Главная страница
Дипломные работы
Алгебра
Interval koeffitsentli chiziqli algebraik tenglamalar sistemasini yechish usullari
Interval koeffitsentli chiziqli algebraik tenglamalar sistemasini yechish usullari
Загружено в:
24.09.2019
Скачано:
0
Размер:
477.154296875 KB
Скачать
Похожие
Nostandart tenglamalarni yechishning ba`zi usullari
O`quvchilarni algebraik masalalarni yechishga tayyorlash
Bernulli differensial tenglamasi
Normallangan fazolarda chiziqli operatorlarni
3 o’zgaruvchili bosh mukammal formaga mos Voronoy sohasining 5 o’lchovli yoqlarini topish
![yechim ham shunchalik aniq bo‘ladi. Bu sohani tarixi uzoq davrlarga borib taqalsada, uning keng rivojlanishi EHM larni yaratilishi bilan bog‘liq. Ushbu metod o‘zining soddaligi va aniqligi bo‘yicha boshqa shu kabi metodlardan ustun turadi. Intervalli sonlar ikkita son – intervalni boshi va oxiri bilan beriladi. Masalan: [2; 5] – bu yerda 2 – intervalning boshi, 5 esa intervalning oxirini ifodalaydi. Intervallarni ifodalashda lotin alfavitining bosh xarflaridan, interval chegaralarini belgilashda esa kichik xarflarlan foydalaniladi. Intervalli sonlar ustida to‘rtta arifmetik amallar (+, - , /, *) quyidagicha aniqlanadi: A+B= [a,´a]+[b,´b]=[a+b,´a+´b] A−B=[a,´a]− [b,´b]=[a−b,´a− ´b] A∙B=[a,´a]∙[b,´b]=[min {ab ,´ab,a´b,´a´b},max {ab ,´ab,a´b,´a´b}] A / B = [ a , ´a ] / [ b , ´ b ] = [ a , ´a ] ∙ [ 1 / ´ b , 1 / b ] Masalan, A = [2; 5], B = [3; 8] intervalli sonlar ustida bu amallarni bajarishga doir misol keltiraylik: A + B = [2; 5] + [3; 8] = [2+3; 5+8] = [5; 13]; A – B = [2; 5] – [3; 8] = [2 – 3; 5 - 8] = [-1; -3]; A*B = [2;5]*[3;8] = [min{6, 16, 15, 4 0}, max{6, 16, 15, 4 0}] = [6; 4 0]; A / B = [2; 5] / [3; 8] = [2; 5]*[1/8; 1/3] = = [min{1/4, 5/8, 2/3, 5/3}, max{1/4, 5/8, 2/3, 5/3}] = [1/4; 5/3]; Ko‘rinib turibdiki, intervalli sonlar ustida bajariladigan amallar odatdagi amallarga qaraganda bir muncha ko‘p hisoblashlarni bajarishni taqazo etadi. Shu sababli bu hisoblashlarni bajarishni EHMga yuklash maqsadga muvofiq. Qaraliyotgan muommo maxsus dasturlash tili zarurligini keltirib chiqaradi, chunki mavjud dasturlash tillarining aksariyati universal tillar hisoblanib, aniq bir matematik yo‘nalishga mo‘ljallanmagan. Ammo, shunday maxsus dasturlash tillari yaratildiki, ular tegishli yo‘nalishlarga moslashgan. Shular jumlasiga interval analizga moslashtirilgan Pascal XSC dasturlash tilini kiritish mumkin. Bu 9](/data/documents/2c280624-514b-4903-bdd7-258e68435247/page-9.png)
![ma’lum bo‘lib, ular keng qo‘llanilib kelinmoqda. Bu metodlarning afzalligi shundaki, aniq berilgan sonlarda , ya’ni koeffitsiyentlarda yechim mavjudligi haqida to‘liq ma’lumot berib, yechim bir qiymatli aniqlanadi. Fan va texnikaning rivojlanishi hamda ulardan kelib chiqadigan chiziqli algebraik tenglamalar sistemasini koeffitsiyentlari aniq son bo‘lmasdan, balki ma’lum aniqlikda berilishi yuqoridagi usullar bilan masalani hal qilish aniq yechimni katta xatoliklar bilan topilishiga sabab bo‘ladi. Hozirgi kunda yuqoridagi xatoliklarni kamaytirish hamda aniq yechimga yetarlicha yaqin bo‘lgan yechimni topish maqsadida turli metodlar qo‘llanilmoqda. Bulardan interval analiz deb nomlanuvchi soha ushbu yo‘nalishda o‘zining ishonchliligi va soddaligi bilan ajralib turadi. Bizga ma’lumki, yaratilgan dasturlash tillarining aksariyati universal tillar bo‘lib, ularda matematik hisoblashlar umumiy hollar uchun qaraladi. Ammo, shunday maxsus dasturlash tillari mavjudki, ular tegishli yo‘nalishlarga moslashgandir. Shular jumlasiga interval analizga moslashtirilgan Pascal XSC dasturlash tilini kiritish mumkin. Bu dasturlash tili Karlsrue Universitetining (Germaniya) amaliy matematikasi kafedrasida prof. U. Kulish raxbarligida yaratilgan. Ushbu malakaviy bitiruv ishi koeffitsiyentlari intervallardan iborat bo‘lgan chiziqli algebraik tenglamalar sistemasini yechishning Pascal XSC dasturlash muhitida dasturiy vositasini yaratishga bag‘ishlangan. Faraz qilaylik R – barcha haqiqiy sonlar to‘plami bo‘lsin. [a,b],a≤b interval R to‘plamning quyidagi ko‘rinishdagi qism to‘plami deyiladi: [ a , b ] = { x ∨ xϵR a ≤ x ≤ b } Barcha intervallar to‘plamini I(R) orqali ifodalaymiz. I(R) elementlarini katta harflar bilan belgilaymiz. Agar A – element I(R) ning elementi bo‘lsa, ya’ni AϵI ( R ) , u xolda chap va o‘ng oxirlari a , ´a : A = [ a , ´a ] ko‘rinishda belgilanadi. I(R) elementlari intervalli sonlar deyiladi . 12](/data/documents/2c280624-514b-4903-bdd7-258e68435247/page-12.png)
![ϵ ∩ ⊂ belgilari va shunga o‘xshash belgilar odatdagi ma’noda qo‘llaniladi. Ikki interval A va V , qachonki ularning quyi va yuqori chegaralari teng bo‘lsagina a=b,´a= ´b teng bo‘ladi. I(R) to‘plamda tartib munosabati quyidagi ko‘rinishda aniqlanadi: А< В bo‘ladi qachonki faqat va faqat ´a < b munosabat bajarilsa. Xuddi shu kabi tartib munosabatni kuyidagicha xam kiritish mumkin: agar A⊂ B bo‘lsa, u xolda А В dan oshmaydi. Biz bitiruv malakaviy ishida birinchi ta’rifdan foydalanamiz. A∩ B - A va B intervallarning kesishmasi bo‘sh bo‘ladi, agarda A < B yoki B< A bo‘lsa, aks xolda A∩ B=[max {a,b},min {´a,´b}] – yana interval xosil bo‘ladi . Agar intervalning quyi va yuqori chegaralari −a= ´a munosabatda bo‘lsa, [ a , ´a ] interval ta’rifga ko‘ra s immetri k deyiladi. Ushbu ω ( A ) = ´a − a (1.1 .1 ) ko‘rinishda aniqlanuvchi ω(A) miqdorga A intervalning kengligi deyiladi. Xuddi shuningdek, m ( A ) = ( a + ´a ) / 2 (1 .1.2 ) ya’ni, A intervalning oxirlari yarim yig‘indisiga A intervalning o‘rtasi deyiladi va m (A) ko‘rinishda ifodalanadi. A intervalning absolyut qiymati ¿ A ∨ ¿ , |A|=max {∨ a∨ ,∨ ´a∨} (1 .1. 3) ko‘rinishda hisoblanadi. Nixoyat, μ(A)= min {|a|,|´a|},S(A)=¿ . SHuningdek, qachonki A⊂ B bo‘lsa, |A|≤|B|,ω(A)≤ω(B) bajarilishini xamda A⊂ B va A ≠ B bo‘lsa ω(A)≤ω(B) bajarilishini ko‘rish qiyin emas. A va B( A , BϵI ( R ) elementlari orasidagi masofa ρ ( A , B ) kuyidagi ρ(A,B)=max {|a− b|,∨ ´a− ´b∨} 13](/data/documents/2c280624-514b-4903-bdd7-258e68435247/page-13.png)
![formula orqali aniqlanadi. Aynigan inteval deb, oxirlari ustma-ust tushuvchi, ya’ni а xaqiqiy son bilan berilgan a= ´a=a tenglik bajariluvchi intervalga aytiladi Standart interval arifmetika Intervalli sonlar ustida arifmetik amallar quyidagi ko‘rinishda aniqlanadi. Agar ¿ϵ{+,−,∙,/},A,BϵI (R) bo‘lsa, u holda A ∗ B = { a ∗ b ∨ aϵA , bϵB } (1 .1. 4) bu erda bo‘lish amalida 0 ϵB deb qaraladi . ( 1.1 .4) ta’rif quyidagi munosabatlar bilan ekvivalent ekanligini osongina tekshirish mumkin: A+B= [a,´a]+[b,´b]=[a+b,´a+´b] (1.1.5) A−B=[a,´a]− [b,´b]=[a−b,´a− ´b] (1.1.6) A ∙ B = [ a , ´a ] ∙[ b , ´ b ] = [ min { ab , ´a b , a ´ b , ´a ´ b } , max { ab , ´a b , a ´ b , ´a ´ b } ] (1.1.7) A / B = [ a , ´a ] / [ b , ´ b ] = [ a , ´a ] ∙ [ 1 / ´ b , 1 / b ] (1.1.8) Eslatib o‘tamizki, ayirish amalini qo‘shish va ko‘paytrish amallari orqali ifodalash mumkin A−B= A+(− B) bu erda − B=(−1)∙B=[−1,−1]∙B belgilash olingan. a,´a,b,´b sonlarni ishorasiga bog‘liq ravishda intervallarni ko‘paytirish uchun (1.1.7) qoida quyidagi ko‘rinishni oladi (biz [c,´c]=[a,´a]∙[b,´b] deb olamiz): 1. a ≥ 0 , b ≥ 0 : c = ab , ´c = ´a b ; 2. a ≥ 0, ´ b ≥ 0 : c = ´a b , ´c = a ´ b ; 3. ´a≤0, ´b≥0:c=a´b,´c= ´ab 4. ´a ≤ 0, ´ b ≥ 0 : c = ´a ´ b , ´c = ab 5. a<0<´a,b≥0:c=a´b,´c= ´a´b 6. a < 0 < ´a , ´ b ≤ 0 : c = ´a b , ´c = ab 7. a≥0,b<0<´b:c= ´ab,´c= ´a´b 14](/data/documents/2c280624-514b-4903-bdd7-258e68435247/page-14.png)
![8. ´a≤0,b<0<´b:c=a´b,´c= ab 9. a < 0 < ´a , b < 0 < ´ b : c = min { a ´ b , ´ ab } , ´c = max { ab , ´a ´ b } Bu yerda ko‘rish mumkinki, ko‘paytmani topish uchun faqat bitta (oxirgi) holdagina to‘rtta ko‘paytirish amali talab etiladi. Qolganlari uchun esa ikkita ko‘paytirish amali yetarli bo‘ladi. agar A va B – aynigan intervallar bo‘lsa, u holda (1 .1 .5)–(1. 1. 8) formulalar odatdagi haqiqiy sonlar ustidagi amallar bilan ustma-ust tushadi. Shunday qilib, intervalli son umumlashgan haqiqiy son bo‘lib, interval arifmetikasi esa haqiqiy sonlar arifmetikasining umumlashmasi hisoblanadi. (1.1.4) ta’rifdan bevosita ko‘rinadiki, intervalli qo‘shish va intervalli ko‘paytirish assotsiativ va kommutativ xarakterga ega. Boshqacha aytganda, A,B,CϵI (R) uchun quyidagi tengliklar o‘rinli: A+(B+C)=(A+B)+C ,A+B=B+A A∙(B∙C)= (A∙B)∙C ,B= B∙A Nol va bir sonlari sifatida [0,0 ],[1,1 ] -aynigan intervallar ishlatiladi. Boshqa so‘z bilan aytganda , ixtiyoriy AϵI ( R ) uchun A + 0 = 0 + A = A , A ∙ 1 = 1 ∙ A = A o‘rinli. Bundan so‘ng ko‘paytirish amalini ifodalovchi nuqtani, odatdagiday, tashlab ketamiz. Masalan: AB – bu A ∙ B ni ifodalaydi. (1.1.4) tenglik (xuddi (1.1.5)-(1.1.8) tengliklar kabi) ko‘rsatadiki, agar operandlardan biri aynimagan interval bo‘lsa, u xolda arifmetik amal natijasida xam aynimagan interval xosil bo‘ladi. A,B,CϵI (R) soxada ko‘paytirish xoli bundan mustasnodir. Bu yerda , ko‘p xollarda, aynimagan A interval uchun xuddi А + В = 0, АС = 1 kabi elementlari ustida teskari qo‘shish va ko‘paytirish amali mavjud bo‘lmasa, u holda A, B, C intervallar aynigan intervallar bo‘lishi shart. Qisqasi, ayirish bu qo‘shishning teskarisi emas va bo‘lish ham ko‘paytirishning teskarisi emas. Demak, ω(A)>0 bo‘lsa, u holda A− A≠0, A/A≠1 bo‘ladi. Albatta, xar doim 0 ϵA − A , 1 ϵA / A bo‘lishi tushunarlidir. 15](/data/documents/2c280624-514b-4903-bdd7-258e68435247/page-15.png)
![Subdistributivlik Interval-arefmetik amallarning eng qiziq xossalaridan biri bu distributivlik qonunini bajarilmasligidir, ya’niA(B+S)= AB +AS (1.1.9) tenglik har doim xam bajarilavermaydi . Xaqiqatdan ham, [ 0,1 ] ∙ ( 1 − 1 ) = 0 , ikkinchi tomondan esa [ 0,1 ] − [ 0,1 ] = [ − 1,1 ] . Ammo, subdistributiv lik deb ataluvchi tegishlilik har doim to‘g‘ridir: A(B+C)⊂ AB +AC (1.1.10) Sezish mumkinki, aϵA , bϵB , cϵC uchun agar dϵA (B+C) o‘rinli bo‘lsa, u holda d = a ( b + c ) tenglik ham o‘rinlidir. Ammo abϵAB ,acϵAC dan d = ab + acϵAB + AC kelib chiqmaydi. Aytish mumkinki, bir qancha muhim xollarda ( 1 .1.10) ( 1 .1.9) bilan mos tushadi. Agar bo‘lsa A intervalni nol saqlovchi interval (n.s.-interval) deb ataymiz. Ta’rifga ko‘ra sign ( A ) = { 1, A > 0, 0, 0 ϵA , − 1, A < 0, (1.1.11) ni xosil qilamiz. Faraz qilaylik, A(B+S),AB ,AS ko‘paytmalarning hech biri ko‘paytuvchilarining ikkalasi bir vaqtda nol saqlovchi intervallar bo‘lmasin. U holda quyidagi tengliklar zanjiri o‘rinli bo‘ladi: ω(AB +AC )− ω(A(B+C))=ω(AB )+ω(AC )−ω (A)s(B+C) − s(A)ω(B+C)=ω(A)s(B)+s(A)ω (B)+ω(A)s(C) + s ( A ) ω ( C ) − ω ( A ) s( B + C ) − s ( A ) ω ( B ) − s ( A ) ω ( C ) = ω ( A ) ( s ( B ) + s ( C ) − s ( B + C ) ) ( 1 . 1. 12) Olingan ifoda ω(A)=0 yoki s(B+C)=s(B)+s(C) bo‘lgan hollarda nolga teng bo‘ladi. Oxirgi tenglik bajarilishi uchun faqatgina bc emas, balki ´ b ´c xam musbat bo‘lishi zarur va yetarlidir. Buni B=[0,0 ] yoki C=[0,0 ] yoki sign (B)= sign (C) kabi 16](/data/documents/2c280624-514b-4903-bdd7-258e68435247/page-16.png)
![yozish mumkin. Yuqorida aytilgan tasdiqlar A interval nol saqlamaydigan interval bo‘lgandagina to‘g‘ridir. A interval nol saqlaydigan interval bo‘lganda yuqoridagi tasdiqlar to‘g‘riligicha qolishi uchun В, С, В + С intervallarning hech biri no saqlaydigan interval bo‘lmasligi kerak. Agar А , В + С – n.s.- intervallar bo‘lsa, ammo na B va na C bunday bo‘lmasa, u xolda (1.1.12) tengliklar zanjirining birinchi qismi qat’iy tengsizlikka aylanadi. А, В + С va В va (ёки) С – n.s.-intervallar bo‘lganda aniq bir fikr aytib bo‘lmaydi. Faqatgina, В va С intervallar simmetrik intervallar bo‘lganda (1.1.9) distributivlilik xar doim to‘g‘ri bo‘ladi. Shunday qilib, quyidagi tasdiqlar o‘rnatildi: 1. ( 1 .1.10) formula xar doim to‘g‘ri ; 2.Agar ω(A)=0 yoki B=[0,0 ] yoki C=[0,0 ] bo’lsa u holda A(B+S)= AB +AS 3.Agar A- n.s – interval bo’lmasa u holda faqat va faqatgina sign (B)= sign (C) bo’lsa A(B+S)= AB +AS tenglik o’rinli; 4. Agar d ≥ 0 bo’lsa u holda A(B+S)= AB +AS bo’ladi. Bu yerda D = [ d , ´ d ] = BC 5. Agar B va S – simmetrik bo‘lsa, u xolda A(B+S)= AB +AS Tegishlilik bo‘yicha monotonliligi Interval arifmetikasi tegishlilik bo‘yicha monotonliligi kabi muxim xususiyatga ega . Bu degani, agar A ⊂ C , B ⊂ D bo‘lsa , u xolda A+B,C+D , A−B⊂ C− D , AB ⊂ CD A / B ⊂ C / D (agar 0 ∈ D ) (1.1.13) Bu munosabatlar (1 .1.4 ) ta’rif dan bevosita kelib chiqqan natijalar d ir . Tegishlilik munosabati tranzitiv ekanligidan foydalanib , biz quyidagi muhim xulosaga kelamiz. Teorema 1 .1 .1. Agar - F ( x 1 , x 2 , … , x n ) ¿ , x 2 , … , x n intervalli o‘zgaruvchilardan xosil qilingan ratsional ifoda bo‘lsa, ya’ni x 1 ,x 2 ,… ,x n intervallar va intervalli arifmetika amallari 17](/data/documents/2c280624-514b-4903-bdd7-258e68435247/page-17.png)
![bilan bog‘langan doimiy intervallar yig‘indilarining chekli kombinatsiyasi bo‘lsa, u xolda X i( 1 ) ⊂ X i( 2) i = 1 … n dan quyidagi kelib chiqadi F(X1(1),X2(1),… ,Xn(1))⊂ F(X1(2),X2(2),… ,Xn(2)) Bu erda X1(2),X2(2),… ,Xn(2) - ifodadagi barcha arifmetik amallar ma’noga ega bo‘ladigan ixtiyoriy intervalli sonlardir . Bu teorema ba’zida interval arifmetikasning asosiy teoremasi deyiladi. 1.2. Interval arifmetikasini umumlashtirish Nostandart ayirish va bo‘lish bilan berilgan interval arifmetika Nostanart a y irish - va bo‘lish, : berilgan A,B∈ I(R) elementlar bo‘yicha quyidagi ko‘rinishda beriladi : A − B = [ min { a − b , ´a − ´ b } , max { a − b , ´a − ´ b } ] A : B = { [ min { a / b , ´a / ´ b } , max { a / b , ´a / ´ b } , agar A , B > 0 ] [ min { a / ´ b , ´ a / b } , max { a / ´ b , ´ a / b } , agar A , B < 0 ] ( 1 / b ) A , agar 0 ∈ A , B > 0 ( 1 / ´ b ) A , agar 0 ∈ A , B < 0 Quyidagicha I ¿(R)={A∨ A∈ I(R),0∈ A} belgilash kiritamiz va uning bir qancha + va : amallari bilan bog‘liq xossalarini ko‘rsatamiz : 1. A− A= 0, A∈ I(R) 2. A,B∈ I(R) uchun A+B=−(B+A) , (− A)+B=(B)+A , (tarif bo‘yicha − A = 0 + A ). 3. Ushbu A + C = B + C tenglikdan A = B tenglik kelib chiqmydi; masalan, [ 9,13 ] + [ 1,4 ] = [ 10,12 ] + [ 1,4 ] 4. A,B∈ I(R) uchun A + X = B tenglama yagona echimga ega : X = B + A . 5. A,B∈ I(R) uchun A + X = B tenglama X= A+(−B) ko‘rinishdagi echimga ega. ω(A)≥ω(B) bo‘lganda bu tenglama yana bitta ildizga ega: X = A + B . 6. Ushbu X + A = B tenglama X = A + B ko‘rinishdagi echimga ega. Agar ω(A)≥ω(B) bo‘lsa, u xolda yana bir ildiz mavjud: X = A + ( − B ) . 18](/data/documents/2c280624-514b-4903-bdd7-258e68435247/page-18.png)
![7. A+B= A+(− B) tenglik bajariladi, fakat va faqat ω(A)=0 yoki ω ( B ) = 0 bo‘lsa. 8. A:A=1, A∉ I¿(R) 9. A,B∈ I¿(R) uchun A:B=(B:A) , A − 1 : B = B − 1 : A bo‘ladi. (ta’rifga ko‘ra A − 1 =1:A ). 10. Ushbu A:C= B:C tenglikdan A=B kelib chikmaydi; masalan, [2,6 ]:[1,2 ]= [3,4 ]:[1,2 ] A∈ I¿(R) elementlar uchun V ( A ) quyidagi ko‘rinishda funksiyani keltiramiz: V (A)= max {a/´a,´a/a} 11. AX = B tenglama A,B∈ I¿(R) bo‘lganda X=B:A ko‘rinishdagi echimga ega bo‘ladi faqat va faqat V (A)≤V (B) bo‘lsa. 12. A:X=B tenglama A,B∈ I¿(R) bo‘lganda X = A B − 1 ko‘rinishdagi echimga ega. Agar V (A)≥V (B) bulsa, u xolda X = A : B ko‘rinishdagi yana bir echimga ega. 13. X : A = B tenglama X = AB ko‘rinishdagi echimga ega. Agar V (A)≥V (B) bo‘lsa, u xolda X = A : B − 1 ko‘rinishdagi yana bir echimga ega. 14. A:B= AB−1 bo‘ladi faqat va faqat V (A)=1 yoki V ( B ) = 1 bo‘lsa. 1.3 Interval sonlar ustida arifmetik amallar. Klassik interval arifmetika va uning algebraik xossaiari Agar ¿ ϵ { + , − , ∙ , / } bo'lsa, u holda a va b intervallar uchun arifmetik amallar quyidagicha ifodalanadi: a∗b={a∗b|aϵa ,bϵb }. (1.3.13) Bunda bo'lish amalida 0 ∈ b . 19](/data/documents/2c280624-514b-4903-bdd7-258e68435247/page-19.png)
![a =[ a , a ] va b = [ b , b ] bo'lsa, u holda (1.3.13) formula mos hollarda, quyidagi formulalarga ekvivalentdir: a+b= [a,a]+[b,b]=[a+a,a+b] a − b = [ a , a ] − [ b , b ] = [ a − a , a − b ] a∗b=[a,a]∗[b,b]=[min {a∗b,a∗b,a∗b,a∗b},max {a∗b,a∗b,a∗b,a∗b}] , a/b= [a,a]/[b,b]= [a,a]∗[1/b,1/b] . (1.3.14) Agar a va b intervallarda chap va o'ng chegaralari o'zaro teng bo'lsa, ya'ni a= a, b = b bo'lsa, u holda (1.3.14) formulalar haqiqiy sonlar ustidagi arifmetik amallarni aniqlovchi formulalarni ifodalashini ko'rish qiyin emas. Demak, interval son haqiqiy sonning umumlashmasi, interval arifmetika esa haqiqiy arifmetikaning umumlashmasidir. Interval qo'shish va ko'paytirish amallari assotsiativlik va kommutativlik qonuniyatlariga bo'ysunadi. Ya'ni, a , b , c ∈ ( R ) bo'lsa, u holda a + b = b + a , a+(b+c)= (a+b)+c a ∗ b = b ∗ a , a∗(b∗c)= (a∗b)∗c . Interval sonni butun darajaga ko'tarish quyidagi formula asosida amalga oshiriladi a ' ' = [ a , a ] n = { [ a n , a − n ] agar n = 2 i + 1 bo ' lsa [ a n , a − n ] agar n = 2 i va a > 0 bo ' lsa [ a n , a − n ] agar n = 2 i va a > 0 bo ' lsa a”= [ a , a ] n = ¿ (l.3.13 )-(1.3.14) formulalar bilan aniqlangan interval arifmetika, interval analizga tegishli adabiyotlarda, klassik interval arifmetika yoki R. Mur arifmetikasi ham deb yuritiladi. (l.3.13 )-(1.3.14) formulalarni tahlili shuni ko'rsatadiki, interval arifmetikada: qo'shish amali, ayirish amaliga, ko'paytirish amali esa bo'lish amaliga teskari emasdir. Ya'ni, a−a≠[0,0 ],a/a≠[1,1 ]ammo 0ϵa −a,Iϵa /a 20](/data/documents/2c280624-514b-4903-bdd7-258e68435247/page-20.png)
![Chunki, rad (a±b)= rad (a)+rad (b) formuladan ko'rinib turibdiki, intervallarning yig'indisini yoki ayirmasining radiusi (kengligi) qo'shiluvchilarning radiuslarining yig'indisiga teng bo'ladi. Shuning uchun, (R) ga tegishli ixtiyoriy interval uchun unga qarama-qarshi interval mavjud emas, ya'ni a−a≠0 . lkkinchi tomondan, |a|rad (b)≤rad (ab )≤|a|rad (b)+rad (a)|mid (b)| , rad (a)|b|≤rad (ab )≤rad (a)|b|+|,id (a)|rad (b) formulalardan ko'rinib turibdiki, ixtiyoriy chegaralari ustma-ust tushmagan intervalni, intervallar ko'paytmasining nolga teng bo'lmagan radiusiga ko'paytirganda natija hech qachon nolga teng bo'lmaydi. Shu sababli, I(R) ning ixtiyoriy chegaralari ustma-ust tushmagan intervalining teskarisi mavjud emas, ya'ni a / a ≠ [ 1,1 ] . Ammo, I(R) da, quyidagi xossalar o'rinlidir: a+c=b+c→ a= b, a − c = b − c , 0 ϵa , 0 ϵb , 0 ϵc → a = b . Klassik interval arifmetikani qo'llanilishiga doir quyidagi misollar bilan tanishamiz: [1,2 ]+[4,6 ]= [5,8 ]; [ 2,4 ] / [ − 2,1 ] = aniqlanmagan ; 1 + [ − 3,2 ] = [ − 2,3 ] ; [2,5 ]−[0,2 ]= [2,3 ]; [ − 2,1 ] ∗[ 0,4 ] = [ − 8,0 ] ; 3∗[−2,3 ]=[−6,9 ]; 2 / [ 1,2 ] = [ 1,2 ] ; [ 2,4 ] / [ − 2 , − 1 ] = [ − 4 , − 1 ] ; [2,3 ]∗¿2=[4,6 ]; [ − 1,2 ] ∗ ¿ 2 = [ 0,4 ] ; 21](/data/documents/2c280624-514b-4903-bdd7-258e68435247/page-21.png)
=0 bo'lgan holda [ 0,1 ] − [ 0,1 ] = [ − 1,1 ] ekanini ko'rish mumkin. Interval arifmetikada subdistributivlik deb ataladigan quyidagi xossa a∗(b+c)⊆ a∗b+a∗c (1.3.16) doimo o'rinlidir. Shunday bo'lsada, quyidagi hollarda, ya'ni: 1) Agar < mi d(a) = 0 yoki b = [0,0], yoki с = [0,0]; 2) Agar b va с intervallar uchun sign(b) = sign (c) munosabat o'rinli; 3) Agar d = bc = [ d ,d] interval hamma vaqt musbat; 4) Agar b va с intervallar - simmctrik intervallar bo'lsa, u holda interval arifmetikada distributivlik qonuni bajariladi, ya'ni (1.3.15) tenglik o'rinli bo'ladi, aks holda (1.3.16) munosabat, ya'ni subdistributivlik xossasi bajariladi. 1.4 Interval arifmetikaning monotonlik xossasi Ta'rif. Agar a ⊆ c va b ⊆ d bo'lgan holda a + b ⊆ c + d, a-b ⊆ c-d, ab ⊆ cd, a/b ⊆ c/d. (1.4.17) munosobat o'rinli bo'lsa, interval arifmetika monotonlik xossasiga ¿ amali bo’yicha) ega deyiladi. Teurema. Agar f(x 1 ,x 2 ,...,x n ) chekli sondagi x 1 ,x 2 ,...,x n , interval o'zgaruvchilar hamda interval arifmetik amallar yordamida 22 hosil qilingan ratsional ifoda bo'lsa, u holda barcha x i ϵ x i , i = ´ 1 , n ; uchun f(x 1 ,x 2 ,...,x n )=F (x 1 ,x 2 ,...,x n ) f(x 1 ,x 2 ,...,x n ) ⊆ f (x 1 ,x 2 ,...,x n ) 22](/data/documents/2c280624-514b-4903-bdd7-258e68435247/page-22.png)
![munosabatlar o'rinli bo'ladi. Yuqorida keltirilgan teorema interval analizda, interval arifmetikaning asosiy (fundamental) teoremasi deb ham yuritiladi. Oldingi paragrafda intervallarni tasvirlashning ikki usuli, ya'ni uning chegaralari hamda o'rtasi va radiusi orqali ifodalanishi bilan tanishgan edik. Agar sonlar tekisligida shu tasvirlashlarni ifodalamoqchi bo'lsak, u holda quyidagi tasvirlarga ega bo'lamiz: Rasm 1. Interval tekisliklar Bu tasvirlardan ko'rinib turibdiki, I(R )ni koordinatalar tekisligida tasvirlaganimizda, interval tekisliklar (ikkala holda ham) to'laligicha foydalanilmay qolayapti, uning yarmisi foydalaniladi. Bu cheklashlar klassik interval arifmetikaning takomillashgan ko'rinishlarida (keyingi paragrafga qarang) ma'lum bir manoda yo'qotiladi. 1. 5 . Umumlashgan interval arifmetikaA− A≠0, A/A≠1 va shu ko‘rinishdagi interval arifmetika kiruvchi xossalar bir qator xollarda intervalli hisoblashlar natijasida xosil bulgan natijani kengligini oshishiga sabab bo‘ladi. Umumlashgan interval arifmetika ko‘pgina xollarda bu kabi odatdagi interval arifmetikadan kelib chiquvchi noxushliklarni yo‘qotadi. X=[x,x] intervalni 23](/data/documents/2c280624-514b-4903-bdd7-258e68435247/page-23.png)
![x = y + [ − c , c ] ko‘rinishda ifodalaymiz, bu yerda y = m ( x ) , c=(1 2)´ω(x)≥0 . Shunday qilib boshlang‘ich ich x∈ X nu q ta x= y+ξ,ξ∈ [−c,c] ko‘rinishda yoziladi. Faraz qilaylik bizga, n o‘zgaruvchili berilgan X 1 , X 2 , … , X n intervallarda o‘zgaruvchi ratsional ifodalar qiymatlari to‘plamidan olingan intervalni topish talab etilgan bo‘lsin. Har bir o‘zgaruvchini x i ∈ X i ko‘rinishda ifodalaymiz x i = y i + ξ i , ξ i ∈ [ − c , c ] Ixtiyoriy ´ X i = Y i + α ( r = 1. . n ) ξ r Z ir , (1.5.18) interval , bu e rda Y i ,Z ir ,i=1,… ,n q andaydir intervallar va ξ i∈ [− c r,c r] (1.3.14) ko‘rinishda berilgan X i interval umumlashgan interval deyiladi. Y i = [ yi , y i] , Z ii = [ 0,0 ] , r ≠ i , ξ r ϵ [ − c r , c r ] ni hisobga olsak, Xi=Yi Umumlashgan intervallar ustida arifmetik amallarni keltiramiz. Faraz qilaylik Xi=Yi+α(r=1,..,n)ξrZir,Xj=Yj+α(r=1,..,n)ξrZjr Quyidagilarga egamiz x i ∗ x j = y k + ∑ r = 1n ξ r z ir Yk,Zkr intervallar uchun har qaysi amallar aloxida quyidagicha bo‘ladi : qo‘shish Y k =Y i +Y j Zkr= Zir+Zjr,r=(1. .n) ayirish Yk=Yi−Yj Zkr= Zir− Zjr,r=(1..n) ko’paytirish Y k = Y i Y j + α ( r = 1. . n ) [ 0, c 2 ] Z ir Z jr z kr = y i z jr + y j z ir + z ir ∑ s = 1 s ≠ 1n [ − c s , c s ] z js = y i z jr + y j z ir + [ − 1,1 ] ¿ z ir ∨ ∑ s = 1 s ≠ 1n c s | z is | ; bo‘lish Y k = Y i / Y j zkr= yjzir− yizjr yj¿¿ 24](/data/documents/2c280624-514b-4903-bdd7-258e68435247/page-24.png)
![Ko‘rsatish mumkinki, agar xi∈ Xi=Yi+α(r=1..n)ξrZir (1.5.18) xj∈ Xj=Yj+α(r=1..n)ξrZir bo‘lsa , uxolda x i ∗ x j ϵ X i X j ϵ { + , − , ∙ , / } bo‘ladi. 3.1. Misol. Quyidagi funksiyani qiymatlari to‘plamini topamiz f(x)= x− x va g(x1,x2)= x1− x2 x , x 1 , x 2 ϵ [ 0,1 ] . Birinchi xolda x= 1 2+ξ,ξϵ [ −1 2 ,1 2]; ikkinchi xolda esa x1= 1 2+ξ1,x2= 1 2+ξ2,ξ1,ξ2ϵ[ −1 2 ,1 2]; y1= 1 2,y2= 1 2,z11= z22=0, Z12= Z21=0; deb olaylik, u xolda f([0,1 ])=0+[ −1 2 ,1 2]∙0= 0; g ([ 0,1 ] ,[ 0,1 ]) = 0 + [ − 1 2 , 1 2 ] ∙ 1 + [ − 1 2 , 1 2 ] ∙ 1 = [ − 1,1 ] ; Kaxan tomonidan kiritilgan umumlashan interval amallar interval [ a 1 , a 2 ] a 2 < a 1 shartni qanoatlantirganda 0 sonini o‘z ichiga oluvchi intervalga bo‘lishni xam inkor etmaydi. Umumlashgan interval arifmetika ko‘p amallarni bajarishni talab etadi , shubhasizki shu kabi mashina vaqtini ham. Shuning uchun ushbu arifmetikadan faqat maxsus xollarda foydalanish talab etiladi. II. BoB . Algebraik tenglamalar sistemasini yechish 2.1 . Intervalli vektorlar va matritsalar 25](/data/documents/2c280624-514b-4903-bdd7-258e68435247/page-25.png)
![‖A ‖ = max i = ´ 1 , n ∑ j = 1n | A ij | (2.5) dan foydalanamiz. Ko‘rish mumkinki, agar A , BϵI ( R n ) yoki I ( R nxn ) bo‘lsa, u holda AB dan ‖A‖≤‖B‖,ω(A)≤ω(B) kelib chiqadi. Agar aϵ R n bo‘lsa , u holda P i operatorlar P i a=a i , i = ´ 1 , n tenglikni aniqlaydi. Intervalli koeffsiyentlar bilan berilgan chiziqli algebraik tenglamalar sistemasi. Quyidagi ko‘rinish bilan chiziqli algebraik tenglamalar sistemasini qaraymiz. S ˇ U = F (2.6) bu yerda SϵI ( R nxn ) FϵI ( R n ) (2.6) tenglama quyidagi ma’noda tushuniladi: ˇU ={u2,u2,… ,un|su = f,sϵS ,fϵF }; to‘plamni topish talab etiladi. ˇUi= {Pr iu|uϵ ˇU },i= ´1,n belgilash kiritamiz. Yechimlar to‘plami ˇU umuman chalkash va tushunarsiz tuzilishga ega bo‘lishi ham mumkin. Masalan, Xansen ko‘rsatishicha, S=( [2,3 ] [0,1 ] [1,2 ] [2,3 ])F=( [0,120 ] [60,240 ]) bo‘lganda ˇ U yechim ( u 1 , u 2 ) tekislikda qavariq bo‘lmagan sakkizburchakni ifodalaydi. Shubhasizki, n ikkidan katta bo‘lganda maqsadga muvofiq yechimni ifodalash bir muncha qiyin bo‘ladi. Intervalli hisoblashlar doirasida ˇ U i ⊂ U i i = ´ 1 , n bo‘lgan U = ( U 1 , U 2 , … , U n ) intervalli vektorlarni topishga doir masala qo‘yish mumkin. Komponentalari U i¿ = [ inf ˇ U i ,iˇU] = ˇ U i i = ´ 1 , n 27](/data/documents/2c280624-514b-4903-bdd7-258e68435247/page-27.png)
![. Agar aϵ [ (√ 5 − 1 ) / 2,1 ] bo’lsa u holda 0 ϵ [ 1 − a 2 − a 2 / ( 1 − a 2 ) , 1 + a 3 ( 1 − a 2 ) ] bo’lib Gauss usulini qo’llash imkoniyati amalga oshmaydi 0,62> ni olaylik, ixtiyoriy sϵS(0,62) matritsa uchun dets 0 . Matritsa kuyidagi ko‘rinishga ega , (x, y, z, u, v, w) ϵ D = [0, 0.62] [0, 0.62] [0, 0.62] [0, 0.62] [0, 0.62] [0, 0.62] Va uning diterminanti det s = 1 + wxy + uvz + wz - ux - yv = f( x, y, z, u, v, w ). Qiyin bo‘lmagan ammo ko‘p xisoblashlar natijasida barcha (x, y, z, u, v,w) ϵ D lar uchun f(x, y, z, u, v, w) >0 ni topish mumkin. Demak, keltirilgan misol ko‘rsatadiki, odatdagi Gauss metodidan intervalli analoga o‘tish natijasida metodning afzalliklari yomonlashadi. 2.3. Intervalli matritsalar ustida amallar (2.6) tenglamalar sistemasini yechishning usullaridan biri teskari matritsalarni ishlatishdan iboratdir. Haqiqatdan ham, agar bizga T matritsa quyidagi ko‘rinishda ma’lum bo‘lsa, , U holda sistemaning yechimlar to‘plami TF: U TF hosil bo‘ladi. 32](/data/documents/2c280624-514b-4903-bdd7-258e68435247/page-32.png)
![2.2. Teorema : 1. ketma-ketlikning har bir hadi o‘zida s -1 ni saqlaydi. 2. Agar e - sm(T 1 ) matritsaning r(e - sm(T 1 )) spektral radiusi bir birlikdan kichik bo‘lsa, faqat va faqat shundagina ketma-ketlik s -1 ga yaqinlashadi. 3. Agar monoton multiplikativ matritsali norma bo‘lsа [312], u holda matritsalar ketma-ketligi uchun quyidagi baholash bajariladi: , Bu yerda (A) - (Aij) elementlari bilan berilgan matritsa Yana s -1 T(0) bo‘lsin . Quyidagi tenglik yordamida ketma – ketlik aniqlanadi: , k >1. . (2.16) 2.3 Teorema 1. barcha l = 0, 1, 2, .. uchun .s -1 T( 1 ) bo‘ladi; 2. Agar barcha t T( 1 ) lar uchun e - st matritsaning spektral radiusi bir birlikdan kichik bo‘lsa , u holda ketma – ketlik s -1 ga yaqinlashadi: r(e - st ) <1. (2.17) 3. Agar monoton multiplikativ matritsali norma bo‘lsa, u xolda ifodalar to‘g‘ri bo‘ladi. (2.17) bajarilganda yetarlicha oddiy kriteriyasini ifodalaymiz. s -1 T va - sm(T)ϵ 1 bo‘lganda bo‘lsin. Agar bo‘lsa, u xolda barcha t T lar uchun r(e - st) <1 bo‘ladi. 34](/data/documents/2c280624-514b-4903-bdd7-258e68435247/page-34.png)
![(2.15), (2.16) munosabatlar orqali aniqlangan metodlarni amalga oshirish uchun boshlang‘ich yaqinlashish T(0) bilish zarur. Uni intervalli Gauss metodi orqali topish mumkin. S -1 T tegishlilik sharti bajarilishi uchun yetarli shartni kiritamiz. 2.4 teorema 1. T(e - s) T - e shart bajariluvchi matritsa berilgan bo‘lsin. U xolda s -1 2. Agar e - s – aynimagan va T matritsa shartni qanoatlantirsa, u xolda s -1 T. 2.4. Chiziqli algebraik tenglamalar sistemasi uchun intervalli iteratsion metod . Intervalli metodlarni qo‘llash nafaqat yechimni EHM da ortiqcha xotirani band qilmasdan tez aniqlashga yordam beribgina qolmasdan, balki yechimning berilgan sohada mavjudligi va yagonaligini tekshirishga imkon yaratadi. Nyutona metodi tipidagi odatdagi haqiqiy iteratsion metodlar boshlang‘ich yaqinlashish aniq yechimga yaqinroq tanlangandagina uning yechimga tez yaqinlashishini kafolatlaydi. [109]. Faraz qilaylik chiziqli algebraik tenglamalar sistemasi quyidagi ko‘rinishda berilgan bo‘lsin: x = a x + b , (2.18) , bu yerda a va b ga nisbatan a A, b B, ma’lum . (2.18)uchun intervalli iteratsion metod sifatida oddiy iteratsiya metodini qaraymiz: 35](/data/documents/2c280624-514b-4903-bdd7-258e68435247/page-35.png)
![. komponentlari bilan berilgan vektorni olish mumkin. 2.4. Maple dasturiy tizimida interval hisoblashlar Maple dasturiy tizimi ham o’z imkonyatlariga ko’ra Mathematica tizimi bilan bemalol bahslashadigan tizimdir Maple dasturlash tizimi vositalaridan foydalangan holda dastlab 1993 yilda nemis tadqiqotchilari I.Geulig va W.Kraamerlar tomonidan INTPAK deb nomlanadigan dasturlash majmuasi yaratildi 1999 yilda A.E.Connell va R.M.Corless tomonidan esa INTPAKX deb nomlangan ammo imkonyatlari INTPAKdan ancha ustun bo’lgan yangi dasturlash majmuasi taklif etildi. Bu dasturlar majmuasida foydalanuvchi uchun ancha qulay shakilda interval miqdorlarni tasvirlash ular ustida arfmetik amallar bajarish interval argumintli elimentar funksiyalrning qiymatlarini hisoblash kompleks intirvallar ustida amallar bajarish interval funksiyalar grafklarini yasash hamda Nyuton usulining interval varianti yordamida turli tinglamalarni interval yichimlarini topish imkonyatlari mavjud Ammo bu dasturlarni imkonyatlarini ko’rsatuvchi ilmiy maqolalar mavjud bo’lsada ulardan foydalanish tijorat shartnomasi asosida bo’lganligi sababli biz quyida shu dasturlarga muqobil tarzda yaratilgan INTAN dasturlar majmuasining imkonyatlari haqida so’z yuritamiz Intirval miqdor INTANda odtdagi yozuvda yoziladi yani: ¿x:=[1,2 ]; x ≔ [1,2] ¿tyupe (x,interval ); False Bu yirda xning interval tipda emasligining asosiy sababi intervalning chegaraviy nuqtalari odatda o’nli kasr ko’rinishida ifodalanishi yani ular 1. 0 va 2. 0 ko’rinishida yozilishi shartdir 39](/data/documents/2c280624-514b-4903-bdd7-258e68435247/page-39.png)
![Interval arifmetik amallar Maple dasturiy tizimining xususiyatidan kelib chiqqan xolda mos ravishda &+,&-,&*,&/ belgilari orqali ifodalanishi kerak quyida tipik interval xisoblashlarni bajarish usullari keltirilgan x:= [1.,2.] true >construct(1/3) [.3333333333,.3333333333] >[1.,2]&+3&*0 [0,0] >construct(1,rounded); [.9999999999,1.00000000001] >y:= construct (1,infinity, rounded); Y:=[0.99999999,∞] >type (y, interval); True >width(x); width(y); 1. ∞ >midpoint(x); [1.49999999,1.50000001] >[1.,2.]&+(3&*0); [.9999999999,2.0000000001] >[1.,2.]& intpower 3; [-1.000000001,8.0000000001] >&sqr(&cosh(1))&-&sqr(&sinh(1)); [.9999999919,1.0000000008] 40](/data/documents/2c280624-514b-4903-bdd7-258e68435247/page-40.png)
![Intervallarning birlashmasi (umumlashmasi) kesishmasi INTAN da quydagicha amalga oshiriladi X:=[1.,3.]; y:=[2.,infinity];z=[4.,5.]; X:=[1.,3.] Y:=[2.,∞] Z:=[4.,5.] >x&uneon y; [1.,∞] X&uneonz; [1.,3],[4.,5.] Quyida f(x)≔ x3− x2− x+1 funksiyaning x o’zgaruvchi [0,0.5] intervalda o’zgargandagi qiymaylar sohasini topish uchun tuzilgan algaritmni keltirib o’tamiz 1. >x:=’x’; x:=x 2. >f:=x^3-x^2-x+1; f:=x 3 -x 2 -x+1 3. >F:=inapply(f,x); Inapply funksiyasi f ni tabiiy interval kengaytmasini qurish uchun foydalaniladi F≔ x→ (x'∧intpowe r'3)'∧+'¿ 4. F ning birinchi tartibli hosilasini tabiiy interval kengaytmasi quriladi 41](/data/documents/2c280624-514b-4903-bdd7-258e68435247/page-41.png)
![>dF:=inapply(diff(f,x),x): dF ≔ x →( 3' ∧ ¿ '( x' ∧ inpowe r ' 2 ))' ∧ + ' ¿ 5. f ni [0,0.5] dagi qiymatlar to’plamini hisoblaymiz >X:=[0,0.5]; X:=[0,.5] >mid_X:=midpoint(X); mid_X:=[0.2499999999,1.250000002] >r_i:=F(X); r_i:=[0.2499999994,1.125000003] >r_m:=F(mid_X)&-(dF(X)&*(x&-mid_x)); r_m:=[0.2031249977,1.203125003] bunda interval kengaytmaning o’rta qiymatli ko’rinishidan foydalanildi. 6. f ning hosilasining interval kengaytmasini hisoblaymiz >dF([0,0.5]); [-2.000000003,-.249999985] Bu nateja F funksiyaning monoton kamayuvchiligidan dalolat beradi 7. funksiyaning aniq qiymatlar to’plamiga yaqin natejani quydagicha hisoblash mumkin >r_e:=construct(F(X[2])[1],F(X)[1])[2]); r_e:=[.3749999993,1.000000003] bunda F(X[2]) interval funksiyaning x[2]=0.5 nuqtadadagi qiymati bo’lsa, F(X[2])[1] esa F(X[2]) chap chegarasi ekanligini anglatadi aslida bu funksiyaning aniq qiymatlar to’plami [0.375,1] interval bilan chegaralangandir. Tuzilgan algaritmning natejasi esa [.3749999993,1.000000003] ga teng. Yuqoridagidan ko’rinibdiki, olingan natija qanoatlanarlidir. Bundan tashqari, INTAN dasturlar majmuasida kompleks intervallar ustida arifmetik amallarni bajarish turli xaraktirdagi grafiklarini yasash mumkin 42](/data/documents/2c280624-514b-4903-bdd7-258e68435247/page-42.png)
