 mln. m 3 sug`orishda, 96,34 mln. m 3 ichimlik suvi, 5,96 mln. m 3 ishlab chiqarishda foydalanilgan. 66,57 mln. m 3 yer osti suvi sizot suvlari sathini pasaytirish maqsadlarida chiqarib yuborilgan. II BOB. QASHQADARYO VILOYATIDA QISHLOQ XO`JALIGINING ATROF MUHITGA TA’SIRI II.1. Qishloq mxo`jaligining atrof muhitga ta’sirining asosi y shakllari Inson tabiatdan foydalanish jarayonida unga xilma-xil ta’sir ko`rsatadi va buning oqibatida tabiiy muhit d a muayyan o`zgarishlar sodir bo`ladi. Bu o`zgarishlar orasida insonning hayotiy yoki ishlab chiqarish faoliyati uchun salbiy sajiyaga ega bo`ladigan o`zgarishlarning bo`lishi ham ehtimoldan holi emas. Shu

sababli tabiatdan oqilona foydalanishni tashkil etish tabiatga tas’ir ko`rsatish jarayonida turli landshaftlarda va ularni tashkil etuvchi komponentlarda qanday o`zgarishlar sodir bo`lishini majmuali tadqiq qilishni taqoza etadi. P.N. G`ulomov (1985) inson xo`jalik faoliyatining tabiatga ta’sirini o`rganishda quyidagi to`rtta narsaga alohida ahamiyat berish zarurligini ko`rsatadi: 1) Insonning xo`jalik faoliyati landshaft (geosistema)ning qanday komponentiga, komponentlar guruhiga ta’sir ko`rsatadi, uning ko`lami qanday, qanday natijalar ko`zda tutiladi? Masalan, biror daryoning ma’lum qismiga to`g`on qurilib, suv ombori, h idroenergetika inshooti bunyod etish mo`ljallanadi. Bunda oqar suv rejimiga ta’sir ko`rsatiladi, hududning ma’lum qismini suv bosadi va boshq hodisalar sodir bo`ladi. 2) Insonning bu ta’siri tabiat komponentlari o`rtasidagi o`zaro aloqalarda qanday o`zgarishlarga olib keladi? Chunonchi bunyod etilgan suv ombori ta’sirida boshqa komponentlarda nimalar sodir bo`ladi, ya’ni yer osti suvi sathi ko`tariladimi, yer osti suvining sho`rligi qanday o`zgaradi, buning ta’sirida tuproq jarayonlarida qanday o`zgarishlar bo`ladi, suv omborining tevarak atrofidagi o`simlik qoplamida qanday o`zgarish ro`y beradi, tabiiy geografik jarayonlar (surilma, qulash, lyossning o`tirishi va b.)da o`zgarishlar bo`ladimi ? Havoning harorati, namligi qanday o`zgaradi? Bularning hammasi o`simlik va hayvonot olamida qanday o`zgarishlarga olib keladi ? 3) Ma’lumki, tabiat komponentlarigina o`zaro bog`langan bo`lmay, qo`shni landshaftlar ham o`zaro bir-biriga ta’sir ko`rsatib turadi. Binobarin, insonning xo`jalik faoliyati ta’sirida o`zgargan landshaft qo`shni landshaftlarga ham ta’sir ko`rsatadi. Shuning uchun ham insonning xo`jalik faoliyati ta’siri bilvosita ta’sir ko`rsatilgan joydan atrofga qancha masofaga yoyiladi va u qanday oqibatlarga olib keladi ? Buni o`rganish ham muhimdir. 4) Landshaftlarga ko`rsatiladigan har qanday ta’sir ularda muntazam ro`y beradigan o`zgarishlarga olib boradi. Bu o`zgarishlar juda xilma-xil bo`lishi mumkin: uzoq davom etadigan, qisqa vaqtda tugaydigan, asliga qaytadigan yoki qaytmaydigan, barqaror yoki beqaror va h.k. Landshaftlarning inson ta’siri ostida

o`zgarishining tezligi va yo`nalish ularning barqarorligiga bog`liq. Shu sababli landshaftning tashqi ta’sirga nisbatan qanchalik barqaror ekanligini o`rganish tabiiy muhitga inson ta’sirini tadqiq qilishda markaziy masaladir. Tabiiy geografik jarayonlar davomida muayyan jismlardan boshqa jismlarga modda va energiya o`tadi va tadrijiy rivojlanishga sabab bo`ladi. Tabiiy geografik jarayonlarni ular kechadigan moddiy sistemalar bilan bir qatorda o`rganish tabiiy geografiyaning eng asosiy vazifasidir. Tabiiy – geografik jarayonlarni o`rganishning asosiy amaliy maqsadi – tabiatni oqilona o`zgartirish maqsadida ularni boshqarishdan iborat. Tabiiy geografik jarayonlarni o`rganish – landshaftlar o`zgarishining va ularning landhaft sotsial – iqtisodiy funksiyalarni bajarishining omillari va mexanizmini ochib berish uchun zaruriy shart – sharoitidir. Tabiiy geografik jarayonlarni tadqiq qilish landshaftlarni dinamik struktura sifatida o`rganishga, ularni muhofaza qilish va o`zgartirishning oqilona yo`llarini tanlashga imkon beradi. Bunda geografik komplekslararo hamda komponentlararo modda va energiya almashinuvini aniqlash ayniqsa katta amaliy ahamiyatga ega. Tabiatda sodir bo`ladigan jarayonlar odatda tabiiy jarayonlar deyiladi. Geografik qobiqda sodir bo`ladigan hodisa va jarayonlar vujudga kelishiga ko`ra a) ichki (endogen) va b) tashqi (ekzogen) jarayonlarga ajratiladi. Ichki jarayonlar Yerning ichki qismida sodir bo`ladi va tektonik harakatlarda, zilzilalarda va vulkanizmda namoyon bo`ladi. Ichki jarayonlar bilan Yer yuzasidagi ancha katta notekisliklar, ularning uzluksiz o`zgarishlari bog`liq. Tashqi (ekzogen) jarayonlar Yer yuzasida yoki uncha katta bo`lmagan chuqurliklarda sodir bo`ladi. Tashqi jarayonlarga nurash, shamolning hamda suvning (bunga muzlik faoliyati ham kiradi) faoliyati bilan bog`liq bo`lgan jarayonlar mansubdir. Tashqi asosiy jarayonlar o`z navbatida boshqa jarayonlarga ajratiladi. Masalan, suvlarning faoliyati bilan surilmalar, qayta sho`rlanish, eroziya va boshqa jarayonlar bevosita bog`liq Insonning ishtirokisiz vujudga keladigan, ammo uning ishtirokida ham, ishtiroksiz ham rivojlanadigan tabiiy jarayonlar tabiiy- geografik jarayonlar deyiladi. . Inson faoliyati ta’sirida vujudga keladigan

yoki rivojlanadigan jarayonlar antropogen jarayonlar dir. Amaliy geografiyaning muhim muammolaridan biri tabiiy jarayonlarning xususiyatlarini o`rganishdan iborat. Amaliy geografiya asosan inson xo`jalik faoliyati ta’siri jabhasida rivojlanayotgan (kechayotgan) tabiiy jarayonlarni tadqiq qiladi. Insonning ta’siriga bog`liq holda tabiiy jarayonlarni uchta toifaga ajratish mumkin: 1. Inson faoliyati ta’siri bo`lmagan tabiiy jarayonlar (dengiz abraziyasi, daryo eroziyasi, sel va b.); 2. Insonning ta’sirsiz vujudga keladigan, ammo sifat va miqdor jihatdan insonning faoliyati bilan bog`liq bo`lgan tabiiy – antropogen jarayonlar; 3. Inson faoliyati bilan bevosita bog`liq bo`lgan antropogen jarayonlar. Stixiyaviy tabiiy hodisalar – tabiatning inson boshqara olmaydigan va atrof muhitda juda ko`plab oqibatlarni yuzaga keltiradigan qudratli kuchlarining namoyon bo`lishidir. Xilma-xil stixiyaviy hodisalarni vujudga kelishi, oqibatlari, tabiiy komponentlar va tabiiy komplekslar, o`zaro ta’sir zanjirlari, kuchi, rivojlanish joyi va vaqti, o`rganilash darajasi, bashoratlashtirish , tartibga solish, boshqarish imkoniyatlari, belgilari, xossalariga ko`ra guruhlash mumkin. o`ta xavfli negativ stixiyaviy hodisalar harakatining kutilmagan holda sodir bo`lishi, buzuvchi kuchi, og`ir oqibatlari bilan ajralib turadi. Stixiyaviy tabiiy hodisalar bilan kurashish yangi ofatlarning manbai bo`lishi mumkin, chunki energiya izsiz yo`qolmaydi, bir regiondagi tabiiy kuchlarni tutib turish boshqa regionda “geofizikaviy aks sado”ga – energiyaning uzilishiga, energetik faol va geopatik zonalarning shakllanishiga; geomagnit, gravitatsiya, geokimyoviy anomaliyalar всплескигаж ешкшлtirik organizmlarning genetic yo`nalishining buzilishiga sabab bo`lishi mumkin. Atrof muhitda stixiyaviy hodisalar to`g`risidagi yangi fanlararo ta’limot shakllanmoqda, uni shartli ravishda stixiyaviy hodisalar geografiyasi yoki fenomenologiya deb atash mumkin. Stixiyaviy tabiiy hodisalar – inson tomonidan yaratilgan moddiy qadriyatlarni yo`qotadigan, kishilarning hayoti va salomatligi uchun xavf –xatarli

bo`lgan ekstremal tabiiy hodisalardir. Stixiyaviy ofatlar – tabiatning o`ziga nisbatan ham buzuvchi ta’sirlar bilan, kishilarning moddiy qadriyatlarining yo`qotish va halokati bilan bir paytda sodir bo`ladigan oldindan aytib bo`lmaydigan katastrofik tabiiy jarayonlar. Stixiyaviy tabiiy hodisalar va stixiyaviy ofatlar tushunchalari faqat tabiiyotshunoslik tushunchalari bo`lib qolmasdan, balki sotsial – iqtisodiy tushunchalar hamdir. Ogohlantiruvchi va himoyaviy tadbirlar yordamida stixiyaviy tabiiy hodisalarning ayrim turlarining xavfini va ularning stixiyaviy ofatlarga o`tishi ehtimolini susaytirish va hatto batamom bartaraf qilish mumkin. Ammo bir qator hollarda stixiyaviy ofatlarni oldindan aniq aytib berish va bartaraf qilishning imkoni bo`lmaydi. Ogohlantiruvchi va himoyaviy tadbirlar tizimini ilmiy asoslash uchun stixiyaviy tabiiy hodisalarni kompleks o`rganishni yo`lga qo`yish va ularni bashoratlashtirish usullarini ishlab chiqish zarur. Buning uchun stixiyaviy tabiiy hodisalarning qancha vaqt davom etishi e’tiborga olinadigan tasnifini tuzish lozim.Bunday tasnif stixiyaviy tabiiy hodisalarning xavflilik darajasini belgilash va himoyaviy hamda kishilarga nomaqbul ta’sirlarini bartaraf qilish va susaytirish vositalarini tavsiya qilish imkonini beradi. Stixiyaviy tabiiy hodisalarning davriyligini, ularning vujudga kelishini, tarqalish miqyoslarini va shuningdek, ular yetkazgan zarar hajmini baholash katta ahamiyatga ega. Stixiyaviy tabiiy hodisalarning turli xo`jalik ob’yektlarining faoliyatiga ta’sirini hisobga olishni amalga oshirish lozim. Inson hayotini qishloq xo`jaligisiz tasavvur qilib bo`lmaydi. Dehqonchilik va chorvachilik insonni turli oziq – ovqatlar, keyim – kechak, o`simlik dunyosi orqali toza havo, qurilish materiallari, sanoatni xomashyo, dorivor va boshqa ko`plab mahsulotlar bilan ta’minlaydi. Bularning negizida yer resurslari turadi. Yer qanchalik unumdor bo`lsa, unda yetishtirilgan mahsulot miqdori ham shuncha ko`p va sifatli bo`ladi yoki aksincha. Shu bois dehqonchilikda yerning ahamiyati juda katta. Qishloq xo`jalik yerlari dehqonchilik va chorvachilik mahsulotlarini yetishtirish maqsadida muntazam foydalaniladigan hududlar hisoblanadi. Qishloq xo`jalik yerlari foydalanish xususiyatlariga ko`ra quyidagi asosiy toifalarga

ajratiladi: 1) ekin ekiladigan, 2) buz yerlar, 3) ko`p yillik daraxtzorlar, 4) pichan- zorlar va 5) yaylovlar. O`rta Osiyoda qishloq xo`jaligi qadimdan an’anaviy tarzda uch yo`nalishga - yaylov chorvachiligi, lalmikor dehqonchilik va obikor dehqonchilikka ixtisoslashgan. Qashqadaryo viloyati yer fondidan foydalanish tuzulmasida yayalovlar sifatida foydalaniladigan turli landshaftlar eng katta maydonni tashkil etadi. Qashqadaryo havzasining ham tekislik ham tog`li qismdagi katta maydonlar azaldan yayalov sifatida foydalanib kelinadi. Yer resurslari va davlat kadastri boshqarmasining ma’lumotlariga ko`ra, (2011-yil 1–yanvar holati) viloyatdagi yaylovlarning maydoni 1455869 ga ni tashkil etadi. Yaylov maydonlari suv bilan ta’minlamgan,2007-yil ma’lumotlariga ko`ra, viloyat chorva mollarining tarkibini 773,1 ming bosh qoramol, 322,0 ming bosh qo`y va echki va boshqa uy hayvonlari tashkil etadi. Yayalovlarining katta qismi tuzilmasining xususiyatlariga va rivojlanish sharoitlariga ko`ra tabiiy va antropogen landshaftlar oralig`ida turadi va ularni tabiiy–antripogen landshaftlar guruhi sifatida ajratish to`griroq bo`ladi. Chunki yayalov landshaftlarining rivojlanishida tabiiy omillarning roli antropogen omillarning roliga nisbatan ancha ustuvorlik qiladi. Tog`ri, yayalov landshaftlarining biotik komponenetlrida antropogen omillar ta’sirida o`zgarishlar sodir bo`lgan, ammo bu o`zgarishla yayalov landshaftlati tabiiy tuzilmasining tubdan o`zgartirilishi ema. Ayrim hududlarda turli sabablar tufayli yayalovlarning degressiyasi sodir bo`lgan holda, buzulgan (nomadaniy) landshaftlar vujudga kelgan. Qashqadaryo havzasidagi tabiiy yayalovlarni tog`, dasht, cho`l, quruq to`qay va o`rmon yalovlariga ajratish mumkin. Yaylovlarning maydom jihatidan katta qismi havzaning tekislik va tog` oldi hududlariga to`g`ri kedi. Qarshi cho`lidagi ancha katta maydonlarnining sug`oriladigan dehqonchilik uchun o`zlashtirilishi bu yerda yaylovlar maydonining ancha qisqartirishiga olib keladi. Ammo ayni paptda cho`lga suv keltirilishi tufayli barcha yayslovlarga suv chiqarildi va naijadav

ularning suv ta’minoti yaxshilanishi uchun shaoit yaratildi. Shuningdek, chorvachilikning ozuqa bazasin uchun yyalovlarni milioratsiyalash va hosildorlikni oshirish, sug`oriladigan yerlarda pichanzorlarni tashkil etish, fitomilioratsiya amalga oshirish va boshqa miliorativ ishlar amalgam oshiriladi. Yalovlarni o`zlashtirish va ulardan foydalanishni tabiiy sharoit va resurslarni (iqlim, tuproq, o`simliklar) hisobga olmasdan amalgam oshirilmasligi lozim. Masalan, ularning mavsumiyligi va o`simlik turlari yaylovlarda ulardan foydalanishni navbat bilan bo`lishini ko`p jihatlardan belgilash kerak. Qashqadryo havzasining tog`li qismida ham yayalovlardan foydalanish imkoniyatlri mavjud. Adirlar va past tog`larning yonbag`irlari mol boqish va picha tayyorlash uchun o`rtacha baland tog`da bahor, yoz va kuz oylarida mol boqish va pichan tayyorlash uchun foydalaniladi. Lalandshaftlardan yayalovlar uchun foydalanishda tabiatni muhofaza qilishda jiddiy e’tibor berish lozim. Chunki yaylovlarda relyef xususiyatlri tufayli barcha xildagi tuproqlar turli darajada namoyon bo`ladigan eroziya jarayonlari ta’siri ostidadir. Shuningdek, yayalovlarning o`simlik qoplamidagi o`simliklarning bioekalogik sharoitlarining e’tiborga olmasdan foydalanish o`simlik resurslarining tabiiy tiklanish sharoitlarini qiyinlashtiradi va o`simlik qoplamining siyraklashuvi esa o`z navbatida suv shamol eroziyasining kuchayishiga, tuproqlardagi organik moddalarning yuvilishiga yoki uchurilib ketishiga, pirovard natijada yayalovlar mahsuldorligining keskin pasayishiga olib keladi. Landshaftlardan yayalovlar sifatida foydalanishda o`simlik qoplamining biologik mahsuldorligini va o`simliklarning bioekalogik sharoitlarini e’tiborga olgan holda almas’halab foydalanishni, mahsuldorligi pasaygan yayalovlarni ozuqabob o`simliklarni ekish bilan yaxshilash mumkin. Qashqadaryo havzasida ham qishloq xo`jalik yerlari tuzilmasida yaylov sifatida foydalaniladigan yerlardan keyin sug`oriladigan yerlar (agrolairrigatsion landshaftlar) egallaydi. Sug`oriladigan yerlarning landshaftlari uchun komponentlarning kuchli darajada o`zgartirilganligi va bu landshaftlarning tub tabiiy landshaftlardan farq qilishi xosdir. Landshaftlardagi tabiiy muvozanat va

mutanosiblikning buzilishi ularning o`rnida boshqariladigan antropogen landshaftlari shakllanishiga olib keladi. Yerlarning foydalanilishiga ko`ra asosiy toifalari relyefning ma’lum turlari va shakllariga mos keladi. Masalan, daryolarning allyuvial yuqori terrasalarida suvni kamroq talab qiladigan ekinlar (paxta, g`alla, yem – xashak va b.) yetish- tiriladigan yerlar, quyi (I va II) terrasalarda esa suvni ko`p talab qiladigan ekinlar (sholi, jut va b.) ekiladigan yerlar joylashadi. Adirlar, past hamda o`rtacha balandlikdagi tog`larning yonbag`irlari lalmi ekinlar yetishtiriladi; qumli cho`llar, tog` etaklari, tog` yonbag`irlari yaylov va pichanzorlardan iborat. Relyef sharoitlari hududning tuproq, grunt suvlari va yer usti suvlari maromini, tabiiy o`simliklar qoplami va iqlim xususiyatlarini belgilaydi. Shularga muvofiq madaniy ekinlar ham hududlarning relyef sharoitlariga mos holda tabaqalashtiriladi. Yerlardan foydalanishda kadastr va tuproq bonitirovkasi muhim ahamiyatga ega. Kadastr – ma’lum bir joy (yer, suv va b.) bo`yicha muntazam ravishda o`tkazilgan kuzatishlar natijasida yig`ilgan ma’lumotlarning jamlamasidir. Kadastr yer, suv, qazilma boylik, yaylov, o`rmon va boshqalar bo`yicha tuziladi. Yer kadastri asosini bonitirovka tashkil qiladi. Bonitirovka 100 balli shkala asosida amalga oshiriladi: unumdorligi past tuprovlar quyi bonititetga (ballga), hosildor tuproqlar esa yuqori bonitetga (ballga) ega bo`ladi. Viloyat yer bonitet ballari 54 (mamlakatimiz bo`yicha o`t acha 59) ballni tashkil etadi. Qishloq xo`jalik yerlari uchun hosildorlikka katta zarar yetkazadigan jarayonlar xosdir. Sug`orma va lalmi yerlar eroziya natijasida yuviladi, aksariyat joylarda tuproq sho`rlanashi rivojlanadi; mineral o`g`it va pestitsidlardan surunkasiga foydalanish tufayli tuproq qashshoqlashadi va kimyoviy ifloslanadi. Bunday holatning oldini olish va tuproq hosildorligini oshirish uchun maxsus chora–tadbirlar qo`llash lozim bo`ladi. Bunday tadbirlar meliorativ tadbirlar deyiladi. Yer osti suvlari sathi ko`tarilib ketgan joylarda quritish melioratsiyasi qo`llaniladi, ya’nima’lum zichlikda zovurlar qaziladi. Yer osti suvlari sathi qanchalik chuqurda bo`lsa, yer shunchalik sho`rlanishdan xoli bo`ladi.

Keyingi 40-50 yil davomida sug`orma dehqonchilik yirik regionlarning landshaftlariga, dastavval tuproq hosildorligiga ta’sir ko`rsatadigan kuchli omilga aylandi. Buning natijasida viloyat qishloq xo`jalik yerlarining …% ga yaqin maydoni suv va shamol eroziyasiga duchor bo`lgan Sug`orish tizimlarida suvning o`ta ko`p miqdorda sarflanmoqda, qishloq xo`jalik ekinlarini sug`orishda sug`orish me’yorlari buzilmoqda, suvnni oqilona va tejamkorona iste’mol qilish bo`yicha haqqoniy nazorat sistemasi yo`q. Hozirgi paytda yerlarning …% igacha qoniqarsiz meliorativ holatda, …. ga maydonda sizot suvlarininmg sathi tuproq yuzasigacha ko`tarilgan, … ga sho`rlagan, 283,0 ming ga maydon eroziyaga duchor bo`lgan. Pestisid va biogen elementlarga to`yingan drenaj, oqava suvlarining suv havzalariga tushishi suv sifatining pasayishiga, suv organizmlarining halokatiga olib keladi. Sug`orish zonasidagi hozirgi qishloq xo`jaligi atrof muhit ifloslanishining kuchli omilidir. I.N.Stenanov va E.I. Chembarisov (1987) Sirdatyo va Amudaryo havzalarini hududlarning landshaft-gologiyokimyoviy uslublar asosida havzalarga va o`zlashtirish bo`yicha 4ta bosqichga ajratishgan (-chizma): I - boshlang`ich bosqich (1925-1953 yillar), II - 1954-1960 yillar, III - 1961-1970 yillar, IV -1971- 1985 yillar. Bu tarhda Qashqadaryo havzasi (viloyati) alohida hudud sifatida ajratilgan. Bosqichlar bo`yicha sug`orish ishlari quyidagicha bo`lgan: I bosqich. Viloyatda 155 ming ga yer sug`orilgan. Sug`oriladigan yerlarning yarmi yaqini turli darajada sho`rlangan bo`lgan. Kollektor – drenaj tarmoqlari bo`lmagan. Qashqadaryo suvlarining menirallashuv darajasi yuqori bo`lmagan va o`rtacha 0,38 g/l ni tashkil etgan. II bosqich. Sug`oriladigan maydonlar 176.9 ming gektarga yetkazilgan. Drenaj tarmoqlari qurila boshlangan. Qashqadaryo suvining minerallashuv darajasi 0.49 g/l ga yetgan. III bosqich. Sug`oriladigan yerlar sug`orish uchub suv tanqisligi tufayli deyarli ko`paymagan. 1970-yilga kelib kollektor – drenaj tarmoqlarining umumiy uzunligi 1.2 ming km ga etdi. Ularning katta qismi Qashqadaryoning o`rta oqimiga to`ri kelardi. Drenaj tarmoqlarining qurilishi va ishga tushirilishi

oqibatida Qashqadaryoda suvning minerallashuv darajasi o`rtacha 1.01 g/l ga ko`paydi. IV bosqich . Qarsh chulining o`zlashtirilish munosabati bilan sug`oriladigan yerlar maydoni 414.7 ming gektarga kalliktor-drinaj tarmoqlarining uzunligi esa 4.84 mihg km ga yetdi. Sho`rlangan tuproqlarning doimiy yuvib turilishi natijasida ularning maydoni sezilarli darajada kamaydi. Qashqadaryo suvining menirallashuv darajasi o`rtacha 2-2.5 g/l ga yetdi. Bosqichlar bo`yicha tahlil shuni ko`rsatadiki, viloyatda sug`orish tufayli suvlarning minerallashuv darajasi 6-7 baravar oshdi. Daryoga yuqori darajada minerallashgan kollektor – drenaj suvlarining tashlanishi sababli suv resurslarniing sifati yomonlashdi. Qishloq xo`jalik ekinlarining vegetatsiyasi davridagi sug`orishlar ham tuproqlarning sho`lanishiga, hosildorlikning pasayishiga va sug`oriladigan yerlarning foydalanish (oborot)dan chiqib qolishiga sabab bo`lishi mumkin. Bunday vaziyat suv resurlarining tobora tanqislashuvi va bu resurslarning novegetatsiya davrida yerlarni yuvish uchun yetishmasligi ham murakkablashadi. Yuvish uchun minerallashgan suvlardan foydalanish tuproqda tuzlar miqdorining yana ko`payisjiga olib keladi. Sug`orish – insoniyat uchun juda katta ne’mat, ammo ayni paytda juda jiddiy muammolarni, dastavval geoekologik sajiyadagi muammoni yuzaga keltiradi. Tabiiy landshaftning agrosistemaga aylanishi doimo hudud holati va rejimining juda chuqur o`zgarishlariga olib keladi. Tabiiy landshaft sug`orish sistemasiga, ya’ni batamom yangi, deyarli to`liq muxandislik sistemasiga aylanadi. Yetakchi jarayonlar tubdan o`zgaradi: qurg`oqchil oblastlar uchun xoc bo`lgan atmosfera yog`inlari bilan tushadigan kam suv o`rniga dalaga katta miqdorda suv keladi. Buning natijasida tuproq suv rejimining asosiy tipi o`zgaradi: suv har yili tuproq qatlamini namlay olmaydigan yuvmaydigan (непромывной) rejim o`rniga tuproqni har yili, odatda ko`p marta namlaydigan yuvadigan rejim vujudga keladi. Hayvonot olami biotoplarining o`zgarishi

1 - chizma. Sug`orishning landshaft tabiiy komponentlarining o`zgarishiga ta’siri (S.I.Abdullayevdan, 1974) Sug`oriladigan yerlarda landshaftlar dinamikasi o`ziga xos. Sug`oriladigan yerlarda landshaftlarning landshaft komponenetlari muayyan izchillikda o`zgaradi: dast avval biotik komponentlar (hayvonot va navotot dunyosi) so`ngra esa noveotik komponentlar (tuproqlar, gidrologik rejim iqlim, relyef) o`zgaradi. Shunday qilib, sug`oriladigan yerlarda inson o`zining xo`jalik faoliyati jarayonida geologik asosdan tashqari landshaftning barcha komponentlarini o`zgartiradi. Sug`oriladigan dehqonchhilik qilinadigan va o`zgarishlar sodir bo`ladigan mezorelyefning asosiy xillarini allyuvial, gumbaz va qatlamli tekisliklar, daryolarning vodiylari, terrasalari, deltalari konussimon yotqiziqlari tashkil etadi. Mezorelyefning shakllari, tog` jinslarining litalogik tarkibi va hamda sug`orish texnikasiga bog`liq holda irrigatsiya errozion yoki irrigatsiya-akkumulyatif mikrorelyef shakllarini ajratish mumkin. Sug`orish tarmoqlarini qurulishi va SUG`ORISHYerlarni tekislash va yuza relyefininf o`zgarishi O`simliklarning almashuviSug`orish – suv yig`uvchisistemalarning qurilishi Sizot suvlarsathining ko`tarilishi va ninerallashuv darajasining oshishi hamda tuproq hosil bo`lish jarayonlarining o`zgarishi (avtomorfdan hidromorfga) Sizot suvlarsathining ko`tarilishi va ninerallashuv darajasining oshishi hamda tuproq hosil bo`lish jarayonlarining o`zgarishi (avtomorfdan hidromorfga) Tuproqlar yangi tipining shakllanishi almashuviSug`oriladigan yerlar mahalliy iqlimining shakllanishi

ulardan foydalanish jarayonida ham irrigatsiya-akkumulyatif relyefning har xil turlari barpo etiladi. Sug`oriladigan yerlar gidrologik tartibot (rejim) tubdan o`zgaradi. Gidrotexnik inshootlarning barpo etilishi, yer osti suvlaridan foydalanish, sug`orish jarayonida sizot suvlari sathining ko`tarilishi sug`orilayotgan yerlarda o`ziga xos landshaftlarning vujudga kelishida, ularning tabiiy va iqtisodiy salohiyatining oshishiga (hamda xo`jalik nuqtai nazaridan ayrim noxush jarayonlarning sodir bo`lishi va kuchayishidagi) bosh omillardan biri hisoblanadi. Sug`oriladigan maydonlarda o`ziga xos mikroiqlim sharoitlari vujudga keladi: mikroiqlim 2,0 – 3,0 m balandlikka qadar o`zgaradi.sug`orish tufayli hududning radiasiya balansi haydalgan va sug`oriladigan yuzalar alobedosi miqdorining kamayishi hisobiga ortadi; bundan tashqari sug`orish tufayli yuza haroratining pasayishi natijasida tuproqlarning samarali (effektiv) nur taratishi ham kamayadi. Quruq iqlimni cho`l sharoitlarida sug`orib bug`latish uchun issiqlik sarfining oshishiga olib keladi. Cho`l sharoitida sug`oriladigan dalalar ustidagi (1,5 m balandlikkacha) havo harorati iyul – avgustda sug`oriladigan yuza haroratiga nisbatan 3 – 4 0 past bo`ladi. bundayb sharoitda namlik taqchilligi (defisiti) esa 15 – 20 mm ga farq qiladi (Milkov, 1978). K.V.Kuvshenov (1978) ma’lumotlarida ko`ra sug`orilmaydigan yerlarda tuproq yuzasida harorat 60 – 70 0 bo`lgan holda sug`oriladigan yerlarda bu ko`rsatkich 30 – 40 0 bo`ladi. Sug`orish ta’sirida tuproq yuza qatlamining mikroiqlimi ham ancha o`zgaradi. Chunki sug`orish davrida paxta dalalarida qo`shimcha 400 – 900 mm miqdorida nam oladi. Katta maydonlarni sug`orish issiqlik resurslarini kamayishiga sabab bo`ladi, zero haroratning pasayishi begetasiya davridagi issiqlik resurslarining kamayishiga olib keladi. L.N.Babushkinning (1971) hisoblariga ko`ra O`rta Osiyoning sug`oriladigan yerlarida bug`lanishga sarflanadigan issiqlik hisobiga samarali haroratning jami 10 – 15 % ga, faol haroratlarning jami esa 7 – 11 % ga kamayadi. Shu ko`rsatkichalar asosida bajarilgan hisoblar Qashqadaryo havzasining tekislik qismidagi sug`oriladigan yerlarda vegetasiya davridagi issiqlik resurslari 300 – 500 0 ga

pasayishini ko`rsatadi. Shu sababli g`o`za navlarini tanlashda bu tafovutlarni ham nazarda tutish lozim. Sug`orish tabiatan mujassamlashgan gidrogiolik vaziyatni o`zgarishiga ham olib keladi. Sug`orish tufayli sizot suvlarining tO`yinishining oshishi, sathining ko`payishi, darajasining ortishi sodir bo`ladi. M.A.Pankovning (1974) ma’lumotlariga ko`ra Qarshi cho`lida sizot suvlarini (minerallashuv jarayonining ortib borayotganligi) sathining ko`payishining yillik tezligi. Qadimdan sug`oriladigan yerlarda 30 – 40 sm ni, yangitdan sug`orilayotgan yerlarda 1 m gacha yetadi. Gidrogiologik jihatdan berk, tuproq – grunt qatlamida tuz zaxiralari katta bo`lgan Qarshi cho`lida bo`z tuproqlar zonasidagi sug`oriladigan yerlarda sizot suvlarining minerallashuv darajasi 1 – 3 /l dan (relyefning qavariq joylarida) 5 – 25 g/l gacha (relyefning botiq yerlarida) yetadi (Hasanov, 1981). Sug`oriladigan yerlarda relyef, gidrogeologik va gidrologik hamda boshqa sharoitlarning o`zgarishi tuproq hosil qiluvchi jarayonlarning va natijada tuproqlarning ham o`zgarishiga olib keladi. Sug`orish tufayli fizikaviy xossalari, kimyoviy va mikpobiologik jarayonlar kechishining jadalligi, organik moddalarning yemirilishi va to`planishi o`zgaradi. Ayniqsa mineral o`g`itlarning qo`llanilishi bu jarayonni tezlashtiradi. Tuproq qoplamining antropogen omillari ta’siri ostida o`zgarishi 3 asosiy yo`nalishda sodir bo`ladi: 1) birlamchi tuproqlarning antropogen evolyusiyasi; 2) tuproqlarning yangi antropogen xillarining vujudga kelishi; 3) tuproq hosil bo`lish jarayonining tugashi. Tuproq hosil bo`lishi tabiiy yo`nalishning o`zgarishiga bog`liq holda tuproqlar ham o`zgaradi, yangi xossa va xususiyatlarga ega bo`ladi. Ayniqsa qadimdan sug`oriladigan yerlarda tuproqlar tubdan o`zgaradi. Uzoq vaqt davomida sug`orish tufayli agroirrigatsiya yotqiziqlari hosil bo`ladi, birlamchi tuproqlar o`rnida tuproqlarning yangi – madaniy voha turlari hosil bo`ladi. Madaniy voha tuproqlari uchun qalinroq chirndili qatlam, tuproq profilida chirindi va umumiy azotning tekis taqsimlanashi xarakterlidir.

Tuproq rejimining barcha xususiyatlari, shu jumladan kimyoviy va fizikaviy xossalari o`zgaradi. Irrigatsiya ancha rivojlangan sharoitlarda nafaqat ayrim dala yoki sug`orish sistemasi, balki daryo havzalari ham chuqur geoekologik o`zgarishlarga duchor bo`ladi. Tajribalar shuni ko`rsatadiki, daryo havzasimi, sug`orish sistemasimi, yoki dalami, qanday sug`oriladigan hudud bo`lmasin, degradatsiyalashuv tendensiyasiga ega bo`ladi vabu hududning barqarorligini saqlaydigan va shu yo`l bilan nazorat qiluvchi vaziyatni doimiy, faol tadbirlarni taqoza etadi. Tabiat hech narchani bekorga bermaydi: qancha ko`p buzilsa, shuncha ko`p to`lash kerak. Sug`oriladigan yerlarda tabiiy o`simlik qoplami kuchli darajada o`zgaradi. Tuproq hosil bo`lishining o`zgarishi, yangi mikrorelyefning shakllanishi, yangi landshaftlar litogen asosining o`zgarishi o`simliklarning ekalogik sharoitlarini tubdan o`zgarishiga olib keladi. Sug`oriladigan dehqonchilik qilinadigan hududlarda tabiiy biosenozlar agrobiosenozlar, sohil bo`yi o`simliklari, ixota daraxtlari va boshqa o`simliklar tuproqlari bilan almashinadi. Bevosita sug`oriladigan yerlarda va ularga yaqin joylarda hayvonot olamining dastlabki tarkibi va geografiyasi ham o`zgaradi. Sug`oriladigan yerlarda hayvonlarning yashash joylari buzuladi, yashirinadigan panohgohlari yo`qotiladi va natijada hayvonlarning bir qismi ekalogik sharoitlarning noqulaylashuvi tufayli halok bo`ladi, boshqalari esa shu sharoitga moslashadi yoki o`zlashtirilmagan joylarga megratsiya qiladi. Shunday qilib, sug`oriladigan yerlarda landshaft komponentlarining o`zgarishi natijasida ular orasida yangi mutanosiblik vujudga keladi va xususiyatlariga ko`ra tub tabiiy landshaftlardan farq qiladigan, ammo ayrim umumiyatlari saqlanib qoladigan yangi antropogen landshaft – a g r o i r r i g a t s i o n l a n d s h a f t vujudga keladi. Shunday qilib, tuproq strukturasini va unumdorligini yaxshilash aholini yetarli va sifatli oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlash uchun asosiy omillar. Shuning uchun bu muhim masalaga nafaqat soha mutaxassislari, balki barcha fuqarolar o`z e’tiborlarini qaratishlari kerak.

Quruq iqlimli sharoitlarda ayniqsa sug`oriladigan agroland-shaftlarining ahamiyati juda katta. Cho`l sharoitlarida sug`orish bilan bog`liq holda vujudga kelgan o`ziga xos antropogen landshaftlarni o`z ichiga olgan joylarni voha deb atalishi ajdodlarimizning leksikoni bilan bog`liq. Ularni L.N.Babushkin va N.A.Kogay (1964) sug`oriladigan yerlar landshaftlari deb, N.A.Gvozdeskiy (1977) voha landshaftlari deb, L.I.Kurakova, Y.R.Milanova, A.M.Ryabchikov va boshqalar (1971-1992) agroirrigatsion landshaftlar, F.N.Chalidze (1980) irrigatsion landshaftlar deb ataydi. Hozirgi paytda ko`pgina hollarda bunday landshaftlar agroirrigatsion landshaftlar deb nomlanadi. O`zbekistonning boshqa hududlari kabi Qashqadaryo havzasida ham quruq va issiq iqlim sharoitlarida sun’iy sug`orish inson mehnati unumdorligini oshirishning eng asosiy va qudratli omilidir. Shu sababli ham bu yerda insoniyat tarixining dastlabki davrlaridayoq suv resurslaridan unumli va tejamkorona foydalanishga harakat qilingan. Qashqadaryo havzasida antropogen agroirrigatsion landshaftlarning maydoni XX asrning ikkinchi yarmida ayniqsa tez kengaydi. Mavjud ma’lumotlarga ko`ra 1915-yilda hozirgi Qashqadaryo viloyati hududida sug`oriladigan yerlarning maydoni 63,4 ming ga bo`lgan. 1950-yilga kelib sug`oriladigan yerlarninng maydoni qariyib 2 marta (120,0ming ga), 1970- yilda diyarli 3 marta (171,5 ming ga) kengaygan. Hozirgi paytda Qashqadaryo viloyatidagi sug`oriladigan yerlarning maydoni 1997-yil ma’lumotlariga ko`ra 417,0 ming gektarga yaqinroqdir. Agar ko`p yillik daraxtlar bilan band bo`lgan yerlar va tomorqalar ham sug`oriladigan yerlar tarkibiga kiritilsa, Qashqadaryo havzasida sug`oriladigan agrolandshaftlarning maydoni qariyib 514,2 ming ga ni tashkil etadi (-jadval). Qashqadaryo havzasida agroirrigatsion landshaftlar maydonining kengayishiga monand (proporsional) holda meloarativ holatini yaxshilashni talab qiladigan yerlar maydoni ham kengayib boradi. Agroirrigatsion yerlarning foydalanish jarayonida ularning ayrim noxush jarayonlarga moyilligi inobatga

olinmaganligi tufayli qishloq xo`jalik ishlab chiqarishiga salbiy ta’sir ko`rsatadigan qayta sho`rlanish, irrigatsiya (sug`orish) eroziyasi, deflyasiya, suffoziya kabi jarayonlar ta’sirida bo`lgan yerlar maydoni ham yildan yilga ortib bormoqda. Bunday holat agroirrigatsiya landshaftlaridan foydalanishni optimallashtirish maqsadlarida bir qator miliorativ tadbirlarni o`tkazishni taqozo etadi. Agroirrigatsiya landshaftlarining buzulishiga katta ta’sir ko`rsatadigan tabiiy – antropogen jarayonlar orasida qayta sho`rlanishni bartaraf qilish yoki cheklashga doir miliorsiya ishlarini kuchaytirish lozim. Bu jarayon negizida tuproqlarning sho`rlanishga moyilligi va sug`orish meyorlarining buzulishi turadi. Qarshi cho`lini o`zlashtirishiga kirishishdan avval o`tkazilgan tadqiqotlar bu yerda o`zlashtirish mumkin bo`lgan 1 mln. ga dan ortiq maydonning atigi 20 % i sho`rlanmagan tuproqlar bo`lib, qolgan maydonlari (80 %) tuproqlar turli darajada sho`rlanganligini ko`rsatgan edi. Qarshi cho`liin o`zlashtirish bosh sxemasiga ko`ra ma’lumotlarga ko`ra cho`l hududlaridagi 16,3 ming ga yer milioratsiya talab qilmaydi, 220 ming ga yer yengil, 471,2 ming ga yerda o`rtacha va 337,5 ming ga yerda tub meliorativ tadbirlar o`tkazilishi lozim ekanligi ko`rsatilgan edi. Qashqadaryo havzasida sug`oriladigan yerlar maydonining kengayishiga mutanossib holda qayta sho`rlangan yerlar maydoni ham kengaya bordi. Masalan, 1965-yilda Qashqadryo viloyatida sug`oriladiganm yerlar maydoni 154,9 ming ga bo`lib, shundan atigi 21,5 ming ga maydonlar turli darajada sho`rlangan edi. Hozirgi paytda sug`oriladigan yerlarning qariyib yarmi turli darajada sho`rlangan. Sug`oriladigan yerlardan oqilona foydalanishni tashkil etishda landshaftlarning tabiiy xususiyatlarini va ularning antropogen omillar ta’siri ostida o`zgarish sharoitlarini o`rganish asosida landshaft monitoringini tashkil etish va geografik-ekalogik bashoratlarni ishlab chiqish muhim ahamiyatga ega. 11-jadval. Qashqadaryo viloyati qishloq xo`jalik yerlarining tuzilmasi ( ga hisobida)

Yer maydonlar Yer maydoni ga hisobida Umumiy maydoni 2 856 799 Haydaladigan yerlar jami yerlar 672 171 shundan sug`oriladigan yerlar 416 987 Ko`p yillik daraxtzorlar 36 283 Partov yerlar 1 514 441 Jami qishloq xo`jalik yerlar 2 246 565 Qashqadaryo viloyatida ancha katta maydon lalamikopr dehqonchilik qilinadigan yrrlar bilan band. Qashqadaryo viloyatida haydab ekin ekiladigan maydon 680,7 ming ga yaqin bo`ladi, shundan 255,2 ming ga yer lalamikor dehqonchilikdan foydalanadi. Agar 22,7 ming ga bo`z (partov) yerlar ham lalami yerlar deb hisoblansa, u holda lalamikor dehqonchilik qilinadigan maydon 278,2 ming ga ni tashkil qiladi. Lalmi yerlar qishloq xo`jalik yerlarining 4,2 % ga yaqinini, haydaladigan yerlarning esa 12,4 % ni tashkil etadi. Lalmikor dehqonchilik agrolandshaftlarining unumdorligi iqlim sharoitlari va ob-havoning bahorgi holati bilan bevosita bog`liq. Qishloq xo`jalik ekinlari hosildorligi ob-havo sharoitlariga bog`liq holda o`zgarib turadi. Iqlim sharoitlari tuproqlarning vujudga kelishi va hududiy tabaqalashuvidagi muhim omillardan hisoblanib, lalmikor yerlarda tuproqlarning genetik tiplarining vujudga kelishida va hududiy tarqalishida iqlim unsurlaridan radiatsiya, issiqlik va namlanish sharoitlari ayniqsa katta ahamiyatga ega. Viloyatning janubiy geografik o`rni tufayli bu hududda yil davomida Quyoshdan katta miqdorda radiatsiya keladi. Lalmikor hududlarda iliq davr 26 fevraldan boshlanib, 16 dekabrgacha (277-304 kun) davom etadi. O`rtacha baland tog`larda 4000 0 dan 2800 0 gacha pasayib boradi. Bu ko`rsatkichlarga ko`ra, viloyatning lalmikor yerlari issiq va juda issiq zonalarga mansub bo`lib, bu hududlarda yillik yog`in miqdori 300 mm dan 650 mm gacha oshib boradi. Yillik yog`in miqdori muayyan hududning tabiiy namlanish sharoitlari

to`g`risida to`g`ri tasavvurni bera olmaydi, chunki viloyatning katta qismida bug`lanish yillik yog`in miqdoriga nisbatan ancha ko`p bo`ladi. Viloyatning lalmikor hududlarida namlanish koeffiitsenti tog` va tog` oldi mintaqasining quyi qismida 0,23-0,29, yuqori qismida 0,30-0,40 ni tashkil etadi. Lalmikor dehqonchilik qishloq xo`jaligining boshqa tarmoqlaridan farq qilgan holda iqlim sharoitlari va ob-havoning bahorgi holati bilan bevosita bog`liq. Qishloq xo`jalik ekinlari hosildorligi va ob-havo sharoitlariga bog`liq holda o`zgarib turadi, bahor quruq kelgan yerlarda esa lalmi yerlar batamom mahsulot bermasligi mumkin.Bu davrda faol haroratlarning jami adirlar va past tog`larda 5000 0 dan yuqori. Qashqadaryo viloyatida ham lalmikor yerlarning asosiy massivlari och tusli va asl bo`z, qisman tog`-bo`zli tuproqlar tarqalgan adirlarda, pastak va o`rtacha baland tog`larning yonbag`irlarida joylashgan. Ayniqsa, Dehqonobod, Chiroqchi, Qamashi, Yakkabog` va G`uzor tumanlari yer tuzilmasida lalmi yerlarning ulushi ancha katta. Iqlim sharoitlariga bog`liq holda Kasbi, Nishon, Mirishkor tumanlarida lalmikor dehqonchilik yuritilmaydi. Tuproq-iqlim sharoitlariga ko`ra Qashqadaryo viloyatida 0,7-0,8 mln. ga maydon lalmikor dehqonchilik foydalanilishi mumkin. Lalmikor dehqonchilik uchun hozirgi paytda yaylovlar va pichanzorlar sifatida foydalanilayotgan tog`lar va adirlardagi bo`z tuproqlar o`zlashtirilishi mumkin. Ammo, adirlar va tog`li rayonlarning relyef sharoitlari yer resurslaridan lalmikor dehqonchilikda foydalanishni imkoniyatlarini cheklaydi. Viloyatning lalmikor yerlarida asosan g`alla ekinlari yetishtiriladi. Keyingi yillarda moyli qishloq-xo`jalik ekinlari ham ancha katta maydonlarda yetishtirila boshlandi (kunjut, maxsar). Ammo, lalmikor yerlarning tabiiy imkoniyatlaridan yetarlicha foydalanilayotir. Chiroqchi, Qamashi va boshqa tumanlarning lalmikor yerlaridan yil davomida ikki marta hosil olish imkoniyatlari mavjudligini tajribalar yaqqol ko`rsatadi. G`alla ekinlari yig`ishtirilib, yerlarga yaxshi ishlov berilgach poliz ekinlarini ekish va yuqori hosil olish mumkin. Shuningdek, lalmikor yerlarda chorvachilik ozuqa bazasini yaxshilash uchun katta tabiiy imkoniyatlar mavjud.

Lalmikor dehqonchilikning namlk ta’minlangan zonasida ozuqa ekinlaridan ancha yuqori hosil olish mumkin. Agrolandshaftlari muayyan turlarining vujudga kelishi lalamikopr dehqonchilik bilan bog`liq. Tuproq-iqlim sharoitlariga ko`ra Qashqadaryo viloyatida 0,7-0,8 mln ga maydon lalmikor dehqonchilik foydalanilishi mumkin. Lalmikor dehqonchilik uchun hozirgi paytda yaylovlar va pichanzorlar sifatida foydalanilayotgan tog`lar va adirlardagi bo`z tuproqlar o`zlashtirilishi mumkin. Ammo, adirlar va tog`li rayonlarning relyef sharoitlari yer resurslaridan lalmikor dehqonchilikda foydalanishni imkoniyatlarini cheklaydi. II.2. Qishloq xo`jalik ishlab chiqarishda atrof muhitni muhofaza qilish muammolari Qishloq xo`jalik yerlari mahsuldorligining pasayishiga sabab bo`ladigan tabiiy – antropogen jarayonlarning tibozra rivojlanib borishi bunday yerlarda qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishida foydalanishni ilmiy asosda oqilona tashkil etish va landshaftlarni muhofaza qilish uchun ham ekalogik jihatdan, ham iqtisodiy nuqtainazardan samarador bo`lgan tadbirlar majmuasini belgilashni taqozo etadi. Lalmikor dehqonchilik yerlarining tog` oldi va tog`li rayonlar bilan bog`liqligi yer resurslaridan foydalanishni ancha qiyinlashtiradi (yonbag`irlarning nishabligi, qishloq xo`jalik texnika vositalarining harakatlanishining qiyinligi va b.). Shuningdek, lalmikor dehqonchilik yerlaridagi barcha tuproq tiplarining eroziya jarayonlariga moyilligi yer resurslarining asrab-avaylash va eroziyaga qarshi tadbirlar o`tkazishni taqozo eatji. Eroziyaga qarshi tadbirlarni amalga oshirishda haydaladigan yerlar mezo va mikrorelyefining nishabligiga ayniqsa katta e’tibor berish lozim. Tog` yonbag`irlarida yerlarni haydash eroziyaga qarshi tadbirlarni (amalga) hisobga olgan holda bajarilishi kerak. Eroziya xavfini baholay olmaslik noxush oqibatlarga olib keladi. Tog`li yerlarda daraxt va butalarni kesish, o`t qoplamini payhon qilish yerlarni katta maydonlarda yuvilishiga olib keladi. Tuproqdan azot, fosfot va kaliyning yuvilishi natijasida tuproq unumdorligi 50- 60% gacha kamayishi mumkin. Eroziya jarayonlarini oldini olishda, ayniqsa mol

boqiladigan yerlarda chorva mollarining soni bilan o`z qoplamining sajiyasi va mahsuldorligi orasidagi nisbat saqlanishi lozim. Lalmi yerlarda eroziya jarayonlarini oldini olish yoki susaytirishda ixotazorlarning ahamiyati juda katta. Tog` yonbag`irlarida ixotazorlarni barpo etish bu yerlarning xushmanzaraligini ham oshiradi. Ixotazorlar bug`lanishning kamayishi tufayli yuzaning yaxshi namlanishiga, qish paytida qorlarni saqlanib turishiga imkoniyat yaratadi. Yozda esa ixotazorli uchrastkalar yomg`irlarni tuproqqa singishini yengillashtiradi. Lalmi yerlarning unumdorligini oshirishda yonbag`irlarni terrasalash, qishloq – xo`jalik ekinlarini tanlash, eroziyaga qarshi muhim vositadir. Tajribalarga ko`ra tamaki, makkajo`xori, poliz-sabzavot, efir myoli, dorivor ekinlar eroziya jarayonlarini susaytirmaydi va aksincha, birmuncha tezlashtiradi. G`alla va boshoqli ekinlar esa tuproq eroziyasini ancha susaytiradi, ko`p yillik o`tlar esa eroziya jarayonlarining deyarli barham topishiga imkon beradi. Sug`oriladigan yerlarda atrof muhitni muhofaza qilish birinchi navbatda eroziya, botqoqlanish va sho`rlanish kabi nomaqbul jarayonlarga qarshi turli ekomeliorativ tadbirlarni tashkil etish bilan bog`liq. Shamol ta’sirida tuproqning ustki qismi eroziyaga uchraydi. Buning oqibatida tuproqning chirindili unumdor qatlami qasshshoqlashib qoladi. Eroziyaga qarshi kurashish uchun tuproqlarni muhofaza qiluvchi ixotazorlar bunyod qilinadi. Shamol yo`nalishiga ko`ndalang holda 2 - 3 va undan ortiq daraxt va butalardan tashkil topgan bunday ixotazorlar shamol kuchini qirqib, tuproqda nam to`planishini, qor qoplami sekin erishini ta’minlaydi, bug`lanishni kamaytiradi, suv havzalarini ifloslanishdan saqlaydi, kanaldan singib o`tgan suvni iste’mol qilib, yerni botqoqlanish va sho`rlanishdan saqlab qoladi. Sug`oriladigan yerlarni eroziyadan muhofaza qilish viloyat qishloq xo`jalik ishlab chiqarishni rivojlantirish tizimidagi eng asosiy vazifadir. Viloyatning tabiiy sharoitlari sug`oriladigan yerlarning deyarli barcha joylaridagi madaniylashtirilgan tuproqlarda eroziya jarayonlarining vujudga kelishi va rivojlanishi uchun potensial xavf tug`diradi. Sugoriladigan yerlarga shamol, irrigatsion (sug`orish) va jar hosil

qiladigan eroziya katta zarar yetkazadi. Bu jarayonlar qimmatbaho qishloq xo`jalik ekinzorlarining ancha katta maydonlarining buzilishiga, tuproq hosildorligining keskin pasayishiga , yer usti va yer osti suvlari sifatining yomonlashuviga va boshqa nomaqbul hodisalarga sabab bo`ladi. Shamol ta’sirida tuproqning ustki qismi eroziyaga uchraydi. Buning oqibatida tuproqning chirindili unumdor qatlami qashshoqlashib qoladi. Qashqadaryo viloyati sharoitlarida shamol eroziyasi ayniqsa xavfli. Eroziyaning bu turi tufayli sug`oriladigan yerlarning shikastlanish darajasi tuproqlarning mexanik tarkibi, namliligi, chirindililigi, sho`rlanganligi bilan belgilanadi.Yengil mexanik tarkibli, sizot suvlarining sathi chuqur joylashgan tuproqlar, ayniqsa tekislanib yangi o`zlashtirilgan, ihotazorlar bilan himoyalanmagan, tabiiy o`simlik qoplami yo`qotilgan yerlar shamol eroziyasiga duchor bo`lgan. Bunday yerlarda tekislangan va ekishga tayyorlangan dalalarning tuproqlarining uchirilishi kuchli bo`ladi. Buning natijasida notekis mikropelyefning hosil bo`lishiga olib keladi. Notekis mikrorelyef esa bunday yerlarni o`zlashtirish va xo`jalikda foydalanishga jalb etishi qiyinlashtiradi. Bundan tashqari, tuproq qoplamining deflyatsiyasi natijasida yuqori qatlamlarda chang va loyqa zarrachalari, chirindi, azot va hatto qum ham kamayadi. Qashadaryo viloyatida hozirgi paytda 238,2 ming ga maydon yoki sug`oriladigan yerlarning 46,3 %i shamol eroziyasi ta’siri ostidadir ( -jadval). Qarshi cho`lning yangi o`zlashtirilgan yerlarida shamol eroziyasi keng tarqalgan 8 - jadval. Qashqadaryo viloyati sug`oriladigan yerlarining shamol eroziyasi bilan shikastlanish darajasiga ko`ra maydoni (ming ga) Jami …………………………………………….. 238,2 (100%) Sundan eroziyaga duchor bo`lgan: kuchsiz…………………………………… 177,8 (74,6%) o`rtacha …………………………………… 43,2 (18,1%) kuchli ………………………………………17,2 (7,3 %)

Eroziyaga qarshi kurashish uchun tuproqlarni muhofaza qiluvchi ixotazorlar bunyod qilinadi. Shamol yo`nalishiga ko`ndalang holda 2 - 3 va undan ortiq daraxt va butalardan tashkil topgan bunday ixotazorlar shamol kuchini qirqib, tuproqda nam to`planishini, qor qoplami sekin erishini ta’minlaydi, bug`lanishni kamaytiradi, suv havzalarini ifloslanishdan saqlaydi, kanaldan singib o`tgan suvni iste’mol qilib, yerni botqoqlanish va sho`rlanishdan saqlab qoladi. O`zbekiston sharoitlarida eroziyaga qarshi kurashning eng samarali tadbiri sug`oriladigan yerlarni hukmron shamollarga perpendikulyar holda cho`zilgan bo`lish va ikki-uch qatorli tez o`sadigan daraxtlardan ixotazorlar barpo qilish lozim. Birinchi qatorda tol, terak, qayrag`och, oxirgi qatorda esa tut yoki mevali daraxtlarni ekish maqsadga muvofiq. O `rmon ixotalarining himoyaviy ta’siri bir necha yildan so`ng namoyon bo`ladi. Su sababli ixota daraxtlarini ekish bilan bir paytda himoy qiluvchi ekinlarni ekish, yarim himoyaviy almashlab ekish, kimyoviy va boshqa tadbirlarni ham qo`llash lozim. Himoyachi ekinlar sidatida bug`doy, makkajuxori, so`li va boshqa tez pishar ekinlarni ekish eng samaralidir. Nishab yerlar sug`orish jarayonida eroziyaga uchraydi. Bunday eroziya irrigatsiya (sug`orish) eroziyasi deb ataladi. Sug`orish eroziyasining oldini olish uchun eng muhim chora qiya yerlarni haydash va sug`orishni ko`ndalangiga amalga oshirishdan iborat. Mamlakatimizdagi sug`oriladigan yerlarning 15%iga yaqini irrigatsion (sug`orish) eroziyaga duchor bo`lgan. Qahqadaryo viloyatida sug`oriladigan yerlarning 8,7%i yoki 44,8 ming ga maydon irrigatsion eroziyaga uchragan (9 - jadval). 9-jadval. Qashqadaryo viloyati sug`oriladigan yerlarining irrigatsion eroziya bilan shikastlanish darajasiga ko`ra maydoni (ming ga) Jami …………………………………………….. 44,8 Sundan eroziyaga duchor bo`lgan: kuchsiz…………………………………… 41,1 o`rtacha …………………………………… 3,6

kuchli ………………………………………0,1 Sug`oriladigan yerlarda irrigatsion eroziyaning rivojlanishining eng asosiy sabablaridan biri tuproqlarning qarshilik ko`rsatishining kuchsizligidir. Bu xildagi eroziyaning miqyoslari sug`oriladigan yerlar yonbag`irlarining qiyaligi, ekspozitsiyasi va shakllariga, shuningdek, sug`orish usullariga (texnikasiga) bog`liq. Irrigarsion eroziya tuproqlarning hosildorligini yomonlashtiradi, ularning strukturasini buzadi, hosildorlikni va qishloq xo`jalik mahsulotlarining sifatini pasaytiradi. Irrigatsion eroziya Qashqadaryo viloyatining yangitdan sug`orilayotgan asl va och bo`z tuproqlarida ancha kuchli namoyon bo`lmoqda. Nomaqbul hodisalarni bartaraf qilish uchun sug`orish texnikasini va texnologiyasini takomillashtirish lozim. Sug`oriladigan yerlarda sho`rlanish jarayoni ham qishloq xo`jaligiga katta ziyon yetkazadi. Tuproqlarning sho`rlanishi yer osti suvlari sathining ko`tarilishi, zovurlarning kamligi bilan bog`liq. Qashqadaryo viloyatida keyingi 25 yil davomida so`rlangan yerlarning maydoni kengayib bordi. 2008-yilda sho`rlanmagan yerlar maydoni 64,8 % ni tashkil etgan bolsa, 1990-yilda 51,4 % ni tashkil etgan. Shu yillarda kuchsiz sho`rlangan yerlar maydoni 22,3 % dan 33,0 % ga, o`rtacha sho`rlangan yerlar maydoni 9,1 % dan 12,0 % ga o`sgan. Kuchli sho`rlangan yerlar maydoni 3,7 % dan 3,6 % ga kamaydi. Keyingi 15 yil davomida jami sho`rlangan yerlar maydoni 59921 ga dan 62239 gektarga yetdi ( - jadval). Sho`rlangan yerlarning asosiy qismi yangitdan o`zlashtirilgan cho`l hududlarida joylashgan tumanlarga to`g`ri keladi. Tog`li hududlardagi (Dehqonobod, Kitob, Yakkabog`, Qamashi, Shahrisabz va qisman Chiroqchi) tumanlarida yerlarning sho`rlanish darajasi viloyatning o`rtacha ko`rsatkicidan ancha past ( -jadval). Ayni paytda amalga oshirilgan meliorativ tadbirlar natijasida tog` oldi tmanlarida mavjud sho`rlangan yerlar maydonining kamayishi kuzatilmoqda. Masalan, Shahrisabz va Chiroqchi tumanlarida paxta maydonlarining qisqartirilishi va g`alla, pichan, bog`dorchilik, sabzavot ekinlari yetishtiriladigan maydonlarning kengaytirilishi natijasida sho`rlangan yerlarning

maydoni qisqargan. Qarshi cho`lida joylashgan tumanlarda yerlarning sifatini yaxshilash lozim. chunki, bu tumanlarda keyingi yillarda bu tunanlarda tuproq sifatning yomonlashib borayotganligi kuzatilmoqda. Shuningdek, cho`l tumanlari hududlarida sizot suvlari sathi ham tobora ko`tarilib bormoqda. Buning oldini olish uchun birinchi -jadval. Qashqadaryo viloyatidagi sho`rlangan yerlr dinamilkasi Yillar Nazoratda turgan sug`orila- digan maydon, ga Sho`rlanish darajasi bo`yicha (0 – 1000 cm) Sho`rlan- magan Kuchsiz sho`rlan- gan Jani sho`rlan- gan maydon Shundan Ortacha sho`rlangan Kuchli va juda kuchli sho`rlangan 1995

navbatda zovur-drenajlarni, ayniqsa tik quduqlarni rekonstruksiya qilish va yangilarini qurish va shu asosda me’yor talablariga keltirish lozim. 10-jadval. Qashqadaryo viloyati tuproq sho`rlanishi darajasi buyicha sugoriladigan yerlarning taqsimlanishi (0-100sm qalinlikda) № Tumanlar Umumiy yer m a ydoni , ming km 2 Sho`rlan- magan Kuchsiz sho`rlan- gan O`rtacha sho`rlangan Kuchli va juda kuchli sho`rlangan 1 Dehqonobod 4 , 0 2,93 2 Kasbi 0 , 7 21,93 22,87 5,69 0,07 3 Kitob 1 , 8 20,25 4 Koson 1 , 8 25,73 36,44 8,72 3,21 5 Mirishkor 3 , 1 31,75 25,87 4,56 0,56 6 Muborak 3 , 1 6,75 19,64 5,49 3,21 7 Nishon 2 , 1 22,26 24,48 8,92 2,03 8 Yakkabog` 1 , 3 34,17 0,43 0,03 0,02 9 Qamashi 2 , 6 17,38 12,94 3,79 0,88 10 Qarshi 0 , 9 24,46 19,34 5,15 1,87 11 G`uzor 2 , 6 12,25 16,75 5,13 0,99 12 Shahrisabz 1 , 7 26,16 13 Chiroqchi 2 , 8 26,85 3,33 0,38 Qashqadaryo viloyati 28 , 6 272,87 182,09 47,86 12,84

Viloyat yer resurslari va davlat kadastri boshqarmasining ma’lumotlari asosida tuzildi. Yer osti suvlari sathi ko`tarilib ketgan joylarda quritish melioratsiyasi qo`llaniladi, ya’ni ma’lum zichlikda zovurlar qaziladi. Yer osti suvlari sathi qanchalik chuqurda bo`lsa, yer shunchalik sho`rlanishdan xoli bo`ladi. -jadval. Sugoriladigan yerlarning meliorativ holati № Tumanlar Umumiy yer m a ydoni , ming km 2 Ming ga Yaxshi yerlar Qoniqarli yerlar Qoniqarsiz yerlar Meliorativ holati yomon bo`lgan sug`oriladigan yerlar 1 Dehqonobod 4 , 0 2,93 - 2 Kasbi 0 , 7 21,93 27,73 0,9 330 3 Kitob 1 , 8 20,05 0,2 296 4 Koson 1 , 8 25,68 44,12 4,3 11471 5 Mirishkor 3 , 1 31,57 28,8 2,37 1604 6 Muborak 3 , 1 6,72 24,33 4,04 11520 7 Nishon 2 , 1 22,17 31,92 3,6 4330 8 Yakkabog` 1 , 3 33,52 0,44 0,69 2851 9 Qamashi 2 , 6 17,37 16,6 1,02 681 10 Qarshi 0 , 9 24,26 23,26 3,3 1756 11 G`uzor 2 , 6 12,22 21,02 1,88 2110 12 Shahrisabz 1 , 7 25,85 0,31 - 13 Chiroqchi 2 , 8 26,68 3,48 0,4 1757 Qashqadaryo viloyati 28 , 6 270,95 221,7 23,01

Yer yuzasi zichligiga ta’sir ko`rsatuvchi omillar tuproqqa yumchatuvchi ta’sir ko`rsatadi va bio- hamda krioturbatsiya bilan bog`liq. Ikkinchi bir omillar esa, aksincha, tuproqning zichlashuviga (tuproq vaznining chuqurlashgan sari ortishi, hayvonlar, odamlar, mashinalar va asbob uskunlar tomonodan ko`rsatiladigan muvaqqar ta’sir) imkon beradi. Bu omillarning ta’siri 1-2 m chuqurlikkacha tarqaladi. Tuproqlarning zichlashuvi hududning o`simliklariga va suv rejimiga ta’sir ko`rsatadi. Kuchli zichlashgan tuproq o`simliklar, ayniqsa madaniy o`simliklar uchun kam yaroqli kam yaroqli, chunki unga ildizlar va tuproq namligi qiyinchilik bilan kirib boradi va oziqa moddalarni o`zlashtirish qiyinlashadi. Zichlashgan tuproqlarda perkolyatsiya qiyinlashganligi tufayli yuza suvlarining erozion faoliyat kuchayadi. Qishloq xo`jalik mashinalarining tuproq zichlashuviga ta’siri muammosiga hozircha yetarli e’tibor berilmayotir. Lalmikor dehqonchilik yerlarining tog` oldi va tog`li rayonlar bilan bog`liqligi yer resurslaridan foydalanishni ancha qiyinlashtiradi (yonbag`irlarning nishabligi, qishloq xo`jalik texnika vositalarining harakatlanishining qiyinligi va b.). Shuningdek, lalmikor dehqonchilik yerlaridagi barcha tuproq tplarining eroziya jarayonlariga moyilligi yer resurslarining asrab-avaylash va eroziyaga qarshi tadbirlar o`tkazishni taqozo eatji. Eroziyaga qarshi tadbirlarni amalga oshirishda haydaladigan yerlar mezo va mikrorelyefining nishabligiga ayniqsa katta e’tibor berish lozim. Tog` yonbag`irlarida yerlarni haydash eroziyaga qarshi tadbirlarni (amalga) hisobga olgan holda bajarilishi kerak. Eroziya havfini baholay olmaslik noxush oqibatlarga olib keladi. Tog`li yerlarda daraxt va butalarni kesish, o`t qoplamini payhon qilish yerlarni katta maydonlarda yuvilishiga olib keladi. Tuproqdan azot, fosfot va kaliyning yuvilishi natijasida tuproq unumdorligi 50- 60% gacha kamayishi mumkin. Eroziya jarayonlarini oldini olishda, ayniqsa mol boqiladigan yerlarda chorva mollarining soni bilan o`z qoplamining sajiyasi va mahsuldorligi orasidagi nisbat saqlanishi lozim. Lalmi yerlarda eroziya jarayonlarini oldini olish yoki susaytirishda ixotazorlarning ahamiyati juda katta. Tog` yonbag`irlarida ixotazorlarni barpo etish bu yerlarning xushmanzaraligini ham oshiradi. Ixotazorlar bug`lanishning

kamayishi tufayli yuzaning yaxshi namlanishiga, qish paytida qorlarni saqlanib turishiga imkoniyat yaratadi. Yozda esa ixotazorli uchrastkalar yomg`irlarni tuproqqa singishini yengillashtiradi. Lalmi yerlarning unumdorligini oshirishda yonbag`irlarni terrasalash, qishloq – xo`jalik ekinlarini tanlash, eroziyaga qarshi muhim vositadir. Tajribalarga ko`ra tamaki, makkajo`xori, poliz-sabzavot, efir myoli, dorivor ekinlar eroziya jarayonlarini susaytirmaydi va aksincha, birmuncha tezlashtiradi. G`alla va boshoqli ekinlar esa tuproq eroziyasini ancha susaytiradi, ko`p yillik o`tlar esa eroziya jarayonlarining deyarli barham topishiga imkon beradi. Sug`oriladigan yerlarda landshaftlarning digradasiyasida sug`orish eroziyasining ta’siri ham kuchayib bormoqda. Sug`orish eroziyasi agroirrigatsiya landshaftlarida suv – fizikaviy va agronomik –kimyoviy xossalarning o`zgarishiga aniqrog`i, yomonlashuviga olib kelmoqda. Bu jarayonlar tufayli tuproqlardagi chiqindi, azot va boshqa oziqlantiruvchi moddalarning miqdori ham kamayib boradi. Tuproqdagi organik moddalarning kamayishi esa mineral o`g`itlardan ancha katta foydalanishni taqozo etadi. Qishloq xo`jalik ekinlarini yetishtirishda kimyoviy vositalardan – mineral o`g`itlar va pestisid, gerbisid, defoliatsiya va boshqa zaxarli kimyoviy moddalardan foydalanish esa tuproqlar, suvlar va butun atrof muhitni ifloslanishiga, natijada qishloqlarning hayotiy muhitining yomonlashuviga sabab bo`lmoqda. Sug`oriladigan yerlarda tuproqlar tuzilmasining buzulishi, chirindi miqdorining kamayishi va atrof muhitni ifloslanishi yaqin o`tmishda mineral o`g`itlardan va boshqa zaxarli kimyoviy moddalardan ortiqcha foydalanilganligi bilan bog`liq. Tadqiqotlar shuni ko`rsatadiki, qishloq xo`jalik ekinlari mineral o`g`itlardan azotning 40 – 50 % ini, kaliyning 30 – 40 % ini, fosforning atigi 10 – 20 % ini o`zlashtiradi. Oziqa moddalarining qolgan qismi yuviladi yoki tuproqda o`simliklar tomonidan o`zlashtirilishi qiyin bo`lgan shakllarda to`planadi. Azotli o`gitlarning 8 – 15 % i, fosforli organik pestisidlarning 2 – 5 % gacha, difoliantlarning 4,8 % igacha bo`lgan qismi yuza

suvlarga tushadi. Bunday holat organic o`g`itlardan foydalanishning ahamiyatini oshiradi. Hozirgi paytda dahqonchilikda zararkunabda hashoratlarga, begona o`tlarga qarshi yuzdan ortiq o`ta zaxarli xloroorganik, fosforoorganik, margumush, oltingugurt va boshqa elementlar aralashmasidan iborat pestisidlar ishlatilmoqda. Bu pestisidlarning ba’zilari tuproqlarda suv tagi loyiqalarida o`n yillab parchalanmasdan saqlanib, komponenetlarning biridan ikkinchisiga o`tib, tabiiy muhitni ifloslamoqda. Bunday nosog`lom atrof muhitda yashayotgan aholi ham zarar ko`rmoqda. Vaholanki, tuproqlar, suvlar va havoning turli zaxarli kimyoviy moddalar bilan ifloslanganligi aholi orasida turli kasalliklarning ko`payishiga sabab bo`lmoqda. Qishloq xo`jaligi ishlab chiarishida kimyoviy o`g`itlardan foydalanish hosildorlikka ijobiy ta’sir etsada, atrof muhit holatiga salbiy ta’sir ko`rsatadi. - yer resurslaridan sanarali va oqilona foydalanish; - sug`oriladigan yerlarning meliorativ holatini yaxshilash va uning unumdorligini oshirish; - sug`orishning zamonaviy tejamkor texnika va texnologiyalarini qo`llash; - suvdan foydalanish samaradorlogini oshiruvchi tajribalarni qo`llab quvvatlash; - Magistral zovurlar - 69 km; -tyumanlaaro zovurlar tarmoqlari – 548,24 km. --o`jaliklararo zovurlar – 13563,53 km; shundan SIU hisobidagi zovur tarmoqlari – 11641,51 km; -yopiq yotiq drenajlar – 6794,62 km; -tik meliorativ quduqlar – 306 dona; --kuzatuv quduqlari – 3063 dona

- X U L O S A FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. K arimov I. O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida: havfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari” – T. 1997. K arimov I. Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot yo`lida. T.6, - T., “O`zbekiston”, 1998. Abdullayev S.I. Usmanova R. Ichki suvlari. - Qashqadaryo viloyati geografiyasi. Qarshi, 1994. Abdullayev S.I. Hayitov A.T. Tabiatdan foydalanish va uni muhofaza qilish.- Qashqadaryo viloyati geografiyasi. Qarshi, 1994. Abdullayev S.I. Atrof muhit haqida ta’limot (ma’ruzalar matni). Qarshi, 2000. Abdullayev S.I. Tabiatdan foydalanishning geografik asoslari Ma’ruzalar majmuasi. Qarshi-2008 Abdullayev S.I. va b. Qashqadaryo viloyatida yer resurslaridan foydalanish va muhofaza qilish || О‘rta Osiyo bо‘yi regioni ekologik muammolari (konferensiya materiallari). Buxoro, 1995

Abdullayev S.I. Aminov F.B., Kalonov B.H. Yer resurslarining tabiiy va iqtisodiy samarador- ligi . - Yangi iqtisodiy tizim sharoitida xalq xо ` jalik tarmoqlarining iqtisodiy samaradorligini oshirish muammolari. Maqolalar tо‘plami. Qarshi, 2003 Abdullayev S.I. Axmedov R Qashqadaryo viloyatining iqlim xususiyatlari . - Ilm-fan va taraqqiyot. Qarshi, 2005 Arapboyeva G. va b. O`zbekiston muzliklari va ularni o`rganish. - Geografiya va tabiiy resursalrdan foydalanish. T., 2001. Baratov P. Mamatqulov M. Rafiqov A. O`rta Osiyo tabiiy geografiyasi. T., 2002. Bekmamadova G.A. Yunusov G`.X. Qashqadaryo viloyati suv resurslari va ulardan samarali foydalanish. – Geografiya: tarix, nazariya, metodlar, amaliyot. Konf.-siya materiallari. T., 2010 Domlajonov Q.A va b. Qashqadaryo oqimining antropogen omillar ta`sirida o`garishi|| O`zbekiston geografiya jamiyati axboroti. 21-jild. T., 2002. Rafiqov A. Tabiat va uning resurslaridan foydalanishning geografik asoslari. - Geografiya va tabiiy resurslardan foydalanish. T., 2001. Toirov I. Fayzullayev M.A. Qashqadaryo viloyatining yer resurslarini muhofaza qilish. Usmanov I. Qashqadaryoning iqlim resurslari. – O`zbekiston qishloq xo`jaligi. 1977 № 8. Yakubova X.M. Suv resurslaridan oqilona foydalanish asoslari. - O`zbekistonda geografiyaning dolzarb muammolari. Samarqand, 2009.

Qashqadaryo viloyati geografiyasi. Geografiya о‘qituvchilari uchun qо‘llanma. Q arshi , 1993. O`zbekiston milliy ensiklopediyasi. T. , 2005, 10-jild. Hikmatov F.X. va b. Suv resurslari miqdor va sifat jihatdan muhofaza qilish. - Geografiya va tabiiy resursalrdan foydalanish. T., 2001. Yunusov G. X va b. Orol havzasida suv resurslarining sarflanishi va uni kamaytirish haqida. – Geografiya va tabiiy resursalrdan foydalanish. T., 2001. Yunusov G. X Qosimova O.T. Bekmamadova G.A. Cimqo`rg`on suv ombori suv sathi rejimi. - Geografiya va tabiiy resursalrdan foydalanish. T., 2001. G`ulomov P.N. Shuls V.L. Mashrapov A. O`rta Osiyo gidrografiyasi. T., 1968. Chembarisov E.I. Bahriddinov B.A. O`rta Osiyoning daryo va zovur suvlari gidroximiyasi. T., 1983. Абдуллаев С.И. Усманов И. Природные ресурсы Кашкадарьинской области и их хозяйственное использование. - Географические аспекты природно- хозяйственной оценки территории Кашка- дарьинской области и их использование в краеведческой подготовке студен-тов. Т., 1980. Абдуллаев С.И. Усманов И. Осебенности хозяйственного использования природных ресурсов Кашкадарьинской облас- ти.- Природные и экономические условия раз- вития сельского хозяйства Узбекистана. Т., 1981 Бабушкин Л.Н. Климат – Кашкадарьинская о б ласть. Т., Природа. Т., 1959. Бабушкин Л.Н. Когай Н.А. Закиров Ш.С. Агроклиматические условия селского хозяйства Узбекистана. Т., 1985.

Во д ноe хоз я йство. Справо ч ник. М., 1988. Золотарев Э,Л. Природные ресурсы Узбекистана. Т., 1972. Ирригация Узбекистана. Т. III . Т., 1985. Миланова Е.В. Рябчиков А.М. Использование природных ресурсов и охрана природы. М.,1986. Мирзаeв Ш .С. Запас ы по д зeмн ы х во д Уз б eкистана. Т., 1974. Мировой водный баланс и водны e р e сурсы З e мли. Л., 1974. Мурадов О.Д. Земельные фонды и их рациональное использование. Т., 1977. Расулов Л.М. Почвы Каршинской степи, их хозяй c твенное использование. Т., 1964. Реймерс Природопользование. Справочник. М.,1990. Степанов И.Н. Чембарисов Э.И. Влияние орошения на минерализацию речных вод. М., 1987. Страхова Н.E. Водные рeсурсы основных рeк Кашкадарьи. - Geografiya: tarix, nazariya, metodlar, amaliyot. Т., 2010. Кашкадарьинская область. Т. 1. Природа. – Труды САГУ. Т.,1959 Усманов И. Водные ресурсы Кашкадарьинской области и их хозяйственное использование. – Вест. ЛГУ. Сер. геогр. 1976. № 24 Шейнкин Г.Ю. Водо c берегающие тoнологии орошения в аридной зоне. – Мелиорация и водное хозяйство. Комплексное использование и охрана водных ресурсов. Обзорная информация. М.,1989. Шульц В.Л. Шалатова Л.И. Г и д ро г ра ф и ч eская характеристика и режим рек. - Кашкадар ь инская о б ласт ь . Т. 1 . Природа. Т., 1959. Юнусов Г.Х. Особенности водного баланса орошаемых турриторий // O ` zbekiston geografiya jamiyati . 36- jild.2010.

Похожие

Atrof-tabiiy muhitni xalqaro muhofaza qilishning huquqiy asoslari

O`zbekistonda ekologik muammolar va ularning hal etilishi.

O‘zbekiston Respublikasida ekologiya huquqi rivojlanishing aholi ekologik ongiga ta’siri

Ekologiya sohasida davlat boshqaruvining roli

Buxoro viloyati suv havzalari baliqlari gelmintlarining ekologik- faunistik