logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Ботаника
  4. “Ayrim mevali daraxtlarning zamburug` kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari (G`uzor tumani misolida)”

“Ayrim mevali daraxtlarning zamburug` kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari (G`uzor tumani misolida)”

Загружено в:

24.09.2019

Скачано:

0

Размер:

353.5 KB
Скачать
“Ayrim mevali daraxtlarning zamburug` kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari (G`uzor tumani misolida ) ” Qarshi-2011 Mavzu: Ayrim mevali daraxtlarning zamburug` kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari (G`uzor tumani misolida) Kirish. I Bob. Adabiyot sharxi. II. Bob. O`simlik kasalliklari to`g`risida umumiy tavsif II . 1 . Tadqiqotning manbalari va uslublari . II . 2. Olib borilgan tajribalarning natijalari. III. Bob. Ayrim mevali daraxtlarning zamburug` kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari (G`uzor tumani misolida) I II.1. Mevali daraxtlarda eng ko`p uchraydigan zamburug` kasalliklari. I II.2. Mevali daraxtining zamburug` kasalliklariga qarshi ko`rash choralari Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar. Ilova 2 Kirish Dehqonchilik va ziroat ulug` va fazilatli amaldir. Ona diyorimizning bepoyon hududlarida, ayniqsa, qishloq mintaqalarida yashovchi har bir insonga moddiy farovonlikning asoslaridan biri, bu- dehqonchilik ekani yaxshi ma`lum. Qishloq ahli o`zining fidokorona mehnati bilan Vatanimiz boyligiga boylik qo`shish, xalqimiz hayoti uchun zarur bo`lgan barcha qishloq xo`jaligi va chorvachilik mahsulotlarini ko`plab yetkazib, bozorlarimizni to`kin-sochin qilish, yurtimizda farovonlikni oshirishga beqiyos hissa qo`shib kelmoqda. Xaqiqatdan ham, xalqimizning rizqu, ro`zi, nasibasi, avvalo, dasturxonlarimiz to`kinligi, xonadonlarimizning fayzu tarovati, to`yu tomoshalar-barcha-barchasi dalalarimizda zahmatkash dehqonlarimizning fidokorona mehnatiga, ular yetishtiradigan hosilning mo`lligi va salmog`iga bog`liq. Dehqonchilik hayot tayanchi va ustunidir. Shuning uchun ham ota- bobolarimiz, ulug` allomalarimiz dehqonchilik qilib, so`lim bog`u rog`lar yaratib, yurtimizni obod, xalqimizni farovon etishga da`vat qilganlar. Birgina misol –Sohibquron Amir Temur bobomiz ana shunday an`analarimizga amal qilib, o`z poytaxti azim Samarqand hududida Bog`ishamol, Bog`imaydon, Bog`i baland kabi ko`plab bog`lar barpo etganlar, farzandlarini ham shunday ezgu ishlarga chaqirganlar. Mustaqillik yillarida Prezidentimiz rahnomaligida dehqon va fermerlarimiz faoliyatiga katta e`tibor berilib, qishloq xo`jaligi uchun barcha shart-sharoit yaratilmoqda. Mamlakatimiz iqtisodiyotida bugungi kunda erishilayotgan katta yutuqlarda bunday e`tiborning ahamiyati beqiyos bo`lmoqda. alloh taolo dehqonchilik orqali yetishtiriladigan hosil va mevalarni insonlarga rizq qilib bergan ekan, inson o`z rizqiga befarq munosabatda bo`lishi mumkin emas.Albatta, dehqonchilik sohasida olinadigan hosil yoki rizq-ro`z insonning mehnati, uning omilkorlik fazilatlariga har tomonlama bog`liq. Shuning suchun ham har bir musulmon kishi dunyo obodligini oxirat obodligi bilan uzviy 3 bog`lashi, yurtining har bir go`shasi farovon bo`lishi yo`lida chin ixlosbilan mehnat qilishi farazdir. Ma`lumki, bu yil Vatanimiz mustaqilligining 20 yillik sanasini katta bayram qilamiz. Ushbu ulug` ayyomni munosib kutib olish uchun yurtimizda keng ko`lamdagi tayyorgarlik ishlari boshlab yuborilgan. Shunday xayrli ishlardan biri, o`lkamizni yanada obod va ko`rkam qilishdir. Yurtboshimiz taklifi bilan 2011 yil “Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik yili” deb ataladi. O`tgan yillarda xalqimizning salomatligi, ta`lim-tarbiyasi ustuvor vazifalardan biri etib belgilangan edi. Ota-bobolarimiz azaldan yosh avlodni halol mehnat, kasb-hunar bilan tarbiya qilgan. Oilani beminnat rizq- nasiba bilan ta`minlash, yashab turgan hovli- joyi, mahallani obod qilishning yo`li haqiqiy tadbirkorlik bo`lib kelgan. Respublikamiz miqyosida ekologik sharoitning o`zgarib borishi mevachilik va bog`dorchilikda har xil kasalliklarning namoyon bo`lishiga sabab bo`lmoqda. Ana shu kasalliklarning oldini olish va unga qarshi samarali kurash choralarini ishlab chiqish dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Bu muhim masalani yetarli darajada hal etish mevali daraxt kasalliklari va unga qarshi kurash choralarini ilmiy asosda ishlab chiqishni to`g`ri yo`lga qo`yish maqsadga muvofiqdir. Biz ushbu Bitiruv malakaviy ishimizda ayrim mevali daraxtlarning zamburug` kasalliklari haqida fikr yuritmoqchimiz. Mavzuning dolzarbligi. Hayotiy ehtiyojlardan kelib chiqib, shuni aytish mumkinki, bog`dorchilikni keng reja asosida rivojlantirish mustaqil O`zbyokiston uchun dolzarb masalalardan. Bu muhim masalani yetarli darajada hal etish mevali daraxt kasalliklari va unga qarshi kurash choralarini ilmiy ishlab chiqishni to`g`ri yo`lga qo`yishni taqozo etadi, ushbu bitiruv malakaviy ishda biz ana shu muammoni atroflicha o`rganishga harakat qildik. Keyingi yillarda mevali daraxtlarda yetishtiradigan ko`chatxonalarda ko`chat sifatini yomonlashganligi va xo`jaliklarga ekilgandan keyin ularning ekilgan qolishi hollari kuzatilmoqda. Buning asosiy sababi mevali daraxtlarning ko`chatlarining turli xildagi zamburug`lar, bakteriyalar va viruslar bilan 4 kasallanishdir. Kasallikni keltirib chiqaruvchi mikroorganizmlar mevali daraxtlarning urug`idan ungan, payvandlangan ko`chatlarni ko`p yillik mevali daraxtlarini ham kasallantira oladi. Ma`lumki, zararkunandalar va kasalliklar ta`sirida o`simliklarning yuqatadigan yillik hosil miqdori o`rtacha 30% ni tashkil etadi. Uning 80% esa zamburug`lar keltirib chiqaradigan infeksion kasalliklar evaziga amalga oshadi (Velikanov va bosh., 1988). Shuning uchun ham zamburug` kasalliklarini aniqlash, o`rganish va ularga qarshi kurash chora-tadbirlarini ishlab chiqish barcha ekinlarining hosildorligini va sifatini oshirishdagi muhim omillardan biri bo`lib hisoblanadi. Antropogen omillariing ta`siri kuchli bo`lgan shahar sharoitida va sanoat chiqindilari bilan ifloslangan xududlarda o`suvchi o`simliklarning zamburug` kasalliklari bilan zararlanishi nisbatan kuchli ekanligi ta`kidlanib o`tilgan (Nersesyan V.M. va bosh.). Ayniqsa daraxt va butalar uzoq yillar yashash qobiliyatiga ega bo`lganligi sababli ularning har xil to`qima va organlarida to`planib qoladigan zaxarli chiqindi moddalar immunologik xususiyatini sussaytirib xilma-xil patogen mikroorganizmlar bilan zararlanishiga sharoit yaratib beradi. Shuning uchun ham ushbu o`simliklarda kasallikning tarqalishi va rivojlanish darajalarini mintaqalar bo`yicha solishtirib o`rganish muhim ahamiyatga ega. Ayniqsa, bular ichida danakli ho`l meva hosil qiluvchi daraxtlarning klasterosporioz va monilioz kasalligi Markaziy Osiyo sharoitida juda keng tarqalgan. Birgina o`rik mevasining klasterosporioz kasalligi oqibatida yillik yo`qotilishi 20 % oshib ketadi (Popkova K.V., 1989). Olma va behi mevasini, barglari va hatto gul tugunchalarigacha zararlovchi monilioz kasalligi esa hosilni 20-30% (ayrim yillari 60-70% gacha) kamaytirib yuboradi (Peresipkin V.F., 1990). Shuni ham alohida ta`kidlash lozimki, ko`pchilik kasalliklarning qo`zg`atuvchi zamburug`lari sistematik jihatidan xilma-xil bo`lib, tashqi muhit sharoitidan kelib chiqqan holda u yoki bu turlar kuchli rivojlanadi va epifitotiyaning man`basi bo`lib qoladi (Pessov V.I., 1974; Pessova S.T.(1974); Ganiyev M.M., Nedorezkov V.D. 2005). Bu esa, o`z navbatida 5 ushbu kasallikka qarshi kurash choralarini ishlab chiqish uchun konkret ekologik sharoitda ularning tarqalishi va biologik xususiyatlarini o`rganishni talab qiladi. Ushbu ma`lumotlardan kelib chiqadigan xulosalar shundan iboratki, poliz ekinlarining maysalarini chirish kasalligi xanuzgacha chuqur o`rganilib, Respublikamizning harbir ekologik sharoiti uchun to`g`ri keladigan qarshi kurash choralari ishlab chiqilmagan. Hozirgi paytgacha Respublikamizda usadigan mevali va manzarali daraxt zamburug`larning o`rganish bo`yicha olib borilgan ishlar sistemali xarakterga ega bo`lmasdan, ayrim ma`lumotlarnigina o`z ichiga olgan. Bu borada O`zbekiston FA qarashli Botanika ilmiy institutining “Mikologiya” laboratoriyasi xodimlari Ramazanova S.S., Gaponenko N.I., Sagdullayeva M.SH., Kirgizbayeva X.M. va ToshDU professori Golovin P.N. hamda dotsent Axmedova F.G. larning chop etilgan birqator floristik ishlarini (940-1990 yillar) misol tariqasida ko`rsatish mo`mkin. Shunga qaramasdan O`zbekiston sharoitida, ayniqsa janubiy viloyat hisoblangan Qashqadaryo viloyatida usadigan mevali va manzarali daraxt hamda butalarning mikromitsetlarini antropogen omillarni hisobga olgan holda mintaqalar bo`yicha solishtirib qilingan maxsus ilmiy tadqiqot ishlari amalga oshirilmagan. Har qanday kishloq xo`jalik ekinidan talabga javob beradigan darajada hosil olish uchun ilmiy axborot man`balariga asoslanib kasallik tarqatuvchi omillarning borligini va uni tarqalish darajasini, uning rivojlanish dinamikasi va bioekologik xususiyatlarini, patogenlik qobiliyati va turlar tarkibini, ularning orasida eng havfli va tarqalish areali kengayib borayotgan guruhlarini aniqlab olish, nafaqat ilmiy, balki amaliy axamiyat ham kasb etadi. Shuning uchun Qashqadaryo viloyatida usadigan mevali va manzarali daraxt hamda butalarning mikromitsetlarini antropogen omillarni hisobga olgan holda mintaqalar bo`yicha solishtirib qilinadigan ilmiy tadqiqot ishlari zamonaviy va aktual axamiyatga ega. Ishning maqsadi: Mevali daraxtlarning zamburug` kasalliklarini o`rganishdan iborat. 6 G`uzor tumanining ayrim qishloqlarida o`sadigan mevali daraxtlarda uchraydigan zamburug`larining turlarini aniqlash. Bitiruv malakaviy ishning vazifasi. G`uzor tumanida tarqalgan zamburug`larning tur tarkibini aniqlash. -aniqlangan zamburug`larni taksonomik jihatdan tahlil qilish; Tadqiqot obyekti va predmeti: G`uzor tumanidan yig`ilgan gerbariylar namunalari tadqiqot obyekti bo`lib xizmat qildi. Tadqiqotning predmeti – botanika, mikologiya, Tadqiqot manbalari va metodlari . G`uzor tumanining xo`jaliklarida va shaxsiy tomorqa uchastkalarida uchraydigan zamburayg` kasalliklarini o`rganish uchun 2010-2011 yillar davomida dala ekspeditsiyalari tashkil etildi. Ilmiy izlanishlar har yili bahor, yoz va kuz fasllarida maqsadli rejalar asosida olib borildi. Zamburug`larning sistematik o`rnini aniqlashda L.M. Kursanov (1940), Z.S. Bekker (1963), M.A. Litvinov (1969), V.I.Bilay (1977), N.M. Pidoplichko (1953), N.I. Gaponenko, F.G.Axmedova, S.S. Ramazanova, M.SH. Sagdullayeva, X.M. Kirgizbayeva, F.X. Fayziyeva (1986-1995) va boshqalarning aniqlagichlari, va monografiyalardan foydalanildi. Zamburug`ni ajratib olish uchun N.A.Naumov (1937), V.M.Bilay (1977) va M.B.Xoxryakov (1969) lar tomonidan tavsiya etilgan. «Namlangan kamera» usulidan foydalandik. Ishning amaliy ahamiyati. Mevali daraxtlarda keltirib chiqaradigan kasalliklardan himoya qilishda ayrim yangi paydo bo`layotgan xavfli kasalliklarning oldini olishda muhim ahamiyatga ega. Ishning yangiligi . G`uzor tumani xo`jaliklarida va shaxsiy tomorqa uchastkalarida ayrim mevali daraxtlarda uchraydi gan zamburug` kasalliklari : Shulardan Olcha va olxo`rida- Monilinia cinerea (kulrang chirish yoki moniliozi), Clasterosporium carpophilum (klyasterosporioz) , shaftolida- Taphrina deformans (bargining buralishi) , Sphaerotneca pannosa -un-shudring, bodomda- Polistigma rubrum (qizil dog`lanish), nok- Gymnosporangium 7 Sabinae( zang) , Septoria piricola( septorioz ), Podosphaera leucotrich (un- shudring) , Venturia pirina (kalmaraz) , Sphaeropsis malorum (qora rak) , behida- Podosphaera oxyacanthae ( un-shudring), Monilia cydonia( monilioz) kabi kasalliklari uchraydi. 8 I Bob. Adabiyot sharxi. Shu vaqtgacha yer yuzada mikromitsetlarning 100 mingdan ortiq turi fanga ma`lum ( V.I. Bilay 1989). Zamburug`lar to`g`risidagi dastlabki ma`lumotlar XVIII asrning ikkinchi yarmidan paydo bo`lib boshladi. XIX asrning ikkinchi yarmiga zamburug`larning yuksau o`simliklarga nisbatan patogenlik xususiyatlari to`g`risidagi dastlabki ijobiy tadqiqotlar amalga oshirildi. Bu borada germaniyalik de Vari tomonidan parazit zamburug`larning eksperimental o`rganish usuli yaratildi. Rossiyalik M.S. Voronin kabi mikolog olimlar ekinlardagi kasalliklarni mikroskopik zamburug`lar keltirib chiqarishini birinchi bo`lib bayon qilganlar. Keyinchalik amerkalik olim YE. Smit bakteriyalar, rossiyalik olim D. I. Ivanovskiy viruslar keltirib chiqarishini aniqlaganlar. Rossiyada fitopatologiya fanining rivojlanishida oid ko`plab aniqlagichlar, ma`lumotnomalar, darsliklar va qo`llanmalar yaratgan. Fitopatologiyadan birinchi darslik N. A. Naumov (1888-1959) tomonidan yozilgan. Ko`pchilik daraxtlarda parazitlik po`kaklar A.S. Bondarsev (1868- 1968), zang zamburug`lari V.G.Transhel (1868-1981), o`rmon daraxtlarining kasalliklari S.I.Vanin (1980-1951) tomonidan mukammal o`rganilan. O`simliklar immunitetining seleksiyadagi roli, N.I.Vavilov tomonidan o`rganilgan. Mamlakatimizda 1920 yildan boshlab,O`RTA OSIYO davlat Uneversitetining qishloq xo`jaligi fakultetida N.G.Zapermetov rahbarligida fitopatolog mutaxasizlar tayyorlana boshlangan. Keyinchalik 1941 yilda Toshkent qishloq xo`jaligi institutida o`simliklarni himoya qilish fakulteti ochilib, unda O`rta Osiyo, Afrika, Lotin Amerkasi davlatlari uchun mutaxassislar tayyorlangan. 1935 chi yildan boshlab esa О`rta Osiyo mikoflorasini о` rganish ancha keng k о` lamda olib borila boshlandi. 9 О`sha paytdagi О`rta Osiyo Davlat universiteti tomonidan reja asosida ishlar boshlandi. Asosiy e`tibor chо`l va yuqori tog` о` simliklari mikoflolrasiga qaratildi. 1935-1936 chi yillarda P.N.Golovin boshchiligida g`arbiy Pamirning janubiy va janubiy-g`arbiy qismlariga ekspeditsiyalar tashkil etildi. Janubiy qizil qumda olib borilgan ekspeditsiyalar natijasi sifatida P.N.Golovin 1941 yili «Grib peschannix pustin Sredney Azii» nomli asarini chop etadi. 1944 chi yili esa u olingan ilmiy ma`lumotlar bо`yicha «Zakonomernosti raspredeleniya mikologicheskoy flor na Pamire» nomli ishini chop etdi. Uning k о` rsatishicha yuksak о` simliklarda tubun zamburug`lar unchalik tarqalmagan. Zamburug` guruhlari ichida Pamirda eng k о` p uchraydigan zamburug`lar xaltachali zamburug`lar bо`lib h isoblanadi. Shuning uchun ham ularning turlari boshqa zamburug`larga qaraganda k о` proq uchragan. Aniqlangan zamburug`larning yarmiga yaqinini notakomil zamburug`lar, zang zamburug`lari esa tur miqdori bо`yicha uchinchi о` rinda, va nihoyat nisbatan kamroq qorakuya zamburug`lari tarqalganligi k о` rsatilib о` tilgan. Undan keyingi qilingan mikologik ishlar Farg`ona, Korjantau, Ugam, Chatqol, Bobatog`, Kopettog`, Turkiston, Zeravshan, Hisor chо`qqilari va tog` tizmalari bо`yicha olib borilgan. Ushbu ilmiy ish natijalari sifatida 1947 va 1959 chi yillar orasida P.N.Golovin tomonidan «Ekologicheskiye tipi gribov Sredney Azii» (1947); «Mikoflora Sredney Azii», tom 1, Muchnisto-rosyaniye gribi Sredney Azii (1949); «Noviye vidi gribov Sredney Azii» (1950); «Monograficheskiy obzor roda Levellula Arnaud.» (1956); «Parazitniye gifomitseti Sredney Azii» (1959) kabi bir qator ilmiy asarlar yaratildi. Umumiy hisobda P.N. Golovin tomonidan О`rta Osiyo xududlarida 100 dan ortiq parazit zamburug`larning turlari aniqlangan bо`lib, asosiy qismi yuqori tog` xududlarida tarqalganligi hamda ularning kо`pchiligi notakomil zamburug`lar sinfiga mansubligi aniqlangan. 10 1955-1958 yillar mabaynida esa О`zbekiston fanlar akademiyasiga qarashli botanika instituti tomonidan birqator ekspeditsiyalar tashkil etilib, ularda SAGU talabalari ham qatnashadi. Natijada Saparova (1956), /aniyeva (1957) va Xasanov (1958) lar diplom ishlarini shimoya qilishgan. О`rta Osiyo chо`l zonalarining mikoflorasi ham 1955-1960 yillarda birqator tadqiqotchilar tomonidan о`rganilgan. N.I. Gaponenko Buxoro viloyati va Amudaryoning quyi oqimini, G.T. Boymuratova esa Mirzachо`lni (1958) mikoflorasini tekshirish natijasida yuksak о`simliklarning zamburug` kasalliklarini tarqalish qonuniyatlarini aniqlashgan. 1960 chi yillarda esa О`zFA qarashli Botanika institutining xodimlari Angren tog`-metalurgiya sanoat mintaqasini sinchilab tekshirish natijasida Angren daryosi basseynida tarqalgan parazit zamburug`larini aniqlab chiqishgan (T.S.Panfilova va N.I Gaponenko, 1963). О`zbekiston xududidagi daraxt va butalarda kasallik tug`diruvchi zamburug` kasalliklarini о`rganish bо`yicha ham birqator ishlar amalga oshirilgan. Shu jumladan, 1958 yilda B.D. Klayner «Vidovoy sostav gribov- vozbuditeley zabolevaniy drevesnО`x porod i kustarnikov v gorax Uzbekistatana i ix sistematicheskaya xarakteristika» va «Bolezni dikorastushix plodov porod» deb nomlangan asarlarini chop etib О`zbekiston mikoflorasini о`rganishga katta hissa qо`shgan. Muallif о`zining birinchi asarida 120 ta zamburug` turlari va formalarini aniqlab, ularni О`zbekistonning tog`li xududlarida tarqalish qonuniyatlarini о`rganib chiqqan. Uning ma`lumoti bо`yicha yuksak О`simliklarda kasallik tug`diruvchi zamburug`larning eng kо`p turi notakomil zamburug`lar sinfiga mansub (57 ta tur forma), undan keyin zang zamburug`lari bо`lib, 43 turni va xaltachali zamburug`lar esa 20 tur hamda formalarni tashkil etgan. B.D.Klaynerning kо`rsatishicha tuban zamburug`lar daraxt va butalarda mutloqo uchramagan. Ikkinchi asarida kо`rsatishicha keltirgan ma`lumotlari bо`yicha yong`oqning qо`ng`ir dog`lanish kasalligi va olma parshasi kasalligini tug`diruvchi zamburug` eng kо`p tarqalgan bо`lib, daraxlarning 87-89 % kasallantiradi. Shuningdek 11 dо`lana, olicha, bodom va zirk daraxt va butalari ham 90-100 % gacha sharxil zamburug` kasalliklari bilan zararlanganligini kо`rsatib О`tadi. Ushbu keng tarqalgan kasalliklarning keltiradigan zarari juda katta ekanligini shisobga olib, ularni sog`lomlashtirish va saqlab qolish katta ahamiyatga ega ekanligini ta`kidlaydi. Fitopatologiya fanining rivojlanishiga Respublikamizning qator olimlari ham munosib hissa qo`shganlar. Professor M.A. Karimov mamlakatimiz sharoitda beda kasalliklarini o`rganib, ularga qarshi ko`rash choralarini ishlab chiqqan. S.S. Ramazonovaning ko`p yillik ilmiy izlanishlari bizda uchraydigan vertisillium turkumiga mansub zamburug`larning sistematikasi biologiyasi tarqalishiga oid bo`lib, uning erqlari hosil bo`lishi qonuniyatlarini ochgan. Olima rahbarligida g`o`za, to`t, mevali daraxtlar, g`alla ekinlaining kaslliklarini o`rganish borasida keng qamrovli sir qirra ilmiy –tadqiqot ishlari amalga oshirilgan. I. M. Azimjonov mevali daraxtlar va tut vilt kasalligining kelib chiqishida ishtirok etgan Vtrticillium turkumiga mansub zamburug`larning turlar tarkibini o`rganib, kasallik iqtisodiy zararining ortib borishi ekologik sharoit bilan bog`liqligini asoslab bergan. Xuddi yuqordagiga O`xshash ishlar Namoangan viloyati uchun bajarilgan bo`lib, bunda Y.S.Soliyeva va Y.SH. G`afforovlar tomonidan 2000-2004 yillar mabaynida keng miqyosdagi tadqiqotlar olib borilgan. O`simliklarni shimoya qilish ilmiy teksherish instituti xodimlari va O`zbekiston Agrar universitetining professor o`qituvchilari tomonidan qishloq xo`jalik O`simliklarining zamburu\ kasalliklarini o`rganish yo`nalishidagi ishlar nisbatan yaxshi davom ettirilmoqda (A.SHeraliyev, M.Zuparov, Ch.Xolmuradov, S.S.Xasanov va boshqalar, 2000-2007 yillar). 12 II. Bob. O`simlik kasalliklari to`g`risida umumiy tavsif O`simlik kasalliklari kelib chiqishi, oldini olish va ularga qarshi texnologiyasini fitopatologiya fani o`rganadi. Fitopatologiya yunoncha Phyton - o`simlik, pathos -kasallik, logos - fan ma`noni bildiradi. O`simliklarning kasalligiga qarshi kurash olib borish, kasallik tarqalishining oldini olish va ularni o`z vaqtida butunlay yo`q qilish ko`p mehnat hamda mablag` sarflash evaziga yetishtirilgan qimmat baho, uni hech narsa bilan almashtirib bo`lmaydigan o`simlik mashg`ulotlarini saqlab qolishda muhim ahamiyatga ega. O`simlik kasalliklari hosilni kamaytiribgina qolmay, shu bilan birga uning sifatini yomonlashtiradi, mahsulotni yaroqsiz holga keltiradi. Shuni hisobga olgan holda respublikamizda o`simlik kasalliklariga qarshi kurashishning tadbiriy choralari yaratilgan va ulardan samarali foydalanish yo`li bilan minglab tonna o`simlik mahsulotlarini saqlab qolishga erishilmoqda. O`simliklar tabiatda yovvoyi holda o`sadi. va inson tomonidan (o`zining o`simlik mashg`ulotlariga bo`lgan ehtiyojlarini qondirish uchun) sun`iy ravishda ham yetishtiriladi. Tabiiy holatda o`sgan va sun`iy yetishtirilgan o`simliklar kasalliklarining paydo bo`lish va tarqalish sabablari xilma-xil bo`lib, ularning o`xshash tomonlari ham bor. Bular kasallangan o`simliklarini aniqlashda asos bo`lishi lozim. Hozirgi paytda o`simliklarining kasalliklarini aniqlashda, ularning holati, tashqi o`simliklarning kasalliklarini aniqlashda, ularning holati tashqi ko`rinishi va hosili asos qilib olinadi. Agar o`simlik rivojlanishida biror kamchilik yuz bergan holda, uning hosili kamayib, sifati pasaymasa unday o`simlik kasal hisoblanmaydi. Aksincha, tashqi tuzilishi va fiziologiya xususiyatlari bilan sog`lom o`simlikdan farq qilsa, hosili kamayib ketsa, unday o`simlik kasal deb topiladi. O`similikning ichki muhiti tashqi muhit omillariga mos kelmasligidan kasallik vujudga keladi. Kasal o`simliklarni majruh o`simliklardan farqi ularning shakli o`zgarsa ham hayotchanligi saqlanib qoladi va bu xususiyatlari nasldan – naslga o`tib keladi. 13 O`simlik kasalliklarining alomatlari nihoyada xilma-xil. Ular tashqi (morfologik), ichki (anatomik) va fiziologik guruhlarga bo`linadi. Amalda, ko`pincha, o`simlik kasalliklarini aniqlashda ularning tashqi belgilari hisobga olinadi. Kasal o`simliklarning asоsiy morfologik o`rganish belgilari. O`simlik zararlanmagan yoki biroz zararlangan, zararlangan qismining turgor holati pasaygan yoki yo`qolgan. O`simlik butunlay so`ligan, ya`ni turgorligi (tarangligi yo`qolgan) O`simlikning chirishi. Asosan, sersuv oziq moddalar ko`p qismi qisman yoki butunlay chirigan. Dog`lar. O`simlikning turli a`zolarida dog`lar yoki xollar paydo bo`ladi. Dog`lar rangi, shakli katta-kichikligi bo`yicha har xil bo`ladi. G`ubor (gard). O`simlikning ayrim a`zolari ustida paydo bo`ladi. G`uborlar oq, kulrang, qo`ngir, qora, xira sariq yoki och xol shaklida bo`ladi yoki o`simlikni butunlay qoplab oladi. O`simlik barglari yoki boshqa a`zolari g`ubor ostida qolib oladi. O`simlik barglari yoki boshqa a`zolari g`ubor ostida qolib tomirlari qo`ng`ir tusga kiradi. Quriydi, ba`zan po`kak hosil qiladi. O`simlik a`zolarini epidermis, ya`ni ustki yupqa qobig`i ostida, ayrim hollarda kichkinagina bo`shliq g`urracha yoki zamburug` sporalari to`plami hosil bo`ladi. Zamburug` sporalarini o`simliklar bilan simbioz holda yashashi yoki “mumiyolanishi”.Bunday holatda zamburug` o`simlikning biror a`zosiga (tugunchasi yoki mevasi ichiga teshib kiradi, lekin uning ichiga havo yoki boshqa mikroorganizmlar ( mikroblar) viruslar, bakteriyalar kirolmay qoladi) go`yoki zamburug` kirgan joyga mum surkab qo`ygandek. Bu “mumiyolanish” deb qabul qilingan. Bunday holda o`simlikning mumlangan a`zosi yoki qismi bujmayadi, ayrim hollarda tezroq o`sib, oldinroq yetiladi, rangi o`zgaradi, lekin chirimasdan uzoq saqlanadi. 14 O`simlikning har xil a`zolarini rangi o`zgarishi. Bunday holatda ko`pincha barglarining rangi o`zgaradi: sarg`ayadi, qizaradi, olachipor tusga kiradi. O`simlik zamburug`larining meva tanasi hosil bo`lishi. Bunda daraxtlarning tanasida, shoxlarida, ayrim hollarda ildizlarida qalpoqchali zamburug`lar paydo bo`ladi. O`simlik tanasidan, shoxlari va barglaridan ayrim hollarda yelim oqishi. Kasal o`simliklarning asosiy anatomik o`zgarish belgilari bunda kasal o`simliklar to`qimasi hujayralari hajmini haddan tashqari kengayib ketishi. Kasal o`simliklarning asosiy fiziologik o`zgarish belgilari bunda suv rejimi buzilishi, o`simliklarda transpiratsiyani kuchayishi, hujayra shirasining osmоtik bosimi ko`tarilishi. Fotosintez quvvati pasayishi, xlorofillarning yemirilishi natijasida ularni kamaytirishi mumkin. O`simlik kasalliklarining kelib chiqishi sabablari nihoyatda xilma-xil bo`lib, ular rivojlanishiga ko`ra quyidagi guruhlarga bo`linadi. Yuqumli kasalliklar bunga zamburug`lar, fitogen bakteriyalar va viruslar keltirib chiqaradi. Yuqumsiz kasalliklar bunday kasalliklar tashqi muhitning noqulayliklari, mexanik va kimyoviy sabablar oqibatida kelib chiqadi. Shuning uchun o`simliklarning bir turidagi va guruhidagi kasalliklari kelib chiqish sabablari har xil bo`lishi mumkin. Masalan, tashqi muhit omillarining noqulayliklari, zamburug`lar, bakteriyalar ta`sirida o`simliklarda so`lish kasalligi kelibchiqishi mumkin. O`simlik kasalliklarining kelib chiqish sabablari turli xil bo`lganligi uchun ular bir vaqtning o`zida hammamizga bir xil ta`sir qiladi. O`simlik kasalliklari asosini tashkil qiladigan yuqumli kasalliklar ularga tushadigan yoki ularning ildizlari orqali kiradigan bironta infeksiya orqali vujudga keladi. O`simliklarda kasalliklarni zamburug`lar, bakteriyalar, gulli tekinxo`rlar, aktinomitsetlar va viruslar tarqatadi. Bular getrotrof mavjudotlar bo`lib, ularda xlorofill bo`lmaydi. SO2 ni o`zlashtira olmaydi-organik moddalar hosil qilolmaydilar. Ular yashil o`simliklarda yashaydi, ularning tayyor organik 15 oziqlaridan foydalanadi. Getrotrof organizmlar avtotrof organik moddalar yaratuvchi yashil o`simliklarga kasallik tarqatadi. Zamburug`larning yil fasllari bo`yicha tarqalishi Qashqadaryo viloyati sharoitida zamburug`larning rivojlanish qonuniyati yil davomida, ya`ni mart oyidan noyabr oyigacha bo`lgan davrida yil fasllariga bog`liq holda o`rganib chiqildi. Qashqadaryo viloyatining cho`l mintaqasida zamburug`larning rivojlanishining birinchi davri bahor faslida bo`lib o`tadi va ular eng yuqori bosqichga, esa aprel oyining ikkinchi yarmida yetadi. Zamburug`lar rivojlanishining ikkinchi davri, ko`z faslining sentabr oyida boshlanib, dekabr oyigacha davom etadi. Adir mintaqasida esa zamburug`lar rivojlanishining birinchi davri bahor faslining ikkinchi yarmi va yoz faslining o`rtalarigacha bo`lgan davrda amalga oshadi. Ularning turkumlar va turlar sonining eng yuqori ko`rsatkichi, iyun oylariga to`g`ri keladi. Zamburug`lar rivojlanishining ikkinchi davri, ko`z faslida bo`lib o`tadi. Tog` mintaqalar zamburug`lar rivojlanishining birinchi davri yoz faslida bo`lib, iyul oyida eng yuqori ko`rsatkichga yetadi, ikkinchi davri esa yil faslining qanday kelishiga qarab amalga oshadi, Bunda ko`z faslining nisbatan iliq kelishi va qish faslining kechikishi muhim ahamiyatga ega. Bu holat olib borilgan ilmiy izlanishlar davomida faqat 2009 yilda ko`zatildi. Yaylov mintaqasida zamburug`lar rivojlanishning faqat bir davri bo`lib, u yoz faslida amalga oshadi, avgust oyida eng yuqori ko`rsatkichga yetadi, zamburug`larning umumiy rivojlanishi bu mintaqada sentabr oyigacha amalga oshadi. Viloyat xududida zamburug`lar rivojlanishining eng qisqa yaylov mintaqasi bo`lib o`tadi. Bunga sabab bu mintaqada zamburug`lar rivojlanish uchun eng qulay muhit faqat yoz faslida bo`lib, bunda asosan tabiiy sharoit muhim ahamiyatga ega. 16 Viloyat xududida Fitopatologiya fanining rivojlanish tarixi kishilik jamiyatida dehqonchilikning rivojlanishi bilan uzviy bog`langan. U davrlarda ekinlarda kasalliklarning kelib chiqishx sabablari aniq bo`lmagan. XIX asrning ikkinchi yarmida 17 I I.1. Tadqiqotning manbalari va uslublari Bitiruv malakaviy ishni bajarishda G`uzor tumani xo`jaliklarida va shaxsiy tomorqa uchastkalarida 2010-2011 yillarda ekspeditsiyalar olib bordim, zamburug`lar bilan zararlangan ayrim mevali daraxtlardan gerbariylar yig`dim. Ekspeditsiyalar natijasida yig`ilgan gerbariy namunalari manba bo`lib xizmat qiladi. Kasallangan o`simliklarni yig`ishda ushbu xududning xar xil joylaridan gerbariylar yig`ilib, ulrni gerbariy tayyorlash qonun-qoidalari asosida quritildi. Tayyorlangan gerbariylar umumlashtirib, zamburug` kasalliklarining guruhlari bo`yicha tartibga solindi. Zamburug`larning turlarini aniqlashda L.M. Kursanov (1940), Z.S. Bekker (1963), M.A. Litvinov (1969), V.I.Bilay (1977), N.M. Pidoplichko (1953), N.I. Gaponenko, F.G.Axmedova, S.S. Ramazanova, M.SH. Sagdullayeva, X.M. Kirgizbayeva, F.X. Fayziyeva (1986-1995) va boshqalarning aniqlagichlari, va monografiyalardan foydalanildi. Kasallangan mevali daraxtlari mevasi, poyasi va bargidan gerbariy tayyorlanib laborаtoriya sharoitida kasallikni keltirib chiqargan zamburug`lar ajratib olindi. Laboratoriya ishlarini Qarshi shahar sanitariya epidemiologiya nazorati markazining laboratoriyasida olib bordik. Buning uchun N.A.Naumov (1937), V.M.Bilay (1977) va M.B.Xoxryakov (1969) lar tomonidan tavsiya etilgan. «Namlangan kamera» usulidan foydalandik. Kasal o`simlikning ichidagi infeksiyani ya`ni kasallantiruvchi zamburug`ni ajratib olish uchun tekshirilayotgan mevali daraxtlarning bargi, poyasi, navdasi va mevasi avval sirtda, keyin alangada sterllanib, Petri kosachalarida tayyorlangan «nam kamera» muhitiga quyildi va 25-27 daraja haroratda termostatda 4-5 kun saqlandi, keyin mikroskopda tekshirish, kuzatish va aniqlash ishlari olib borildi. Kasallikni tekshirish, kuzatish va aniqlash ishlari Qarshi Davlat Universiteti, kimyo-biologiya fakultetining botanika kafedrasida olib borildi. 18 Bizga ma`lumki, kasallik to`gdiruvchi parazit zamburug` turlari, asosan tuproqda, o`simlik organlarining yuzasida yoki to`qimasining ichida hayot kechiradi. Mevali daraxtlarning mevasida, bargida hamda poyasida joylashgan zamburug` turlarini ajratib olish uchun yuvish usulidan foydalandik. Buning uchun tekshirilayotgan behi va nok o`simligining biror qismi, sterillangan suvga solib chayqatildi. Yuvilib tushgan zambug`larning spora va konidiyalari mikroskopda kurildi, tekshirildi va aniqlanildi. Yuqoridagi ishlardan tashqari yana biz mevali daraxtlarda uchraydigan kasalliklarning qo`zg`atuvchilarini aniqlash bilan birga tajriba maydonida o`sayotgan o`simliklarning necha foizi qanday kasalliklar bilan qancha zararlanganligini ham xisobladik. Chunki, kasalliklarning rivojlanishini xisobga olish, o`simlikning kasallik qo`zg`atuvchilariga qarshi chidamligini bilish juda zarur. Ana shular asosida, u yoki bu o`simlikning zararlilik darajasi hamda ushbu kasallikka qarshi kurash usulining foydasi aniqlaniladi. Mevali daraxtlarning turli-tuman kasalliklarining qo`zg`atuvchisi bilan tanishish uchun bargdagi har xil g`ubor va dog`lar mikroskopda ko`riladi. Rangsiz unsimon g`uborning mikroskopda konidiyalar tuplamidan iborat ekanligi aniqlanildi. Parazit zamburug`ning qishlovchi stadiyasini lupa orqali ko`ramiz, lupada kuringan rangsiz unsimon g`uborlar zamburug`ning meva tanalari ekanligini aniqladik. Qattiq oziq muhitida o`sayotgan zamburug`ning o`sish va rivojlanishni har bir kaloniyaning diаmetrini o`lchash asosida aniqladik . Bu usulda ma`lum turning morfologik to`zilishida qanday o`zgarishlar bo`lishiga, mitseliy o`sayotgan ozuqa muhiti rangining o`zgarishiga aloxida e`tibor berildi. Biz eng ko`p uchraydigan kasalliklar ustidan tajriba ishlarini olib bordik. 19 II. 2 . Olib borilgan tajribalarning natijalari. G`uzor tumanida o`tkazilgan tekshirishlar natijasida zamburuglarning tur va formalari topildi. G`uzor tumanidan yig`ilgan barcha gerbariy namunalari bahor, yoz va kuz fasllarida 2010-2011 yillarda yig`ilgan. Mevali daraxtlarning hosildorligini oshirish, sifatini yaxshilash, yangi navlarni yaratish, yuqori agrotexnika asosida parvarish qilish bilan birga mevali daraxtlarni kasallik va zararkunandalardan asrab qolish choralarini amalda tadbiq qilish muhim ahamiyatga ega. Chunki har xil kasallik va zararkunandalarning mevali daraxtlarga va uning hosiliga keltirgan zarari tufayli hosildorlik kamayishi bilan birga uning sifati ham pasayadi. Mevali daraxtlardan mo`l hosil oluvchi asosiy omillardan biri meva daraxtlarda uchraydigan kasalliklarni puxta o`rganish va ularga qarshi kurash tadbirlarini ishlab chiqishdan iboratdir. Viloyatimiz sharoitida o`sadigan meva daraxtlar asosan, qo`tir, barglarining dog`lanishi, qorayishi , kalmaraz, qora rak, monilioz, zang va un- shudring va boshqa zamburug` kasalliklari bilan eng ko`p zararlanadi. G`uzor tumanida o`tkazilgan tekshirishlar natijasida zamburug`larning bir necha tur va formalari topildi. G`uzor tumanidan yig`ilgan barcha gerbariy namunalari bahor, yoz va kuz fasllarida yig`ilgan. Tekshirishlar natijasida mevali daraxtlarda eng ko`p uchraydigan quyidagi zamburug` kasalliklari ainqlandi. Kupincha Takomillashgan zamburuglar va Askomitsetlar bo`limiga mansub zamburug`lar kasallik qo`zg`atishi aniqlandi. 20 Mevali daraxtlarda eng ko`p uchraydigan kasallik to`g`diruvchi zamburug` turlari T/n O`simlik nomi Kasallik nomi Zamburug` turlari O`simlikni organlarni zararlanishi 1. Cerasus vulgarus , Prunus domestica L (Olcha va olxo`ri) Kulrang chirish yoki moniliozi Monilinia cinerea Mevasini Klyasterosporioz Clasterosporium carpophilum Barg, kurtak, gul, tuguncha, meva, novda va shoxlarni zararlaydi. 2. Persica vulgaris (Shaftolida) Bargining buralishi Taphrina deformans Bargini Un-shudring Sphaerotneca pannosa Bargi ва новдаларини 3. Amygdalis bucharica (Bodomda) Qizil dog`lanish Polystigma ochraceum Bargini 4. Pyrus communis (Nok) Zang Gymnosporangium sabinae Barglarini va shoxlarini Septorioz Septoria piricola Desm . Bargini va mevasini Un-shudring Podosphaera leucotrich barg va navdalari ni 5. Prunus cerasiera Kalmaraz Venturia pirina Novdasini bargini va shoxlarini 6. Prunus korshinskyi Qora rak Sphaeropsis malorum O`simlikni butun tanasini 7. Cydonia oblonga, ( Behida ) Un-shudring Podosphaera oxyacanthae Barglari va yosh navdalarini 8. Monilioz Monilia cydonia To`pgullarini va yosh n о vdalarni 21 III. Bob. Ayrim mevali daraxtlarning zamburug` kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari (G`uzor tumani misolida) III.1. Mevali daraxtlarda eng ko`p uchraydigan zamburug` kasalliklari. Mevali daraxtlarda uchraydigan zamburug` kasalliklari aniqlash maqsadida biz ayrim mevali daraxtlardan ya`ni olcha, olxo`ri, shaftoli, behi, nok va yong`oqlarda uchraydigan kasilliklarni o`rgandik. Mevali daraxtlar ko`pgina yuqumli kasalliklar bilan kasallanadi. Kasallikning namoyon bo`lishi ekologik sharoitga, geografik muhitga, o`simliklarning kasalliklarga chidamlilik darajasiga, o`simliklar yoshiga bog`liq. Mevali bog`lardan uzoq muddat foydalanish zamburug`lar infeksiyasining to`planishiga sabab bo`ladi. Natijada bunday kasalliklarga qarshi kimyoviy usulda kurash olib borishga to`g`ri keladi. Shuning uiun asosiy tadbirlar agrotexnikaga, kasallikning oldini olishga, o`simliklarning chidamliligini oshirishga qaratilgan bo`lishi kerak. Kimyoviy kurash choralarini qo`lashda uning muddatlarini hisobga olish, qo`lash takroriyligi va fungitsitlar miqdorini ham nazarda tutish kerak. Kasalliklar urug`li meva ekinlarining mahsuldorligi va mevalarining sifatini keskin pasaytirib yuboradi, ular hosilli daraxtlarning, ba`zan butun massining nobud bo`lishini keltirib chiqarishi mumkin. Mazkur ekinlarning eng xavfli va ko`p tarqalgan kasalliklariga parsha, qora rak, meva chirishi, sitosporoz, un shudring, barglarning dog`lanishi va boshqa bir qancha Zamburug`lar qo`zg`atadigan kasalliklar kiritiladi. Ayrim joylarda bakterial, virusli, shuningdek yuqumsiz kasalliklarning (xloroz, rozetkasimonlik va b.) ham tarqalishi kuzatiladi. Meva daraxtlarning dog`lanish kasalligi. Bu kasallik danakli meva daraxtlarida bahorda paydo bo`ladi. Bunda barg kurtaklari ochila boshlash vaqtida yog`ib o`tgan birinchi yomg`irdan keyin barglarda dumaloq shaklli qo`ng`ir –qizg`ish mayda dog`lar hosil bo`ladi, ular sekin-asta kattalashadi. Dog`lar barglarning hamma joyida bo`ladi. Keyinchalik bargning zararlangan 22 joylari (dog`lar) tushib ketadi., natijada barg g`alvirak bo`lib qoladi. Barg chetlaridagi dog`lar tushgach, irtilgandek bo`lib, qoladi. Barg bilan bir vaqtda barg bandi ham zararlansa, unday holda barglar to`kilib ketadi. Bunda mevalarda qizil rangli mayda dog`lar paydo bo`ladi, ular asta-sekin kattalashib, qavarib chiqadi va jigarrangga kiradi. Bu mayda dog`lar bir-biriga qo`shilib mevada, qo`tir yaralar paydo qiladi. Qo`tirlar yorilib, ulardan oq, shilimshiq, cho`ziluvchan shira chiqadi. Shira vaqt o`tishi bilan quriydi, so`ng qorayadi. Bunday qora dog`lar odatda mevaning yuqori navda ichiga qaralgan qismida hosil bo`ladi. Buning natijasida dog`lar ostidagi meva to`qimalari rivojlanishdan to`xtaydi, oqibatda kuchli zararlangan mevalar qingg`ir-qiyshiq shaklga ega bo`ladi. Barglarning qo`ng`ir dog`lanishi. Kasallik mevali daraxtlarning asosan bargini va novdalarini zararlaydi. Kasallikning dastlabki belgilari may oyining oxiri, iyun oyining boshlarida barglarning old tomonida va orasida qo`ng`irrangdagi dog`lar ko`rinishida paydo bo`ladi. Kasallik qo`zg`atuvchi Entomosporium maculatum turiga mansub zamburug` bo`lib, Takomillashmagan zamburug`lar sinfiga kiradi. Kasallik yosh ko`chatlarda ko`p uchraydi. Zamburug`ning konidiya hosil qilishi zararlangan qismlarda qora rangdagi nuqtachalar tarzida bo`lib, bu dog`larda piknidiyalar yetiladi. Bunday dog`lar barg bandida, poyada, mevada ham hosil bo`ladi. Zamburug` 0-500 S haroratdan boshlab rivojlanadi, 13-250S da tuproqda konidiya yoki xaltachalar hosil qiladi. Olcha va olxo`riining kulrang chirish kasalligi. Kulrang chirish kasalligi bilan zaarlangan olcha va olxo`ri mevalari daraxtda turgan vaqtida mayda bo`rtmalar tarzidagi kulrang po`panaklar bilan qoplanadi. Bunday mevalar nam havoda chiriydi, quruq havoda esa qotib qoladi va kelgusi yili daraxilardan osilib yotadi. Bu kasallik mevalarga jarohatlar, jumladan O`rta Osiyoda olcha filchasi jarohatlangan joylar orqali kirib oladi. Zamburug` mitseliya holida daraxt novdalarining to`qimasida va quruq mevalarida qishlaydi. 23 Meva ekinlarining deyarli hamma joyda tarqalgan zararli kasalliklaridan biri. U o`simliklarning butun vegetatsiyasi davrida yuzaga keladi. Bahorda gullarning qo`ng`ir tusga kirishi va qurishi, yosh barglarning so`lishi va qurishi, mevali shox va bir yillik novdalarning nobud bo`lishini keltirib chiqaradi. O`simlikning barcha zararlangan qismlari kelgusi yil bahorigacha daraxtda saqlanadi. Nam ob-havoda ularda kulsimon yostiqchalar – patogenning spora hosil qilishi kuzatiladi. Kasallik juda tez tarqaladi. Zararlangan to`pgullar va novdalar kuydirilgandek ko`rinadi, shu bois kasallikni ko`pincha monilial kuyish deb atashadi. Mazkur kasallikni gullarning ertalabki ayozlardan zararlanishi bilan adashtirmaslik lozim. Danakli meva ekinlarida monilioz qo`zg`atuvchisi – Hyphomycetales tartibiga mansub Monilia cinerea Bon keng ixtisoslashgan takomillashmagan zamburug`i, u qariyb 12 turdagi danakli meva ekinlarini (olcha, olxo`ri, shaftoli va h.k.) zararlaydi. Patogen mitseliy va konidial spora hosil qiladi. Konidiylarining o`lchami (odatda 9,5-12x6,9 mkm) rivojlanayotgan substrati va harorat sharoitlariga bog`liq ravishda o`zgarishi mumkin. Zamburug` o`simlikning zararlangan a`zolarida mitseliy ko`rinishida qishlaydi, bahorda ularda infeksiya manbai bo`lib xizmat qiluvchi yangi konidial sporalar hosil bo`ladi. kamdan-kam hollarda konidiylari ham qishlaydi. Daraxtlarning gullash davrida ob-havoning salqin va nam kelishi moniliozning tez rivojlanishiga imkon beradi. Past haroratlar gullashni cho`zadi, yuqori namlik esa (ayniqsa yomg`ir va tuman vaqtida) konidiylarning tez shakllanishi va tarqalishiga yordam beradi. Ayrim hududlarda danakli mevalarning monilioz qo`zg`atuvchisi xaltali davr – Monilinia cinerea Hon hosil qilishi mumkin. Bunday holatda o`simlikning qishlovchi zararlangan a`zolarida konidial sporalar bilan bir qatorda apotetsiylar hosil bo`ladi, ularda xaltasporali xaltalar rivojlanadi. Xaltasporalari ellipssimon, bir hujayrali, rangsiz, o`lchami 10,6-15,2x5,6-7,6 mkm. ular konidiylar kabi birlamchi infeksiya manbai hisoblanadi. 24 Butun yoz davomida M. cinerea daraxt novdalari va shoxlari va ayniqsa mevalarining davomli zararlanishini keltirib chiqaradi. Ularda dastlab kichik qo`ng`ir dog`lar paydo bo`ladi, keyinchalik tez kattalashadi va butun mevani egallab oladi. Ularning yuzasida kulsimon yostiqchilar paydo bo`ladi. chirigan mevalar burishadi, quriydi, ularning bir qismi daraxtda bahorgacha osilib turadi. M. cinerea dan tashqari danakli meva ekinlarida moiniliozni Monilia frictigena West ham qo`zg`atishi mumkin. mazkur Zamburug` konsentrik qatorlarda joylashuvchi ancha yirik sarg`ish yostiqchalar hosil qiladi. Danakli mevalar monilioz bilan mexanik shikastlangan yoki hasharotlar ta`sirida zararlangan joy orqali kasallanadi. Respublikamizda danakli mevalar o`rik filchasi ta`sirida zararlangan joyi orqali kasallanadi. Zararlanish kasallangan mevaga sog`lomlari tegib turganda ham sodir bo`lishi mumkin. Shaftoli bargining burishib qolish kasalligi. Bu kasallik shaftolini barglari kurtaklari yozilishi bilanoq paydo bo`ladi. Bunda barglar juda kattalashadi va qalinlashadi, barglarning ayrim qismlari bir tekisda o`smaganligi tufayli barglarning ayrimlari burishib qoladi. Kasallangan barglar mo`rt bo`ladi va oldin sariq keyinchalik sarg`ish qizil rangga kiradi. Kasallik barglari shaftolining o`simlik bitlari ta`sirida barglarining burishib qolishidan farq qiladi. Bu kasallikda ham shaftoli barglari burishadi, lekin bargning burmalari mayda va ranggi sarg`ish ko`kligicha qoladi. Kasallangan barglarning orqa tomonida oqish g`ubor hosil bo`ladi. Keyinchalik barglar qo`ngirlashadi, quriydi, to`kilib ketadi. To`kilgan barglar o`rnida uyg`onmagan kurtaklardan shu yozning o`zidayoq barglar chiqadi, lekin bu barglar kasallanmaydi. Barglari kasallangan novdalar birmuncha yo`g`onlashadi, qing`ir-qiyshiq bo`ladi va sariq rangga kiradi. Kasallangan gullar sog`lom gullarga qaraganda yirikroq, ularning gultoji barglariolachipor bo`ladi va juda burishib ketadi. Kasallangan barglar to`kilganda ko`pincha mevalar ham to`kiladi. Shaftolining barglarining burishib qolish kasalligini Taphrina deformans zamburug`i keltirib chiqaradi. Bu zamburug`i mitseliya hamda sporalar holida 25 kurtak qobig`ida va zararlangan shox po`stlog`ining yorilgan joylarida qishlaydi. Bahorda kurtaklar bo`rtishi va yoyilishi bilan kasallik yana yangidan paydo bo`ladi. Bu kasallik O`zbekiston va O`rta Osiyo respublikalarining hamma joylarida tarqalgan. Kasallik bahor sernamva salqin kelgan illari kuchayib ketadi. Bu kasallik har yili barglarning deyarli hammasi to`kilib ketishi tufayli daraxtlarning zaiflanishini, kasallangan shoxlarni sekin-asta qurishi va kurtaklarining nobud bo`lishi, mevalarining ko`p chiligini to`kilib ketishi natijasida shaftoli hosiliga katta zarar keltiradi. Olcha va olxo`rining klyasterosporioz kasalligi Kasallik hamma joyda juda keng tarqalgan. U barg, kurtak, gul, tuguncha, meva, novda va shoxlarni zararlaydi. Barglarda dumaloq (diametri 2-5 mm gacha), qizg`ish-qo`ng`ir yoki to`q pushti hoshiyali och jigarrang dog`lar paydo bo`ladi. oradan 1-2 hafta o`tgach, dog`lar to`kilib ketadi va barglarda teshiklar hosil bo`ladi. Zararlanish kuchli kechganda dog`lar ko`pincha qo`shilib ketadi va to`kiladi. Zararlangan barglar qisman yoki butunlay quriydi va to`kiladi. Novda va kurtaklarda kasallik kichik dumaloq, to`q sariq-qizil rangli (chetlariga nisbatan o`rtasi ancha och tusli) dog`lar ko`rinishida paydo bo`ladi. Keyinchalik ular yorilib ketadi, ulardan yelimsimon suyuqlik ajraladi va novdalarda och sariq yoki qoramtir-qo`ng`ir rangli shishasimon g`ubor ko`rinishida qotib qoladi. Zararlangan barglar qo`ng`ir tusga kiradi va to`kiladi. Mevalarda dastlab mayda qirmizi, biroz botiq, chetlari ko`tarilgan dog`lar hosil bo`ladi, keyinchalik ular to`kiladi yoki yelim ajraladigan yoriqlarni yopib turuvchi qo`tirchalar ko`rinishida qoladi. Ko`pincha olcha va olxo`ri mevalari klyasterosporioz ta`sirida bir tomonlama rivojlanadi, chunki zararlangan joydagi to`qima rivojlanishdan to`xtaydi va danakkacha qurib qoladi. Klyasterosporioz qo`zg`atuvchisi – Hyphomycetales tartibiga mansub Clasterosporium carpophilum Aberh takomillashmagan zamburug`i. O`simlik to`qimalarida u hujayra ichiga kirib uning nobud bo`lishini keltirib chiqaruvchi 26 mitseliy hosil qiladi. Mitseliy lokal tarqaladi va har bir dog`ni mustaqil zararlanish joyi deb hisoblash lozim. Zararlangan paytdan dog` paydo bo`lishigacha 2-4 kun (harorat va navning chidamliligiga bog`liq ravishda) o`tadi. Zararlangandan so`ng 5-7 kun o`tgach bargning ostki tomonida dastalar ko`rinishida konidial sporalar shakllanadi. Konidiyabandlari kalta, tirsaksimon, rangsiz yoki sarg`ish-qo`ng`ir. Konidiylari uzunchoq-tuxumsimon yoki teskari to`qmoqsimon, ko`p hujayrali (yoshiga bog`liq ravishda to`siqlari 1 dan 7 tagacha), dastlab rangsiz, keyinchalik sarg`ish-qo`ng`ir, o`lchami 23-65x10-18 mkm (39-rasm). Yuqori namlik va 5 dan 400S gacha bo`lgan haroratda (ulay chegarasi 19-250S) ular o`sadi va o`simlik to`qimasiga ustitsa va bevosita po`sti orqali kiruvchi o`simtasimon trubka hosil qiladi. Patogen zararlangan o`simlik qoldiqlarida mitseliy va konidiy ko`rinishida (odatda kuzda yelim bilan yopilib qoluvchi) qishlaydi. Bahorda yog`ingarchiliklar ta`sirida yelim yuviladi, konidiylar holi bo`ladi va yomg`ir tomchilari bilan sog`lom o`simliklarga tushadi, mitseliyda esa yangi sporalar shakllanadi. Ayrim yillarda danakli meva ekinlarining zararlanishi 30%, zararlangan mevalar esa 50-60% gacha yetadi. Zararlangan barglarda xlorofill va qand miqdari kamayadi, umumiy azot miqdori esa ortadi. Zararlangan mevalarda ham qand miqdori hamda vazni kamayadi. Shaftolining un shudring kasalligi . Kasallik ko`pincha olxo`ri, gilos, olcha, o`rik va shaftolida kuzatiladi. Yog`ingarchilikdan so`ng quruq va jazirama kunlar kelsa, kasallik kuchli namoyon bo`ladi. kasallik asosan barg va novdalarni, shaftolida mevalarni ham zararlaydi. Ularda dastlab oq kigizsimon g`ubor paydo bo`ladi, ularda keyinchalik qora nuqtalar – kleystotetsiylar hosil bo`ladi va natijada g`ubor to`q kulrang bo`lib ko`rinadi. Shaftolida kleystotetsiylar kamdan-kam hollarda yuzaga keladi, shuning uchun ulardagi g`ubor doimo och tusli. Bu kasallik bilan zararlangan shaftolining barglari va novda uchlari yozning 27 o`rtalarida unsimon oq g`o`bor bilan qoplanadi. Shaftolining tuksiz navlari (masalan, “Nektorin” navining) mevalari ham shunday g`ubor bilan qoplanadi. Bunday mevalar tez chiriydi. Kasallangan barg, novdalar sarg`ayadi va quriydi. Daraxtlar juda majruh bshlib qoladi, yosh ko`chatlar esa o`sishdan to`xtaydi. Shaftolining un shudring kasalligini Sphaerotneca pannosa xaltali zamburug` keltirib chiqaradi. Bu zamburug` daraxtning o`sish va rivojlanish davrida konidiya bilan tarqaladi, yosh novdalarda esa kelgusi yil bahorida yetiladigan mitseliya va klestokorpiyalar holida qishlaydi. Sph. рannosa f. persicae da kleystotetsiy sharsimon, yetilganda jigarrang tusga kiradi, diametri 70-125 mkm. xaltalari keng tuxumsimon, o`lchami 70- 125x55-80 mkm, xaltasporalari bir hujayrali, ellipssimon, o`lchami 22-25x14- 15,6 mkm. P. tridactyla da kleystotetsiy deyarli sharsimon yoki yassi, to`q jigarrang yoki qora, diametri 85-100 mkm. xaltalari sharsimon, diametri 60-80 mkm, xaltasporalari ellipssimon, o`lchami 17-20x8-10 mkm. Bahorda va yozda zamburug`lar mo`l konidial spora hosil qiladi. Konidiylari ellipssimon, rangsiz, o`lchami 17-30x9-17 mkm, zanjir ko`rinishida joylashadi. O`simliklar vegetatsiyasi davrida Zamburug` konidiylar yordamida tarqaladi. Sph. р annosa f. persicae zararlangan yosh novdalarda mitseliy ko`rinishida qishlaydi, bahorda ular birlamchi infeksiya manbai bo`lgan yangi konidial sporalar hosil qiladi. Infeksiyaning saqlanishida xaltali davr ikkilamchi rol o`ynaydi, chunki kuzda va qishda kleystotetsiylar turli saprofitlar ta`sirida yemirilib ketadi. P. tridactyla asosan kleystotetsiy shaklida to`kilgan barglarda va novdalarda qshlaydi. Bahorda ularda xaltasporali xaltalar yetiladi va birlamchi infeksiya manbai bo`lib xizmat qiladi. Mazkur Zamburug`da mitseliyning qishlashi vabahorda yangi konidial sporalarning hosil bo`lishi juda kam kuzatiladi. Un shudring asosan yosh ko`chatlarga katta zarar keltiradi, chunki kasallik ta`sirida ular o`sishdan to`xtaydi. Kasallik katta yoshli daraxtlarga kamroq zarar 28 keltiradi, shunday bo`lsada, zararlangan novdalar qishni yomon o`tkazadi, hosildorlik esa 5-7% gacha pasayadi. Olxo`ri va bodom barglarining qizil dog`lanish kasalligi. Bu kasallikda bodom va olxo`ri barglari yozning ikkinchi yarimida qizil, etdor salgina chirigan dog`lar hosil qiladi. Bunda barglar barvaqt to`kiladi, daraxtning o`sishi sekinlashadi. Kasallikni olxo`rida Polistigma rubrum, bodomda Polystigma ochraceum zamburug`lari keltirib chiqaradi. Zararlanib to`kilib tushgan barglarda zamburug`ning xaltali sporasi hosil bo`ladi. Bahorda yetilgan xaltadagi sporalar tashqariga chiqadi va yosh barglarni zararlaydi. Olxo`ri polistigmozini ko`pincha qizil dog`lanish yoki barglarning «kuyishi» deb ham atashadi, u bilan gilos, bodom va tyorn ham zararlanadi. Qizil dog`lanish odatda yozning ikkinchi yarmida kuzatiladi. Barglarda dastlab yostiqchasimon sarg`ish yoki och qizil dog`lar paydo bo`ladi. Keyinroq ular ancha qavariqroq, qizil va laklangansimon yaltiroq ko`rinishga kiradi, bahorga borib esa ular qora tus oladi. Kasallik qo`zg`atuvchisi – Sphaeriales tartibiga mansub Polystigma rubrum DC . xaltali zamburug`i. Barglarda dog`larning o`rnida Zamburug` stroma (yostiqcha) ko`rinishida mitseliy hosil qiladi va unda piknosporali piknida shakllanadi (39-rasm). Barglarning ostki tomonida dog`larning o`rnida piknidalar nuqtali tuxumsimon bo`shliq (diametri 225 mkm gacha) ko`rinishida yaxshi ko`rinadi. Ularda ingichka, egilgan, ignasimon piknosporalar (25-30x1- 15 mkm) hosil bo`ladi. piknosporalar o`simliklarni zararlamaydi, ammo jinsiy jarayonni ta`minlaydi, natijada xaltali davr yuzaga keladi. Shuning uchun ularni piknosporalar emas spermatsiyalar deb atash joiz. Adabiyotlrda Zamburug`ning mazkur davri Polystigmina rubra Sacc . deb nomlangan. Peritetsiylarning shakllanishi kuzdayoq yuzaga keladi. Xaltasporali xaltalar bahorda yetiladi. Xaltalari uzunchoq-to`qmoqsimon, uzun oyoqli, o`lchami 78- 87x10-12 mkm, xaltasporalari esa bir hujayrali, oval, rangsiz, o`lchami 11- 13x4,5 mkm. Ҳar bir xaltada 8 tadan xaltasporalar joylashadi (39-rasm). 29 O`simlikning yosh barglariga tushgach, xaltasporalar o`simtali trubka ko`rinishida o`sadi va barg to`qimasiga kiradi. Qizil dog`lanish barglarning vaqtidan ilgari to`kilishini keltirib chiqaradi, natijada o`simlikning o`sishi susayadi, uning qishga chidamliligi va hosildorligi pasayadi. Rossiyaning Uzoq Sharq hududidagi ussuriy olxo`rilarida ko`pincha qizil kasalligi kuzatiladi. Mazkur kasallikda barglarda qizil dog`lanishdagiga nisbatan birmuncha kichik dog`lar hosil bo`ladi. Dastlab dog`lar xira sariq, keyinchalik yorqin to`q sariq. Ostki tomondan ular qavariq, ularda ko`p sonli to`q rangli nuqtalar hosil bo`ladi. To`kilgan barglarda dog`lar jigarrang va hatto qora tusga kiradi. novdalar va mevalarda kasallik qizg`ish-to`q sariq yostiqchasimon dog`lar ko`rinishida paydo bo`ladi. Dog`lar joylashgan joyda novdalarning sinishi kuzatiladi. Mevalarda dog`lar ko`pincha uning yarmini egallab oladi. Qizil kasalligining qo`zg`atuvchisi – Polystigma ussuriensis A. Proz. , biologiyasi bo`yicha у P. rubrum ga o`xshab ketadi. Qizil kasalligi qizil dog`lanishga nisbatan zararliroq hisoblanadi. Kasallik ta`sirida ko`pincha qo`chatzorlardagi ko`chatlarning rivojlanishi susayadi. Zararlangan mevalarning sifati kuchli pasayadi. Daraxtlarning umri keskin qisqaradi. Olxo`ri va bodom mevasining puchayish kasalligi. Bu kasallik bilan olxo`ri, tog` olcha va bodom zararlanadi. Bunda mevali daraxtlarning tugunchasi haddan tashqari besunaqay bo`lib, o`sib ketadi va meva o`rnida ichi bo`sh, danaksiz xaltacha hosil bo`ladi. Bunday mevalarni butunlay iste`mol qilib bo`lmaydi., meva pishish vaqtiga borib kasallangan mevalari barchasi to`kilib ketdi. Kasallikni olxo`rida Exoascuc prumi , bodomda Exoascuc amygdale zamburug`lari keltirib chiqaradi. Zamburug`lar kasallangan novdalarning to`qimalarida va to`kilgan mevalarda uchraydi. Bahorda zamburug`lar gul bandi orqali gulni ichiga kiradi, gul majruhlanadi. Kasallangan gullardan xaltasimon puch meva hosil bo`ladi. Bu kasallik yog`ingarchilik ko`p bo`ladigan tog`lik 30 tumanlarda ko`p uchraydi.Bahorda zamburug`lar gul bandi orqali gulni ichiga kiradi, gul majruhlanadi. Kasallangan gullardan xaltasimon push meva hosil bo`ladi. Bu kasallik yog`ingarchilik Behida monilioz yoki meva chirishi Urug`li mevalarning juda keng tarqalgan va zararli kasalligi. U mevalarning qo`ng`ir tusga kirishi va chirishi ko`rinishida paydo bo`ladi, ammo o`simlikning to`pgullari va boshqa a`zolarining nobud bo`lishiga ham sababchi bo`lishi mumkin. Qo`zg`atuvchisining sistematik nomlanishiga ko`ra kasallikni monilioz deb atash to`g`ri hisoblanadi. MDІ davlatlari hududida urug`li mevalar Hyphomycetales tartibiga mansub takomillashmagan Zamburug`larning to`rt turi bilan zararlanishi kuzatiladi: Minilia fructigena West., M. cinerea Hon., M. mali Takahashi va M. cydonia Schell. O`simliklarning ko`proq M. fructigena bilan zararlanishi qayd etiladi. Mevalarda dastlab kichik qo`ng`ir dog`lar paydo bo`ladi, ular tyoz o`sadi va butun mevani qamrab oladi. Natijada meva eti qo`ng`ir tusga kiradi, yumshaydi va ta`m sifatlarini butunlay yo`qotadi. Qo`ng`ir tusga kirgan mevalar yuzasida Zamburug`ning spora hosil qilishini ifodalovchi sarg`ish-oq yostiqchalar hosil bo`ladi. Ular konsentrik aylanada joylashgan bo`lib, kalta konidiyabandlardan zanjir ko`rinishida ajralib turuvchi ko`p sonli konidiylardan iborat. Konidiylari oval yoki dumaloq, rangsiz, o`lchami 17,5-25x11-15 mkm, shamol, yomg`ir va hasharotlar vositasida tarqaladi, gifal o`simta bilan o`sadi. Zamburug` havoning harorati 24-280S va nisbiy namligi 75% dan yuqori bo`lganda kuchl rivojlanadi. Mevalar mevaxo`r, qushlar, parsha, sovuq va boshqalar ta`sirida shikastlangan joylari orqali zararlanadi. Ba`zan kasallik qo`zg`atuvchisi meva bandi o`yiqchasi orqali kiradi, ammo zararlanish faqatgina 31 tomchi namlik mavjud bo`lganda amalga oshadi. Moniliozda mevalarning qo`ng`ir tusga kirishi odatda zararlanish sodir bo`lgandan so`ng 3-5 kun, spora hosil bo`lishi esa 8-10 kun o`tgach kuzatiladi. Quyi va yuqori haroratlarda, shuningdek havoning nisbiy namligi past bo`lganda mevalarda patogenning spora hosil qilishi qayd etilmasligi ham mumkin. Bunday hollarda meva mumlanib qoladi va yaltiroq tusli ko`kimtir-qora yoki qora rangga kiradi. mumlangan mevalar daraxtda yoki uning ostida butun qish davomida qoladi, bahorda esa konidial spora hosil qiluvchi yostiqchalar bilan qoplanadi va birlamchi zararlanish manbai bo`lib xizmat qiladi. Aksariyat hollarda meva chirish qo`zg`atuvchisi konidial spora hosil qiladi shu bois u takomillashmagan Zamburug`larga kiritiladi. Biroq ayrim olimlar uning halta va haltasporali apotetsiy ko`rinishidagi haltali davrini qayd etishgan. Haltasining shakli cho`zinchoq, uchi kengaygan, asosi esa ingichkalashgan. Ҳar bir haltada 8 tadan bir hujayrali, ellipssimon, rangsiz haltasporalar (12-16,4x5-7 mkm) joylashadi. Haltali davrida Zamburug` Monilinia fructigena Honey deb ataladi va Helotiales tartibiga kiritiladi. Ayrim hududlarda M. fructigena to`pgullarning zararlanishi (monilial kuyish) va yosh novdalarning ekilgan qolishini keltirib chiqarishi mumkin. natijada gullar qo`ng`ir tusga kiradi va meva tugmasdan ekilgan qoladi. Zararlangan novdalarda bahorda konidial sporalar hosil bo`lishi va infeksiya manbai bo`lib xizmat qilishi mukin. M. cinerea ham urug`li meva ekinlarida meva chirishi va monilial kuyishni qo`zg`atishi mumkin. M. fructigena dan farqli ravishda M. cinerea Zamburug`i mevalarda konidial spora hosil qiluvchi kulsimon mayda (0,5-1 mm) yostiqchalar shakllantiradi. 32 Monilinia mali zamburug`i erta bahorda yozilayotgan yosh barglarda, ba`zan barg ko`rtaklarida paydo bo`ladi. dastlab qizil nuqta paydo bo`ladi va tyozda dog`ga aylanib, bargning markaziy tomirini qamrab oladi. Barg bandi bo`yicha mitseliy barg to`pining asosiga tarqaladi va uning chirishini keltirib chiqaradi. Zararlangan a`zolar qo`ng`ir tusga kiradi va egiladi. Bargning ostki tomonida, barg bandi va gulbandida Zamburug`ning bodom hidli, kulrang konidial sporalari hosil bo`ladi. konidiylari limonsimon, ba`zan esa dumaloq shaklda, ikkita qutbiy so`rg`ichli, rangsiz, o`lchami 8,1-19,8x6,5-14 mkm. ular dixotomik shoxlangan konidiyabandlarda akropetal zanjir ko`rinishida hosil bo`ladi. Barglar yozila boshlashi bilan konidiylar shamol va hasharotlar bilan tarqaladi va yosh tugunchalarni zararlaydi. kasallik yosh novdalarning uchki qismi va pishmagan mevalarni ham zararlashi mumkin. yozda zararlangan tugunchalarda (ichida va tashqarisida), barglarda, barg bandi va meva bandlarida yaltiroq qora sklerotsiylar (diametri 1-3 mm) shakllanadi. Kuzda ular zararlangan a`zolar bilan birga tuproqqa tushadi, bahorda esa ulardan halta va haltasporali apotetsiylar hosil bo`ladi va birlamchi infeksiya manbai bo`lib xizmat qiladi. Haltasporalari ellipssimon, uchi dumaloqlashgan, rangsiz, o`lchami 11,2-14,0x5,6-7 mkm. M. cydonia behida moniliozni qo`zg`atadi. Barglarda sarg`ish-jigarrang yok deyarli qora dog`lar hosil bo`ladi. Barglarning ustki tomonida asosan markaziy tomir bo`ylab joylashuvchi kulrang mog`orsimon g`ubor yuzaga keladi. Zamburug` dumaloq-limonsimon shakldagi rangsiz konidiylardan (12,5-17,5x10-15 mkm) iborat zanjir hosil qiladi. Moniliozning yetkazadigan zarari to`pgullar va yosh 33 novdalarning nobud bo`lishi, shuningdek ko`p miqdorda hosilning yo`qotilishi (20-30%, ba`zan 60-70%) bilan ifodalanadi. Monilioz ta`sirida mevalar faqatgina o`suv davrida emas, balki saqlashda ham nobud bo`ladi. Behining un-shudring kasalligi. Kasallikning asosiy belgisi behining barglari va yosh navdalari, ko`pincha, iyun oyining ikkinchi yarmida unsimon ok g`ubor hosil bo`ladi. Ana shu g`ubor asta-sekin xiralashadi, qo`ng`ir rangga kiradi, keyinchalik bu g`uborda qora nuqtalar hosil bo`ladi. Kasallangan barglar, yashil novdalar sargayadi va quribqoladi. Kasallikning Podosphare oxycantae degan xaltachasi zamburug` tug`diradi. Bu zamburug` kasallangan organlarning ustida mitseliy, konidiya-bandlar va konidiyalar, keyinchalik kleystakarpiylar hosil qiladi. O`simlikning o`sish davri kasallik zumburug` konidiyalari bilan tarqaladi. Zamburug` kasallangan novdalarda, shuningdek To`qilgan barglarda mitseliy holida qishlaydi. Bu zamburug` behidan tashqari, ba`zan nok, dulana va irgayni ham zararlaydi. kasallik viloyatimizning hamma tumanlarida uchraydi. Nokning kalmaraz kasalligi. Bu kasallikning nok daraxtida Venturia pirina zamburug`i qo`zg`atadi. Bu xaltachali zamburug`lar sinfiga mansub. Zamburug` nokning navdalari, barg va mevalarning zararlaydi. Kasallikning asosiy belgisi, barglar yozilishi bilan barglarda och rangli moysimon dog`lar qorayadi va barg esa zamburug`ning konidiya sporalaridan iborat to`q rangli baxmalsimon g`ubor bilan qoplanadi. Dog`larning kattaligi mevalarning naviga va ob-havo sharoitiga bog`liq bo`ladi. Kasallikka chidamsiz navlarda bu dog`lar yirik va kalin g`ubordan iborat bo`ladi. Shuningdek, nokning mevabandi va barg bandlarining zararlanishi ham kuzatiladi, bunda barglar va tugunchalar erta to`kilib, hosildorlik keskin kamayadi. Mevalarda qoramtir kulrang yumaloq dog`lar paydo bo`ladi, mevaning zararlangan to`qimasi pukaklanadi, ba`zan yorilib ham ketadi. 34 Agar meva erta zararlansa, uning shakli o`zgaradi bir tomonga qiyshayib o`sadi. Mevalar saklash vaqtida kalmaraz bilan kasallanishi mumkin. Kalmaraz bilan kasallangan navdalar yo`g`onlashib, po`stlog`i yorilib ketadi va natijada ular yomon qishlaydi, qattiq zararlanganda esa qurib qoladi. Zamburug` sporalari kasallanib To`qilgan barglarda qishlaydi va shu yerda zararlangan to`qimada mevatanalar-peritetsiylar shaklidagi xaltachali stadiyasini hosil qiladi. Ana shu periteytsiylarda ko`plab xaltachalar bo`lib, ularning har birida sakkiztadan spora joylashgan. Xaltachadagi sporalar ikki xujayrali, yashil rangda, meva tanalari Kuzda rivojlana boshlaganiga karamay bahor va yozda yetiladi. Periteytsiylardagi xaltacha sporalar Issiq kunlar boshlanishi bilan va albatta, barglar namikib shishganda to`kiladi. Mevatanachalar va xaltachali sporatlar bir vaqtda yetilmaydi, shuning uchun ular har xil vaqtda To`qilishi mumkin. Ba`zi yillari ular xatto bir necha oyda yetiladi. Xaltachasporalar suv tomchisida o`sadi va barglarni zararlab, ularda To`q rang g`uborli o`ziga xos hosilalarni vujudga keltiradi. To`q rangli baxmalsimon g`ubor-zamburug`ining konidiyasporalardan iborat. Yoz davomida konidiyasporalarning bir necha bugini yetiladi. Kuzda zararlangan to`qimada to`p-to`p ba`zan yakka holda peritetsiylar paydo bo`ladi, ularni mikroskopsiz oddiy ko`z bilan ko`rish mumkin. Ular qora nuqtalar kurinishida bo`lib, bargning quyoshga qaragan tomoni kabi, ustki yoki ostki tomonida joylashadi. Kalmaraz kasalligining rivojlanishi va tarqalishida havoning namligi va harorati katta rol uynaydi. Bular uchun 16-22 daraja harorat eng qulay hisoblanadi. Nokda kishlab chiqqan barglardan tashqari, navdalar ham infeksiyaning dastlabki manbai bo`lishi mumkin, chunki zamburug`lar navdalari, mitseliy kurinishida saklanib qoladi. Kalmaraz kasalligi qo`zg`atuvchilari ma`lum bir daraxtlarga zarar yetkazadi, ular faqat o`zi oziqlanadigan o`simliklarga moslashgan bo`ladi. Bular turli xil navlarga turlicha zarar yetkazadigan va har ekologik omillarga har- xil munosabatda bo`ladigan forma va irklarga ega bo`lgan murakkab turlardir. 35 Kalmaraz kasalligi nok va olma daraxtiga, ayniqsa, katta zarar yetkazadi. Qattiq zararlanish ruy berganda barglar muddatidan oldin suliydi va natijada meva hosili kamayadi, daraxtning o`sishi sekinlashadi, sovuqka chidamliligi kamayadi. Kasallangan mevalar sifatsiz va saklash uchun yaroksiz bo`lib qoladi. Kalmaraz kasalligi O`zbekistonning hamma tumanlarida tarqalgan. Ayniqsa, namligi yuqori bo`lgan tumanlarga katta zarar yetkazadi. Nokning qora rak kasalliklari. Kasallikning takomillashmagan zamburug`lar sinfiga kiruvchi Sphaeropsis malorum zamburug`i qo`zg`atadi. Bu nok uchun juda xavfli kasallik bo`lib, o`simlikning hamma qismlarini: poyasi, shoxlari, bargi, mevasi va gullarini zararlaydi. Nok barglarida burtikka o`xshash qizish-qo`ng`ir dog`lar va ularning ustida ba`zan zamburug` sporalari – piknidalar hosil bo`ladi. Mevalarda yig`im terimdan oldinroq chiriklar paydo bo`ladi. Chiriklar kichkinagina qoramtir dog`dan boshlanib, asta-sekin usib, butun mevani qoplaydi va natijada meva qorayib bujmayadi, mumlanadi. Mevalar ko`plab piknidalar bilan qoplanib, g`adir-budur bo`lib qoladi. Poya va shoxlarning kasallanishi, ayniqsa, xavfli bo`lib, bunda pustloq zararlanadi va unda qizg`ish – binafsharang botik dog`lar hosil bo`ladi. Keyinchalik dog`lar kattalashib qorayadi, sog`lom va kasallangan to`qima chegarasida burtmalar, yoriklar paydo bo`ladi. Ba`zan dog` navdani xalka shaklida o`rab oladi. O`simlik qattiq zararlanganda qorayib po`stlog`i to`kilib, qoraygan yog`och ko`rinib qoladi. Bu kasallikning anga shakli bo`lib, 3-4 yil ichida nokni nobud qilishi mumkin. Zararlangan pustloqda burtib chiqqan juda ko`p nuqtalar zamburug` sporalaridan iborat piknidalar hosil bo`ladi. Piknidalarda juda ko`p, qora anga yirik bir xujayrali sporalar hosil bo`ladi. Sporalar shamol , yomgir tomchilari va hashoratlar bilan sog`lom nok daraxtlariga tarqaladi va ularni ham zararlaydi. Sporalar to`qimalarga, asosan, mexanikoviy shkastlanishlar, sovuqdan vujudga kelgan yoriqlar, quyoshdan kuyish, hashoratlar shikastlangan joylar orqali kiradi. Ayniqsa, nimjon o`simliklar qattiq zararlanadi. Qora rak kasaligi bilan, 36 ayniqsa nimjon o`simliklar qattiq zararlanadi. Kasallik kari daraxtlarda, qarovsiz bog`larda avj olib rivojlanadi va ko`proq ziyon yetkazadi. Zamburug` zararlangan pustloqda piknidalar yoki mitseliy kurinishda qishlaydi. O`simliklar piknidalarda hosil bo`lgan sporalar ta`sirida kasallanadi, bizning kuzatishimizcha kasallik apreldan oktabrgacha davom etadi. Sporalarni o`stiradigan va kasallikni rivojlantiradigan qulay harorat 27-28 daraja hisoblanadi. Issiq va yomg`irli havo sporalarning tarqalishi va o`sishiga yordam beradi. Qora rak kasalligini zamburug` behi va nokdan tashqari ham juda ko`p o`simliklarni zararlaydi. Nok daraxtining qora rak kasalligi deyarli viloyatimizning hamma yerida tarqalgan. Nokning monilioz kasalligi. Nokning monilioz kasalligini takomillashmagan Monilia Jructigena zamburug`i qo`zg`atadi. Kasallik, asosan, nok va olma mevalarini zararlaydi. Kasallik qo`ng`ir rangli kichkina dog`dan boshlanadi va tyoz usib butun nok mevasini koplab oladi. Kasallik natijasida meva eti yumshab, qo`ng`ir tusga kiradi va mevaning mazasi bo`ziladi. Tyoz orada hosil bo`lgan dog`ning ustida spora hosil kiluvchi yestikchalar hosil bo`ladi. Past va yuqori haroratda va quruq havoda mevalar qorayib mumlanib qoladi. Bujmayib,mumlanib kolgan mevalarning bir qismi daraxtda kolib, infeksiya manbai bo`lib xizmat qiladi. Meva ichidagi mitseliy zamburug` kirgan joyidan har tomonga bir tyokis tarqaladi. Shuning uchun yestikchalar konsentrik aylana hosil qilib joylashadi Nokning meva chirishi yoki monilioz kasalligi hosilga nihoyatda katta ziyon yetkazadi. Hosilning nobud bo`lishi va keyinchalik terilgan mevalarning chirishiga ko`ra, u kalmaraz kasalligidan ustun turadi. Viloyatimizning ko`pchilik tumanlaridagi ayrim xo`jaliklarda hosilning 50- 60 foizi ana shu monilioz kasalligidan nobud bo`ladi. 37 Kasallik qo`zg`atuvchi zamburug` mitseliy shaklida zararlangan mevalarda, yerda va daraxtlarda qishlaydi. Bahorda mevalarda konidiya sporalarni shamol , yomg`ir va hashoratlar tarqaladi. Mevalar faqat kazarka va mevakurtlari, kushlar va momakaldirok vujudga keltirgan mexaniqaviy shikastlanishlar orqali zararlanadi. Konidiya suv tomchisida yoki havoning nisbiy namlik yuqori bo`lganda usib chiqadi. Zamburug`ning rivojlanishi uchun qulay harorat 24-28 darajaga teng. Qo`ng`ir tusli dog` hosil bulgunga qadar inkubatsiya davri 3-5 kun, spora hosil bo`lishi 8-10 kun davom etadi. Kiska inkubatsiya davri kasallik qo`zg`atuvchisiga yoz-kuz faslida ko`p sonli bugin yaratish imkonini beradi. Qulay havo sharoiti va mexaniqaviy shikastlanishlar kasallikning avj olishiga sabab bo`lishi mumkin. Meva chirish kasalligi respublikamizning markaziy va janubiy viloyatlaridagi bog`larga, ayniqsa, katta ziyon yetazadi. Nokning zang kasaligi Nokning zang kasalligini Gymnosporangium sabinae zamburug`i qo`zg`atadi. Bu zamburug` bazidiomitsetlar sinfiga kiradi. Zang zamburug`i kasalligi nokda juda avj olib rivojlanib, nokning bargi, bargbandi, mevachalari, navdalari va mevalarini zararlaydi. Kasallik barglarda dastavval mayda (0,5 mm), yumshok, sargish-yashil tusli dog`lar kurinishida paydo bo`ladi. Keyin yana shu dog`lar kattalashadi, barg to`qimasi kalinlashadi va dog`lar och qizil yoki to`q qizil tusga kiradi. Mevalar va navdalardagi dog`lar yirikrok, diyemetri 3 sm bo`ladi. Zararlangan organlarning shakli o`zgaradi. Mevalar bir tomonga kiyshayadi, yaxshi tulishmaydi, novdalar esa o`sishdan tuxtaydi. Zararlangan novdalar ba`zan qurib qoladi. Zang kasalligi, ayniqsa, nokka ko`p zarar yetkazadi. Kasallangan barglar assimillsiya yuzasining keskin kamayishi tufayli mevalar yaxshi tulishmaydi. Zararlangan barglar to`kilib ketadi. Kasallik yeppasiga avj olgan yillari avgustning boshlarida daraxtlarning 60-70 foiz bargi To`qiladi. Kasallangan 38 mevalar yetila olmaydi kiyshik-kingir shaklga kiradi va muddatidan ilgari To`qiladi. Nokning skelet shoxlari zararlanganda 40sm gacha uzunlikda yaralar hosil bo`lib, shoxlar qurib qoladi. Kasallik qo`zg`atuvchilari mitseliy shaklida saur archada va shuningdek, nok navdalarida qishlaydi. Erta Bahorda saur archada tashqariga bir talay teletosporalar chiqargan teleytopustulalar hosil bo`ladi. Surunkasiga yegin yegib, harorat 7 darajadan pasayib ketganda teleytosporalar shishadi, shilliklanadi va usib bazidiyasporali bazidiyalarga aylanadi. Bazidiyasporalar shamolda nokning barglari va boshqa organlariga utib, ularni ham kasallantiradi.Kasallik olma va nokda uzoq – uch oy va undan ham ko`p davom etadi, chunki teleytosporalar birdaniga usmaydi, ularning o`sishi Ko`proqegingarchilikka bog`liq. Nok va olma daraxtida hosil bo`lgan etsidiosporalar shamol vositasida saur archaga utib, uni zararlaydi. Zang kasalligining zamburug`i saur archada 20 oyga yaqin rivojlanadi. Butun rivojlanish sikli 2 yil va undan ham ko`p davom etadi. Kasallikning rivojlanishi meteriologik sharoit va ayniqsa, namgarchilikka bog`liq. Adabiyotlarda qayd etilishicha zang kasalligi Qirmda ko`p uyraydi, chunki bu yerda sour archaning juda ko`p turi, shu jumladan, daraxtsimon formalari bor. Zang kasalligi, asosan Moldaviya, Zakavkaz, Shimoliy Kavkaz, O`rta Osiye respublikalarida juda ko`p uchraydi. Nokning un-shudring kasalligi. Nokning un-shudring kasalligini Podosphaera leucotrich degan xaltachali zamburug` qo`zg`atadi. Bu kasallik bilan, asosan, nokning barg va navdalari zararlanadi. O`simlik ko`rtak yozishi bilan darxol barglarda okish kul-rang unsimon g`ubor paydo bo`ladi. Keyinchalik g`ubor malla rang kukinsimon tusga kiradi. Bargning rangi uchadi, asosiy tomir buylab buqilib, kayikchaga uxshab qoladi, shaklini 39 uzgartiradi, o`sishdan tuxtaydi. Kasallangan navdalar ham keyinchalik qorayadigan g`ubor bilan qoplanadi. Navdalarning o`sishi sekinlashadi, kalta bugimlilik vujudga keladi, ko`pchilik tepa shoxlar kuriydi. Mevalar oldingi kul rang yupka g`ubor bilan qoplanadi va ularning urnida keyinchalik «zang turi» hosil bo`ladi. Un-shudring kasalligining qo`zg`atuvchisi asosan mitsiley shaklida kasallangan navda ko`rtaklarida qishlaydi. Xaltachasi sporalar (zararlangan navdalardagi kleystochkarpiylar ) kishlashda unchalik katta ahamiyatga ega emas. Bahorda ko`rtaklar uygonishi bilan mitseliy usib, barg ko`rtaklarining epidermis xujayralariga kiradi va keyin barg o`sishi bilan uning butun yuzasini qoplaydi. Mitseliyda hosil bo`ladigan juda ko`p konidiyalar shamolda tarqalib, yosh va sog`lom barg va navdalarni yeppasiga zararlaydi. Kasallangan nok navdalaridagi zamburug` shakllanayetgan yosh ko`rtaklarning tangachalari ostiga kirib, usha joyda kelgusi yil bahorgacha saqlanadi. Un-shudring kasalligining qo`zg`atuvchi quruq va Issiq havoda yaxshi rivojlanadi. Bunday sharoitda nok o`simliki kuchli zararlanishi mumkin, chunki namlik tankis bo`lgan sharoitda o`simlikning kasallikka chalinishi kamayadi. Birok shuni ham takidlab utish kerakki, un-shudring kasalligining tyoz rivojlanishiga mu`tadil namlik va havo harorati yordam beradi. Bahorda va Issiq kunlar boshlangunga qadar kasallikning eng ko`p rivojlanishi kuzatiladi. Soya joylarda, diyarli shamol esmaydigan ko`chatzorlarda kasallik kuchlirok rivojlanadi. Adabiyotlarda kursatilishicha kasallik O`zbekiston, ayniqsa, Kozogiston sharoitida tarqalgan va deyarli hamma joyda uchraydi. Un-shudring kasalligidan, ayiniksa yosh daraxtlar va bochki navdalar qattiqrok zararlanadilar. Qora rak Hamma joyda, ayniqsa quyi agrotexnika sharoitida 40 yetishtirilayotgan olmada kuzatiladi. Ko`pincha tana po`stlog`i, skelet va yarim skelet shoxlar zararlanadi. Kasallik barg, gul va mevalarda ham uchrab turadi. Behining yog`ochli qismlarida qora rak dastlab po`stloqda qo`ng`ir-binafsharang dumaloq dog`lar ko`rinishida paydo bo`ladi. dog`la rivojlangan sari sog`lom va kasallangan maydonlar chegarasida burmalar hosil bo`ladi, po`stloq qorayadi va ko`pincha bo`ylama va ko`ndalang yoriqlar to`ri bilan qoplanadi. Keyinchalik po`stloq nobud bo`ladi, to`qiladi va qoraygan yog`ochlik yalong`ochlanib qoladi. Bunday tipdagi zararlanish xavfli hisoblanadi, chunki dastlab zararlangan shoxlar, keyin esa butun daraxt nobud bo`ladi. Kasallikning boshqacha tipdagi ko`rinishida shoxlarning (asosan ingichkashoxlar) po`stlog`i shishadi, keyinchalik yoriladi va parcha-parcha bo`lib osilib qoladi. Shoxlar tyozda ekilgan qoladi, ulardagi barglar jigarrang tusga kiradi va osilib qoladi, tashqi ko`rinishidan bunday shoxlar olovda kuyganday ifodalanadi, shu bois ba`zan qora rakni «antonov olovi», «kuyish», «olovdor» deb atashadi. Nokning yog`ochlik qismlari zararlanganda uning po`stlog`ida, odatda novdalar, shuningdek singan va boshqa shikastlangan joylar atrofida joylashuvchi chuqur konsentrik yoriqlar hosil bo`ladi. nobud bo`lgan po`stloq qoraymaydi, ammo yengil uqalanib ketadi va yog`ochlik yalong`ochlanib qoladi. Nok va behining yog`ochlik qismlarida qora rakning o`ziga xos belgisi – po`stloqda epidermis ostida piknidalarning hosil bo`lishidir, natijada po`stloq yuzasi qavariqli (qurt terisi) bo`lib qoladi. Barglarda kasallik dastlab juda mayda, qizg`ish-jigarrang 41 hollar ko`rinishida paydo bo`ladi, ular o`sib dumaloq dog`larni hosil qiladi. Keyinchalik dog`lar tarqoq qizg`ish-jigarrang konsentrik mintaqalar bilan kattalashadi, ular to`q tusli yo`laklar bilan ajralib turadi. Barglardagi dog`larning diametri 5- 7 mm gacha boradi, ba`zan bargning chorak qismini egallab oladi. Barglardagi qora rak barcha navlarda kuzatiladi, shu bois uning zarari turlicha bo`ladi. Gullarda qora rak juda kam uchraydi. Zararlangan gullar qora rangga kiradi, gultojbarglari burishadi, changchi va urug`chisi qorayadi. Ba`zan urug`chi va changchi iplarida piknida hosil bo`ladi. Mevalarda kasallik och tusli aylanalar bilan navbatlashib keluvchi qo`ng`ir qizg`ish dog`lar ko`rinishida paydo bo`ladi. chirish tyoz tarqaladi vat yozda butun mevani qamrab oladi. Ularning yuzasida epidermis ostida qora nuqtalar ko`rinishida piknidalar shakllanadi. To`liq chirigan meva burishadi, to`q qo`ng`ir yoki yaltiroq qora tusga kiradi va piknidalar bilan qoplanadi. Piknidalarning zichligi 200 dona/sm2 ga yetishi mumkin. mevalar asosan yig`im-terimdan oldin kuchli zararlanadi, ba`zan kasallik tashish va saqlashda ham kuzatiladi. Ayrim hollarda zararlangan mevalar chirimaydi, balki qattiqlashadi, quriydi, mumifikatsiyalanadi, ularning yuzasi piknidalar bilan qoplanadi. Bunday mevalar ko`pincha daraxtda qoladi. Qora rakning qo`zg`atuvchisi – Sphaeropsidales tartibiga mansub Sphaeropsis malorum Peck takomillashmagan Zamburug`i. Zamburug` o`zining rivojlanish doirasida mitseliy va piknosporali piknida hosil qiladi, biroq adabiyotlarda uning haltali davr – halta va haltasporali psevdotetsiy hosil qilishi to`g`risida ham ma`lumotlar mavjud. Mazkur holatda u 42 Physalospora cycloniae Arn. deb ataladi. Epidermis ostidagi piknidalar yetilgach, uni yoradi va yuzaga qora qavariqcha ko`rinishida chiqadi. Ularning aksariyati sharsimon shaklda (diametri 150 dan 500 mkm gacha) bo`ladi, ammo tuxumsimon, ba`zan esa uchi egilganlari ham uchrab turadi. Piknidaning devorlari qalin, ranggi to`q qo`ng`ir yoki qora. Piknidadagi piknosporalar dastlab rangsiz, bir hujayrali, ammo pishganda jigarrang yoki to`q qo`ng`ir rangga va ayrim hollarda ko`ndalang to`siqqa ega bo`ladi. piknosporalarning o`lchami 20-39x10-18 mkm (38-rasm). T.V.Pestinskiy o`z tajribalari bilan Sph. malorum ning piknida va piknosporalarining o`lchami, shuningdek sun`iy muhitda o`stirishda muhit pigmentatsiyasi va mitseliysining ranggi bilan farqlanuvchi ikkita kenja turi mavjudligini isbotladi: colorata va hyalina. Piknosporalar yetilganda piknida burchakli yoriq bo`lib yoriladi, mo`l shudring va yomg`irli ob-havo mazkur jarayonni tyozlashtiradi, bu esa piknosporalarning sochilishi va daraxtlarning yalpi zararlanishiga imkoniyat hozirlaydi. Qurg`oqchilik yillarida ba`zan piknidalar hosil bo`lmaydi, ularning shakllanishi kelgusi yili bahorda kuzatiladi. Piknosporalar ko`pincha piknidalarda qishlashi mumkin, bahorda issiq va nam ob-havo yuzaga kelganda ular sochiladi va o`simliklarning yangi zararlanishini keltirib chiqaradi. Piknosporalar tomchi namlikda va harorat 5 dan 330S gacha bo`lganda (qulay chegarasi 25-270S) o`sadi. Spora bitta yoki ikkita rangsiz o`simta trubka hosil qiladi. Kasallikning i nkubatsiya davri po`stloq zararlanganda 15-27 kunga cho`zilishi mumkin. mevalar zararlanganda dog`larning hosil bo`lishi 6-9 kundan so`ng, piknidalarning paydo bo`lishi esa 17- 43 24 kundan so`ng kuzatiladi. Daraxtlarning qora rak qo`zg`atuvchisi bilan yalpi zararlanishi ko`pincha po`stloq yaralanganda va shikastlanganda kuzatiladi. Ayniqsa noqulay tuproq-iqlim sharoitlari ta`sirida kuchsizlangan daraxtlarda kasallik kuchli rivojlanadi. Ko`pincha mitseliyning zararlangan to`qimadan sog`lomlariga tarqalishiga po`stloq zararkunandalari (po`stloqxo`r, steklyannitsa va b.) yordam beradi. Novda va shoxlarning zararlangan po`stlog`ida Zamburug` saqlanadi va mitseliy ko`rinishida qishlaydi. Bahorda o`simlikda shira harakati va to`qimalarning o`sishi boshlanganda, mitseliy ham zararlangan joy atrofi bo`ylab rivojlana boshlaydi. Tajribalarda isbotlanganki, olmadan noka yoki nokdan olmaga olib o`tilgan Sph. malorum bir xil kuch bilan rivojlanadi. YE.G.Landar ma`lumotiga ko`ra mitseliy zararlangan joyga yondashgan sog`lom po`stloqda ham rivojlanishi mumkin (ammo nekroz dog`i chetidan 1 sm dan ortiq bo`lmagan masofada). Qora rak juda katta zarar yetkazadi. Zararlangan daraxtlar 3- 4 yildan so`ng nobud bo`ladi. kasallik ayniqsa mevali bog`larga katta talofat yetkazadi. Urug`li mevalarning qora rakka chidamliligi ko`p jihatdan daraxtning holati va joyning tuproq-iqlim sharoitlariga bog`liq. Yosh va kuchli daraxtlar katta yoshlilariga nisbatan kamroq zararlanadi. Ko`pincha kuchli rivojlangan daraxtda po`kakli qatlam lokalizatsiyasi yuzaga kelgan holda qora rak zararlanishlarining davolanib ketishi kuzatiladi. Kasallikka chidamlilik navga ham bog`liqligini ko`pgina mualliflar qayd etishgan. Mikroo`g`itlarni qo`llash olmaning kasallikka chidamliligini 44 oshiradi, qora rak yaralarining rivojlanishini to`xtatadi va bir vaqtning o`zida o`simlikning o`sishi va rivojlanishini kuchaytiradi. Septorioz Kasallik nokda gullagandan so`ng paydo bo`ladi va yoz o`rtalariga borib kuchli rivojlanadi. Uning o`ziga xos belgisi – barglarda, ba`zan mevalarda ham, ingichka to`q qo`ng`ir hoshiyali mayda, dumaloq, kulrang dog`lar paydo bo`ladi. keyinchalik ularning markazida qora nuqtalar – patogenning piknidalari hosil bo`ladi. Kasallik qo`zg`atuvchisi – Sphaeropsidales tartibiga mansub Septoria piricola Desm. takomillashmagan Zamburug`i. O`simliklar vegetatsiyasi davrida mazkur Zamburug` jinssiz piknidial spora hosil qiladi va uning yordamida tyoz tarqaladi. Piknidalari och qo`ng`ir, deyarli sharsimon (diametri 110- 200mkm), yuqorisida chiquvchi tyoshikli, bargning ikkala tomonida shakllanadi. Piknosporalari och zaytunrang, ipsimon, ikkita ko`ndalang to`siqli, eglgan, o`lchami 48-60x3-3,5 mkm. Kuzda va qishda To`qilgan barglarda piknidalarning o`rnida guruh bo`lib psevdotetsiylar paydo bo`ladi, ularda bahorda haltasporali haltalar shakllanadi va yetiladi. Psevdotetsiylari to`q qo`ng`ir yoki qora, diametri 120-150 mkm. haltalari to`qmoqsimon, juda kalta va qalin oyoqli, o`lchami 55-70x9-15 mkm. Ҳar bir haltada 8 tadan ikki hujayrali haltasporalar 23 qator bo`lib joylashadi. Ular urchuqsimon, biroz egilgan, rangsiz, o`lchami 27-31x4 mkm. Haltali davrida Zamburug` Mycosphaerella sentina Schroet deb ataladi va Dothideales tartibiga kiritiladi. Shunday qilib, o`simliklarning birlamchi infeksiyasi 45 haltasporalar hisoblanadi, ikkinchilari esa – piknosporalar. Ayrim hollarda To`qilgan barglarda piknidalar ham qishlashi mumkin, ular bahorda yangi piknospora bo`g`inini beradi. Kasallik barglarning qurishi va To`qilishini keltirib chiqaradi, bu esa yosh novdalarning kuchsizlanishi, daraxtlarning sovuqqa chidamliligining pasayishi nok mevalari hosilining kamayishiga sabab bo`ladi. Nok barglarining qo`ng`ir tusga kirishi Ko`pincha ko`chatlarda, ba`zan katta yoshli daraxtlarda kuzatiladi. Kasallik nok, behi, irga, mushmula va chetan daraxtlarini zararlaydi. odatda kasallikning birinchi belgilari ko`chatzorlarda bahor oxiri – yoz boshida paydo bo`ladi. Barglarda qora nuqtali (spora hosil qilish) ko`p sonli, mayda, dumaloq, qo`ng`ir yoki kulrang dog`lar hosil bo`ladi. kasallik ko`pincha yosh novdalarda ham pushti hoshiyali to`q qo`ng`ir, biroz qizg`ish dog`lar ko`rinishida kuzatiladi. Kasallik qo`zg`atuvchisi – Sphaeropsidales tartibiga mansub Entomosporium maculatum Lev. takomillashmagan Zamburug`i. U konidial spora hosil qiluvchi psevdopiknidalar va mitseliy shakllantiradi. Konidiylari butsimon-to`rt hujayrali, To`qli, o`lchami 16-23x35-12 mkm (38-rasmga qaralsin). Ular yuqori namlik (85-95%) va 0,50S dan yuqori haroratlarda o`sadi. Kasallikning inkubatsiya davri namlikka bog`liq ravishda keskin o`zgaradi: havo harorati 13-250S va namligi 95% gacha bo`lganda 4-5 kun, aynan shunday haroratda, ammo past namlikda 14-16 kun. Qattiq qishdan so`ng Zamburug` To`qilgan barglarda bahorda haltasporalarga ega bo`lgan to`qmoqsimon haltali qora-qo`ng`ir yassi-sharsimon peritetsiy hosil qilishi mumkin. Haltasporalari teskari to`qmoqsimon, ikki hujayrali, rangsiz, 46 o`lchami 18-26x6-7,5 mkm. Zamburug`ning haltali davri Stigmatea Mespili Sor deb ataladi. Patogen ko`pincha To`qilgan barglar va yosh novdalarda mitseliy va konidiylar bilan qishlaydi. Shudgor ostida qolgan zararlangan barglarda bahorda haltasporali haltalar ham, konidiylar ham topilmaydi. Kasallikning yetkazadigan zarari barglarning vaqtidan ilgari To`qilishi, novdalar o`sishining sekinlashishi, sharbat harakatining susayishi va qand miqdorining pasayishi bilan ifodalanadi. Fosfor-kaliyli yoki to`liq mineral oziqlantirish o`simliklarning kasallikka chidamliligini oshiradi. Ko`chatlarni pikirovka qilishda ildizini kuchli kesib yuborish ularning kasallikka chidamliligini pasaytiradi. Nok barglarining qorayish kasalligi Kasallik natijasida nok bargining ustki tomonida va shoxlarida qorapuya g`ubor hosil bo`ladi. Bu g`ubor o`simlik to`qimalariga yorug`lik va havo kirishini kiyinlashtiradi, buning natijasida assimiyatsiya va nafas olish jarayenlari sekinlashadi. Qorayish kasalligini askomitsetlar sinfiga kiruvchi Capnodium degan zamburug` tug`diradi. Bu zamburug` o`simlik bitlari va nok kandalasi bo`lgan joylarda uchraydi. Buning asosiy sababi bu hashoratlar o`zidan ko`p mikdorda shirin suyuklik chikaradi. Bu suyuklik nok daraxti barglari va shoxlarini iflos qiladi. Ana shu suyuklikda Capnodium zamburug`ining sporalari unadi va mitseliy hosil qiladi. Nam havo va soya joylar kasallikning avj olishiga yordam beradi. Urug` va meva kasalliklari Yog`ochli va butasimon o`simliklar urug` va mevalarining kasalliklari mog`orlash, mumlanish, dog`lanish chirish va boshqa ko`rinishlarda yuzaga keladi. Mog`orlash. Kasallik urug`larning tashqi yoki ichki tomonida momiq g`ubor, o`rgimchaksimon namat yoki chimlarning paydo bo`lishi bilan 47 tavsiflanadi. Mog`orning ranggi uni qo`zg`atuvchi mikroorganizm turiga bog`liq ravishda oq, kulrang, yashil yoki qora bo`lishi mumkin. Mog`orlashni ko`pincha Mucor, Aspergillus, Dematium avlodiga mansub Zamburug`lar qo`zg`atadi, ular tabiatda juda keng tarqalgan va turli substratlarda yashaydi. Tarkibida namlik yuqori, shikastlangan, shuningdek namlik yuqori bo`lgan sharoitlarda saqlangan urug`larda mog`or kuchli rivojlanadi. Mog`orlashning yetkazadigan zarari shundaki, Zamburug` mitseliylari urug`ni o`rab oladi, uning nafas olishini va unda kechadigan turli fiziologik jarayonlarning buzilishiga sababchi bo`ladi va urug`ning nobud bo`lishiga olib keladi. Ba`an mog`orlagan urug`lar unib chiqsada, nihollar nimjon bo`lib shakllanadi va turli kasallik qo`zg`atuvchilari bilan kuchli zararlanadi. Mumlanish. U ko`pincha eman yong`og`i va qayin urug`larida kuzatiladi. Eman yong`og`ida mumlanishni Stromatinia pseudotuberosa Rehm. Qo`zg`atadi. Urug`palla chetlarida sariq yoki to`q sariq dog`lar ҳosil bo`ladi. Dastlab ular mayda (0,5-1mm) bo`ladi, so`ngra kattalashib, urug`palla qo`ng`ir tusga kiradi va keyinchalik ustki qismi kulrang mitseliylar bilan qoplanadi, ular po`stloq yoriqlaridan tashqariga chiqadi va konidiyalar ҳosil qiladi. Ҳosil bo`lgan konidiyalar orqali kasallik o`simliklarga tarqaladi. Oxirgi bosqichda urug`palla qorayib, mutlaqo mitseliylar bilan qoplanadi va niіoyat mumlanib qoladi. Kelgusi yil baҳorda, ba`zan kuzda ҳam mumlangan eman yong`oqlarida Zamburug`ning meva tanachalari – apotetsiylar (4 dan 6-15 donagacha) hosil bo`ladi. Ularning gimenial qatlamida xaltachalar shakllanadi. ular silindr shaklda bo`lib (100-150x6-9 mkm), ichida 8 ta xaltasporalar joylashadi. Xaltasporalari tuxumsimon yoki ovalsimon, o`lchami 8-10x5-6 mkm. Xalta oralarida 3 mkm qalinlikdagi parafizalar joylashadi. Xaltasporalar to`kilgan yong`oqlarni zararlaydi. Zamburug` juda ko`p spora hosil qiladi. Omborxonalarda harorat 0+40S bo`lishi lozim. Chunki 6-70S haroratda mitseliylar o`sib, boshqa urug`larni kasallantirishi mumkin. 48 Qayin urug`larida mumlanishni Sclerotinia betulae Woron . Zamburug`i qo`zg`atadi. Kasallanish erta bahorda o`simliklar gullashi davrida sodir bo`ladi. Sporalar shamol orqali tarqaladi. Dastlab mitseliy o`simlik tugunchasiga, keyin urug` ichiga o`tib to`qimalarni to`latadi va qanotiga o`tib taqasimon qora hoshiyali sklerotsiy hosil qiladi. Kasallangan urug`lar unib chiqish xususiyatini yo`qotadi. Kelgusi yil bahorda sklerotsiyalar voronkasimon, likobchasimon, qadahsimon sariq yoki jigarrang meva tana – apotetsiyalar hosil qiladi. Apotetsiylar bittadan yoki guruh bo`lib joylashadi. Apotetsiylar uzun oyoqchali (3-15x4 mm) bo`ladi. Apotetsiylar sirtida 130x5-6 mkm o`lchamli xaltalar va uning ichida 10-12x4,5 mkm o`lchamli xaltasporalar hosil bo`ladi. Xaltasporalar bir hujayrali, ellips shaklida, rangsiz, bir qator bo`lib joylashadi. Xalta oralarida parafizalar bo`ladi. Aynan shunday zararlanish qayrag`och urug`larida ham kuzatiladi. Kasallik qo`zg`atuvchisi – Sclerotinia alni Maul. Баъзан қизилчетан мевалари Sclerotinia aucupariae Ludu. Zamburug`i bilan zararlanadi. Kuzda zararlangan mevalar qora tusga kirib burishib qoladi. Mevalar deformatsiyasi. Kasallik terak, kulrang qayrag`och va cheremuxa mevalarida kuzatiladi. Terakda kasallikni Taphrina oilasiga mansub Zamburug`lar qo`zg`atadi. Binobarin, T. johansonii Sad., T. aurea Fr. tog`terak, turang`il, mirza-terak va boshqa turlarni kasallantiradi. Zamburug` kurtaklar ichida qishni o`tkazadi. Bahorda daraxtlar gullaganda mitseliy o`sadi va urg`ochining ziragiga o`tib, mevalarini o`zgartiradi, ya`ni deformatsiyalaydi, ularda urug`lar hosil bo`lmaydi. Mevalarning ustki qismi to`q sariq rangli xaltasporali xaltalar bilan qoplanadi. Sporalar xalta ichida 8 donadan joylashadi. Xaltalar may-iyun oylarida yetiladi va o`simliklarning novdalarini kasallantiradi. Kulrang qayrag`ochda meva deformatsiyasini Taphrina alni-incanae (Kuhn.) Magn. Zamburug`i qo`zg`atadi. Daraxt gullagandan so`ng mitseliy meva to`qimasi ichiga kirib, uni o`zgartirib yuboradi. Ularning ustida uzunligi 2 sm bo`lgan har xil chiziq paydo bo`ladi va diametri 5 mkm xaltasporalari bilan xaltalar hosil bo`ladi. Xaltasporalari xalta ichida kurtak hosil qilish yo`li bilan ko`payadi. Mitseliylari daraxt kurtaklarida qishni o`tkazadi. Xaltalar may oyidan 49 sentabr oyigacha yetiladi. Kasallangan mevalar qoraqayrag`och va boshqa turlarni ham kasallantirishi mumkin. Cheremuxa mevasida meva deformatsiyasini Taphrina pruni Fuck.var.padi Jacz. qo`zg`atadi. Mitseliy daraxt shoxlarini kasallantiradi, tugunchaga o`tganda uning o`sishini kuchaytirib, deformatsiyani yuzaga keltiradi. Bunday mevalar urug` hosil qilmaydi. Kasallangan mevalar ustida xaltasporali xaltalar hosil bo`ladi va ular mumsimon g`ubor hosil qiladi. Xaltalar cho`zinchoq-silindrsimon (30-35x11 mkm), yuqorisi dumaloqlashgan. Xaltasporalari (4 mkm) dumaloq, kurtaklanish yo`li bilan ko`payadi. Yozning ikkinchi yarmida yetiladi. Mitseliylari novdalarning ichida joylashganligi sababli kasallik har yili paydo bo`ladi. Dog`lanish. Meva va urug`larda har xil o`lcham va rangda dog`lar kuzatiladi. Ular har xil xaltali va takomillashmagan Zamburug`lar ta`siri natijasida yuzaga keladi. Dog`lanish urug`larning unuvchanligini pasaytirishi, ayrimlari esa unib chiqadigan nihollarni kasallantirish mumkin. Chirish. Urug` va mevalarni yuqori namlik sharoitida saqlashda kuzatiladi. Meva va urug`larning chirishi ko`pincha Monilia Pers. va Botrytis cinerea Fr. Zamburug`lari tomonidan qo`zg`atiladi. Ular urug` va mevalarning buzilishiga sababchi bo`ladi. 50 III.2. Mevali daraxtining zamburug` kasalliklariga qarshi ko`rash choralari Mevali daraxtlarning bargini qo`ngg`ir dog`lanish kasallikka qarshi kurash choralari: yerni chuqur haydash, kasallangan novdalarni kesib tashlash, o`simliklarga bordo suyuqligi bilan ishlov berish, ko`chatzorlarni fosforli va kaliyli o`g`itlar bilan o`g`itlash, chidamli navlarni ekish. Olcha va olxo`rining kulrang kasalligiga qarshi kurash choralari: kasallangan va quriyotgan novdalarni gullari ochilib va barglari to`kilib bo`lgandan keyin kesish. Bog`ni chopiq qilish, kuzda yoki erta bahorda (kurtaklar bo`rtmasidan oldin daraxtlarga 5%li oltingugurt-ohak qaynatmasi yoki 5% li bordos suyuqligi purkash. Shaftoli bargining burishib qolish kasalligi. Monilioz kasalligiga karshi kurash choralari. Kasallangan va qurigan shoxlarni butab bog`dan olib chiqib ketish va yoqib yuborish. Bahorda kurtaklar bo`rtgan vaqtda daraxtlarga 3%li bordos suyuqligini kuchli bosim bilan purkash. Shaftolining un shudring kasalligiga qarshi kurash choralari: Kuzda daraxt atroflarini chopish. Kasallangan novdalarni gullari g`unchalash vaqtida butash, chunki bu davrda kasallangan novdalar aniq ko`rinib qoladi. Un shudring kuchli rivojlangan hududlarda daraxtlarga g`unchalash (pushti g`uncha) davrida 1% li kolloid oltingugurt yoki boshqa fungitsid purkash (harorat 200S dan past bo`lmaganda); Monilioz kasalligiga karshi kurashish uchun kuzda kurigan va kasallagan novda va shoxlar kesib tashlanadi. Kasallangan va soglom tukima chegarasini oson ajratish uchun bu ish barglar butunlay tukilmasidan oldin bajariladi. Bunda soglom tukimadan 3-5 sm kushib kesiladi. Kasallangan meva va barglar daraxtdan va yerdan yigib yukotiladi. Daraxt atrofi chopiladi va kayta xaydaladi. (bu ayniksa, shimoliy tumanlar uchun muxim.) O`simliklarni yaxshi parvarish kilish va uz vaktida organik va mineral ugitlar bilan ta`minlash yukori xosil olishning asosiy garovidir. 51 Ertagi olma navlari gullab bo`lgandan keyin, olma kurtiga, barg urar va kanalarning tuxumdan chikayetgan kurtlariga va shuningdek kalmaraz kasalligiga karshi dori purkaladi. Kasallikni tag-tomiri bilan yukotish uchun baxorda kurtaklarning burtish fazasida DNOK ning 1 foizli eritmasi yeki netrofenning 2-3 foizli eritmasi purkaladi. Monilioz kasalligini oldini olish uchun: gunchalar yezilgan vaktda 2-3 foizli bardo suyukligi, gullagandan keyin esa 80 foizli senibning 0,5 foizli suspenziyasi ( gektariga 6-8 kg) yeki 50 foizli dixlonning 0,3 foizli suspenziyasi (gektariga 4-6 kg) purkaladi. Uchinchi ishlov ikkinchi ishlovdan 2-3 xafta keyin o`tkaziladi. Olxo`ri va bodom barglarining qizil dog`lanish kasalligi qarshi kurash choralari: 1. To`kilgan barglarni yig`ib olish va yo`qotish. 2. Kuzgi shudgor qilish. 3. Daraxtlarga 1% li bordos suyuqligi purkash (bunda birinchi barg chiqargandan keyin, ikkinchi safar birinchi galdagidan 2-3 hafta o`tgach, keyin zarurat tug`ilganda). Daraxtlarning yaxshi rivojlanishini ta`minlovchi va ularning kasalliklarga chidamliligini oshiruvchi agrotexnik talablarga (qulay suv tartibini ushlash, mineral o`g`itlarni tuproqning agrokimyoviy tahliliga muvofiq solish, begona o`tlarga qarshi kurashish va h.k.) qat`iy rioya qilish; ko`p bo`ladigan tog`lik tumanlarda ko`p uchraydi. Puchayish kasalligiga qarshi kurash choralari: 1. Kasallangan novdalarni butash .2. Shudgor qilish. 3. Daraxtlarni (bahorda kurtaklar ochilguncha) temir kuporosining 3% li eritmasi bilan purkash. Mevalarning mexanik shikastlanishiga yo`l qo`ymaslik uchun hosilni yig`ish davrida tegishli ehtiyotkorlik choralarini 52 qo`llash. Mexanik shikastlarning bo`lmasligi saqlashda olma mevalarida chirish va qora rak kabi kasalliklarning rivojlanishini cheklaydi. Ҳar xil chirishlarning (meva, achchiq, havorang, pushti) oldini olish uchun olmalar -0,5 dan +10S gacha haroratda va 85-95% nisbiy havo namligida, nok va behi mevalari esa 0 dan +10S gacha haroratda va 85-90% nisbiy havo namligida saqlanadi; Mevazor bog`lar yaqinidagi yovvoyi urug`li meva ekinlarini yo`qotish. Un-shudring kasalligiga qarshi kurash choralari. 1.To`qilgan hamma barglarni Kuzda yigishtirib olish va yokib tashlash. 2. Kuzda yerni xaydash, daraxt atrofini chopish. 3.Kasallangan novdalarni vaqti vaqti bilan kesib tashlash. 4. Daraxtlar shox-shabbasini siyraklatish. 5. Bachki novdalarni kesib tashlash zarur. 6. Kuzda, xazonryozgilik oldidan yoki Bahorda, ko`rtaklar ochilguncha daraxtlarni mis ko`porasining 3 foizli eratmasi bilan purkash. Qorayish kasalligiga qarshi kurash choralari. Kasallikka qarshi kurash choralaridan biri o`simlik bitlari va nok kandalasini yo`qotish. Daraxtlarni 1 foizli bardo suyukligi bilan purkash mumkin. Monilioz kasalligiga qarshi kurash choralari. Bahorda ko`rtaklar burtgunga qadar kurigan shoxlarni kesib yo`qotish. Kemiruvchilar yetkazgan jaroxatlarni davolash (kovaklar va tyoshiklarni tozalash, dyozenfiksiyalash, bog` kaynatmasi surtish). Chittak va chugurchuklarga inlar urnatish va ilgari osilgan inlarni tozalash. Shtamlar, devorlar va kurilmalarni tekshirish va tok ipak kurtini topib yo`qotish. Qishlaydigan infeksiyani yo`qotish uchun zararlanib To`qilgan meva va barglarni yo`q qilish zarur. Kator aralarni xaydash va darax, atrofini 6-10 sm chukurlikda chopish tavsiya etiladi. Vegetatsiya davrida mevalarning 53 zararkunandalariga va monilioz kasalligiga qarshi aralashma zaharlar purkaladi. Purkash muddati va kaysi fungitsidlarni qo`llash kuyidagicha amalga oshiriladi. Kasalllikni butunlay yo`qotadigan nitrofenning 2-3 foizli konsentratsiyasi, DNOK ni 0,5-1 foizli konsentratsiyasini qo`llash. Kasallikni oldini olish uchun o`simliklarning yashil konusiga 2-4 foizli bordo suyukligi bilan purkaladi . Kasallikning oldini olish uchun birinchi marta barg yozganda, ikkinchi marta gullash oldidan, uchinchi marta gullagandan keyin dorilanadi. Fungitsidlar sifatida gullashdan oldin 1 foizli bordo suyukligi, gullagandan keyin 80 foizli senib (gektariga 6-8 kg) tavsiya etiladi. Kuzda xazonryozgilikdan keyin dulanacha va oltinkuyrukning kishki uyalarini yo`qotish. Daraxt shtamblari va skelet shoxlarini oxakka 1 kg loy ( 10 litr suvga 2-3 kg) kushib tayyorlangan yepishkok aralashma surtish. Nok daraxtini kemiruvchilardan saklash uchun yosh daraxtlarning shtamblariga kech Kuzda rogota, uning ustidan esa qora kog`oz uraladi, shuningdek, archa shoxlari yoki kamish bilan o`rab kuyiladi. Qishda chittak va boshqa hashoratxur kushlarga don berish (ayniqsa ko`p kor yeg`ganda), chittaklar uchun ip urnatish tavsiya etiladi. Nokning un-shudring kasalligiga qarshi kurash choralari Qishloq xo`jalik zararkunanda va kasalliklaridan nok va uning hosili ikki metod bilan saqlanadi. Birinchisi, profilaktik oldini olish metodi, ikkinchisi, kimeviy tadbirlov metodidir. Profilaktik metodning asosiy maqsadi kasallik va zararkunandalarga qarshi chidamli navlarni chiqarish hamda agrotexnika qoidalariga to`liq amal qilishdan iborat. 1.Bog`zorni muntazam ravishta sugorib turish, hosilga kirgan bog`larda yuksak agrofon yaratish, zararlangan novdalarni uz vaqtida yo`qotish. Erta Bahorda, ko`rtaklar burtgan vaqtda kasallikni tag tomiri bilan yo`qotish uchun daraxtlarga dorilar purkaladi. Agrotexnika qoidalaridan kuyidagilarga aloxida e`tibor berish kerak. Bog`zorni toza saklash, tuqilgan, yulib tashlangan, singan, kurigan barglarni, navdalarni yo`qotish. Kasallangan novdalarni Kuzda kirkish va To`qilgan 54 barglar bilan birga yokib yuborish. Usuv davrida faqat bog`zor talabiga ko`ra egatlardan sugorish, har galgi sugorishdan keyin kator aralarni kultivatsiya qilish. Mana shu agrotexnika tadbirlari uz vaqtida yuqori sifatli qilib bajarib borilganda daraxtlarning yaxshi o`sishi va rivojlanishi uchun qulay, un-shudring zamburug`ining o`sishi uchun esa noqulay sharoit vujudga keladi. 2.Kasallikning oldini olish uchun kuyidagi muddatlarda kimeviy preparatlar purkaladi: birinchisi-gullashdan oldin, ikkinchisi – gullashdan keyin, uchinchisi – kasallik avj olgan hollarda – ikkinchi dorilashdan 2-3 xafta keyin utkaziladi. 25 foizli karatanning 0,1-0,15 foizli konsentratsiyadagi (gektariga 2-3 kg) yoki 50 foizli dixlonning 0,2 foizli konsentratsiya (gektariga5-6 kg) suspenziyalari va ISO (0,5-1 darajali) eng foydali prepara thisoblanadi. Zang kasalligiga qarshi kurash choralari. Agrotexnika qoidalariga amal qilish zang kasalligining hosil bo`lishi va ko`payishiga yo`l kuymaslikning muhim vositalaridan biridir. Agar saur archa relikt o`simlik sifatida quriqlanadigan yoki manzarali o`simlik sifatida ekilgan bulmasa, uni mevali daraxtzorlar yaqinidan yukotish kerak. Park va quriqxonalarda Saur archalarning atrofiga daraxt ekib uraladi, va bu bilan etsidiyasporalarni tusib, bazidiyasporalarning saur archadan tarqalishiga yo`l kuyilmaydi. Nokzorlarda erta Bahorda zararlangan novdalar va shoxlarning kasallangan joyining pastrogiga 5-10 sm kushib turib, kesib tashlanadi. Bu esa kishlab chiqqan mitsiley etsidiya stadiyasining erat paydo bo`lish manbaidan birini yo`qotish demakdir. Nokning zang kasalligiga qarshi kurashning kimeviy tadbirlaridan biri, kasallikning oldini olish maqsadida kullaniladigan bog`cha 80% sinebning yoki 75 % li polikarbotsinning 0,5 % li suspenziyasi purkaladi. (Bir gektarga 6-8 kg). Yashil konus fazasida (bazidiyasporalar tarqalishidan oldin) birinchi bahorgi ishlov beriladi. Keyingi ishlovlar har 12-15 kunda (gullashdan oldin,gullagan zaxoti, yosh usimta chikkandan keyin) utkaziladi. 55 Qora rak kasalligiga qarshi kurash choralari Mustaqil respublikamizda hozirgi vaqtda har xil qishloq xo`jalik ekinlarning kasalliklariga qarshi kurash uchun ko`pgina tadbirlar ishlab chiqilgan va amalda kullanilmokda. Ulardan biri o`simlik kasalliklarining oldini olishdir. Oldini olish tadbirlari o`simlikshunoslik amaliyetida katta ahamiyatga ega, chunki kasallangan o`simlikni davolashdan ko`ra, kasallikning oldini olish osonrokdir. Nok daraxtining yaxshi o`sishi uchun zarur sharoit yaratish. Qora rak kasalligining qo`zg`atuvchisi, birinchi navbatda biror sabablarga ko`ra nimjonlashgan o`simliklarni zararlaydi. Sovuq ta`sirida yerilish va quyosh ta`sirida kuyishning oldini olish maqsadida daraxt ta`nasi oxokka ( 1 litr suvga 2 kg) 1 foizli mis ko`porasi kushib oklanadi. Bog`ni parvarishlaganda ildizlar va daraxt yog`ochlariga shikast yetkazmaslik uchun extiyetkorlik bilan ishlash lozim. Zararlangan shoxlarni kesib yo`qotish, kurigan daraxtlarni bog`dan chikarib tashlash kerak. Daraxtda qora rak kasalligining dog`larini syozgan zaxoti uni davolashga kirishish zarur. Shu maqsadda Bahorda zararlangan pustloqlar kuchirib tashlanadi va yalongochlangan yog`och 1-2 foizli DNOK va 2 foizli nitrofen eritmasi bilan dyozinfeksiyalanadi. 5-6 kundan keyin jaroxatga oxak yoki loy, yoki bulmasa tarkibida 15 foizli parafen bo`lgan maxsus tayyorlangan zamaska surtiladi. Jaroxatlarni tozalamasdan davolash uchun kerosin kushilgan ko`pronaft ishlatiladi. Pustloqning zararlangan bulagi sog`lom to`qimadan 1,5 sm kushib rangli kalam bilan chizib ajratiladi va keyin qattiq To`qli chutkada eritma surtiladi. 2. Daraxtlar vegetatsiya davrida bordo suyukligi bilan purkaladi. Daraxtlarga kalmaraz kasalligiga qarshi kurashishdagi kabi ishlov beriladi. Kalmaraz kasalligiga qarshi kurash choralari. Qishloq xo`jalik zararkunanda va kasalliklaridan nok va uning hosili ikki yo`l bilan saqlanadi. Birinchisi, prafilaktik oldini olish metodi, ikkinchisi 56 kimeviy tadbirlar metodidir. Profilaktik metodning asosiy vazifasi nokning kasalliklarga chidamli navlarini chiqarish, nokning sog`lom, bakuvvat va yaxshi o`sishini ta`minlaydigan bir nechta agrotexnika tadbirlarini kurishdan iborat. 1.To`qilgan barglarni yo`qotish (yokish yoki kumib tashlash), daraxt tanasi atrofini agdarib chopish (chunki peritetsiylar tuproq ostida halok bo`ladi). 2.Nokning kalmaraz kasalligiga qarshi kurashning kimeviy tadbirlaridan biri nitrofenning 2-3 foizli konsentratsiyasi, DNOKning 0,5-1 foizli konsentratsiyasini qo`llash. Kasallikning oldini olish uchun o`simliklarning yashil konusiga 2-4 foizli bardo suyukligi bilan purkaladi. Keyingi dorilashda 1 foizli bardo suyukligi yoki uning urnini bosa oluvchi 90 foizli mis xlor oksidi ( gektarigacha 6-7 kg) , 80 foizli kaptanning 0,3-0,5 foizli konsentratsiya (gektariga 6-8 kg) , 50 foizli dixlonning 0,1-0,3 foizli konsentratsiyasi (gektariga 4-6 kg) dan ishlatiladi. O`simlik gullagandan keyin birinchi ishlovdan 10-12 kun utgach, ikkinchi ishlov beriladi. O`simlik gullagandan keyin fidonsidlik xossasi kamrok bo`lgan senib va kaptanni kullagan ma`kul. 3. Kalmaraz kasalligiga chidamli nok navlarini ekish tavsiya etiladi. 57 XULOSA 1.Yuqoridagilardan xulosa qilib aytish lozimki, har bir insonparvar jamiyatning maqsadi, shu jamiyat maqsadi, shu jamiyat a`zolarining tukis va farofon yashashini to`liq ta`minlashga qaratilgan bo`ladi. O`zbekiston davlatining asosiy maqsadi, aholining oziq-ovqat, go`sht, sut mahsulotlariga, ho`l meva va undan tayyorlangan kompot, mayiz, quruq mevalar, o`simlik moyi kabi mahsulotlar bilan yanada yaxshiroq ta`minlashga qaratilgandir. 2. Hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitida mevachilikni keskin darajada rivojlantirish uchun meva daraxtlarining hosilini oshirishimiz, mevazorlarni kengaytirishimiz, meva navlarini yaxshilashimiz va mevachilik ishlarini mumkin qadar yaxshilanishi lozim. Bu muhim vazifani yetarli darajada hal etish uchun mevali daraxt kasalliklari va unga qarshi kurash choralarini ilmiy asosda ishlab chiqishni to`g`ri yo`lga qo`yishni taqozo etadi. Ana shu kasalliklarning oldini olish va unga qarshi samarali kurash choralarini ishlab chiqish asosiy masalalardan biri hisoblanadi. 3. Hozirgi vaqtda fermer xo`jaliklarning yetakchi mutaxassislari oldida turgan eng muhim vazifalardan biri zamonaviy agrotexnika fani yangiliklarini va ilg`or tajribalarni ishlab chiqarishga keng joriy etish, mevali daraxtlarda uchraydigan zamburug` kasalliklarini yaxshi o`rganish va ularga qarshi kurashni ilmiy asoslangan tavsiyanomalarda ko`rsatilganidek tashkil etishdan iboratdir. 4. Biz ayrim mevali o`simliklarida uchraydigan zamburug` kasalliklarini o`rganish uchun bajarishda G`uzor tumani xo`jaliklarida va shaxsiy tomorqa uchastkalarida 2010-2011 yillarda ekspeditsiyalar olib bordim, zamburug`lar bilan zararlangan ayrim mevali daraxtlardan gerbariylar yig`dim. Ekspeditsiyalar natijasida yig`ilgan gerbariy namunalari manba bo`lib xizmat qiladi. Buning uchun tajriba qilinayotgan maydonlardagi kasallangan ayrim mevali (olcha, olxo`ri, shaftoli behi va nok) o`simliklaridan gerbariylar 58 tayyorladik. Ana shu gerbariydan laborotoriya sharoitida kasallikni vujudga keltirgan zamburug`lar ajratib olindi. 5. Mevali daraxtlarning bargi va poyasida joylashgan zamburug`larni ajratib olish uchun yuvish usulidan foydalandik. Buning uchun tekshirilayotgan kasal mevali daraxtlarining bir qismi, sterillangan suvga solib chayqatildi, yuvilib tushgan zamburug` spora va konidiyalari mikroskopda tekshirilib kuzatish va aniqlash ishlari olib borildi. 6. Keyingi yillarda O`zbekiston sharoitida mevali daraxtlarda juda ko`p kasalliklar qayd qilingan bo`lib, shulardan eng ahamiyatlisi dog`lanish, chirish, kalmaraz, qora rak, monilioz, zang, un-shudring, qorayish va donak mevalilarning monilioz kasalliklaridir. 7. Mevalarning dog`lanish, kalmaraz, monilioz va qora rak kasalliklari, asosan mevasining chirishga sabab bo`ladi. Kasallangan mevalarning sifati buziladi va yeyish uchun yaroksiz bo`lib qoladi. Kasallangan mevalar gadur- budur bo`lib, ayrim vaqtlarda mevaning ustida har xil dog`lar hosil bo`ladi, bu dog`lar keyinchalik mevaning hamma yeriga tarqaladi. 8. Zang, un-shudring, barglarining qo`ng`ir tusga kirishi kasalliklari, mevalarning, poyasining ostki va ustki tomonida har xil shakldagi dog` va g`uborlarni hosil qiladi. Kasallik natijasida barg sargayadi va to`kilib ketadi. 9. Bu kasalliklarning hammasi ham mevala daraxtlarni hosilini kamaytiradi va mevalarning sifatini buzadi. 59 Foydalanilgan adabiyotlar Каримов И.А Жаҳон молиявий иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари Тошкент – 2009 йил. 1 . Билай В.И. Токсинообразуюшие микроскопические грибы. Киев, 1975 г. 2. Билай В.И. Биологические активные вещества микроскопические грибов. Киев, 1965 г. 3. Ванин С.Н. Лесная фитопатология. М. 1955 г. 4. Запрометов Н.Г. Болезни щелковицы. Т. 1953 г. 5. Доброзракова Т.Л. Руководство к практическим занятиям по фитопатологии. М.-Л. 1949 г. 6. Гулямова М.Г., Кучми Н.П., Рамазанова С.С., Сагдуллаева М.Ш . Флора грибов Узбекистана Том VII . (Сумчатые грибы). 7. Курсанов Л.И. Микология М. 1940 г. 8 . Mirzayev M.M., Sobirov M.K. Bog`dorchilik va tokchilik. T. 1975 y. 9. Наумов Н.А. Методы микроскопических исследований в фитопатологии. М. 1937 г. 10. Наумов Н.А. Методы микроскопических и фитопатологических исследований. М.-Л. 1971 г. 11 . Поспелов С.М. ва бошқалар. Ўсимликларни ҳимоя қилиш. Т. 1978 й. 1 2 . Рамазанова С.С ва бош қ алар Флора грибов Узбекистана Том III - V- VIII 13 . Saxobiddinov S.S. O`simliklar sistematikasi. T. I. Tosh. 1963 y. 14. Serbinov V.I. Qishloq xo`jalik ekinlarining kasalliklari. T. 1964 y. 15. Tojiboyev Sh. O`simliklar sistematikasi (Tuban o`simliklar). T. 1990 y. 16. Хохряков М.К. Указания по экспериментальному изучения фитопатогенных грибов. 1969 г. 60 17. SHeraliyev A. Umumiy va qishloq xo`jaligi fitopatologiya Toshkent- “Talqin”-2004 1 8 . Черемисинов Н.А . Общая патология растений . М. 1965 г. 19 . Ячевский А.А. Определитель грибов. Том. I . 1931 г. 20.Yo`ldoshev H.S O`simlik kasalliklari Toshkent- “Ilm ziyo” -2004 61 Mundarija Kirish...................................................................................................................3 I Bob. Adabiyot sharxi. ......................................................................................9 II. Bob. O`simlik kasalliklari to`g`risida umumiy tavsif................................13 II . 1 . Tadqiqotning manbalari va uslublari ..........................................................18 II . 2. Olib borilgan tajribalarning natijalari.........................................................20 III. Bob. Ayrim mevali daraxtlarning zamburug` kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari (G`uzor tumani misolida) I II.1. Mevali daraxtlarda eng ko`p uchraydigan zamburug` kasalliklari.............21 I II.2. Mevali daraxtining zamburug` kasalliklariga qarshi ko`rash choralari...............................................................................................................49 Xulosa.................................................................................................................56 Foydalanilgan adabiyotlar................................................................................58 Ilova....................................................................................................................61 . 62 Zamburug`larning sistematik guruxlarga taksimlanishi jadvalda kursatilgan. Sinf Tartib Oila Turkum Tur Hyphomycetes (Deuteromycotina bo`limi) Hyphomycetales Moniliaceae Monilia Monilinia cinerea Dematiaceae Clasterosporium Clasterosporium carpophilum Hemiascomycetes (Ascomycotina bo`limi) Taphrinales Taphrinaceae Taphrina Taphrina deformans Plectomyces (Ascomycotina bo`limi) Erysiphales Erysiphaceae Sphaerotheca Sphaerot h eca pannosa Pyrenomycetes Sphaeriales Polistigmaceae Polistigma Polistigma rubrum Teliomyces Uredinales Pucciniaceae Cytospora Cytospora carphosperm a (Sitospora) Telomycetes bazidiali Basidiomycota Uredinales Pucciniaceae Gymnosporangium Gymnosporangiu m sabinae (Zang) Plectomyces Erysiphales Erysiphacеae Podosphaera Podosphaera leucotrich Podosphaera oxyacanthae Hyphomycetes Hyphomycetales Moniliaceae Monilia Monilia cydonia 63 Nok bargidagi septorioz kasalligi 64 65 Olxо`ri barglarining qizil dog`lanish kasalligi. 66 Olcha va olxo`rining klyasterosporioz kasalligi 67 Olchaning monilioz yoki kulrang chirish kasalligi. 68 69

Похожие

Anor va anjirning zamburug` kasalliklari va unga qarshi kurash choralari
Behi va nokning kasalliklari va unga qarshi kurash choralari
“Ra`noguldoshlar oilasi vakillaridan Olma turlarining zamburug` kasalliklari”
“Tabiatshunoslik darslarida “O`lkamizda kuz” mavzusini pedagogik texnologiyalar asosida o`rganish”
Qashqadaryo xavzasining tog' mintaqasida tarqalgan ayiqtovondoshlar oilasi vakillarining bioekologik xususiyatlari va sanoatda ishlatilishi