Tarkibida kam miqdorda nordon gazlar tutgan Sho’rtan gazidan vodorod sulfidni ajratish va undan oltingugurt olish jarayonini - Ботаника - Дипломные работы

Tarkibida kam miqdorda nordon gazlar tutgan Sho’rtan gazidan vodorod sulfidni ajratish va undan oltingugurt olish jarayonini

Загружено в:

24.09.2019

Скачано:

0

Размер:

249 KB

M U N D A R I J A KIRISH: 1. Mavzuning dolzarbligi. 2. Bitiruv malaka ishining maqsadi va vazifalari. 3. Bitiruv malaka ishining ilmiyligi. I. ADABIYOTLAR SHARHI. 1.1. Gazlarni vodorod sulfiddan tozalash usullari. 1.2. Gazlarni nordon gazlardan tozalashning adsorbsion usullari. 1.3. Gazlarni kimyqviy va fizik-kimyoviy absorbsion usullsridan tozalash. II. NATIJALAR TAHLILI VA MUHOKAMASI. 2.1. Tadqiqot usullari. 2.2. Tadqiqotning obektlari. 2.3. Olingan natijalar muhokamasi. III. TAJRIBA QISMI. 3.1. Kislotali gazlar aralashmasi tarkibini aniqlang. 3.2. Yoqish. 3.3. Kislotali gazlar aralashmasini neytrallab tuzlar olish. 3.4. Atmosfera havosiga yashlanadigan gazlarni tozalsh. 1

IV. XULOSA Foydalanilgan adabiyotlar: Kirish Mamlakatimizda neft va gazni qayta ishlash sanoati ya х shi rivojlangan tarmoqlaridan biri bo ` lib , uning xalq - xo ` jaligidagi salmog ` i mamlakatimiz mustaqillikka erishgandan so ` ng yildan - yilga ortib bormoqda . Ushbu sohaga tegishli sanoat korxonalari zamonaviy asbob - uskunalar bilan jihozlangan bo ` lib , ularda eng ilg ` or texnologiyalar ostida mahalliy xom - ashyolar qayta ishlanib , tayyor mahsulotlar benzin , avtokerosin , aviabenzin , dizel yonilg ` isi , surkov moylari , suyultirilgan gaz , polietilen granulalari , oltingugurt va boshqalar olinmoqda . Respublikamiz kimyogar olimlari va mutaxassislari oldida hali o`z yechimini kutayotgan ulkan muammolar turibdi. Bu muammolar jumlasiga gidrogenizatsiyasi jarayonlarini jadallashtirish uchun o`ta faol katalizatorlarni yaratish, gaz kondensati tarkibidan har-xil erituvchilarni olishni tashkil etish, texnikaning turli sohalari uchun mahalliy xomashyolar asosida moylash materiallarini olishni kengaytirish, ishlab chiqariladigan xomashyo sifatida ishlatiladigan tabiiy gazni chuqur va kompleks tozalash, tabiiy gazdan suyuq yonilg`i olish texnologiyalarini yaratish, ishlab chiqarishning suyuq va gazsimon chiqindilarini yaxshi tozalaydigan zamonaviy uskunalarni taklif etish shular jumlasiga kiradi. Mustaqillik yillarida O`zbekiston neft-gaz tarmog`I ildam rivojlandi.1997 yilning avgust oyida 2,5 ml tonna uglevodorodli xomashyoni qayta ishlaydigan va zamonaviy texnologiya va uskunalar bilan jihozlangan. 2

Buxoro neftni qayta ishlash korxonasi ishga tushirildi. Xuddi shuningdek ishlab chiqarilayotgan neft mahsulotlarining sifatiga xalqaro talablar asosida ta`minlab turish va mintaqadagi ekalogik sharoitini yaxshilash maqsadida 2000 yil Farg`ona neftni qayta ishlash korxonasi qaytadan jihozlandi. Yurtboshimizning tashabbusi bilan 2001 yil eng ilg`or uskunalar va texnologiyalar bilan jihozlangan Sho`rtan gaz kimyosi majmuasi ishga tushirildi. Ushbu eng yirik korxonani XXI-asrning boshlarida ishga tushirilishi bilan O`zbekistonda zamonaviy tarmoq-gaz kimyosi sanoati yaratildi. Sho`rtan gaz kimyosi majmuasida yilida 4 milliard kubometr tabiiy gaz qayta ishlanib, undan 125 ming tonnadan ziyod polietilen granulari hamda suyultirilgan gaz, gaz kondensati, donador oltingugurt kabi mahsulotlar olinmoqda. Mamlakatimizda gaz kimyosi tarmog`ining yaratilishi, birinchidan, tabiiy gazni chuqurroq qayta ishlashga turtki bergan bo`lsa, ikkinchidan, tutash tarmoqlarning paydo bo`lishiga sababchi bo`lmoqda. Masalan: yuqori, o`rta va past bosm bilan ishlab chiqarish imkoniyati yaratildi. Oxirgi yillarda mamlakatimizda neft-gaz sanoatining yuqori suratlar bilan rivojlanishi ta`sirida ilm-fan yutuqlaridan ishlab chiqarishda keng foydalanish, tarmoqning dolzarb ilmiy-texnik muammolari ustida tadqiqot ishlarini olib borish hamda fan va ishlab chiqarish o`rtasida hamkorlikni kuchaytirish kabi masalalar bilan jiddiy shug`ullanish uchun katta ehtiyoj paydo bo`ldi. Yuqoridagilarni inobatga olgan holda, 2009 yil 7-8 oktyabrida Buxoro neftni qayta ishlash korxonasining Qorovulbozor shahridagi madaniyat saroyida “O`zbekiston neft va gazni qayta ishlashning 3

dolzarb muammolari” mavzusida Respublika ilmiy-texnik anjumani o`tkazildi. Ushbu anjuman qarorida neft-gaz sanoatining rivojlanishi uchun bir qator ilmiy texnik muammolarini hal etish muhim ahamiyatga ega ekanligi qayd qilingan. Jumladan tabiiy gaz va neft mahsulotlarini chuqurroq tozalash va quritish maqsadida, mahalliy mineral xomashyolar asosida oldindan berilgan xossalarga ega bo`lgan nanog`ovokli adsorbentlarni olish texnologiyasini yaratish: - Mahalliy xomashyolar asosida erituvchilar, dimulgatorlar, katalizatorlar, sorbentlar, stabilizatorlar, yemirilish ingibitorlari va boshqa kimyoviy reagentlarni ishlab chiqarishni tashkil va hokozalar. Ushbu bitiruv malaka ishini amalga oshirish borasida ham qilingan ishlar yuqoridagi muammolarni hal qilishga qaratilgan. 4

1. MAVZUNING DOLZARBLIGI. Mazkur bitiruv malaka ishi ayni vaqtda global hamda mahalliy muammolardan biri bo`lgan atrof-muhit muhofazasida kimyo faninig tatbiq etilishini namoyish etadi. Hozirgi kunda bir yilda atmosfera havosiga chiqariladigan oltingugurtli birikmalar miqdori 200 mln tonnadan ko`proq. Atmosferani ifloslantiruvchi oltingugurtli birikmalarning eng ko`p miqdori SO 2 95,6%, H 2 S miqdori esa 43%, CS 2 merkaptanlar va sulfilat miqdori esa 1 % dan kam. Atmosfera tozaligi uchun kurashning asosiy bosqichlaridan biri, gaz va neftni ularning tarkibidan oltingugurtli birikmalardan tozalashning samarali usullarini qayta ishlashning dastlabki bosqichlariga qo`llashdan iborat. Mazkur bitiruv malaka ishi Sho`rtan gaz kimyo majmuasida gazlarni ajratish jarayonida hosil bo`ladigan nordon gazlarning miqdorini aniqlashda va ularni zarasizlantirish uchun qo`llaniladigan reagentlarning samaradorligini oshirishga bag`ishlangan. 5

2. BITIRUV MALAKA ISHINING MAQSADI VA VAZIFALARI . Mazkur bitiruv malaka ishining asosiy maqsadi tarkibida kam miqdorda nordon gazlar tutgan Sho ` rtan gazidan vodorod sulfidni ajratish va undan oltingugurt olish jarayonini o ` rganishdir . Gazlarni H 2 S dan tozalashning asosiy maqsadi quyidagilardan iborat: - H 2 S kuchli, zaharli modda, zaharlilik darajasi bo`yicha kuchli zaharlar bo`lgan NO 2 va CO lardan qolishmaydi, shuning uchun hozirgi zamonning atrof-muhit tozaligi uchun qo`yilgan talablari gaz tarkibidagi H 2 S miqdorining juda kam bo`lishini talab qiladi. - Uglevodorodli xomashyo tarkibidagi vodorod sulfid yoki oltingugurtli birikmalarning bo`lishi ularning yoqilg`i ko`rinishidagi sifatiga salbiy ta`sir ko`satadi. - H 2 S kuchli karroziyalovchi modda bo`lib, gazlarni tashuvchi metall idishlar, sisternalar va rezervlarda uning miqdorini juda kam bo`lishi talab etiladi. - Gazni vodorod sulfiddan tozalashning yana bir usuli vodorod sulfid maxsus tanlangan reagent bilan o`zaro ta`sirlashuviga asoslangan. 1. Vodorod sulfidni maxsus reagentlar (MEA, DEA, DTA sulfoksidlar) bilan molekulararo ta`sir kuchlari orqali bog`lanishi. 2. Vodorod sulfidni oltingugurtga aylantirish (yoki S 2 ? S 0 sxema bo`yicha oksidlash, yoki yuqori haroratda parchalash). Bu usulning ustunligi- bir vaqtda oltingugurt olish mumkin bo`ladi. 6

3. BITIRUV MALAKA ISHINING ILMIYLIGI Butun dunyo bo`ylab gazlarni nordon gazlardan, aynan vodorod sulfiddan tozalash uchta katta guruhga ajratiladi : Adsorbsion , absorbsion va oksidlash. Ushbu bitiruv malaka ishining ilmiyligi ham tabiiy gazni tozalashda hosil bo`lgan nordon gazlarni shu vaqtgacha Respublikamizda sanoat miqyosida sinab ko`rilgan yangi oksidlash katalizatorini tekshirishdan iborat. Ishning ilmiyligini asosiy qirrasi shundan iboratki, kimyoviy reaksiyalarni sanoat miqyosida amalga oshirish orqali gazlarni zararsizlantirish davrida keramika sanoati uchun xomashyo yoki boshqa sohalar uchun ikkilamchi maxsulot olishni o`rganish ko`zda tutilgan . Olingan chiqindini nafaqat keramika sanoatida , balki quduqlarni burg`ilashda, soda olishda xalq xo`jaligida o`g`itlar ishlab chiqarishda ishlatishda sinab ko`rish mumkin. Bundan tashqari atrof muhitga zararli nordon gazlarni tashlash natijasida vujudga keladigan ifloslanish va buning uchun qilinadigan to`lovlardan va jarimalardan korxonalarni himoya qilish mumkin . 7

I ADABIYOTLAR SHARHI. 1.1 Gazlani vodorod sulfiddan tozalash usullari. Hozirgi kunga kelib fan va texnikaning kuchli taraqqiy etishi bir qarashda ishlab chiqarishda ham, kimyoviy texnologiyada ham barcha muammolarni hal etgandek tuyulsada, ishlab chiqarishda neft va gaz sanoatining salmog`i katta ekanligi, xalq xo`jaligini barcha tarmoqlari ko`p jihatdan shu ikki sohaning rivojlanishi, takomillashuviga bog`liq ekanligi sababli hozirgi kunga kelib ham tabiiy gaz va neft gazlarni oltingugurtdan va uning birikmalardan tozalash muammosi to`liq hal etilgan deb bo`lmaydi. Buni hozirgi vaqtda xalqaro so`zlashuv, muomila vositalaridan biri bo`lgan Internet tarmog`idan olingan malumotlar ham tasdiqlab turibdi. (14) Butun dunyo bo`ylab gazlarni nordon gazlardan, aynan, vodorod sulfiddan tozalash uchta katta guruhga ajratiladi: adsorbsion, absorbsion va oksidlash. Absorbsion usullar ham kimyoviy va fizik – kimyoviy absorbsiya usullariga bo`linadi: kimyoviy absorbsiya – bunda vodorod sulfid yutuvchi modda bilan kimyoviy birikma hosil qiladi, lekin valentligi o`zgarmaydi; fizik –kimyoviy absorbsiya – absorbent bilan vodorod sulfid o`rtasida ta`sir vaqtida kimyoviy bog` vujudga kelmaydi.(4) Kimyoviy absorbsiya vaqtida turli aminlarning eritmalari- monoltanolamin, diltanolamin, triltanolamin, potash, ishqor eritmalariga 8

vodorod sulfid yuritiladi. Fizik –kimyoviy absorbsiyada esa vodorod sulfid yurutuvchiga past haroratda va unda eriydi. Absorbsion tozalashda turli qattiq moddalar sirtida vodorod sulfidning yuritilishi ro`y beradi.Adsorbentlar sifatida suniy va tabiiy seolitlar, aktivlangan ko`mir va boshqalarni ishlatish mumkin. Oksidlash usuli orqali tozalash vodorod sulfidning kuchli qaytaruvchi ekanligiga, oksidlovchilar ta`sirida oddiy oltingugurt, sulfidlar, sulfatlargacha oksidlanishiga asoslangan. Oksidlash gaz fazasida (klaus usuli), oksidlovchi eritmasida (mishyakli – sodali jarayon )va qattiq oksidlovchi sirtida amalga oshirilishi mumkin. Lekin amaliyotda esa bunday usullar hech qachon alohida holda ishlatilmaydi, hamma vaqt ulardan aralash holda foydalanishga to`g`ri keladi.Masalan temir (III)gidroksidi yordamida gazlarni vodorod sulfiddan tozalash jarayoni absorbsion jarayon bo`lib hisoblanadi, bunda vodorod sulfit gazi holatdan suyuqlikka yuritiladi. Bu vaqtda suvda kam eriydigan temir sulfid tuzining hosil bo`lishi esa kimyoviy jarayon bo`lib, sulfid shaklidagi oltingugurt o`z valentligini o`zgartirmasdan qoladi, lekin temir ionlari esa +3 oksidlanish darajasini +2 ga o`zgartirib, qaytariladi.(16) Gazlarni vodorod sulfiddan tozalash jarayonlarini klassifikasiyalash vodorod sulfidning pirovardida qanday maxsulotga aylanishiga bog`liq holda guruhlarga bo`linadi. Quyidagi jadvalda vodorod sulfidni tozalash jarayonlarining mahsulot tarkibiga qarab qaysi usullar foydalanish mumkinligi to`g`risida sodda ko`rinishdagi ma`lumot keltirilgan. 9

Vodorod sulfiddan olinadigan mahsulot va jarayonning bog`liqligi. № Jarayonning oxirgi mahsuloti Absorbsiya Adsorbsiya Oksid- lanish fizik kimyoviy 1 Konsentrlangan vodorod sulfit eritmasi + + + - 2 Sulfitli birikmalar - + - - 3 Oltingugurt - - - + 4 Sulfit angidrid - - - + 5 Sulfat kislota - - - + 6 Sulfat kislota hosilalari - - - + 7 Sulfatlar - - - + Jadval -1 Jadvaldan ko`rinib turinibdiki, absorbsiya usullari oltingugurtning tayyor mahsulot sifatidagi hosilalarini olishga imkon bermaydi. Shuning uchun biror-bir mahsulot ko`rinishidagi oltingugurt yoki uning birikmalarini olish uchun faqat oksidlash jarayonidan foydalanishga to`g`ri keladi. Texnologik jarayonlarda gazlarni vodorod sulfiddan tozalashning umumiy klassifikatsiyasi quyidagi ko`rsatkichlarni o`z ichiga oladi; a) eng oxirgi mahsulotlar b) yurutuvchi nomi v) yurutuvchini regenerasiya qilish usuli 10

g) sulfit shaklidagi oltingugurtni oksidlash usuli d) oksidlovchini regeneratsiya qilish usuli. Bunga quyidagilarni misol qilish mumkin.(25) 1. Amin yordamida tozalash . Etanollomin yordamida tabiiy gazdan vodorod sulfidni ajratib olish, olingan vodorod sulfidni oksidlab oltingugurtga aylantirish: 1)HOCH 2 . CH2NH 2 +H 2 S=HO. CH 2 NH 3 + + SH = (past harorat va yuqori bosm ostida ). 2)HOCH 2 CH 2 NH 2 +SH=HOCH 2 CH 2 NH 2 +H 2 S (bosmni kamaytirish va haroratni oshirish natijasida) 3)H 2 S+1 / 2 O2=S+H 2 O 2. Seolitlar bilan tozalash. Gazlar tarkibidan seolitlar yordamida vodorod sulfidni ajratib olish, olingan vodorod sulfidni havo kislorodiyordamida oksidlab oltingugurt olish: H 2 S+1 1 / 2 O 2 = S+H 2 O 3. Temir(III)gidroksidi yordamida tozalash. Temir gidroksidi yordamida vodorod sulfid suyuqlikka yuttiriladi, so`ngra suyuq fazada vodorod sulfid havo kislorodi yordamida oksidlanib, oltingugurt olinadi: 3H 2 S+2Fe(OH) 3 =2FeS+S+6H 2 O 4. Xromatlar yordamida tozalash . 11

Kaliy xromatning suvdagi eritmasi yordamida ajratib olingan vodorod sulfidning oksidlanib, oltingugurtni hosil qilishi, elektroliz yordamida kaliy xromatni regenerasiya qilish: (7) 3H2S+2K2CrO4+2H2O=2Cr(OH)3+S+4KOH 1.2 Gazlarni nordon gazlardan tozalashning adsorbsiya usullari. Gaz, bug` yoki eritmalar aralashmalari tarkibidagi bir yoki bir necha komponentlarni qattiq jism (absorbent) yuzasi va g`avaklari hajmi bilan yutib olish jarayoni adsorbsiya deb ataladi.Adsorbsiya paytida yutilayotgan modda adsorbtiv deb yuritiladi.Adsorbent tarkibiga yutilib bo`lgan modda esa adsorbat deyiladi. Neft va gazni qayta ishlash sanoatida adsorbsiya jarayonlari tabiiy va qo`shimcha uglevodorodli gazlarni gazlarni benzinsizlantirish, neftni qayta ishlashda hosil bo`ladigan gazlardan vodorod va etilin olish, gaz va suyuqliklarni quritish, benzin fraksiyalaridan kichik molekulali aromatik uglevodorodlar (benzol, toluol, ksilol)ni ajratish, faollashtirilgan ko`mir yordamida moylarni va boshqa maqsadlar uchun qo`llaniladi.(11) Bu usul yordamida xomashyo va mahsulotlatning sifatini ham yaxshilash mumkin. Sanoat gazlarini turli zararli moddalardan adsorbentlar yordamida tozalash atrof-muhitni muhofaza qilishga xizmat qiladi. Adsorbsiya jarayonlari odatda desorbsiya bilan chambarchas bog`langan bo`ladi.Adsorbent tarkibidagi yutilgan moddani ajratib chiqarish va uni adsorbsiya jarayonida qaytadan ishlatish desorbsiya deyiladi. 12

Qattiq jismning yuzasiga ta`sir qilayotgan kuchlarning tabiatiga ko`ra adsorbsiya ikki xil bo`ladi: fizik adsorbsiya va xemasorbsiya. (17) Fizik adsorbsiya molekular kuchlarning o`zaro ta`sir etishiga asoslangan.Xemasorbsiya esa kimyoviy kuchlarning o`zaro ta`sirlanishi orqali yuz beradi. Yutilish jarayonlari qatoriga ion almashinish qattiq jism va suyuqlik o`rtasida yuz beradigan murakkab diffuzion jarayon hisoblanadi. Bu jarayonda qattiq jism (ionit) o`zining tarkibidagi ionlarni eritmadagi tegishli ionlar bilan almashtiradi. Ionitlar ikki xil bo`ladi: 1) kationitlar 2) anionitlar . Eritma tarkibidagi ajratib olinishi lozim bo`lgan ion ionitda yuritiladi va so`ngra regeneratsiya yo`li bilan ajratiladi. Sanoat miqyosida ishlatiladigan adsorbentlar quyidagi talablarga ko`ra javob berishi kerak: 1) tanlovchanlik – aralashma tarkibidagi tegishli komponentni yutib olish va boshqa komponentlarga esa ta`sir qilmaslik ; 2) maksimal adsorbsion hajm yoki faollik-adsorbentning massa yoki hajm birligida yutilgan adsorbtivning miqdori; 3) adsorbentni regeneratsiya qilish paytida yutilgan moddaning to`la ajralib chiqishi; 4) adsorbent donalarining kerakli mustahkamlikka ega bo`lishligi, chunki donalarning buzilib ketishi jarayonining gidrodinamik holatni yomonlashtiradi; 13

5) yutilayotgan moddalarga nisbatan kimyoviy inertlikka ega bo`lishlik; 6) narxi arzon. Adsorbentning tanlovchanligi va uning adsorbsion hajmi adsorbent va adsorbtivning tabiatiga va molekulalarning tuzilishiga bog`liq bo`ladi. Bunda adsorbentning solishtitma yuzasi (massa yoki hajm birligidagi adsorbentningyuzasi) va adsorbent g`ovaklarining o`lchamlari muhim ahamiyatga ega. Bu ikkala kattalik bir-birlari bilan uzviy bog`langan.G`ovakning o`lchamlari q anchalik kichik bo`lsa, adsorbentning solishtirma yuzasi shunchalik katta bo`ladi. Bu holat adsorbent faoliyatini kuchaytiradi. Adsorbentning faolligi adsorbsiya jarayonining shart-sharoitlari (harakat, vaqt, adsorbtivning muhitdagi konsentrasiyasi)ga ham bog`liq bo`ladi. Haroratning kamayishi, bosimning ko`payishi (gaz va bug`lar uchun ) va aralashmadagi kerakli komponent konsentrasiyasining ortishi bilan adsorbentning faolligi kuchayadi. Adsorbentlar zarracha ichidagi kapellyar kanallarning kattaligiga qarab shartli ravishda makro (r ), oraliq ( ), mikri g`vakli ( ) bo`ladi. Adsorbsiya jarayoniga tegishli component asosan mikrog`ovaklarning yuzasida yutiladi. Oraliq va makrog`ovaklar asosan yutilishi lozim bo`lgan komponentni mikrog`ovaklar yuzasiga uzatish uchun xizmat qiladi. Sanoatda adsorbent sifatida faollashtirilgan ko`mir, qattiq g`vaksimon moddalar, silikagek sellyuloza, seklitlar, tuproq jinslari, ion almashinuvchi suniy smolalar (ionitlar) ishlitiladi. 14

Faollashtirilgan ko`mir odatda turli aralashmalar tarkibidan organic moddalarni yutish hamda suyuqlik va gazlar (bug`lar)ni ajratish uchun keng qo`llaniladi. (13) Faollashtirilgan ko`mirlar har xil organik xomashyolar (yog`och, tosh ko`mir, qipiq hamda teri, qog`oz va go`sht ishlab chiqarishlari qoldiqlarini) quruq haydash va so`ngra bug` yoki kimyoviy reagentlar ta`sirida qayta ishlash natijasida olinadi. Faollashtirilgan ko`mirlarning asosiy ko`rsatgichlari ularning turlariga qarab quyidagicha chegaralarda o`zgardi: solishtirma yuza 6x10 5 -17x10 5 m 2 /kg, uyilgan zichlik – 200- 900 kg/m 3 , silindirsimon zarrachalar ( diametri 2-3mm, balandligi 4- 6mm) va kukun sifatida (zarrachaning o`lchami 0,15mm dan kichik) ishlatiladi. Faollashtirilgan ko`mirning kamchiliklari bor: yonuvchanlik; mexanik mustahkamligi yetarli emas. Silikagellar (kremniy kislotasining suvsizlantirilgan geli) polyalar birikmalarni adsorbsiya qilish uchun ishlatiladi. Bunday adsorbentlardan gaz va suyuqliklarni suvsizlantirish, organik moddalarni gaz fazasida ajratish uchun hamda xromotagrafiyada foydalaniladi. Silikagellarning solishtirma yuzasi 4x10 5 -7,7x10 5 m 2 /kg,uyulgan zichligi esa 400-800 kg/ m 3 . Noaniq shaklli zarrachalarining o`lchami keng intervalda o`zgaradi (0,2-7mm), granula holatidagi zarrachalarning o`lchami esa 2-7mm atrofida bo`ladi. Silikagellarning afzallik tomonlari: yonmaydi; mexanik mustahkamligi yuqori. Kamchiliklari: solishtirma yuzasi kamroq; namlik bo`lgan paytda adsorbentning organic moddalarga nisbatan yutish qobiliyati pasayib ketadi. 15

Adsorbentlar sifatida seolitlar ham ko`p ishlatiladi. Bunday adsorbentlar tarkibida ishqor va ishqoriy – yer metallarning oksidlarini alyumosilikatlardan iborat. Seolitlar yuqori tanlovchanlikka ega. Seolitlar suyuqliklarni tozalash uchun mayday donali kukun sifatida, gazlarni tozalash uchun esa o`lchamlari 1-5mm bo`lgan sharsimon yoki granulalar holida ishlatiladi. Ba`zi seolitlarning g`ovaklari juda ingichka bo`lib ularning kattaligi yutilayotgan modda molekulalarning kattaligiga teng bo`ladi. Bu xildagi seolitlar molekulalar elak sifatida, ya`ni o`lchamlari g`ovaklarning kattaligidan kichik bo`lgan molekulalarni yutish uchun ishlatiladi. Seolitlarning suvni yutish qobiliyati katta bo`lgani sababli ular gazlarni quritishda hamda suyuqlik va gazlarni tozalash uchun ishlatiladi. Seolitlar tarkibida yutilgan suv juda harakatchandir, bu suv qizdirish orqali yo`qotiladi va bu adsorbent soviganidan so`ng qaytadan suvni yutish qobiliyatini ishlaydi. Seolitlarning uyilish zichligi 600-800 kg/m 3 bo`ladi. Seolitlarlarning yutish qobiliyati g`ovaklarning solishtirma yuzasi bilan emas, balki g`ovaklarni adsorbat bilan hajmiy to`ldirish qiymati bilan belgilanadi. (0,2-0,25 sm 2 /g). (19) Sanoatda eritmalarning har xil pidmentlardan tozalash uchun adsorbent sifatida tuproq jinslari ham ishlatiladi. Tuproq jinslari tabiatda ko`p tarqalgan bo`lib. Narxi arzon, uyilish zichligi 400-450 kg/ m 3 . Tuproq jinslarining solishtirma yusasi boshqa sanoatda ishlatiladigan adsorbentlarga nisbatan ancha kichik. (35-150 m 2 /g) Adsorbentlar statik va dinamik faollikka ega. Adsorbent ma`lum vaqt ishlagandan so`ng adsorbtivni to`la yutmay qo`yadi, bunda Umuman olganda adsorbtiv adsorbent qatlamidan yutilmasdan o`tib ketadi. Bunday jarayon yutuluvchi komponentning o`tib ketishi deyiladi. Shu paytda 16

uskunadan chiqib ketayotgan gaz aralashmasida adsorbtivning miqdori ko`payib muvozanat holatigacha boradi. Adsorbsiya jarayoning boshlanishidan adsorbtivning adsorbent qatlamidan o`tib ketishigacha bo`lgan vaqtda adsorbent massasi birligida yutilgan modda miqtori adsorbentning dimatik faolligini belgilaydi. (11) Adsorbsiya jarayoning boshlanishidan to muvozanat holat yuz berguncha adsorbent massasi berligida yutilgan modda miqtorfaollikdan kam bo`ladi. Shu sababli adsorbentning sarfi uning dinamik faolligi bo`yicha topiladi. Sanoatda qo`laniladigan adsorbentlarning tasnifiy ko`rsatkichlari. Adsorbentlar Zichlik, g/sm 3 G`ovakla rning hajmi sm 3/g G`ovakla rning radiusi A Solishti rma yuza, m 3/gHaqi qiy Mavh um Uyil gan Silikagul mayday g`ovakli yirik g`ovakli 2,1- 2,3 2,1 2,3 1,3- 1,4 0,75 0,85 0,8 0,5 0,28 0,90 5-30 70-100 450-500 270-350 Alyumosili katli hatalizator 2,3 1,06- 1,09 0,7 0,57 20-25 300-350 Faollashtirilga nko`mir 1,75- 0,5- 1,0 0,2- - 70 dan kam 600- 1700 Alyuminiynin g faol aksidi - - 0,4- 0,6 0,8-1,0 60-100 180-220 Saolitlar - 1,08 1,16 0,62- 0,78 0,20 -0,24 3-9 - Adsorbsiya paytidagi muvozamat adsorbentning massasi yoki hajim borligida yutilgan modda miqdoring harorat hamda yutilishi lozim 17

bo`lgan moddanig bug`-gaz aralashmasidagi (yoki eritmadagi) konsentsiyasidan bog`liqligi bilan belgilanadi. Adsorbsiyadagi muvozamat konsentratsiyalari o`rtasidagi bog`liqlik quydagicha ifoda qilinadi. X=S(Ỳ,T) Agar harorat o`zgarmas bo`lsa: X=φ(Ỳ), bu yerda X-gaz yoki suyuqlik fazasidagi adsorbtivning konsentratsiya bilan muvozamatda bo`lgan yutilayotgan kompentning adsorbentdagi nisbiy massaviy ulashi, kg asdsorbtiv/kg adsorbent; Y – gaz yoki suyuqlik fazasidagi adsorbtivning nisbiy massaviy ulashi, kg adsorbitiv / kg gaz yoki suyuqlik fazasining tashuvchisi. Adsorbtivning tarkibi Y ni uning bug`-gaz aralashmasidagi parsiyal bosimi ( К ,Pa) orqali ifodalash mumkin: X = S(p) Umuman olganda, X = φ(Ỳ)va X =S(p) bog`liqliklar adsorbsiya paytidagi muvozamat chiziqlarini yoki adsorbsiya iztermalari ifoda qiladi. Adsorbsiya izotormalari go`vaksimon qattiq jisimlarning adsorbsion xossalarini belgilaydi muhim kataliklar hisoblanadi dzotermaning aniq shakli adsorbent va yutilayotgan moddaning xossalariga va ular o`rtasidagi o`zaro tasir qilish kuchlariga bog`liq bo`ladi. X ning qiymati adsorbsiya kataligi (kg/m 3 ) bilan Ỳ ning qiymati esa bug`-gaz aralashmasidagi parsial bosim bilan almashtirilishi mumkin. (22) 18

Mikrog`ovakli adsorbentlar 1 tur to`g`ri keladi. 2va 4 turdagi izotermalarng boshlang`ich qismidagi bo`rtib chiqgan joylar izotermalarning boshlang`ich qismidagi bo`rtib chiqqan joylar adsorbentlarda makrog`ovaklar- dan tashqari qisman mikrog`ovaklar ham borligini ko`rsotadi. 3va 4 turdagi izotermalarning boshlang`ich qismidagi botiqjoylar adsorbat va adsorbent molekulalari orasidagi ta`sir kuchlari adsorbat molekulalarning oralig`idagi o`zaro ta`sir kuchlaridan kam ekanligini ifoda qiladi. III va IV turdagi izotermalar kam uchraydi. 1rasm Adsorbsiya izotermaloring turlari (I-Y): a – adsorbsiya kattaligi kg/m 3 R-adsorbat bug`ing parsial bosimi, kg/m 3 R 3 -adsorbat toyingan bug`ining parsiyal bosimi a. 19

Agar adsorbsiya izotermasini boshqa ko`rishda – X-P koordinatalarida ifoda qikinsa (2-rasm) egri chiziqning boshlang`ch qismida (bosim qiymatlari kichkina bo`lganda P va X larning o`rtasida 12-rasm Asorbsiya izotermasi tahminan to`g`ri muttanosiblik bor, oxirgi qismida esa egri chiziq asimptotik holatda adsorbtivning qattiq fazadagi chegara konsentratsiyasi 8 X∞ ga intiladi. Egri chiziqning o`rta qismi Frendlix tenglamasidan amaliy hisoblashlarda foydalanish mumkin. Fizik adsorbsiya jarayoni Frendlix tenglamasida nisbatan Lengmyur tenglamasi orqali yaxshiroq ifoda qilinadi : X=X∞ P P+b Bu yerda , b-haroratda bog`liq va tajriba yo`li bilan topiladigan koiffisent. Bu tenglama faqat bir turdagi izotermaga to`g`ri kelgan tajriba natijalarini qoniqarli ifodalash mumkin. Biroq, ushbu tenglamaning cheklanishiga qaramasdan, undan ko`pincha adsorbsiya kinetikasinin taxminiy hisoblashlar uchun foydalaniladi. Adsorbsiya mexanizmini tushuntirish uchun bir qator nazariyalar taklif qilingan: monomolekulali adsobsiya; ko`p molekulali adsorbsiya; mikrog`ovakli hajmiy to`ldirish va hakozo. (27) 20

Adsorbsiya jarayonining moddiy balansi uning davriy yoki uzluksiz rejimda olib borilishiga qarab tuziladi. Odatda jarayon uzluksiz ravishda olib borilganda qarama-qarshi oqimlardan foydalaniladi. Bunday jarayon uchun moddiy balans tenglamasi quyidagicha ifoda qilinadi: L(a 0 -a 6 )=G(c 6 -c 0 ) bu erda, L-adsorbentning sarfi; G-tashuvchi gazning sarfi; a 6 va a 0 – yutilayotgan moddaning adsorbentdagi boshlang`ich va oxirgi tarkibi; S 0 – yutilayotgan moddaning adsorbsiya paytida chiqib ketayotgan gazlardagi o`rtacha tarkibi ; C 6 – adsorbtivning tashuvchi gazdagi tarkibi. Adsorbsiya jarayoni uzluksiz ajralishi bilan boradi. Ajralib chiqqan issiqlik sistemedagi haroratning ko`tarilishiga olib keladi, bu holat adsorbentning faolligini susaytiradi. Shu sababdan sanoat miqyosida adsorbsiya jarayoni amalgam oshirilganda ajralib chiqqan issiqlikni sarflaydigan uskunalardan foydalaniladi. Adsorberlarning tuzilishi. 1sh rejimiga ko`ra adsorberlar davriy va uzluksiz bo`ladi. Adsorbent qatlamining tuzilishiga ko`ra davriy adsorberlar o`zgarmas va mavhum qaynash qatlami bo`ladi. Uzluksiz ishlaydigan adsorberlar esa harakatchan va mavhum qaynash qatlami bo`lishi mumkin. Neft va gazni qayta ishlash sanoatida adsorberlarning quyidagi asosiy rusumlari ishlatiladi. 1.qo`zg`almas qatlamli, 2.harakatchan qatlamli. 3. mavhum qaynash qatlami. 21

3-rasm. Qo`zg`almas adsorbent qatlamli adsorber; 1. qobiq 2. tayanch panjarasi tayanch panjarasi. 3. teshiklari bo`lgan metall listi va ikki qator to`r. 4. chinni sharlari. 5. adsorbent yuklash (tushurish) uchun quvurlar. 6. seolid qatlami 7. alyumogel qatlami 8. panjara 9. maxsus kran 10. adsarbentni yuklash uchun shtuser 11. qopqoqli 12. adsorbentni tushirish uchun quvur. Oqimlar: I – dastlabki gaz II – ishlatilgan. Rasmda tabiiy gazni oltingugurt vodorodi va merkaptanlardan tozalashga mo`ljallangan qo`zg`almas qatlamli adsorber ko`rsatilgan. 22

Diametri 3,6 m bo`lgan uskuna qobig`i (1) da NaX seolitdan iborat bo`lgan ikkita adsorbent qatlami (balandligi 3,6 m) joylashtirilgan. Har bir seolit qatlami (6) tayanch panjarasi (2), uning ustida joylashtirilgan teshikli list (3) va ikki qator metall torlari yordamida ushlab turiladi. Gazlarni qurutish uchun yuqorigi seolit qatlamining ustiga qo`shimcha alyumodel qatlami (7) joylashtirilgan. Gaz oqimining dinamik ta`sirini kamaytirish va uni bir meyorda taqsimlash uchun adsorbent qatlamining ustiga balandligi 300-600 mm dan iborat bo`lgan chinnidan qilingan sharlar joylashtirilgan. Adsorbentni uskunaga yuklash paytida uni bir zonadan ikkinchi zonaga o`tishi hamda tushirish quvur (5) yordamida amalgam oshiriladi. Adsorbentni uskunadan tushirish esa quvur (12) orqali bajariladi. Davriy ishlaydigan uskunalarda adsorbentning yutish sig`imidan to`la foydalanilmaydi. Desorbsiya jarayoni ham ushbu adsorbentlarning o`ziga olib boriladi. Natijada uskunadan foydalanish darajasi kam bo`ladi. Bu kamchiliklardan uzluksiz ishlaydigan uskunalar holidir. Odatda davriy adsorbsiya jarayoni to`rtta bosqich bilan olib boriladi. 1). Adsorbsiyaning o`zi. 2). Desorbsiya. 3). Adsorbentni quritish. 4). Adsorbentni sovutish. DESORBSIYA. Yuqori faollikka ega bo`lgan adsorbentlar qimmatbaho materiallar qatoriga kiradi. Shu sababli ulardan bir necha marotaba foydalanish lozim. Buning uchun adsorbsiya jarayonidan so`ng 23

adsorbent regeneratsiya qilinadi, ya`ni unda yutilgan modda ajratib chiqariladi. Adsorbsiyaga teskari bo`lgan jarayon desorbsiya deb ataladi. Adsorbent quyidagi usullar yordamida regeneratsiya qilinishi mumkin: 1. Adsorbentning haroratini oshirish yoki uning ustidagi bosimni kamaytirish. 2. Adsorbent qatlami orqali isitilgan gaz yoki qizdirilgan bug`ni haydash. 3. Adsorbentda yutilgan komponentlarni adsorbsion xossasi yuqori bo`lgan boshqa modda yordamida siqib chiqarish. Harorat qancha yuqori bo`lsa desorbsiya jarayoni shuncha tez va to`la boradi. Haroratni to`g`ri tanlash katta ahamiyatga molik. Tanlangan harorat yutilgan komponentlarni adsorbentdan to`la ajratib chiqarishni va adsorbentning o`ta qizib, parchalanib ketmasligini ta`minlash zarur. Regenerasiya paytida adsorbentning faolligi biroz kamayadi. Yuqori haroratlarda oson parchalanib ketadigan moddalarni desorbsiya qilishda boshqa modda yordamida siqib chiqarish usulini qo`lash maqsadga muvofiq bo`ladi.bunday usuldan harorat 40-80 0 C bo`lganda foydalanish yaxshi samara beradi. Har bir sharoit uchun tegishli harorat chegaralari qabul qilinadi Masalan; gazlarni seolitlar yordamida quritilgandan so`ng, desorbsiya jarayonini amalgam oshirish uchun harorat 300-400 0 C dan ortmasligi kerak. Adsorbentni to`la regeneratsiya qilish uchun 24

desorbsiyadan keyin adsorbentni quritish va so`ngra sovutish zarur. Shundan so`ng adsorbsiyaning yangi siklini boshlash mumkun. Desorbsiya jarayoni adsorbsiyaga ko`ra ancha yuqori haroratda olib boriladi, shu sababdan desorbsiyaning vaqti adsorbsiyanikiga nisbatan kam bo`ladi. 1.3 Gazlarni kimyoviy va fizik-kimyoviy absorbsiya usularida tozalash. Gaz hamda bug-gaz aralashmalarida bir yoki bir necha komponentlarning suyuqlikda tanlab yutishi jarayoni absorbsiya deb ataladi.Yutilayongan gaz absorbtiv yutuvchi suyuqlik absorbent deyiladi. Absorbtiv bilan absorbentning o`zaro tasiriga ko`ra absorbsiyalar jarayoni ikki xil bo`ladi. Fizik absorbsiya va kimyoviy absorbsiya. Fizik absorbsiyada yutilayotgan gaz bilan adsorbent o`zaro bir-biri bilan kimyoviy birikmaqdi. Agar yutilayotgan gaz adsorbent bilan o`zaro birikib, kimyovit birikma hosil qilsa, xemasorbsiya deyiladi. Adsorbsiya jarayonida gazning yutilmay qolgan qismi inert gaz deb ataladi. Fizik absorbsiya ko`pincha qaytar jarayondir. Ya`ni suyuqlikka yutilgan gazni ajratib olish mumkin bo`ladi. Bunday jarayon desorbsiya deyiladi. Adsorbsiya bilan desorbsiya jarayonlarini uzluksiz olib borish natijasida yutilganini to`la holda ajratib olish va yutilishi adsorbentni bir 25

necha marta qayta ishlatish imkoni paydo bo`ladi. Odatda adsorbtiv va adsorbent arzon va ikkilamchi maxsulot bo`lgai uchun, ular adsorbsiya jarayonidan keyin ko`pincha qayta ishlatilmaydi. Sanoatda adsorbsiya jarayoni turli maqsadlarda qo`llaniladi: 1). Gaz aralashmalaridan qimmatbaho komponentlarni ajratib olishda; 2). Gaz aralshmalarini zararli moddalardan tozalashda; 3). Fazlarni quritishda; 4). Tayyor maxsulotlarni okishda va hokozo… Har bir aniq sharoit uchun tegishli adsorbent tanlab olinadi. Bunda yutilishi lozim bo`lgan komponentning adsorbentdagi eruvchanligi hisobga olinadi. Tajriba yo`li bilan aniqlanganki, adsorbsiya jarayonida har doim issiqlikning ajralib chiqishi yuz beradi. Gazlarning suyuq adsorbentlardagi eruvchanligi deyiladi, omillarga bog`liq bo`ladi. 1) Gaz va suyuq fazalarning fizikaviy va kimyoviy xossalari ; 2) Harorat; 3) Gazning aralashmadagi bosimi. Adsorbentlarni tanlashda quyidagi omillarga ahamiyat beriladi: - ajratilishi lozim bo`lgan gazning tarkibi; - jarayonning bosimi va harorati; - uskunaning ish unumdorligi; - adsorbentning tanlab ta`sir qiluvchanligi va uning yutish qobiliyati; - korroziyaga uchrashish faolligi; - narxi; - zaharlik darajasi. 26

Neft va gaz sanoatida adsorbsiya jarayoni uglevodorodli gazlarni ajratish, quritish va tozalashda ishlatiladi. Tabiiy va yo`ldosh gazlardan adsorbsiya usuli bilan etan, propan, butan va benzin komponentlari ajratib olinadi. Adsorbsiya yordamida tabiiy gazlarni nordon komponentlardan, ya`ni oltingugurt vodorodi, oltingugurt uglerodi, uglerod dioksidi, merkoptanlardan tozalanadi. Adsorbsiya yordamida piroliz va katalitik kriking gazlari ajratiladi va gazlar zararli qo`shimchalardan tozalanadi. Uglevodorodli gazlarni ajratishda adsorbent sifatida benzin yoki kerosin fraksiyalari hamda gaz kondensati ishlatiladi; bunday gazlarni quritishda esa dstelenglikol va triltilen gelikoldan foydalaniladi. Gazlarni nordon komponentlardan tozalash uchun N – metal – 2 – pirrolidon, glikollar, propilen karbonat, eributilfosfat, methanol ishlatiladi. Adsorbsiya jarayonini o`tkazishga mo`ljallangan uskunalarni absorberlar deb yuritiladi. 27

DESORBSIYA. Adsorberdan chiqib ketayotgan suyuq yutuvchi tarkibidagi erigan gazlarni ajratib olish jarayoni desorbsiya deb ataladi. Desorbsiyaning asosiy maqsadi ishlatilgan adsorbentni regenirasiya qilish hamda yutilgan gazni haydash yoki reksifikasiya usulu bilan ajratib olishdan iboratdir. Sanoatda desorbsiyaning turli usullsri qo`llaniladi. Aralashmaning tabiatiga ko`ra desorbsiyaning u yoki boshqa usuli tanlab olinadi. Suyuqlikda yutilgan component quyidagi usullarda desorbsiya qilinadi: 1. Inert gaz yoki suv bug`I yordamida ajratib olinadi. 2. Adsorbentda issiqlik berish bilan ajratib olinadi. 3. Adsorbsiya jarayonidan keyin adsorbentning bosimini kamaytirish natijasida ajratib olinadi. Inert gaz yoki suv bug`I ta`sirida desorbsiya qilish. Bu usulda yutilgan gaznin fesorbsiya qilish uchun inert gaz yoki suv bug`I ishlatiladi. Bunda inert gaz va suv bug`I suyuqlik bilan bir-biriga bevosita ta`sir qiladi. Taqsimlanayotgan komponentning parsial ish bosimi yuqoti bo`lgani uchun bu component suyuqlikdan gaz oqimiga 28

yoki suv bug`iga o`tadi. Yutilgan gazni suyuqlikdan ajratib olish uchun adsorbsiya jarayoni inert gaz va suv bug`I ta`sirida qarama-qarshi yo`nalishda nasadkali kalonnalarda olib boriladi. Inert gaz sifatida navo ishlatiladi, yutilgan gaz esa u bilan aralashib ketadi. Bunday desorbsiya usuli gaz aralashmasidan ajratib olingan 29 omponent boshqa maqsadlarda ishlatilmagan hollarda qo`llaniladi. Adsorbentlarga issiqlik berish yo`li bilan yutilgan gazni ajratib olish . Desorberga issiqlik berilganda, masalan: u suv bug`I bilan isitilganda, suyuqlikda desorbsiya qilinqyotgan component bilan adsorbentning ham bir qismi bug`lanadi. Hosil bo`lgan aralashmalardan kerakli komponentni ajratib olish uchun Rektifikasiya usuli qo`llaniladi. Adsorbentning bosimini kamaytirib yitilgan gazni ajratib olish: Bu desorbsiya usuli juda oddiy bo`lib absorbsiya jarayoni atmosfera bosimidan yuqori bosimlarda olib borilganda kalonnadagi bosimni atmosfera bosimigacha kamaytirish natijasida yutilgan gaz desorbsiya qilinadi. Agar absorbsiya atmosfera bosimida olib borilsa, u holda desorbsiya qilinuvchi component vacuum-nasos yordamida tortib olinadi. Eritma tarkibidagi desorbsiya qilinadigan komponentni butunlay ajratib olish uchun ko`pincha desorbsiya jarayonlari issiqlik berish bilan birgalikda past bosim ostida olib boriladi. Absorbentlarning tuzilishi: 29

Absorbsiya jarayoni fazalarni ajratuvchi ro`y beradi. Shu sababdan absosberlarda iliji boricha gaz va suyuqlik o`rtasidagi kontakt (to`qnashuv) yuzasini ko`paytirish zarur. Fazalarning to`qnashuv yuzasini hosil qilish usuliga ko`ra, absorberlar shartli ravishda quyidagi turlarga bo`linadi: 1. Pleyonkali. 2. Nasadkali. 3. Tarelkali. 4. Suyuqlikni siqib beruvchi. Neft va gazni qayta ishlash korxonalarida tarelkali va nasadkali absorberlar eng ko`p tarqalgan. Rasmda tarelkali absorberning sxematik ko`rinishi tasvirlangan. 1 – qabiq. 2 – tomchi ajratgich 3- tarelka. 4 – Qopqoqli tuynik. 5 – tayanch gardishi. 4-rasm. Tarelkali absorber vertical joylashgan uskunadan iborat bo`lib, qobiq (1)ning yuqorigi qismida absorberning gaz oqimi bilan chiqib ketmasligi uchun tomchi ajratgich (2) o`rnatilgan. Tarelkalar (3)ning ustida gaz oqimi bilan absorbentning to`qnashuvi yuz beradi. Absorbentni ta`mirlash va uning ichki qismlarini mantaj qilish uchun 4- 30

5ta tarelkalarning oralig`iga qopqoqli tuyniklar (4) joylashtirilgan. Qobiqning pastki qismi tayanch gardishi (5)ga payvand qilingan. Neft va yo`ldosh bo`lgan gazlarni ajratishda absorberlardagi bosim 1,6 -2,0 MPa, tabiiy gazning komponentlarini ajratishda esa 4,0 – 7,5 MPa ni tashkil etadi. Absorberdagi harorat ishlatiladigan sovituvchi adentning haroratiga bog`liq bo`ladi. Masalan: propanni ajratib olishda – 40 0 C, etanni ajratib olishda esa – 80-100 0 C atrofida bo`ladi. Sanoatda ishlatiladigah absorbentlarning diametri ish unumdorligiga bog`liq bo`lib, uch metrgacha bo`lishi mumkin. Uskunadagi tarelkalarning soni 30-40 tani tashkil etadi. Gazni qazib olish konlarida xomashyoni tozalash va quritish uchun ishlatiladigan bitta absorberning ish unumdorligi bir kechay-kunduzda 10 -35 mln. m 3 ni tashkil etadi. 31

II. NATIJALAR TAHLILI VA MUHOKAMASI: 2.1. Tadqiqot usullari: Umumiy sulfat miqdorini aniqlash . Umumiy sulfat miqdorini aniqlash uchun 250 ml.li stakanda 50 ml.li namuna olinadi va massasi aniqlanadi. (m,gr). Uning ustida 50 ml qizdirilgan distirlangan suv quyiladi. Namunada 5 ml konsentrlangan Hcl (p=1,19) qo`shib yaxshilab aralashtiriladi. Undan so`ng namunani elektr plitkasida 80-90 ml namuna qolguncha yaxshilab qaynatiladi. (Bunda N 2 S to`laligicha uchib ketishi kerak bo`ladi). Ushbu vaqt mobaynida eritma pb(coo) 2 eritmasi shimdirilganda filtr qog`oz bilan shimdirib turiladi. Agar jarayon davomida eritmaga har-xil qo`shimchalar yoki koogulyatsiya jarayoni sodir bo`lsa u holda namuna filtrlanadi. Filt 2-3 marta issiq suv bilan yuvib tashlanadi. Filtrat 250 ml li stakanga solib 200 ml ga yetguniga qadar issiq suv bilan suyultiriladi. Shundan so`ng namunali magnitli aralashtirgichga qo`yib 5% li ba cl 2 eritmasidan tomizib boriladi, agar eritmaning rangi xiralashsa yana aralashtirib turgan holatda tomchilatish orqali 5% li Ba cl 2 32

eritmasidan 10 ml qo`shiladi va namuna yana 5 minut qaynatiladi. So`ngra namuna vacuum yordamida filtralanadi, qo`shma issiq suv bilan 2-3 marta yuvib tashlanishi kerak. Filtr varonkasidan tushayotgan filtratni Ag N 3 eritmasi yordamida xloridlarni tekshirib ko`riladi. Agar etitma rangi xralashsa, cho`kma yana issiq suv bilan yuviladi. Filtr qog`ozda qolgan cho`kmani oldindan quritib doimiy og`irlikka m 2 gr keltirilgan chinni tigelga solib 650 0 C ga mufel pechda 60 minut kuydiriladi. So`ngra tigel pechdan olinib, eksikatorda 15 minut sovitiladi va massasi o`lchanadi. Tigel yana qizdiriladi va sovitilib, massasi tortiladi va quritiladi. Bu jarayonni 2-3 marta tigel doimiy og`irlikka M 3 gr kelgunigacha takrorlanadi. Umumiy sulfat miqdorini quyidagi formula yordamida hisoblanadi: Umumiy SO 4 -2 (massa/massa) % =M 3 -M 2 -X 13,74/M 1 M 1 – olingan namuna og`rligi; M 2 – bo`sh tigelning og`irligi; M 3 – tigel bilan qoldiq og`irligi; M 3 -M 2 = massa BaSO 4 K = mol massa S*100/mol, massa S*100/mol, massa BaSO 4 = 32,006*100/233,392=13,74. 2. Rarchalanuvchi skrubberda nasriy gidroksidning suvli eritmasi bilan nordon gazlar (kislotsli gazlar)aralashib qattiq holdagi gazlar – Na 2 CO 3 va Na 2 SO 4 moddalari miqdorini aniqlash. Analizning mohiyati : Na 2 CO 3 – qattiq holdagi tuzni suyultirib assidimetrik titrlash usuli bilan bikarbonat NaHCO 3 tuzigacha qaytarishga asoslangan . (p=8,4) 2Na 2 CO 3 +N 2 SO 4 Na 2 SO 4 + NaHCO 3 33

Na 2 SO 4 – qattiq holdagi tuzni miqdorini aniqlab suyultirib yodimetrik titrlash usuli bilan barariladi. Na 2 SO 4 + N 2 O+J 2 =2NaJ+N 2 SO 4 Bunda J 2 biroz ortiqcha solinadi. Va shu ortiqcha J 2 tiosulfat etitmasi yordamida titrlanadi. J 2 +2Na 2 S 3 2 NaJ+ Na 4 S 4 C 6 Na 2 CO 3 va Na 2 SO 3 foizi miqdorda chiqadi. N a 2 SO 4 miqdori 100% shu tuzning miqdori ajratib topiladi. Analizning borishi: 1 gr namunadan tortib olinib, uni 10 ml li o`lchov kolbasiga solib dasturlangan sub bilan eritamiz va chizig`igacha yetkazamiz. Shu tayyorlangan eritmamizdan 10 ml olibtitr kolbasiga solamiz, ustiga 1, 2 tomchi finolftalin tomizib, rangsizlantirilishigacha 0,1 N li sulfat kislota bilan titrlanadi. N 2 SO 4 ni aniqlaymiz. Tayyorlangan eritmadan yana 10 ml olib titr kolbasiga solib, unda 10 ml 0,1 N yod eritmasidan, 5 ml 0,1 sulfat kislota eritmasidan solamiz. Agar yod to`liq rangsizlansa 5 ml yoki 10 ml yod eritmasidan qo`shamiz. Rang berib qolgan ortiqcha yod miqdorini 0,1 N li sulfat kislota eritmasi bilan titrlanadi. Indikator sifatida 0,5 %l.i kraxmal ishlatiladi. Titrlash quyidagicha bajariladi: Eritma och sariq rang berguncha tiosulfat bilan titrlanadi. Na 2 S 2 O 3 ni aniqlaymiz va blank namuna ham shu tariqa tayyorlanadi. %Na 2 CO 3 =N*k*V kt(f-f) *106*V k *100/1000*V пр *M(1) %Na 2 SO 3 =N tc *K tc *(V x – V tc )-63-V k *100/1000-V пр *M(2) N – sulfat kislota normalligi (0,1 N) K – sulfat kislota uchun tuzatish koeffisenti. V kt – f-f bilan titrlangan sulfat kislota hajmi . 34

V k – namuna eritilgan kolba hajmi. V пр – titrlash uchun olingan namuna hajmi. M – olingan namuna massasi. V tc – nasriy sulfat normalligi. K тс – tuzatish koeffisenti Na 2 S 2 O 3 eritmasi uchun. V x – blank namuna uchun sarf bo`lgan tiosulfat hajmi. V тс - namuna uchun sarf bo`lgan tiosulfat hajmi quyidagicha topiladi: Na 2 SO 4 % miqd ori = 100 % Na 2 CO 3 - % Na 2 SO 3. Umumiy oltingugurt miqdorini aniqlash: Buninh uchun dastlab 250 ml li stakanda 10 ml namuna solinadi va massasi aniqlanadi. Keyin namunaningustiga 5 ml (qizdirilgan) distirlangan suv qashiladi va aralashtiriladi. Namunaga 5 ml 30 % li N 2 O 2 (vodorod pedoksid) qo`shib, yaxshilab aralashtiriladi. Namunaga 2 ml suyuq brom – Br 2 qo`shiladi va aralshtirib yuboriladi. Stakandagi aralashma elektr plitkasiga qo`yoladi va brom to`la uchib ketgunicha qizdiriladi. Namuna qizdilayotgan vaqtda stakan og`ziga oyna qo`yib qo`yiladi. Namunaning ustiga 130- 140 ml qizdirilgan suv quyiladi va 5 minut qaynatiladi. Keyin namunani magnitli aralshtirgichga qo`yib, 5 % li Ba cl 2 eritmasidan tomchilatib 20 ml tomiziladi va aralashma yana 5 minut qaynatilib, so`ngra tindirishga qo`yiladi. Tindirilgan eritmaga 5 %, Ba cl 2 eritmasidan tomizib ko`riladi. Agar eritmaning rangi xiralashsa yana aralashtirilib turgan holatda tomchilatib 5% li Ba cl 2 eritmasidan 10 ml qo`shiladi va 10 minut qaynatiladi. Namuna vacuum yordamida filtrlanadi, cho`kma issiq suv bilan 2-3 marta yuvib tashlanishi kerak. Filtr varonkasidan tushayotgan filtratni 35

Ag NO 3 eritmasi yordamiga xloridlari tekshirib ko`riladi. Agar eritma rangi xiralshsa, cho`kma yana issiq suv bilan yuviladi. Filtr qog`ozda qolgan cho`kmani oldindan quritib doimiy og`irlikka M 2 gr keltirilgan chinni tigelga solib 690 0 C da mutel pechda 50-60 minut ko`ydiriladi. So`ngra tigel pechdan olinib eksikatorda 15 minut sovutiladi va massasi o`lchanadi. Tigel yana qizdiriladi va yana sovutilib, massasi tortiladi va ko`riladi. Bu jarayonni 2-3 marta tigel doimiy og`irlikka kelgunicha takrorlanadi. Umumiy S(SO 4 -2 )(massa/massa/)%=M 3 -M 2 -X13,74/M 1 M 1 – olingan namuna og`irligi. M 2 – bosh tigelning og`irligi. M 3 – tigel bilan qoldiq og`irligi. M 3 – M 2 –massa Ba SO 4 K= mol massa S*100/mol Massa BaSO 4 = 32,006*100/233,342=13,74 suvli eritmadagi tiosulfat. 36

OLTINGUGURTNI ANIQLASH: Analizning borishi, 250 ml li stakan olib, 100 ml namuna (yoki har xil suyultirilgan namuna) solinadi. Olingan namunaning pH – o`lchanadi va pH=7 gacha Hd kislatasi bilan neytralanadi va har 10 ml namunaga 4ml qadimiy (11) xlor qo`shiladi. Harorat 40-50 0 C da 4 xonali suv hammomida 10-15 minut davomida qizdiriladi. Namuna filtrlangandan keyin esa 0,1 mol/l Ncl bilan pH =4,35 ga teng bo`lishigacha magnit aralashtirg`ich yordamida aralashtiriladi. So`ngra namunaga 50 ml simob (11) xlorida yoki simob (11) nitrat qo`shib, 15-20 minut aralashtiriladi. Har 10 ml namunaga 5ml ammoniy xlorid solinadi va pH = 4,35 bo`lguncha 0,1 mol/l natriy gidroksid eritmasi bilan titrlanadi. S=V 1 *C-32,06*1000/V 2 V 1 – natriy gidroksid hajmi; C = natri gidroksid konsentrasiyasi 32,06 ekvivalent; V 2 =namuna hajmi. %Wt*NO 2 S 1 O 3 =g/l*S-158,1/64,12*10*d*10 3 158,1 - mol massa Na 2 S 2 O 3 37

64,12 – mol massa S 10 – koeffisenti 10 3 – prexod v mg A – platnostv. Gaz tarkibidagi N 2 S miqdorini J 2 eritmasi bilan titrlash usuli orqali aniqlash. (Tutviller usuli) Tutviller varonkasini quritib olamiz, keyin pastki qismidan kraxmal eritmasini ulaymiz va havoni siqib chiqarish yo`li bilan kraxmal to`ldiriladi. Tepa qismidagi shlang orqali kontioner ulab gaz yiboriladi. Gaz yordamida kraxmalni 110 m 3 gacha siqib chiqarish yo`li bilangaz to`ldirib olinadida kraxmal eritmasini ajratib olinadi. So`ngra yod eritmasidan slindrni to`ldiribgaz orqali kraxmal eritmasi titrlanadi. Kraxmal eritmasining rangi to`q ko`k rangga kirguncha titrlash davom etadi. Ketgan yod miqdori oltingugurt mi`doriga to`g`ri proporsional qilib hisoblanadi. HISOBLASH: 2,54 mg J 2 ---32 mg S 2 1 ml J 2 (2,54 mg)(0,01 m)…32 mg S 2 10 marta suyiltirilsa 1 ml J 2 =0,32 mg S 2 100marta suyultirilsa 1 ml J 2 =0,0032 mg S 2 50 marta suyultirilsa 1 ml J 2 =0,0064 mg S 2 Masalan: J 2 =0,7 ml 38

1 ml J 2 =0,32 mg S 2 0,7 ml…X X=0,224 mg Agar: S 2 =0,224 mg*10000m 3 =2240 mg/m 3 Tahlil natijasida chiqqan J 2 miqdori (ml)J 2 tayyorlangan eretma koeffisentiga ko`paytirib, grammlar miqdori topiladi. Chiqqan natija 1000 soniga ko`paytirilib mg miqdori topiladi. Keyin shu natija 14,34 soniga bo`linadi va yana 1000 soniga bo`lib, hajmi % miqdori topiladi. Kislotaligazning tarkibi sho`rtan gaz kimyo majmuasining markaziy labaratoriyasiga tegishli, “Hewleet pachart” firmasida ishlab chiqarilgan GC-16 gaz xromotografida tahlil qilindi. Bu xromotografning dasturiy ta`limoti Gollandiyaning “Analitical Contvol” firmasi tomonidan ishlab chiqarilgan bo`lib, mazkur xromatografda tabiiy gaz va tarkibi shunga yaqin gazlar aralashmasining tarkibifoiz-mol ulushlarida, ya`ni yuqori konsentrasiyali gazlar aralshmasi tahlil qilinadi. Bu xromotagrafda gazlar kolonkasiga joylashtirilgan chromos vb pow adsorbenti bilan to`ldirilgan ikkita kolonka yordamida bir-biridan ajratiladi va avvaldan toza gazlar bilan bajarilgan kolibrovka grafigi asosida avtomatik ravishda miqdoriy tahlil bajariladi. Kolonka o`lchamlari 9 metr x 92 mm va 0,45 metr x 2 mm. Gazlarni tashuvchi sifatida Rossiyadan keltirilgan, tozalik darajasi 99,995 % bo`lgan geliy ishlatiladi. Ajratiladigan gazlar ularning issiqlik o`tkazuvchanligi bo`yicha detaksiya qilinadi. 39

Yonish issiqligini aniqlash: Gazning yonish issiqligi (yuqori yoki quyi) komronent tarkibiga qarab va alohida component tarkibi uchun yonish issiqligi hisoblanadi. Gazning component tarkibi gazoxromatagraflarda (GC) aniqlanadi. Umumiy yonish issiqligi (Q) – yuqori (Q yu ) yoki quyi (Q k ) quyidagi formula orqali M ДЖ /M 3 (K kal/ M 3 ) larda hisoblanadi. Q ∑ Qi*C i Bu yerda q – alohida komponentlarning yonish issiqligi (jadvaldan olinadi) Q – tabiiy gazdagi alohida komponentning miqdori. Nisbiy zichlikni aniqlash: Nisbiy zichlik (D) quyidagi formula orqali g/sm 3 larda hisoblanadi. D=∑ D i *C i Oltingugurt massa qismini aniqlash. Bu usul namunani (250+-10) 0 C haroratda kuydirilganda aniqlanadigan massaga asoslangan. 20+-0,1gr oldindan quritilgan chashkaga joylashtiriladi va elertr plitkasiga qo`yiladi va asta-sekin oltingugurt suyuqlantirilib yondiriladi. 40

Yonib bo`lgan oltingugurt chashkasini elektr pechkasida (250+- 10) 0 C haroratda kuydirilib va eksikatorda sovutilib, keyin tortib olinadi. Olingan natijalar grammlarda noldan keyingi uchta sifrgacha aniq qilib yozib olinadi. Oltingugurtni massa qismini quyidagi formula yordamida aniqlanadi: X=m-m 1 /m 2 *100 m – aniqlanadigan namunani chashka bilan birgalikdagi og`irligi; m 1 – kuydirilgandan keyingi chashka bilan birga og`irligi. m 2 – tekshirilayotgan namunaning og`irligi; Oltingugurt olish qurilmasidan atmosferagacha chiqayotgan chiqindilar va gazlardan SO 2 ,NO 2 , CO 2 ,O 2 – larni aniqlash. Atmosferaga chiqayotgan chiqindi gazlardan SO 2 ,NO 2 , CO, CO 2 , O 2 – gazlarini biz sho`rtan gaz kimyo majmuasining ekoanalitik labaratoriyasida “Ba cha – vach -300” analizatorida aniqladik. Bu analizatorning o`lchash diapazoni O-2000ppm -gacha (m г /m 3 ga hisoblash orqali o`tiladi) va xatoligi esa + - toppm ni tashkil qiladi. Agar modda yuzsimon moddada bo`lsa u holda formula quyidagi strukturaga ega bo`ladi: M v / m3 -22,4/M v ppm*1000=ppb. M v / m3 – pribor yoki kimyoviy usul yordamidagi konsentratsiya. 22,4 – normal sharoitda gazsimon moddaning molyar hajmi. M v – berilgan moddaning nisbiy molekulyar massasi. Masalan: agar olingan CO konsentratsiyasi 10 mg/m 3 ga teng bo`lsa, M v (CO)=1*12+1*16*28 gr/mol*10*22,4/28=8ppm*1000=8000ppb. 2.2. Tatqiqotning ob`ektlari. 41

Tadqiqot ishining ob`ekti sifatida biz sho`rtan gaz kimyo majmuasining xomashyo gazlarini detanolamin yordamida tozalanib,so`ngra bug`lanish usuli yordamida ajratilib chiqayotgan chiqindi kislotsli gazlarni oldik. Atmosferada chiqayotgan chiqindi gazlardan SO 2 , NO 2 , CO 2 , CO, O 2 – gazlarni biz sho`rtan gaz kimyo majmuasining ekoanalitik labaratoriyasida “Ba cha – vach -300” analizatorida aniqladik. Bu analizatorning o`lchash diapazoni 0-2000 ppm gacha ( мг / m 3 ga hisoblash orqali o`tiladi) va xatoligi esa 1-10ppm ni tashkil qiladi. Agar modda yuzsimon formada bo`lsa u holda formula quydagi struxturgacha ega bo`ladi. M v /m 3 * 22,4/M v ppm*1000=ppb. M v / m 3 – pribor yoki kimyoviy usul yordamidagi konsentrasiya; 22,4 – normal sharoitda gazsimon moddaning molyar hajmi. M v - berilgan moddaning nisbiy molekulyar massasi. Masalan: Agar olingan CO konsentrasiyasi 10 mg/m 3 ga teng bo`lsa, M v (CO)=1*12+1*16*28 gr/mol*10*22,4/28=8ppm*1000=8000ppb bo`ladi. Bu usulimiz oltingugurt olish qurilmasidan atmosferagacha chiqayotgan SO 2 ,NO 2 , CO 2 ,O 2 – larni aniqlashga asoslangan. 42

2.3. Olingan natijalar muhokamasi. Kislotali gazlar 12 ming m 3 soat miqdorida (o`rtacha), ko`pi bilan esa 13,2 ming m 3 soat miqdorda50 0 C haroratda qurilmaga kelishgan avval umumiy kollektor orqali ajralgichga tushadi. Kislotali gazlarning vertical silendirsimon ajratgichining yuqori qismida to`r o`rnatilgan bo`lib, bu to`r gaz tarkibidagi mayday suyuqliklarni titib qolish uchun mo`ljallangan. Gazdan ajratib olingan suyuqlik tomchilarining tarkibida o`ziga vodorod sulfid va karbonat angidridni yutgan dietanolamin mavjud bo`lib, u alohida yig`ib olinadi. Ajratib olingan har xil kislotali gazlar aralashmasi qizdirgichga bu gazlarni to`g`ridan-to`g`ri yoqib yubirish pechiga ham tashlab yuborish mumkin. Oltingugurt olish uchun asosiy xomashyo bo`lib korxonaning gazlarni tozalash qurilmasida hosil bo`lgan kislotali gazlar aralshmasi xizmat qiladi. (asosiy tarkibi karbonat angidrid va vodorod sulfiddan iborat). Bu qizdirgichda yoqilg`I gazini yoqishda ajralib chiqadigan issiqlik hisobida kislotali gazlar aralashmasi 180 0 C haroratgacha qizdiriladi. So`ngra qizdirilgan gazlar aralashmasi reaktorga kelib tushadi. Kislotali gazlar 12 ming m 3 soat miqdorda (o`rtacha), ko`pi bilan esa 13,2 ming metr 3 soat miqdorda 50 0 C haroratda qurilmaga kelishdan avval umumiy kollektor orqali ajtatgichga kelib tushadi. So`ngra asosiy kimyoviy jarayon boradigan reaktorga kelib tushadi. Reaktor temirdan 43

tayyorlangan gorizontal selindirsimon idishdan iborat bo`lib, uning ichki qismi kislotabardosh material bilan qoplaggan bo`ladi. Buoridaning sababi kislotali gazlar namlik ishtirokida yuqori haroratda po`latdan tayyorlangan reaktorning ichki qismi bilan ta]sirlashishi va korroziyani keltirib chiqarishi mumkin. Bu reaktorga asosiy tarkibi titan (IV) oksidi va kalsiy sulfat tuzlari aralshmasidan iborat. (85%va15%) CKS-31 katalizatori yuklanadi, Katalizator avval qizdirib, aktivlantiriladi va avvaldan changlardan tozalangan va quritilgan reaktorga 15,0 tonna miqdorida joylashtiriladi. Katalizatorning solishtirma og`irligi 0,95-1,05 mn/m 3 bo`lib uni joylashtirish vaqtida hech qanday namlik bo`lmasligi zarur. Reaktorning balandligi 8,44 metr, diametric 3,2 metr, umumiy hajmi 55,5 m 3 bo`lib, o,03 kg c/sm 3 bosim ostida ishlaydi. Katalizator vodorod sulfidni to`g`ridan-to`g`ri oksidlab elementar oltingugurtga aylantirishga yordam beradi. Oksidlanish toza kislorod ishtikida amalgam oshiriladi. Zarur kislorod miqdori kimyoviy jarayon uchun stixiometrik o`lchangan hajmda reaktorga kirish joyidan 2119 m 3 soat miqdorida yuborib turiladi. Oksidlanish reaksiyasi natijasida ajralib chiqadigan issiqlik hisobiga aralashmalar harorati 300 0 C gacha ko`tariladi. N 2 S+1/2O 2 =1/2S 2 +N 2 O+Q(1); N 2 S+3/2O 2 =1/2SO 2 +N 2 O+Q(2); N 2 S+SO 2 =3/X S x +2N 2 O+Q(3); Vodorod sulfidning oltingugutrga aylanishi 1 va 3 reaksiyalarga asosan amalgam oshadi, 300 0 C gacha haroratda bu reaksiyalarning amalga oshishi ehtimoli yuqoriroqdir. Ammo haroratning 350 0 C dan ortib ketishi 2 chi reaksiyaning ya`ni umumiy konversiyaning kamayib 44

ketishi natijasida vodorod sulfatdan oltingugurt (IV) – oksidining hosil bo`lishiga olib kelishi amalgam oshishi mumkin. Shuning uchun qurilmada ishlovchi kuzatuvchilar yoki texnolog – muhandislarning vazifasiga birinchi navbatda kirayotgan gazlar chiqarilayotgan gazlar aralashmasi haroratining belgilangan me`yorlardan ortib ketmasligi qattiq nazorat ostiga olinishi kerak. Bundan tashqari reaksiya tenglamalaridan ko`rinib turibdiki kislorod va vodorod sulfat konsentrasiyalari miqdorining nisbati 0,5 ga tenh bo`lishini ta`minlash, ya`ni sistemaga berilayotgan gazlar va kislorod aralashmasi hajmining belgilangan me`yorlaf darajasida bo`lishini ta`minlash ham yuqorida aytilgan mutaxassislarning muhim vazifasiga kiradi. Hosil bo`lgan oltingugurtni sovitib kondensasiyaga uchratish uchun quvurlardan o`tkaziladi. Bu vaqtda suv yordamida sovutish amalgam oshiriladi Bu issiqlikning qabul qilingan suv qizish natijasida bug`ga aylanadi, undan esa o`z navbatida qurilmada isitish maqsadlarida foydalanish mumkin bo`ladi, hosil bo`lgan suyuq oltingugurtni ajratgichga jo`natiladi. Ajratgich bir necha bosqichda ajratishga mo`ljallangan bo`lib, birinchi bosqichda mayday zarrachalardan iborat suyuq oltingugurt to`rli ajratfich yordamida ajratilsa, ikkinchi bosqichda markazdan qochma kuch ta`sirida ishlovchi ajratgich yordamida ajratiladi. Olingan oltingugurt suyuq oltingugurtli yig`gichga kelib tushadi. Tomchilar ko`rinishidagi oltingugurtdan ajtarilgan tozalangan gazlar esa yoqib yuborish qurilmasiga kelib tushadi. Yoqish qurilmasida reaksiyaga to`liq kirishmagan vodorod sulfat gazi bug` va tomchi 45

ko`rinishidagi oltingugurt yoqib yuborijadi. Yonish vaqtida harorat 700 0 C gacha ko`tariladi. Buning uchun talab qilinadigan issiqlik gazini yoqishdan hosil qilinadi. Yoqish oksidlash mihitida olib boriladi, to`liq yondirishni amalga oshirish uchun ko`p miqdorda kislorod beriladi, yonish maxsulotlari aralashmasi tarkibida hajm jihatdan 1% miqdorida kislorod bo`lishi talab etiladi. Bundan tashqari Hosil bo`lgan gazlarni toliq ishqor yordamida neytrallash uchun uning tarkibida 5-7% gacha kislorod bo`lishi talab etiladi. Buning uchun esa yoqish qurilmasiga qo`shimcha miqdorda kislorod berib turish talab etiladi. Yoqish qurilmasi temirdan tayyorlangan bo`lib, balandligi 8 metr, diametric 1,8 metr, 0,03 k г С/ sm 2 bosim ostida ishlaydi. U yondirish kamerasidan isituvchi va ortiqcha gazlarni yoqishga yordam beruvchi garelkadan iborat bo`ladi. Yondirish uchun 518 m 3 soat miqdoridagi yoqilg`I gazi yuboriladigan bo`lishi talab etiladi. Garelkaga beriladigan kislorod miqdori soatiga 5710 m 3 dan kam bo`lmasli kerak. Hosil bo`kgan tashlanma gazlar ishqoriy tozalash qurilmasining skrubberiga yuboriladi. Reaksiya natijasida hosil qilingan suyuq oltingugurt gaz ajratgich bilan jihozlangan. Yig`gichga kelib tushadi. Yig`gichning hajmi 30 m 3 bolib unga 3-kun davomida ishlab chiqarilgan oltingugurtning hamma miqdori joylasha oladi. Yig`gichga yig`ilgan suyuq oltingugurt oltingugurtni granulyasiyaga aylantirish qurilmasiga yoki omborxonaga jo`natiladi. Olingan oltingugurt ГОСТ 127 ,1-93 talablariga javob beradigan markasi 9998 bo`lgan maxsulotga to`g`ri keladi. Yig`gichga o`rnatilgan desorbsion gaz ajratish qurilmasi suyuq olningugurt yutilgan vodorod 46

sulvid gazlarini ajratishga imkon beradi. Bu vaqtda oltongugurt tarkibida qoladigan vodorod sulfide miqdori eng ko`pi bilan milliondan o`n ulushini tashkil etadigan darajada kam bo`lishi ta`minlanadi. Bu esa juda oddiy usul - aralashmaga soatiga 1000-1200 m 3 kislorod yiborish orqali amalgam oshiriladi. Gazlarni ishqor yordamida neytrallab oxirigacha tozalash uchun 700 0 C gacha qizdirilgan gazlar aralshmasi 20085 m 3 soat miqdorida tozalash qurilmasiga kelib tushadi.Bu gazlar tarkibida 0,27 % gacha oltingugurt(IV) – oksidi tutgan oltingugurtli birikmalar tutgan bo`ladi. Keladigan gazlarning tarkibi quyidagi 3-jadvalga keltirilgan: N/n Tarkibi % hajmda 1 SO 2 0,267 2 N 2 O 7,130 3 CO 2 40,373 4 O 2 7,119 5 N 2 44,582 6 Ar 2 0,529 Umumiy sarfi 100,00 To`liq bug`latish shrubberiningyuqori qismidan gazlar aralashmasi yuboriladi, bir vaqtning o`zuda unda natriy gidroksidning 10 % li eritmasi yuboriladi. To`liq bug`lanish qurilmasidagi harorat hisobiga nafaqat oltingugurt (IV)-oksidining ishqorga yutilish hodisasi, balki reaksiya natijasida hosil bo`ladigan natriyning sulfat, sulfat – karbonat tyzlarining quritilish jarayoni ham yux beradi. Asosiy miqdorda quritilgan tuzlar skrubberning pastki qismiga cho`kadi ozgina miqdordagi qismi esa tashlanma gazlar bilan birga atmosferaga chiqib ketishi ham mumkin. Skrubberdan hiqishga gazlar aralashmasining harorati 200-300 0 C gachasovutiladi, undan atmosferada changlarning tozalanishini kamaytirish uchun siklonga yuboriladi. Siklondan gazlar aralashmasi o`tayotganda kattaroq chang zarrachalari o`zining universion va gravitatsion og`rliklari 47

ta`sirida siklonning qismlari orasidagi fazaga tutib qolinsa, undan maydaroq zarrachalar esa siklonning qismlarini o`ziga tutib qolinadi. Bu yerda tozalangan gazlar aralashmasi namlik bilan ishlovchi skrubberga jo`natiladi. Bu skrubberga gazlar aralashmasini yuborish vaqtida amalga oshiriladigan kimyoviy reaksiyaning to`liq borish uchun ko`p miqdorda kislarod bilan aralashtiriladi. Namli skrubberning pastki qismidan gazlar aralashmasi yuborilganda uning yuqori qismida pH ko`rsatkchi 8-9 bo`lgan natriy gidroksidning 10% li eritmasi unga qarama-qarshi yo`nalishda yuboriladi. Bunda siklanda ushlanib qolinmagan natriy sulfat tuzlarining o`lchami 3-5 M r M bo`lgan zarracha katta samaradorlik bolan tutib qolinadi. Bunda tuz zarrachalarining ishqor eritmasiga yutilish jarayoni yuz beradi. Bundan tashqari ayni shu vaqtda atmosferaga tashlab yuboroladigan gazlar tarkibidagi oltingugurtli dirikmalar va azot oksidlari ham ishqor eritmasiga yutilish orqali tozalanadi. Natriy gidroksid eritmasi skrubberning yuqori qismidan sostiga 45-55m 2 miqdorida yuboriladi. Gazlar bilan aralashib qisman to`yingan ishqor eritmasi skrubberning pastki qismiga yig`iladi. 99 % samaradorlik bilan tozalangan gazlar aralashmasi skrubberning yuqori qismida joylashgan ajratgichga komponentlarga ajratiladi va so`ngra truba orqali 170-190 0 C harorat bilan atmosfera havosiga chiqarib yuboriladi. Qurilmaga keladigan ishqor eritmasining konsentrasiyasi 40 % li bo`lib, kislotali gazlar bilan ta`sirlanishidan oldin avval mexanik maqsadlarda ishlatiladigan suv bilan suyultirilishi natijasida konsentrasiya 4 marta kamaytiriladi. Bu eritmaning harorati va konsentrasiyasi qurilmada to`g`ridan-to`g`ri doimiy aniqlab turiladi. 48

III. TAJRIBA QISMI: 3.1. Kislotali gazlar aralashmasi tarkibini aniqlash: Kislotali gazning tarkibi sho`rtangaz kimyo majmuasining markaziy labaratoriyasiga tegishli, “Newlett pochavd” firmasida ishlab chiqarilgan GC-16 gaz xromatografida tahlil qilinadi. Uning asosiy xarakteristikalari quyidagi 4-jadvalda keltirilgan: N/n Tarkibi % mol 1 N 2 S 0,2843 2 N 2 5,9935 3 CO 2 84,796 4 CH 4 0,5386 5 C 2 N 6 0,0142 6 C 3 N 8 0,0077 7 C 6 va yuqori 0,0609 J a m I : 91,696 4-jadval. Bu xromatografning dasturiy ta`limoti Gollandiyaning “Analitical contvol” firmasi tomonidan ishlab chiqarilgan bo`lib, mazkur xromatografda tabiiy gaz va tarkibi shunga yaqin gazlar aralashmasining tarkibi foiz – mol ulushlarida, ya`ni yuqori konsentrasiyali gazlar aralashmasi tashkil qilinadi. Bu xromatagrafda gazlar kolonkaga joylashtirilgan ch v omo SO vb paw adsorbenti bilan to`ldirilgan 2 ta kalonka yordamida bir-biridan ajratiladi va avvaldan toza gazlar bilan bajarilgan kalibrovka grafigi asosida avtomatik ravishda miqdoriy tahlil bajariladi. Kalonka o`lchamlari 9 metr x 92 mm va 045 metr x 2 mm. Gazlarni tashuvchi sifatida Rossiyadan keltiriladiga, tozalik darajasi 49

99,995% bo`lgan geliy ishlatiladi. Ajratiladigan gazlar ularning issiqlik o`tkazuvchanligi bo`yicha deteksiya qilinadi. 3.2. YOQISH QURILMASIDAN ARALASHMALARINI GAZGA AYLANTIRISH. Tomchilar ko`rinishidagi oltingugurtdan ajratilgan tozalangan gazlar esa yoqib yuborish qurilmasiga kelib tushadi. Yoqish qurilmasida reaksiyaga to`liq kirishmagan vodorod sulfide gazi, bug` va tomchi ko`rinishidagi oltingugurt yoqib yuboriladi. Yonish vaqtida harorat 700 0 C gacha ko`tariladi. Buning uchun talab qilinadigan issiqlik yoqilg`I gazini yoqishdan hosil qilinadi. Yonish aksidlash muhitida olib boriladi, to`liq yondirish amalgam oshirilishi uchun ko`p miqdorda kislarod beriladi, yonish mahsulotlari aralashmasi tarkibida hajm jihatidan 1% miqdorida kislarod bo`lish talab etiladi. Bundan tashqari hosil bo`lgan gazlarni to`liq ishqor yordamida neytrallash uchun uning tarkibida 5-7% gacha kislarod bo`lishi talab etiladi. Buning uchun esa yoqish qurulmasida qo`shimcha miqdorda kislarod berib turish talab etiladi. Yoqish qurulmasi temirdan tayyorlangan bo`lib, balandligi 8,0 metr diametri 1,8 metr 0,03 kgc/cm 2 bosim ostida ishlaydi. U yondirish kamerasidan, isituvchi va ortiqcha gazlarni yoqishga yordan beruvchi garelkadan iborat bo`ladi. Yondirish uchun 518 m 3 soat miqdoridagi yoqilg`i gazi yuboriladigan bo`lish talab etiladi. Garelkaga beriladigan kislarod miqdori soatiga 5710 m 3 dan kam bo`lmas ligi kerak. Hosil bo`lgan tashlanma gazlar ishqoriy tozalash qulmasida skrubberiga yuboriladi. 50

3.3 Kislotali gazlar aralashmasini neytrallab, tuzlar olish. Gazlarni ishqor yordamida neytrallab oxirigacha tozalash uchun 700 0 C gacha qizdirilgan gazlar aralashmasi 28085 m 3 soat miqdorida tozalash qurilmasiga kelib tushadi. Bu gazlar tarkibida 0,27% gacha oltingugurt (IV) – oksida tutgan oltingugurtli birikmalar tutgan bo`ladi. Keladigan gazlarning tarkibi quydagi 5 – jadvalda 5 – jadval. N/n Tarkibi % hajmda 1 SO 2 0,267 2 H 2 O 7,130 3 CO 2 40,373 4 O 2 7,119 5 N 2 44,582 6 Av 2 0,529 Umumiy sarfi 100,000 To`liq bug`lanish skrubberining yuqori qismidan gazlar aralashmasi yuboriladi, bir vaqtning ozida unga natriy gidroksidning 10% li eritmasi yuboriladi. To`liq bug`latish qurilmasidagi harorat hisobiga nafaqat oltingugurt (IV)- oksidining ishqoriga yutilish hodisasi balki reaksiya natijasida hosil boladigan natriyning sulfat – sulfit – karbonat tuzlarining quritilishni jarayoni ham yuz beradi. Asosiy miqdordagi quritilgan tuzlar skrubberning pastgi qismiga cho`kadi. Ozgina miqdoriga qismi esa tashlanma gazlar bilan atmosferaga chiqib ketishi ham mumkin. Zavod markaziy labarato`ryasida olingan tuzlarning tarkibi tahlil qilinganda quydagi natijalar olinadi. ( massa jihatidan foiz hisobida): Na 2 SO 4 = 67,29 Na 2 SO 3 = 5,04 Na 2 CO 3 =27,67 51

3.4 Atmosfera havosiga tashlanadigan gazlarni tozalash. Atmosfera havosiga chiqarib yuboriladigan gazlarning tarkibi labaratoriyataxlillaridan o`tkazganda quydagi natijalar olinadi. N/n Aniqlangan komponent Hajmiy foizda 1 SO 2 0,001 2 CO 2 33,211 3 H 2 o 23,945 4 O 2 5,626 5 N 2 37,217 Jami 100% Qurilmaga keladigan ishqor eritmasining konsentratsiya 40%li bo`lib, kislatasi gazlar bilan tasirlanishidon oldin avval texnik maxsadlarda ishlatiladigan suv bilan suyultirilishi natijasida konsentratsiya 4 marta kamaytiriladi. Bu eritmaning harorati va konsentratsiyasi qurilmada to`g`rida – to`g`ri doimiy aniqlab turiladi. Eritmang konsentratsiyasi uning zichligini aniqlab, avtomatik ravishda konsentratsiyaga aylantirish orqali amalga oshadi. 52

X U L O S A . Biz olib borgan kuzatishlarimiz va ilmiy manbaalarda keltirilgan ma`lumotlarni tahlil qilish natijalariga tayanib quydagi xulosaga keldik. 1. Sho`rtan gaz kimyo majmuasida gazlarni tozalash uchun ishlatiladigan adsorbent va katalizator Al(III) – oksidi tarkibidagi nordon gazlarni miqdorini gaz xromatagrafiyasi yordamida o`rganilganda; H 2 S- 0,2843%, N 2 - 5,9935%, CO 2 – 84,769%, CH 4 – 0,5386% da mavjudliga aniqlandi. 2. Chiqindi sifatida chiqarib tashlangan alyumini uch oksidi jarayoni o`rganilib uning tarkibidan nordon gazlar vodorod sulfid, azot, karbonat angidirid gazlarini chiqarib orqali alyuminni uch oksidni qayta regeneratsiya qilinib kattalizator sifatidagi ishlatish mumkinligi ko`rsatib berildi. 3. Chiqindi sifatida chiqarilgan alyumini uch oksidi katalizator tarkibidagi vodorodsulfid gazini kislarod oqimida 300 0 C gacha qizdirib 53

oltingugurt olish o`rganildi va uni ishlab chiqarishga tadbiq etish tavsiya qilindi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: . 1. I.A.Karimov. “Asosiy vazifamiz- Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir” . Toshkent. - “O`zbekiston. 2010 yil 37-43 b. 2. I.A.Karimov. “Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O`zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo`llari va choralari. Toshkent – “O`zbekiston”. 2009 yil. 3. I.A.Karimov. “Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch”. Toshkent – “Ma`naviyat”. 2008 yil. 4. Nordon gazlardan oltingugurt olish usuluni kimyoviy tahlili. N.F.Isayeva, X.Jumayev, D.O`ralov. “Ishlab chiqarish korxonalarining ekologik muammolari yechimini torishda kimyoviy texnologiyalarni qo`llash”. Respublika ilmiy – amaliy konferensiyasi materiallari. Qarshi. 2004 yil. 4-5 may. 205-206 bet. 5. Природная сера. Под.ред.М.А.Менковского, М.Химия.1982. 6. Кузьменко Н.М, Афанасьев Ю.М, Фролов Г.С, Очистка природного газа от сернистых соединений. М, Цин.Ти.Химнефтемаш 1990. 7. Методисечкие указания на проектирование установой адсорционной очистки малосернистых газов цеолитами Внипигаз, Баку 1981. 8. Временный технологический регламент установки поличения серы и щелочной доочистки газа Шуртан 2001. 54

9. Метгосударственный стандарт. Сера молотая для сельского хазяйства. Гост 127,5-93. Введен в действие 01.01.94. 10. Ермоленко И.Н, Морозов А.А, Лювгинер И.П, Сорвционноактивные волокнистые угольные материалы и перепективы их использования в народном хозяйстве Сер.химия и химическое производство. Минск 1986. 11. А.Г.Гриценко, И.А.Голанин, Л.М.Зиновыва, В.И.Мурин. Очистка газов от сечнистых соединений при эксплуатация газовых месторатдений М.»Недра» 1985. 12. Детнерский Ю.И.Процессы и аппараты химической технологии. В двух книгах. Часть 1-М.Химия.1995. 13. Дытнерский Ю.И. Процессы и аппараты химической технологии. В. Двух книгах. Част 2-М.Химия 1995. 14. Китепов А.М, Бондарева Т.И, Беренгартен М.Г. Общая химическая технология. М.Высшая школа 1990. 15. Сковло А.И, Молоканов Ю.К, Владимиров А.И, Щелкинов В.А, Процессы и аппараты нефтегазопереработки и нефтхимии- М.Недра 2000. 16. Владимиров А.И, Щелкинов В.А, Круглов С.А, Основные процессы и аппараты нефетгазопереработки-М нефть и газ 1996. 17. Рябов В.Д, химия нефти и газом Гехника.2004. 18. Коннова Г.В. оборудование транспорта и хранения нефти и газа Ростовна-Дони, Феникс.2006. 19. Грищенко А.И, Галанин И.А, Зиновьева Л.М и др. Очистка газов от сернистых соединений при эксплуатации газовых меторождений-М.Недра 1985. 55

20. Фикс И.Г, Холодов Б.П, нефть, газ и продукты их переравотки-М нефть и газ, 1994. 21. Абросимов А.А, Э.К.экологические аспекты производства и применения нефтепродуктов-М.Барс 1999. 22. Мановян А.К. Технология первичной переработки нефти и газа-М.химия 1999. 23. Николаев В.В, Бусыгина Н.В, Бусыгин И.Г, Основные процессы физической и физико-химической переработки газа- М.Недра 1998. 24. Синайский Э.Г. Разделение двух фазных многокомпонентных смесей в нефтгазопромысловот оборидовании – М.Недра 1990. 25. Владимиров А.И, Каталитический к чекинг с кипящим слоем катализатора. Реакторнорегенераторный блок-М:Нефть и газ 1992. 26. Владимиров А.И, Установки каталитического пиформинга-М: Нефть и газ 1993. 27. Технология переработки нефти. Часть первая. Первичная переработка нефти. Под редакцией Глаголевой О.Ф, Капустина В.М.М-химия. Колосс.2006. 28. Основные процессы а аппараты химической технологии. Пособие по проектированию. Под редакцией. Дытнечского Ю.И.- М:химия 1983. 29. Общий курс процессов и аппаратов химической технологии книга-1. Под редакцией Айнштейна В.Г-М Логос, Высшая школа 2003. 30. Плановский А.Н, Николаев П.И, Процессы и аппараты химической и нефтехимической технологии - М:химия, 1987. 56

Похожие

Бошланғич синф ўқувчиларининг табиат жисмлари ҳақидаги тушунчаларни кенгайтиришнинг ўзига хос йўллари

Qashqadaryo viloyatida o‘sadigan Arunda donaks o‘simligidan alkaloidlar ajratish va tuzilishini o‘rganish

“Tabiatshunoslik darslarida “O`lkamizda kuz” mavzusini pedagogik texnologiyalar asosida o`rganish”

Qashqadaryo xavzasining tog' mintaqasida tarqalgan ayiqtovondoshlar oilasi vakillarining bioekologik xususiyatlari va sanoatda ishlatilishi

“Ra`noguldoshlar oilasi vakillaridan Olma turlarining zamburug` kasalliklari”