Uslub va mahorat (Saida Zunnunova ijodi misolida) - Литература - Дипломные работы

Uslub va mahorat (Saida Zunnunova ijodi misolida)

Загружено в:

24.09.2019

Скачано:

0

Размер:

170.5 KB

U s lub va mahorat (Saida Zunnunova ijodi misolida) M U N D A R I J A K I R I Sh.......................................................................................................... I. bob Saida Zunnunovaning nasriy asarlaridagi o‘ziga xos uslub.......... I. 1 Hikoya janrida ijodkorning g‘oyaviy konsepsiyasi............................ I. 2 Adibaning qissa yaratish mahorati....................................................... II. bob Saida Zunnunova she’riyatida shoira “lirik men”i..................... II. 1 Shoiraning poetik obraz yaratish individualligi............................. II. 2 Shoira dostonlarida ijodkor shaxsiyati............................................. X U L O S A......................................................................................................... FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR..............................................................

Kirish Mavzuning dolzarbligi. Bahor oftobining iliq haroratidan tog‘ cho‘qqilaridagi qorlar qatlami erib, jilg‘alar hosil bo‘ladi. Jilg‘alar shalolalarga, shalolalar esa daryolarga aylanadi. Daryo o‘tgan joyda hayot gurkiraydi. Tabiatning so‘lim obidalari daryolar yoqasida qad ko‘taradi. Ushbu misralar bugungi kunda vafo va sadoqat ramzi bo‘lmish nafis kechinmalar kuychisi, kuchli sabr, matonat, iroda sohibasi bo‘lmish o‘zbek adibasi va shoirasi Saida Zunnunovaga bag‘ishlanadi. Shoirlar ham daryo yanglig‘ jilg‘alardan hosil bo‘ladilar. Ba’zi bir jilg‘alar qaqroq dashtlarga yetmay,yo‘q bo‘lib ketadi. Boshqalari esa qancha olis yo‘l bossa, shuncha qudrat va ko‘lam kasb etib, ulkan daryoga aylanadi. Daryolar tutashgan joyda esa dengiz tug‘iladi. Dengiz butun bir o‘lkaga suv va nur beradi, unga husn va latofat bag‘ishlaydi. Saida Zunnunova ham o‘zbek adabiyotining ulkan daryolaridan biri edi.. Shu o‘rinda yana ta’kidlash joizki, adabiyotning insonshunoslik deb, shoir va yozuvchilarning esa inson ruhining muhandislari deb ta’riflanishi bejiz emas. Xalqimiz orasida mana shu g‘oyat mashaqqatli sohaga butun hayotini va noyob iste’dodini bag‘ishlab, adabiyotimiz xazinasidan munosib o‘rin egallagan, o‘lmas asarlar yaratgan buyuk so‘z san’atkorlari yetishib chiqqani bilan barchamiz haqli ravishda faxrlanamiz. Adabiyot so‘z san’ati azaldan xalq qalbining ifodachisi, haqiqat va adolat jarchisi bo‘lib keladi. Bunda xalqimiz uchun xizmat qilgan shoir va yozuvchilarning o‘rni beqiyosdir. Zamonamizning serqirra ijodkorlaridan biri, nasrda va nazmda tanho adibamiz Saida Zunnunova ana shunday zabardast qalam sohiblaridan biridir. Iste’dodli shoira, jozibali nasriy asarlar muallifi Saida Zunnunovaning yoshlik sururi, Vatan shukuhi va mehnat nashidasini tarannum etuvchi “Qizingiz yozdi”, “Yangi she’rlar”, “Gullar vodiysi”, “Qizlarjon”, “Bir yil o‘ylari” kabi she’riy to‘plamlari kitobxonlar tomonidan katta quvonch bilan qabul qilingan.

U nasrda ham sermahsul ijod etgan. Xususan, “Gulbahor”, “Go‘dak hidi” singari hikoyalar to‘plamida oila va muhabbat mavzulari o‘ziga xos badiiy bo‘yoqlarda ifodalangan. Ona Vatanga sadoqat, baxt va muhabbat tuyg‘ularini kuylagan shoiraning lirik she’rlari, jozibador qo‘shiqlari, nasriy asarlari adabiyotimiz xazinasidan joy olgan. Nasr va nazmda barakali ijod qilgan Saida Zunnunova ijodining o‘ziga xos poetik xususiyatlarini o‘rganish va baholash, nasriy asarlarini tadqiq etish, lirikasining g‘oyaviy – badiiy mundarijasi kabi masalalarni uslub va mahorat muommosi bilan uzviy holda tahlil qilish mavzuning dolzarbligini belgilaydi. Tadqiqotning obyekt va predmeti . Saida Zunnunovaning“Gulbahor”, “Gulxan” ,“Olov”, “Buylaringdan o‘rgilay”, “Direktor” kabi nasriy asarlari hamda, “Qizingiz yozdi”, “Gullar vodiysi”, “Gulbahor”, “Gulxan”, “Qizlarjon”, “SHe’rlar”, “Ko‘chalar charog‘on”, kabi she’riy to‘plamlari, bitiruv malakaviy ishning obyekti qilib olindi Tadqiqotning maqsad va vazifalari . Mazkur ishda Saida Zunnunovning uslub va mahoratini nasriy hamda nazmiy asarlarining tahlil qilish asnosida o‘rganishni maqsad qilib oldik. Bu maqsadga erishishi uchun tadqiqot ishida quyidagi vazifalar amalga oshirildi: - Saida Zunnunova nasriy asarlaridagi o‘ziga xos uslubni o‘rganish - Hikoya yaratishda ijodkorning g‘oyaviy konsepsiyasini aniqlash va tahlil qilish - Adibaning qissa yaratish mahoratini tadqiq etish - Saida Zunnunova she’riyatidagi shoira “men”ini aniqlash - Shoiraning poetik obraz yaratish individualligini o‘rganish - Shoira dostrnlaridagi ijodkor shaxsiyatini aniqlash Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. Saida Zunnunova ijodini monografik planda tekshirgan H.Hasanovaning tadqiqotida shoira hayoti va ijodi umumiy tarzda o‘rganilan. N.Rahimjonov, Sh.Hasanovning shoiraning she’riyati va "Ruh bilan suhbat" dostoni va boshqa dostonlari haqidagi ilmiy maqolalari shuningdek, shoira ijodini o‘rganishda munaqqid I.G‘afurovning bir qator maqola, so‘zboshi va

takrizlari, U.Normatov, S.Mamajonov, N.Rahimjonov va boshqa adabiyotshunoslar tomonidan turli yillarda e’lon qilingan maqolalardagi fikrlar qimmatlidir. Tadqiqotning ilmiy yangiligi. O‘zbek adabiyotshunosligida yozuvchi va shoira Saida Zunnunovaning hayoti va ijodi keng o‘rganilgan. Bu haqda yuqorida ishning o‘rganilganlik darajasida to‘xtaldik. Ammo adiba va shoiraning ijodi misolida uning uslub va mahorati yetarlicha tadqiq etilmagan. Biz mazkur muommo atrofida nimadir deyishga o‘rindik. Mana shuning o‘zi ishning o‘ziga xosligini tashkil etadi. Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati . Ushbu bitiruv malakaviy ishning ilmiy xulosalarini tahlil qilib qo‘yidagicha amaliy ahamiyatlarini tavsiya etamiz: - Maktab, letsey va kollejlarda Saida Zunnunovaning hayoti va ijodini o‘rganishda foydalanish mumkin. - Saida Zunnunovaning adiblik va shoirlik faoliyatlari mavzuidagi kurs ishi, referat va ma’ruzalar yozishda ham mazkur bitiruv malakaviy ishdan bemalol foydalanish mumkin. Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi va hajmi . Tadqiqot kirish, har biri ikki faslni o‘z ichiga olgan ikki asosiy bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat .

I. bob Saida Zunnunovaning nasriy asarlaridagi o‘ziga xos uslub. I. 1 Hikoya janrida ijodkorning g‘oyaviy konsepsiyasi . Saida Zunnunova lirikada yetuk asarlar yaratishdan tashqari nasrda ham barakali ijod qildi. Uning hikoyalarida ishchilar hayoti, oila, turmush va jamiyatdagi turli masalalar yoritilgan. Sevgi, muhabbat, vafo, sadoqat, e’tiqod kabilar asosiy masalalar sifatida bo‘y ko‘rsatib turadi. Aksariyat hikoyalarining bosh qahramonlari ayollar bo‘lib, ularning jamiyatdagi faolligi va oiladagi o‘rnining mutanosibligi masalasi qalamga olinadi. Ma’lumki, o‘zbek adabiyoti hikoyachiligining taraqqiyotida ajoyib hikoya ustalari A.Qodiriy, A.Qahhor, G‘.G‘ulom, Oydin, Said Ahmad va boshqa yozuvchilarning xizmatlari katta. Hikoya janri o‘zbek adabiyotida jamiyat taraqqiyoti bilan hayot, turmush voqealarining o‘sishi bilan rivojlana bordi. O‘tgan asrda adabiyotimizda hikoyachilik janrida qalam tebratuvchi yozuvchilar soni kun sayin oshib bordi. Keyinchalik safga qo‘shilgan S.Anorboev, Mirmuxsin, Shuhrat, Rahmon Fayziy, Hakim Nazir, Saida Zunnunovalar yangi – yangi hikoyalar yaratdilar. Ular asosan zamonaviy mavzuga murojaat qildilar. Yozuvchilarimiz badiiy shaklga jiddiy e’tibor berib, mahoratlarini oshira bordilar. Bu davrda yaratilgan hikoyalarda hayotdan yangicha xislatlarni, ahloq normalarini targ‘ib etish, oliyjanoblik, ma’naviy ulug‘lik, yuksak insonparvarlik g‘oyalarini ifodalashga, yangi insonning shakllanishi, uni tarbiyalash masalasiga e’tibor kuchaydi. Hikoya janri taraqqiyotiga Saida Zunnunova ham o‘ziga xos hissa qo‘shdi. So‘zlarga hassoslik, siqiqlik, tabiiylik, yasama – sun’iy obrazlardan qochish Saida Zunnunova hikoyalarining husnidir. Uning hikoyalarida ma’naviy poklik tabassum qilib turadi. Uning qahramonlari ma’naviy poklikdan olamga yashnagan bir chehra bilan boqadilar, poklik ularning hayotiga fayz, farog‘at, dillarga osuda, o‘zgarmas, xiralanmaydigan bir ravshanlik bag‘ishlaydi. Adibaning “Gulbahor” (1956), “Do‘stlik” (1960), “Qanoat” (1961), “Olov”, “Ko‘chalar charog‘on” (1965), “Bo‘ylaringdan o‘rgilay” (1972), “Chakak” (1973) to‘plamlaridagi hikoyalar

fikrimizning dalilidir. Ma’lumki, badiiy asar yozuvchining voqelikka g‘oyaviy-estetik munosabatidir. Har qanday asar jonli odamlari bilan tirik. Yozuvchi o‘z fikr-o‘yi, orzu-istagi, harakat-holati va qiyofasiga ega bo‘lgan, did va kayfiyatlari o‘zgarib turadigan inson obrazi orqali hayot haqida hukm chiqaradi. “Adabiyot – insonshunoslikdir”, deyilishi bejiz emas. Har bir yozuvchining mahorat darajasi u yaratgan xarakterlarga bog‘liq. “Yolg‘izlik” hikoyasida “ayol kishining baxti o‘z oilasida, yaqinlari, farzandlarining kamolida” degan xulosa ustuvorligi seziladi. Hikoyaga “yolg‘izlik” deb nom qo‘yilishining o‘ziyoq inson baxti o‘z hayotini xudbinlik asosiga qurishida emas, balki atrofdagilarning baxti bilan bog‘liqligiga ishora qiladi. 1 Hikoya qahramoni Iqbolxon oliy ma’lumotli, fan doktori, o‘g‘li To‘lqin bor. Biroq, hayotda qilgan xatolari ko‘p, yoshi o‘tgandagina o‘g‘li bilan ziddiyatga borgach, ko‘zi ochiladi. Bu to‘qnashuv Iqbolxonning safarga ketish oldidan ro‘y beradi. U o‘g‘liga kelin olish orzusini aytganda, To‘lqin onasining fe’l-atvorini yuziga soladi. Iqbolxon o‘g‘liga o‘rtoqlarini uyga olib kelishiga ruxsat bermas, eshik orqasida tuflini yechib, keyin uyga kirishni talab qilar, qo‘ldan to‘kilgan non ushog‘iga ham bezovta qaraydi. Iqbolxonga o‘g‘lining “Bizning uyga odam sig‘adimi?” degan ta’nasi botib ketadi. U safarda yurarkan, To‘lqinning “Bolangizning o‘yinchog‘ini yig‘ishtirmasangiz, eringizning ivirsig‘ini tozalamasangiz...” degan gaplari uni tark etmaydi. Yozuvchi Iqbolxonning o‘tmishini tasvirlaydi. Iqbolxon aspirant ekanligida Yo‘ldoshaliga turmushga chiqqan edi. Yo‘ldoshali dissertatsiyasini yoqlagan, Iqbolxon esa o‘g‘lini katta qilish bilan band edi. Shu bois uning ilmiy ishi chala qolib ketadi. Bu narsa Iqbolxonga bora-bora ta’sir qilib, eriga ta’na, malomatlar yog‘diradi. Er-u xotinning iliq munosabatlari shu yerda uziladi. Iqbolxon: “Boshqa xotin oling. Uyda o‘tiradigan, ha, uyda o‘tiradiganini oling. Ana shunda har kim o‘z o‘rnida turadi. ...Ter hidi bijg‘igan ko‘ylagingizni yuvmasam yuvmabman”, deydi. Ular Iqbolxonning xudbinligi sababli ajralishadi. 1 Zunnunova S. Yolg’izlik/ Tanlangan asarlar. – T . , 2001. –B. 271

Hikoyadagi eng asosiy fikrlar tasdig‘i deb quyidagi o‘rinlarni keltirish mumkin: “Hozir u o‘sha papiros ezg‘ilanib yotgan kuldonni ham, joniga tekkan vaqtini olgan ro‘zg‘or tashvishlarini ham juda-juda qo‘msardi. Uning yuragidagi bu ehtiyoj ko‘z yoshlariga aylanib, yuzidan oqdi. Bu irodali ayolning umrida birinchi o‘kinib yig‘lashi edi. Ana shu ehtiyoj – bekalik mashaqqati, bekalik baxti qiz bo‘lib tug‘ilganida u bilan birga tug‘ilganligini endi yaxshi bilardi. U bir tomonlama baxt topdi. Mukammal baxt uchun esa oila va bir-birining tashvishi bo‘lishi kerak edi”_. Hikoya kundalik turmushda uchrab turadigan jonli hayotiy voqeaga bag‘ishlanganligi, asardagi voqealar kechishining shiddatliligi, keskinligi hamda ayrim badiiy usullarning qo‘llanilishi jihatidan e’tiborga loyiq. "Obraz-voqelikni badiiy aks ettirish shakli, xarakter esa obraz mazmuniga mansub kategoriyadir", deb yozadi rus adabiyotshunosi N. Dragomiretskaya. Uning ta’kidlashicha, xarakter yaratishda yozuvchilar turli uslublardan foydalanadilar: a) bir toifa yozuvchilar badiiy xarakter xususiyatlarini personaj nutqi orqali aks ettiradilar; b) boshqa yozuvchilarda badiiy obrazning ma’lum predmetga munosabati xarakter yaratish usuli yetakchilik qiladi; v) uchinchi bir toifa yozuvchilar badiiy obrazlarni tabiat qo‘ynida tasvirlash orqali xarakter yaratishga omil bo‘ladilar. Ba’zan epik asar muallifi rivoyani u yoki bu yo‘l bilan badiiy asoslashga harakat qiladi va bunda turli usullardan foydalanadi. Rivoyaning asoslanishi (motivatsiya) o‘quvchida "asar voqealari o‘ylab chiqilgan emas, haqiqatda yuz bergan" degan tasavvurni uyg‘otadi. Masalan, A.Qodiriy har ikki romanida ham rivoyani asoslash uchun ularni go‘yo bobosidan eshitgandek, endi esa ularni o‘quvchiga qayta so‘zlab berayotgandek bo‘ladi. Shunga o‘xshash, epik asarlarda voqealar ba’zan tasodifan yozuvchi qo‘liga tushib qolgan birovning xati, kundalik daftari yoki qo‘lyozmasi, tasodifan uchrashib qolgan kishi hikoyasi yoki o‘zi tasodifan shohidi bo‘lib qolgan voqea va h. tarzida berilishi mumkin. Biroq mazkur usullar epik asarda qo‘llanilishi zarur yoki rivoya albatta asoslanishi lozim degan fikrga bormaslik kerak. Aksincha, bu xil usullar zamonaviy nasrchilikda

nisbatan qo‘llanadi, aksariyat epik asarlarda "obyektiv tasvir" yo‘lidan boriladi, ya’ni, yozuvchi xolis kuzatuvchi mavqeida turadi va o‘zining bosh vazifasi deb o‘z-o‘zicha sodir bo‘layotgan voqealarni tasvirlab berishni tushunadi. Yozuvchining “O‘kinch” hikoyasida ham oilaning muqaddas qo‘rg‘on ekanligi, uni eru xotin barobar asrashi zarurligi, agar u darz ketsa jabr chekadiganlar begunoh bolalar ekanligi, ularning javdiragan nigohlari esa atrofdagilarning yuraklarini larzaga keltirishiga urg‘u beriladi. Asarning bosh qahramoni Malik o‘zi sevgan ayol Muyassarga uylangan bo‘lsa-da, o‘z obro‘si va martabasi tufayli kekkayib, dimog‘dor bo‘lib ketadi. Malik ilmiy ish himoya qiladi, olim unvonini oladi, oliygohda dars beradi. Muyassar esa kombinatda oddiy to‘quvchi edi. Malikning shu darajaga yetishiga Muyassar sabab, turtki bo‘lgan bo‘lsa-da, u buni tushunib yetmaydi. Bora-bora eru xotin o‘rtasiga sovuqchilik tushib, Muyassar o‘g‘lini olib o‘z uyiga ketib qoladi. Malik Hamidaga uylanadi. Hamida molparast, barcha narsani ota-onasi va aka-ukalariga tashiydigan o‘tkir xotin edi. Malik uni Muyassar bilan solishtirib yuragi siqiladi, xatolarini anglaydi. O‘g‘li Maqsudni olib kelganda xotini Hamida janjal qiladi. Ushbu xayollar bilan hovlida aylanar ekan, buvisi bilan yotgan Maqsudni Malik o‘z uyiga olib kirib ketadi. “Ko‘chalar charog‘on” hikoyasidagi Gulnora esa shunday insoniy poklikni og‘ir sinovlar ichidan olib o‘tgan, uni muqaddas tutgan, gard yuqtirmagan va shuning uning uchun ham oqibatda chinakam nash’ali hayotga erishgan. “Buvi” hikoyasi zamonaviy mavzudagi asarlardan biri bo‘lib, unda o‘zbekona urf-odatlar, qadriyatlar, til, milliy an’analar, millat tarixining qadrlanishi masalasi ko‘tarilgan. Umriniso buvi va uning nabiralari Nargis, To‘lqinlar katta avlod va kichik avlod vakillaridir. Ularning qarashlari, qiziqishlari va intilishlari, orzu-xayollari o‘rtasida tafovut bor. Nargisning o‘z otasi yozgan qo‘lyozma varag‘iga bepisandligini ko‘rgan buvi jahli chiqadi. Darhaqiqat, buvining quyidagi ta’nalari o‘rinli: “Dadangning topib kelgan nonini yeysan, olib kelgan ko‘ylagini kiyasan. Lekin qanday qilib bu pullarni topdi, nimalarni yozdi, uning senga qizig‘i yo‘q. Shundaymi? Dadangning yozgan narsasini hatto tushunmaysan, ammo puli

yaxshi. Uyalmaysanmi, bolam?_” 2 Hikoyada o‘z ona tilini bilish masalasiga ham e’tibor berilgan. Aytish kerakki, totalitar tuzumning sovetlashtirish siyosati urchigan davrda, 1970 yilda ushbu fikrlarni aytishga yozuvchi jur’at topa olgan. Asarda buvi tomonidan aytilgan “O‘nta tilni bilsang ham mayli, bilaver. Lekin seni boqayotgan tilni bilmasang, odammisan sen? Agar qaynanang mening ko‘nglimdagidek xotin bo‘lsa, boring, bolam, avval onangizning tilini o‘rganib keling, deydi”_, kabi tanbehlar hamma zamonlar uchun ham tegishlidir. Asar so‘nggida Umriniso buvining o‘g‘linikidan, ya’ni ko‘p qavatli “dom”dan o‘z uyiga haftada bir kun borib turishi ma’lum bo‘ladi: “Ertaga hech qanday kuch uni bu yerda olib qololmasligini ham biladi. Umrini, mehri, mehnatini bolalariga ulashib yurgan bu kampir, nuragan, jimjit uyi bilan bir kungina sirlashib, o‘chgan xotiralarga chiroq yoqib kelishni kanda qilgan emas. Uni charchashga qo‘ymagan e’tiqod ham, balki shudir”. Yozuvchi hikoyalarining har biri alohida-alohida mustaqil asarlar bo‘lsa-da, ulardagi ijtimoiy va badiiy g‘oyalarning tadriji, ularni bir tizimga birlashtiradi. Jumladan, Umriniso buvi obrazi “Shu uyning bekasi” hikoyasining ham bosh qahramoni bo‘lib, o‘z uyidan xabar olgani, ya’ni haftaning payshanba kunida kelib, chiroq yoqib, o‘tgan yaqinlariga Qur’on tilovat qilishi hikoya qilinadi. Odatda hikoyada kontrast usulini qo‘llash yozuvchining aytmoqchi bo‘lgan fikrlariga urg‘u berish, ikki narsaning mohiyatini taqqoslash, birining xususiyatlarini ikkinchisidan bo‘rttirib ko‘rsatish uchun qo‘llanadi. Ushbu hikoya bahor faslining tasviri bilan boshlanadi: “Bahor boshlanyapti. Oppoq uvada bulutlarni shamol haydaydi. Osmonning ko‘ngillarga yorug‘lik to‘ldiradigan shaffof rangi ko‘rinadi. Quyoshning issig‘i nam tuproqdan, ivigan bo‘g‘otlardan hovur ko‘taradi. Daraxtlarning badaniga ham yashillik yugurib qolgan. Qishdan zerikkan odamlar hovli tozalashga shoshiladilar. Bu fasl yoshlarning ko‘ngliga muhabbat olib kelsa, keksalarning dilidagi xotiralarni tiriltiradi, g‘ayratlarini 2 Zunnunova S. Buvi / Tanlangan asarlar. – T . , 2001. -B. 277

qo‘zg‘ab, ruhlarini yengillatganday bo‘ladi”_ 3 . Tabiat manzarasi tasviri berilgan ushbu ekspozitsiyada qish va bahor yoshlar va keksalarni ifodalab kelgan. Umriniso buvi hayotini farzandlar kamoli, oila baxti, o‘zidan katta avlodlarning e’tiqodi uchun sarflagan ayol. Uning farzandlari uyli, joyli bo‘lib o‘zlaridan tinchib ketishgan. Shunday bo‘lsa-da, onaning yordami, maslahati ularga zarur. Shu bois hali u farzandinikida, hali boshqa birinikida turib keladi. Lekin payshanba kunlikda albatta, o‘z uyiga kelib chiroq yoqadi, osh damlaydi. Uyida talaba bolalar ijarada turishadi. Umriniso buvi yigitlar chala tashlagan ro‘zg‘or ishlarini tugatadi, hovlini yig‘ishtirib tozalaydi. Yigitlar bergan go‘shtu yog‘ni olmaydi. O‘zi tayyorlagan oshdan katta tovoqda ularga, kichik tovoqda o‘ziga soladi. Buvining mehnatkashligi va sahovatliligida o‘zbek ayollarining asl siymosi o‘z tajassumini topgan. Saida Zunnunovaning “Qarz”, “Kechikish” kabi hikoyalarida farzandlarning ota-ona oldidagi burchi masalasi ko‘tarilgan. Adiba keksa avlodning umri g‘animat ekani, ularning xohish irodasini bajarish burch ekanini ta’kidlaydi. Yana bir o‘rinda insonning tarixiy xotirasi masalasi keng yoritiladi. “Qarz” hikoyasining bosh qahramoni Abdurahmon bo‘lib, u qishloqdan shaharga borib qolgan. O‘sha yerda uylanib, farzandlari ulg‘aygan. O‘zining yoshi ancha keksayib qolganda o‘z ona uyi, qadrdon tuprog‘i, bolaligi o‘tgan qishloqni qo‘msaydi. Onasi tandirda yopgan oshqovoq somsalarni hadeb maqtayvergani uchun Abdurahmonning qizi unga iddao qiladi. Yozuvchi ta’kidlamoqchi bo‘lgan jihat shundaki, inson o‘zligini vataniga bo‘lgan muhabbatda deb biladi. Quyidagi jumlalarda bosh qahramonning ichki kechinmalari berilganki, ularni yozuvchining ham dunyoqarashini aks ettiradi, deyish mumkin: “Obod shaharda, shinam, qulay uylarda yashab turib, tomiga oshqovoq chirmashgan pastak ayvonini, pashshasini qo‘rigan sigir, qo‘ylarni, ajriq ustidan tushgan ingichka so‘qmoq yo‘llar, yakkacho‘p ko‘priklarni hadeb gapiraverish, balki chindan ham noshukurlikdir. Lekin o‘sha yo‘llarda uning bolaligi, qaynayotgan sutdek toshqin, beg‘ubor, osuda damlari o‘tgan bo‘lsa-chi! 3 Zunnunova S. Ko’rsatilgan asar .-B.277

Yoshlik bilan aloqador hamma narsaning borgan sayin sehri ortib, jozibasi ko‘payib boraverar ekan. Oraga yillar suqilgan sayin yurakdagi intilish, sog‘inish ortaverar ekan”_. 4 Abdurahmon o‘z qishlog‘idan o‘ttiz yo qirq yillar ilgari chiqib ketganicha kelmagan, poezddan tushganida esa ko‘nglida “kim ham tanirdi?” degan savol aylanardi. U qishloqqa kelib choyxonada to‘xtaganda, choyxonachi va so‘rida o‘tirgan chollar uni yaxshi kutib olishadi. Yozuvchi ana shu o‘rinda qishloq odamlarining mehmonnavozligi, o‘zbekona sahovat va oqibatni o‘zlarida saqlaganlarini tasvirlaydi. Choyxonachi Abdurahmonga ichkaridan to‘shak olib chiqib soladi, chollar bilan o‘tirganda ularning oldiga patnisda pechak, oq qand, ikkita non, piyola, choynakni olib kelib qo‘yadi. Qovun va uzum bilan siylaydi. Abdurahmonning mehmon ekanligini bilib u bilan suhbat quradilar. Ma’lum bo‘ladiki, Abdurahmonning uylari yo‘lga tushib buzilib ketgan, uning boradigan joyi ham yo‘q. Uning Soliyaxon ismli bir devor qo‘shnisi bo‘lib, qizning onasi Abdurahmon yetim qolganida boqqan edi. Ana shu ayol qishloqda rais edi. Uning tanish-bilishlari uylariga taklif qilishadi, biroq Abdurahmon yolg‘iz qolmoqchi. Chunki “bolaligi o‘tgan, ota-onasining qadami tekkan shu ko‘chalarda yolg‘iz yurmoqchi, yuragini ag‘dar-to‘ntar qilib yuborgan mehr-oqibat haqida, unga intizor bo‘lib yashagan mana shu odamlar haqida yolg‘iz, tanho o‘y surmoqchi edi. U qarzga botgan odamdek qochishga joy topolmasdi”_. U onasining qabrini izlaganda, “hech kim xabar olmasa, turarmidi” deb o‘ylaydi. Lekin o‘z onasi va o‘zining ismi yozilgan qabrtoshni ko‘rib hayron qoladi. Bu ishni o‘sha bolalikdagi o‘rtog‘i Soliyaxon qildirgan edi. Qabr oldida Abdurahmon o‘kinch bilan onasidan kechirim so‘raydi. Mazkur hikoya farzandning ota-ona oldidagi muqaddas burchi borligi, uni bajarish insoniylik vazifasi ekanligi haqida bong uradi. Ana shunday umuminsoniy qadriyatlarning ardoqlanishi haqidagi fikrlar “Kechikish” hikoyasida ham qalamga olinadi. Unda Xurshidbekning onasi o‘tganiga bir oylar chamasi bo‘lgani, dastlab keldi-ketdilar bilan bo‘lib, u qadar 4 Zunnunova S. S h u uyning bekasi / Tanlangan asarlar. – T . , 2001. -B.287

bilinmaganligi, endi onasining yo‘qligi tobora bilinib borayotganligi haqida bayon qilinadi. Xurshidbekni onasi hayotligidagi xotiralar vijdon azobiga soladi. Gap shundaki, uning otasi razvedkachi bo‘lgan, ikkinchi jahon urushida bedarak yo‘qolgan edi. Otasining qabri Belorussiyada borligi, unga aholi tomonidan yodgorlik toshi o‘rnatilgani haqidagi gapni o‘rtog‘i aytib beradi. Xurshidbekning onasi o‘g‘lidan hayotida biror narsani so‘ramagan, faqat ana shu xabardan keyin “dadang musofir yotgandir, deb o‘ylayman, bolam. Avval bilmas edim, choram yo‘q edi. Endi kuch-quvvatdan qolganimda xabarini eshitdim”, deydi. O‘g‘il esa unga kelasi yil yozda olib borishini va’da qiladi. O‘zi esa xotinini olib Issiqko‘lga dam olishga ketadi. Ona vafot etgach, o‘g‘il pushaymon qiladi. Uning iztiroblarini quyidagi o‘rinlarda kuzatish mumkin: “U sog‘ligidan shikoyat qilmadi-yu, birdaniga yotib qoldi. Hammani armonda qoldirib to‘satdan bir kechada olamdan o‘tdi-qo‘ydi. Xurshidbek bunday bo‘lishini sira o‘ylamagan edi. Bo‘lmasa, hamma narsadan kechib, har qanday sharoitda bo‘lsa ham onasini otasining qabriga olib bormasmidi. Ona bechora yuragida yig‘ilib yotgan hasratlarini o‘sha tuproqqa unsizgina to‘kib kelsa, balki yengil tortarmidi. Uning bittagina so‘rovini, bittagina istagini rad qildi-ya! Qanday ona edi, qanaqa ona edi-ya! O‘lib ham unga og‘irini solmadi. Hamma narsani tayyorlab, taxt qilib qo‘ygan ekan. Hech narsasi yo‘q bo‘lsa-yu, Xurshidbek qarzga botib ko‘mganda ham sal armondan chiqarmidi. Bu gal ham o‘g‘lini ayadi ona, unga og‘irini solmadi” 5 _. Asarda tabiat manzarasi va bosh qahramon kayfiyati o‘rtasida uyg‘unlik seziladi. “Dekabr yaqinlashib qolayotgan bo‘lsa ham havo issiq, hali hech qanday yog‘ingarchilik yo‘q edi. Yerga oxirgi xazonlar to‘kilar, quyosh ham bota boshlagan, osmon tiniq, havo mo‘tadil bo‘lsa-da, tabiatning o‘zida ham qandaydir dilni xayolga moyil qiladigan bir kayfiyat bor edi. Xurshidbek yana onasining uyiga qaradi”. Bu parcha asarning boshida kelgan bo‘lib, Xurshidbekning g‘amginlik holati bilan mutanosib keladi. 5 Zunnunova S. Qarz / Tanlangan asarlar. – T . , 2001. -B. 324 Zunnunova S. Ko’rsatilgan asar.-B. 329

Hikoyaning so‘nggida ham joy tasviri, tabiat tasviri beriladi: “Xurshidbek shundagina kun botib g‘ira-shira bo‘lib qolganini syezdi. Uning nigohi yana bir chetdagi uyga tushdi. Xona ichi qorong‘i, jimjit, g‘alati bir sukut bilan xuddi dardini ichiga yutib turgan jonli vujudday tuyuldi unga. Asta borib, uy eshigini ochdi-yu, chirog‘ini yoqdi”. Mazkur xotima ham avvalgi hikoya singari insoniylik mohiyati, qadriyatlar falsafasi, onaga muhabbat va farzandlik burchi to‘g‘risida ogohnomadek jaranglaydi. Oila tinchligi va xotirjamligi, ota-onalarning farzand oldidagi burchi va mas’uliyati, farzand taqdiri uchun har ikkisining javobgarligi, farzand baxti va kamolining butun bo‘lishining shartlari kabi jiddiy masalalar yozuvchining “Ikki o‘t orasida” hikoyasida qalamga olingan. Yigirma yoshli qizning baxt ostonasida turgani, biroq dilini kemirayotgan azoblar girdobining tubsizligi, buning sababi ota va onaning ajrashib, boshqa boshqa turmush qurganliklarida. Vazira o‘z onasi va o‘gay otasi, ukalari bilan yashaydi. Uning g‘amginlik holatlari hikoyadagi boshlanmada kuz tasviri bilan ifodalangan deyish mumkin: “Ertalabki salqin havo badanini junjuktirdi. Kuz boshlanyapti. Daraxtlarning bargi xira tortib qolgan. Osmon biram tiniq, bag‘riga singib ketging keladi. Vazira asta xo‘rsinib qo‘liga supurgi oldi. Xazonlar tusha boshlabdi”. 6 Vazira to‘yiga o‘z dadasining kelishini istaydi, biroq onasi bunga qarshi. Dadasining oldiga borsa, o‘gay uka uning qo‘lidan shokoladni olmaydi, o‘gay ona unga piching qiladi, uning oldida dadasini jerkiydi. Dadasi qiziga o‘g‘rincha pul berib, baxt tilaydi. Vaziraning to‘yi kuni ham chehrasi ochilmadi. Kimdir qadah ko‘tarib “Kelin kuyovlarning baxti uchun!” deganda Vaziraning dilidan “Bag‘ri butunligi uchun, denglar odamlar! Farzandga ota-ona bag‘ridek keng, tinch joy bo‘lmaydi. Agar uni kemtik qilib qo‘ysanglar, ostonasini tillo qilib bersanglar ham tatimaydi. Bu kemtikni to‘ldirolmaysizlar. Bolalaringizga bag‘ri butunlikni tilanglar, odamlar!” degan xitob o‘tadi. “Yo‘l boshida” hikoyasi zamonaviy mavzuda yaratilgan bo‘lib, unda katta avlod va kichik avlodning xohish va istaklari o‘rtasidagi ziddiyatlar ochib beriladi. 6 Zunnunova S. Qarz / Tanlangan asarlar. – T . , 2001. -B. 336

Santalat o‘g‘li Farhodning yo‘qolib qolganidan iztirob chekadi. Holbuki, o‘g‘li va onasining xohishlari bir-biriga zid keladi. Farhod yoshligidan temir-tersak, yog‘och, mix va boshqa narsalarga qiziqadi. Onasi esa uning musiqadan ta’lim olishini xohlab, uyiga hatto musiqa o‘qituvchisini yollaydi. Farhod kemasozlikka, dengizga, matros bo‘lishga qiziqar edi. Ona esa bu gapni eshitishni ham xohlamas edi. Natijada u uyidan ketib, poezdda Moskvaga ketayotganida militsiya tomonidan ushlanadi. “O‘shanda ham kuz edi” hikoyasida yozuvchi go‘dak ko‘nglini vayron qilgan hissiz odamlar qoldirgan qalbdagi jarohatlar batamom bitib ketmasligini ta’kidlamoqchi bo‘ladi. Nizom ismli bosh qahramon institutdan kelsa, onasi uyda mehmon borligini aytadi. Bu mehmon Lutfixon bo‘lib, ularning avvalgi qo‘shnisi edi. Nizom uning nomini eshitib rangi oqarib ketadi. Lutfi xolani uylarida ko‘rgach, ko‘chaga otilib chiqib ketadi. Ana shunda uning yodiga bolalik xotiralari tushadi. 7 Nizomning onasi Bahri xola o‘g‘liga mehribon, g‘amxo‘r edi. U oltinchi sinfda ekanligida otasi vafot etadi. Nizomlarning qo‘shnisi Lutfi xolaning o‘g‘li Sodiq bo‘lib, Nizom u bilan o‘rtoq edi. Kunlardan bir kun Sodiq ko‘chada bir bola bilan mushtlashadi, Nizom unga qo‘shilib bolani uradi. Uyga kirganda Nizomni onasi so‘kadi. Nizom Sodiqlarnikiga kirganda Lutfixon unga “Sening onang chaqaloqligingda o‘lib ketgan. Bu onang o‘gay. Agar seni turtkilasa, indamay biznikiga chiqib kelaver”, deydi. Nizom ancha vaqtgacha Sodiqlarnikida yuradi. Lutfi xola Nizomni maktabdan olib qolib bozorda savdo qilishga olib chiqadi. Bahri xola o‘g‘liga uning haqiqiy onasi haqida sal katta bo‘lgach aytib bermoqchi bo‘lganini so‘zlab beradi. Nizomning onasi u chaqaloqligida vafot etgan edi. Ana shu xayollar bilan u ko‘chada uzoq qolib ketdi. Onasi – uni voyaga yetkazgan chin onasi Bahri xolaning qidirayotganini Nizom eshitgach, uyiga shoshiladi. Hikoyada umumbashariy masalalardan biri ona va bola munosabati, onaga muhabbat masalasi bir oila fonida yoritib berilgan. “Xotiralar uyg‘onganda” hikoyasi erishilmagan orzular, tutashmagan 7 Zununnova S. Ikki o’t orasida / Tanlangan asarlar. – T . , 2001. -B. 303

taqdirlar, inson qismati haqidagi asardir. Asar qahramoni Vahobjon shahardagi ukasi to‘y qilayotgani uchun borib kelishi kerak. U yo‘lda borar ekan, o‘spirinlik yillari o‘tgan joylarni ko‘rib xayollarga beriladi. Vahobjon bolaligida uchuvchi bo‘lishni orzu qilardi. Qo‘shnisi Zulayhoga ko‘nglida iliq tuyg‘ular uyg‘onganda, qiz yigit ustidan hazil-huzul qilib yuradi. Zulayho unga “sen ham otangga o‘xshab bevafo bo‘lmasang” deydi. Bu gapning ma’nosini u dadasi o‘g‘irlik mol ustida qo‘lga tushganda, qamoqqa boshqa bir ayol otasiga narsa olib borganda tushunib yetadi. Darhaqiqat, dadasi uyga bir necha kunlab kelmas, onasi esa mahzun tortar, otaning yo‘qligiga biror bahona to‘qirdi. Vahobjon hali kurtak ochib ulgurmagan ilk sevgi hislaridan ham, ikki xotinlikni istagan va buning kasriga qamalib qolgan otasidan ham, bevafolik jabr sitamiga indamaygina ko‘ngan onasidan ham qochib qishloqqa ketib qoladi. U yerda yashab bola-chaqali bo‘lib ketadi. Shaharga ukasining to‘yi bahonasida kelgan Vahobjon kichkinagina qizchani ko‘rib qoladi. U qo‘shnisi Zulayhoning qizchasi edi. Vahobjon shahardan qishloqqa qaytganida qizi unga peshvoz chiqadi, uning qo‘lida bir do‘ppi yalpiz bor edi. Xullas, hikoyada milliy xarakterning hayo, vafodorlik, oilaga sodiqlik, poklik kabi qirralari ayolning ichki dunyosi tahlili misolida ochilgan. Muallif estetik ideali har qanday buzuq muhitda bo‘lmasin, haqiqiy o‘zbek o‘zligini yo‘qotmaydi, degan haqiqatni ifodalaydi. Ayollarimizni poklikka undovchi yuksak tarbiyaviy, ma’naviy g‘oyani ilgari suradi. Qozoqboy Yo‘ldoshevning mana bu ta’kidi ham shu joyda juda o‘rinlidir: “Bozor sharoitida ma’naviy-axloqiy qadriyatlar ham sezilar-sezilmas o‘zgarib borayotir. Ilgari axloqsizlik, vijdonsizlik, o‘g‘irlik hisoblangan hatti-harakatlar bugun boshqacha baholanyapti”_ 8 . “Baxt” deb atalgan hikoyadagi keksa muallima Oysha xoladan kishilarga yaxshilik meros bo‘lib o‘tgan va shu meros qolgan yaxshilik uning hayotini toza bir shu’la bilan to‘ldirib turadi. Saida Zunnunova hikoyalarining mavzusi boy va rang – barang. Uning 8 Yo’ldoshev Q. O’zbek nasri ufqlari / Yoniq so’z. –T . ,2006.- B . 46-47

hikoyalarida zamondoshlarimiz mehnatini tasvirlashga alohida e’tibor beriladi, mehnat kishisi timsoli yaratiladi, insoniylik ulug‘lanadi. Insonga ishonch bilan qarash, eskilik sarqitlariga qarshi kurash va yangilikning g‘alabasini tasvirlash, sevgi va oila, urush va uning oqibatlari, tinchlik madhi, dunyoda eng ulug‘ ona va uning qalbini kuylash adibaning sevgan mavzularidandir. Saida Zunnunova mehnat mavzuiga bag‘ishlab bir qancha hikoyalar yozdi. U zamondoshlarimiz hayoti va xarakaterini mehnat, ishlab chiqarish jarayonida ko‘rsatishga alohida e’tibor berdi. Insonning mehnatdagi go‘zalligini mehnat tufayli baxtga erishganini tasvirlashda adibaning “Baxt”, “Qo‘llar”, “Ko‘ngil”, “Qaldirg‘och”, “Qaytish”, “Rashk”, kabi hikoyalari o‘z mazmuni, badiiy tasviri, esda qoladigan obrazlari bilan diqqatga sazovardir. “Qo‘llar” hikoyasida adiba urush kishilar boshiga naqadar ko‘p falokat keltirganini tasvirlaydi. Shu bilan birga, asarda qahramonning mehnat tufayli baxtga erishgani aks ettiriladi. Hikoyadagi to‘y qilib kelin tushirib olgan Malika xola onaning psixologik holatlari, ko‘rgan bilganlari, eng yaqin kishisini sog‘inib qo‘msash paytidagi ruhiy holati o‘g‘li va keliniga yurakdan aytgan so‘zlari hayojonli chiqqan. Urush yillarida Malika xola zavodda ishladi, eridan qora xat kelganida ham ishchi dugonalari, opa-singillari unga hamdard bo‘lishdi. U hamma vaqt erining xotirasini hurmat qilib yashaydi, yoshligini, butun umrini uning xotirasiga bag‘ishlaydi. Ona o‘z o‘g‘lini ana shu mehnatkash qo‘llari bilan yediradi, kiydiradi, voyaga yetkazadi va nihoyat to‘y-tomosha qilib kelin tushiradi. Asardagi bosh qahramon Malika xola o‘zining mehnatsevarligi, oilasiga sadoqati, farzandiga mehr – muhabbati bilan o‘zbek ayollarining tipik timsollari darajasiga ko‘tariladi.Malika xola kelinining qo‘liga uzuk taqar ekan, “ . . . ziynat uchun emas, hurmat uchun taqing, qo‘llaringiz mening qo‘llarimdek mehnatkash, halol bo‘lsin” – deydi. Bu so‘zlar asar g‘oyasini ochishda katta ahamiyatga ega. Asarni o‘qigan kitobxon inson baxti uchun qayg‘uradi, mehnat baxt keltirishini, uning ulug‘ligini yana bir bor his etadi, urushga qirg‘inliklarga la’nat o‘qiydi, tinchlik uchun kurashayotgan millionlar safiga qo‘shiladi. Adiba

hikoyalaridagi qahramonlar uchun ijtimoiy mehnat zaruriy ehtiyojga aylanadi. Mehnat ular uchun quvonch, tinch-totuv yashash, o‘z baxtini topish manbaidir. Hozirgi davrda insonning ma’naviy boyligini, uning qalbini, vatanga muhabbati, sevgiga sadoqat bilan qarashini, yoshlar harakatining shakllanishi yo‘llarini tasvirlash katta extiyoj – tarbiyaviy ahamiyatga ega. Buni chuqur anglagan adiba Saida Zunnunova bu mavzuda ko‘pgina hikoyalar yozdi. Uning “Qanoat”, “Ko‘ngil”, “Bahor kunlarida”, “Mehr”, “Ikkinchi xotin”, “Uzilgan muhabbat ipi”, Chinnigul” va boshqa hikoyalari sevgi, muhabbat va mehr – oqibat mavzusiga bag‘ishlangan. “Qanoat” hikoyasida muallif urushda Stalingrad janglarida bir oyog‘idan ajralgan Arslonning gospitaldagi ichki kechinmalari mohirlik bilan tasvirlangan. Arslon uzzukun hayol suradi-yu, o‘yining oxiriga yetolmasdi, xotini uning nomiga, yarashgan jismiga, keng yelkalariga zimdan muhabbat bilan termuladi. Buni Arslon yaxshi bilardi, Endi-chi! Rang-ro‘yi ketgan, bu ham yetmagandek, qo‘ltiqtayog‘ini do‘qqillatib kirib borsa, u qandoq ahvolga tushadi. Yana bu oyoq iligidan, yo tizzasidan qirqilgan bo‘lsa ham mayli edi, yo‘q, butunlay yo‘q. Endi nima qiladi? Ish-chi? U usta edi-ku? Hikoyada xarakter yaratish badiiy asarning eng asosiy shartlaridandir. Yozuvchi qahramonning ichki kechinmasi, tasvirlayotgan voqeadan olgan taassurotini ustalik bilan ifodalaydi. Hikoyada gospitalda yarador yotgan Arslonning holati real tasvirlanadi. “Juftlashib qolgan kipriklari zo‘rbazo‘r ajraladi-yu, xira parda orasidan unga termulib o‘tirgan xotinining mehribon chehrasi ko‘rinadi. Bu chehra uning butun es-hushini o‘ziga qaytaradi. Tili gapga kelmadi, majolsizlik bilan yana ko‘zlarini yumdi. Xayol haligi xira pardani ko‘tarib tashladi-da, xotinini unga yaqinroq olib keldi”. “Vafo” hikoyasida hayotimizda hozirda ham kam uchraydigan, insonlarda o‘ziga nisbatan hurmat uyg‘otadigan inson haqida tasvirlangan, ko‘zlari chuqur qayg‘uga to‘lgan, muhabbatidan ayrilgan qo‘lida yolg‘iz farzandi bilan qolgan ota haqida so‘z ketadi. Yolg‘iz erkak – ota o‘z ayoliga hamisha hurmatda, o‘z sevgilisiga sadoqatda bu dunyodan o‘tadi.

“Bo‘ylaringdan o‘rgilay” hikoyasidagi Tojixon esa chinakam vafo egasi Jo‘ra akasiga va’da bermagan bo‘lsada, uni yurak-yurakdan kutib yashaydi. O‘zi yolg‘iz qolishini his qilsada, vaqtinchalik hoyu-havvasga berilmaydi, balki sadoqat bilan sevgilisini kutadi. Saida Zunnunova o‘z badiiy mahoratini tabora oshirib bordi. Bu sohada mohir navelist A.P.Chexovning, badiiy so‘z ustasi Abdulla Qahhor asarlarini qunt bilan o‘rgandi, kichik hikoyalar yozish sirlarini o‘rgandi. Va bu albatta o‘z samarasini berdi. Adiba ilk hikoyalarida oilaviy munosabat, kelishmovchiliklarni tasvirlash orqali yangiliklarning eskilik ustidan ustun kelishini ko‘rsatgan bo‘lsa, keyingi yillardagi hikoyalarida mehnat va baxt, sevgi va burch, muhabbat va oila, ona va oila guli farzand, insoniy go‘zallik, millatlar do‘stligini asosiy mavzu qilib oldi. Bu Saida Zunnunovaning bir hikoyasidan ikkinchisiga zanjir bo‘lib o‘tadi. “Go‘dak isi”, “Ona bag‘ri”, ”Qizposhsha” hikoyalarida dunyoda eng mo‘tabar zot-onalarimizning ajoyib qalbi, issiq mehri, ichki kechinmalari zo‘r mahorat bilan tasvirlangan. Saida Zunnunova o‘z hikoyalarida o‘zbek ayollari qalbining nozik tomonlarini ochib beradigan Sanobar (“Qanot”), Oysha xola (“Baxt”), Munis xola (“Ona bag‘ri”), Marziya xola (“Qizposhsha”), Qanoat buvi (“Umr hisobi”), Tojixon (“Bo‘ylaringdan o‘rgilay”), Kimsan buvi (“Qaynona”) singari to‘laqonli timsollarni olib kirdi. “Umr hisobi” hikoyasini o‘qigan kitobxonda yozuvchi chizgan Qanoatbuvi obraziga achinish hissi uyg‘onadi. Boylik, vaqtincha topilgan pullar bari sarobligi, ulardan ko‘ra halol mehnat, insoniy qadriyatlar muhim ekanligini yaqqol ko‘rsatib beradi. Saida Zunnunova o‘z hikoyalarida oila hayotining g‘oyatda nozik tomonlarini olib tasvirlaydi. Ularda zamondoshlarining va ayniqsa, yoshlar hayotining, ma’naviy dunyosining har jihatdan ibrat bo‘luvchi masalalarini ko‘taradi. Bu jihatdan adibaning hikoyalari o‘zbek adabiyotida alohida mavqeda turadi, alohida badiiy va g‘oyaviy ahamiyat kasb etadi. “Qaynona” hikoyasida kelin va qaynonalarga iliq munosabatda bo‘ladi.

Gulchehra timsolida yangi kelinlar ko‘nglidan o‘tadigan, qaynonalarga nisbatan cho‘chib boqish, qaynonaning har bir harakatiga hadiksirash bilan qarash tasvirlansa, uning qaynonasi Kimsanbuvi obrazi esa oq ko‘ngil, mehribon, ziyrak, dilkash, barcha kelinlariga birday sevimli bo‘lgan qaynona timsolini yaratadi. Yozuvchining “Qaldirg‘och”, “Qon-qarindoshlar” deb atalgan hikoyalari ham yaxshilikning abadiy o‘chmas izlari haqida yozilgandir. Yozuvchi hayotda yaxshilik izsiz yo‘qolmaydi, u o‘zi bilan izma-iz ertami-kechmi yangi bir yaxshiliklarni boshalab keladi, yaxshilik esa insonda axloqiy yetuklikdan tug‘iladi, degan qarashga amal qiladi. Insonlik sha’nini baland tutish, odam qadrini yerga urmaslik yozuvchining “Olov qiz”, “Gulbahor”, “Birinchi qadam”, “Uzilgan ip” hikoyalarida o‘ziga xos soda, lekin hayotiy, jonli voqealar orqali ko‘rsatib beriladi. “Uzilgan ip” hikoyasida Marg‘uba Foziljonni halol mehnat qilib yashashga undaydi, qing‘ir ish qirq yildan keyin bo‘lsa ham ochilmay iloji yo‘qligini aytib shunday deydi: - Agar moyanangizga, mehnatingizga, shunaqa soat olib borsangiz bo‘yningizga osilib rahmat aytardim, jon-jon deb taqardim. Foziljon o‘z yo‘lidan qaytmasligiga qa’tiy ishongan Marg‘uba bu uyni tashlab chiqib ketadi. Biroq Marg‘uba o‘z fikrlarini Foziljonga tushuntirish uchun, uni yo‘ldan qaytarish uchun izchil kurashishi lozim edi, oiladagi bir to‘qnashuvdayoq uning erinikidan ketib qolishi Marg‘ubaning oilaga yengil-elpi qarashidek tuyuladi. Saida Zunnunova o‘z hikoyalarida inson qismati, axloqi, jamiyatdagi turli masalalar, muammolarga alohida urg‘u beradi. I. 2 Adibaning qissa yaratish mahorati Badiiy adabiyot inson ruhiyatining turli olamlarini tasvir etuvchi oynadir. Badiiy asar orqali kitobxon o‘z qalbi, shuuri, his-tuyg‘ulari, hayoti, quvonch va iztiroblariga, muammolariga javob oladi. Shuning uchun badiiy asarning

yashovchanligini ta’minlovchi omil uning hayotiyligi, insonparvarligi, real hodisalarni (realistik adabiyotda) tasvirlashidadir. Shuni aytish kerakki, sho‘ro davrida adabiyotimiz, adabiyotshunosligimiz benihoya darajada ijtimoiylashdi. SHo‘ro davrida qizil mafkura Insonning qalbi, shaxs, ruhoniyat, ruhiy olam singari tushunchalarni adabiyotdan nari surdi. Shu bois ham mustaqillik yillarida inson ma’naviyati, ichki olami, his-tuyg‘ulari va kechinmalariga e’tibor qilish, o‘zlikni anglash, insonning ichki olamiga murojaat etish kuchaydi. Bu xuddi ko‘p yillar otilib chiqishga tayyor turgan buloq suvining shiddati singari o‘zbek nasri, she’riyati, umuman barcha sohalarida ro‘y berdi. O‘zbek nasrida ham falsafiy asosi jihatidan xilma-xil yo‘nalishga mansub asarlar paydo bo‘la boshladi. Lirik qahramon garchi individual ijod sohibining zahmati natijasi sifatida qaralsa-da, unda nafaqat yolg‘iz shaxsning, balki unga yaqin bo‘lgan kishilar ruhi, o‘sha ijodkor yashagan davrga xos xususiyatlar ham o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Ijod namunalarida lirik “Men”gina emas, u yashagan davrning “Biz”i yoki “ular”i, boringki, davrning asosiy voqealaridan tortib, katta-kichik muammolarigacha eks etishi mumkin. Shu jihatdan Saida Zunnunova ijodiga ramz solganda, davr dramasining aksini uning biografiyasida ham, badiiy asarlari, xotira va maqolalarida ham ko‘ramiz. Demak, bu o‘rinda shoiraning she’rlarigagina emas, ularga ohangdosh va mavzudosh bo‘lgan ayrim nasriy asarlariga ham murojaat etish ehtiyoji tug‘iladi. Hikoya janrida qalamini qayrab olgan Saida Zunnunova yirik janrlarda ham asarlar yarata boshladi. Natijada “Yangi direktor”, “Gulxan”, “So‘qmoqlar”, “Olov”, “Odamlar orasida” singari qissalar maydonga keldi. Saida Zunnunova ham boshqa yozuvchilarimiz kabi o‘z asarlarida davr muammolarini, zamondoshlarining qahramonligini, orzu-istaklarini, tuyg‘ularini, Vatan, xalq manfaati yo‘lida xormay- tolmay ishlaganini, yuksak g‘oyalar egasi ekanligini, muhim hayotiy materiallar asosida badiiy tasvirlashga harakat qilgan. Qissa o‘rta epik turga mansub janr bo‘lib, u o‘zining taraqqiyot tadrijiga egadir. Ma’lumki, inson fe’1-atvori ko‘p qirrali bo‘lib, odamlarning tashqi

qiyofalari o‘xshamaganligi singari ularning xarakterlari ham turlicha bo‘ladi. Har qanday inson tafakkurida yaxshilik ham, yomonlik ham qorishiq holda birdek mavjud. Faqat bu ikki xususiyatning qaysi biri hayot davomida qay yo‘sinda ko‘proq rivojlanishi ijtimoiy muhitga bevosita bog‘liq hodisadir. “Yangi direktor” qissasida Saodatxon adibaning to‘laqonli ijobiy timsol yaratishdagi katta yutug‘idir. Asarda shahardan qishloq maktabiga ishga kelgan Saodatxonning faoliyati tasvirlanadi. Qishloq maktabining yangi direktori Saodatxon hukumat bergan haq-huquqini tushunadigan ayol. U eskilik qoldiqlariga, tushunchalarga qarshi keskin kurashuvchi, mustaqil fikrlovchi, qat’iyatli, rostgo‘y, oilada mehribon rafiqa va ona, faol jamoatchidir. Asarda erkin yashayotgan erkaklar bilan teng huquqqa ega bo‘lgan o‘zbek ayollarining jamiyatda tutgan o‘rni, ayrim kishilar ongida saqlanib qolgan eskilik sarqitlariga qarshi kurash, yangilikning g‘alabasi asosiy mavzu qilib olingan. Asarda muallif Saodatxonning maktabdagi faoliyati, eski urf-odatlarga qarshi kurashini tasvirlar ekan, erkin turmush orqali voyaga yetgan ajoyib ayol timsoli ko‘z oldimizda gavdalanadi. Asarda yangi zamonning kuch-qudrati, kishilar ongida eskilik sarqitlariga qarshi kurash Saodatxon, Nodira, Salimova, Mahbubaxon va boshqa timsollarda ko‘rinadi. “Yangi direktor” qissasida Obidov, Ahmedov va Ro‘zvon timsollari ham o‘quvchi xotirasida saqlanadigan darajada tasvirlangan. Ro‘zvon ma’naviy qashshoq, uning xatti- harakatlari, gaplari tushunchasiga mos. Saodatxon esa o‘zining ishchanligi, oliyjanobligi, mehribonligi, oiladagi burchiga sadoqatli, jamoaga oqilona rahbarlik qilishi bilan ko‘pgina yaxshi qiz- juvonlarimizning umumlashmasi bo‘la olgan. Maktab Saodatxon uchun o‘z oilasidek, o‘quvchilar farzandlaridek sevimli. Uni har bir o‘quvchining taqdiri qiziqtiradi. Maktab direktori har bir ota-ona, har bir o‘quvchi, har bir o‘qituvchi bilan gaplashganda ularning qalbiga yo‘l topa oladi. Saida Zunnunovaning «Gulxan» qissasida o‘zbek xoti-qizlarining 20-

yillardagi hayoti, xotin-qizlar ozodligi harakati, ularning ochilishi, o‘sishi, yangi hayot uchun yot unsurlarga qarshi kurashlari tasvirlanadi. Yozuvchi “Gulxan” qissasida o‘zbek adabiyotining asoschisi H.H.Niyoziy an’analarini davom ettiradi. H.H.Niyoziy ijodi Saida Zunnunova kamolotiga ijobiy ta’sir ko‘rsatgan. Asarni varaqlar ekanmiz, bugungi ozod hayot osonlikcha bunyodga kelmaganligini, erkin hayotga erishish yo‘lida olib borilgan kurash lavhalari ko‘z o‘ngimizdan o‘tadi. Qissada paranji yopinib yuruvchi, oq-qoraning farqiga uncha yetmaydigan sodda Adolatning hech qo‘rqmaydigan jamoatchi, o‘ziga o‘xshash minglarcha ayollar taqdiri uchun, ozodlik uchun kurashadigan jasur qiz darajasiga ko‘tarilishi ishonarli tasvirlangan. Adiba voqealarni tasvirlar ekan, inson ruhiyatini, uning ichki dunyosini, hatti-harakatlarini va bu holatlarning shakllanishida ijtimoiy muhit muhim rol o‘ynashini nazarda tutadi. Abu Nasr Forobiy ta’kidlaganidek, insonning insonligini ifoda etuvchi yagona mezon aql idrok, ong va tafakkur darajasi bo‘lsa, ularning mohiyatini ochib beruvchi, miqyos va ko‘lamiga baho beruvchi bosh mezon hatti- harakat, hayotga va atrof-muhitga munosabatdir. Inson o‘zining insonligini muhit ta’sirida namoyon etadi. Darhaqiqat, badiiy adabiyotda muhit inson xarakterini ochib berishda muhim rol o‘ynaydi. Chunki har qanday holat va harakat inson tafakkuriga shunchaki ta’sir etib qolmay, uning voqea hodisaga qanday munosabatda ekanligining ifodasi hamdir. Saida Zunnunovaning “Olov” qissasi o‘quvchilar diqqatini o‘ziga tortadi. Qissada tasvirlangan voqea ikkinchi jahon urushi yillarida bo‘lib o‘tadi. Adiba frontga ketgan erkaklarning o‘rinlarini bosib, sabot-matonat bilan ishlayotgan jonkuyar xotin-qizlar timsolini yaratishni bu qissada asosiy maqsad qilib qo‘yadi. Adiba qissada urushning eng og‘ir vaqtlarida ham o‘zbek xotin-qizlarining ruhan umidsizlanmaganliklarini, dadil turib front uchun xizmat qilganliklarini, ularning ichki kechinmalarini quvonch, zavq va samimiyat bilan tarannum etadi. Qissadagi Shirmonxon timsoli front orqasini mustahkamlash uchun sidqidildan

mehnat qilgan, ko‘pchilikka bosh bo‘lgan, ajoyib ayollarimizning tipik vakilidir. Hakimjon frontga ketganidan keyin kolxozchilar Shirmonxonni erining o‘rniga rais qilib saylashadi. Ungacha Shirmonxon brigadir bo‘lib ishlab el hurmatini qozongan edi. Ularning oilasiga qishloqdagilar havas qilishardi. Muallif Shirmonxonni katta xo‘jalikning jonkuyar rahbari, oqila va vafodor ayol, mehribon ona sifatida kitobxon ko‘z o‘ngida gavdalantiradi. Shirmonxondagi avvalgi quvnoqlik o‘rnini endi qandaydir jiddiylik egallaydi. U avval xotinlarga quvnoq yashashni o‘rgatgan bo‘lsa, endi sabr-toqati bilan ularga ham o‘rnak, ham hamdard edi. Barcha ayollar qatori Shirmonxon ham erini, o‘g‘li Farhodni frontga kuzatadi. O‘g‘li Farhodning frontda halok bo‘lganligi to‘g‘risida qora xatni olganida ham, farzand dog‘ini ko‘rsa ham o‘zini yo‘qotib qo‘ymadi, ruhan tushmaydi. Shirmonxonning Vatanga muhabbati, dushmanga nafrati uning barcha ruhiy qiyinchiliklarini, og‘ir musibatlarini yengadi. Mana shunday tashvishli kunlarda katta xo‘jalikka rahbarlik qilishi, kolxozda kuch bo‘lmagan, yigitlarning qaymog‘i frontga ketgan damlarda ham ikkilanmasdan orol misol Sayhontepaga suv chiqarib, u yerdan qo‘shimcha hosil olgan Shirmonxon jonkuyar rahbar, tadbirkor va oqila ayol sifatida ko‘z oldimizda gavdalanadi. Shirmonxonning vafodor ayol sifatidagi obrazi esa yo‘lidan adashgan Ashurxonga qilgan nasihatlarida aks etgan: – Ashurxon,-dedi birdaniga sensirab,-o‘zingning qanaqa yo‘lga tushib qolganingni bilyapsanmi, bundan keyin nima bo‘laman deb hech o‘ylab ko‘rdingmi? Jang maydonida dushman bilan olishayotgan ering kelar, oilangga, uyingga qanday qaytishni o‘ylayapsanmi? Jonini jabborga berib ishlayotgan, butun mashaqqatga chidayotgan xotinlar sha’niga dog‘ tushirishga qanday ko‘ngling bo‘ladi? Bizni, seni qo‘riqlayman deb urushga ketgan eringning sof muhabbatini toptashga qanday hadding sig‘di? Adiba asarning bosh qahramoni Shirmonxon timsolini voqealar rivojida takomillashtiradi.

“Odamlar orasida” qissasida Saida Zunnunova ikki xil toifadagi ikki xil dunyoqarashga ega bo‘lgan kishilar xarakterini tasvirlaydi. Voqea tog‘ bag‘rida joylashgan bir qishloqda bo‘lib o‘tadi. Meditsina institutini tamomlagan Vasiliy Matveyevich va Vera Ivanovna olis qishloqda yashovchi mehnatkashlarga tibbiy xizmat ko‘rsatish uchun kelishadi. Ularning birgina qizi bor. Vasiliy Matveyevich va xotini Vera Ivanovna o‘z qarmoqlariga olgan Seryojani ham tarbiyalab voyaga yetkazadilar. U o‘rta maktabni tamomlab, haydovchilik kasbini egallaydi. Seryoja Vasila ismli qizga ko‘ngil qo‘yadi. Biroq qiz bilan yigit ota- onalarining dunyoqarashlari ikki xil, Seryojaning otasi vrach, Vasilaning otasi Asqar dindor edi. Ular bir-birlariga oshkor dushman edilar. Tibbiyotdan naf ko‘rgan qishloq ahli bora-bora Asqar mulla dargohiga tobora kam boradigan bo‘ladi. Daromadi kamaygan mullaning yildan-yilga alami orta boradi. U sakkizinchi sinfni tamomlagan, balog‘atga yetmagan qizi Vasilani erga bermoqchi bo‘ladi. Qissada vrach Vasiliy Matveyevich Asqar mullaga qarama-qarshi qo‘yilib, oliyjanob kishilarga g‘amxo‘rlik, davlat va xalq manfaatini o‘z shaxsiy manfaatlaridan ustun qo‘yadigan ajoyib shaxs sifatida tasvirlanadi. Saida Zunnunovaning nasriy asarlari turmushimizdagi muhim masalalarni qamrab olishi, yodda qoladigan timsollari bilan ajralib turadi. Saida Zunnunova she’riyatiga sig‘magan tashnalik va haqiqatparastlik uning nasriy asarlarida ham namoyon bo‘ladi. Adibaning rostgo‘y shaxsiyati u yaratgan hikoya va qissalarning personajlari tabiatiga ko‘chdi. Ayniqsa, “So‘qmoqlar” qissasi o‘z davri hayoti muammolarini ro‘y-rost yoritib bergan asardir. Qissa adibaning davr voqeligiga, ijtimoiy-siyosiy hayotga faol munosabati, undagi ziddiyatlarni teran idrok eta olganligi mahsuli. Asarda muallif e’tiborni asosan ikki masalaga qaratadi: birinchisi, mavjud ijtimoiy tuzumning majburiy ravishda tatbiq etayotgan siyosati va uning ayanchli oqibatlarini o‘zbek ayollari hayoti misolida yoritish bo‘lsa; ikkinchisi ildiz otgan ko‘zbo‘yamachilik, poraxo‘rlik, loqaydlik, o‘z vazifasini suiste’mol qilish kabi illatlarni keskin qoralash, har

qadamda uchrab turuvchi bu illatlarni fosh etishdan iborat edi. Adiba qahramonlarini keskin kurashlar asosida ko‘rsatmoqchi bo‘lib, jamiyatning asl basharasini ochib tashlaydi. Qissada Sharq xalqlariga xos bo‘lgan ayollik sha’ni, qadr-qimmati toptalayotgani, uning oqibatlari sifatida hayotda ro‘y berayotgan fojealar ta’sirchan bo‘yoqlarda berilgan. Yagona sho‘ro xalqini yaratish siyosati qat’iy yurgizilayotgan davrda millatning qadriyatlari, urf-odatlari, ming yillar davomida shakllangan axloqiy mezonlari yo‘qolib borayotganidan xavotirini yashirmay dadil yozish Saida Zunnunovaning ijodiy jasoratidan darak beradi. Asarning “So‘qmoqlar” deb nomlanishida ham ramziy ma’no bor. So‘qmoqlar-hayotdagi adashishlar, bilib-bilmay xatolarga yo‘l qo‘yishlar. Lekin ana shu so‘qmoqlardan o‘tmasdan katta yo‘lga chiqib bo‘lmaydi. Insonga so‘qmoqlardan o‘tishga ko‘maklashish esa uning katta yo‘lga tezroq tushib olishiga yordam beradi. O‘z davrida qissa haqida bildirilgan tanqidiy fikrlarni tahlil qilib, asarning keskin tanqidga uchrashiga badiiylik talablariga javob bera olmagan emas, balki unda o‘sha davrda aytish va yozish mumkin bo‘lmagan hayotiy haqiqatlarning ochiq-oydin yoritilgani sabab bo‘lgan. Qissada bir necha kishilarning taqdirlari, hayot tashvishlari o‘zanidagi o‘zaro ziddiyatlari, yoshlarning axloqi, insonning o‘z kasbiga bo‘lgan hurmati, paxta kompaniyasi, maishiy buzuqlik va to‘g‘rilik, ko‘zbo‘yamachilik, tibbiy yordam, haqiqatga sadoqat, ayollar sha’ni, millat g‘ururi kabi juda ko‘plab dolzarb masalalar yoritiladi. Yozuvchi asarni o‘z an’anaviy uslubiga ko‘ra kuz tasviridan boshlagan: “Kuz. Odatda, shahar ichida bahorning ham, kuzning ham tabiiy go‘zalligi u qadar sezilmaydi. Chunki bu yerda hamma narsalar – daraxtlar ham, gullar ham, ariqlar ham pardozlangan, tartibga keltirilgan. Bu yerda xohlagan tomonga o‘rmalagan jilg‘alarni, juda nozik va latifligiga qaramasdan toshlar ichidan o‘ziga yo‘l topib chiqqan yovvoyi gullarni ko‘rmaganingizdek, kuzning ham atlas jamolini borligicha tomosha qilib bo‘lmaydi. Ayniqsa, ko‘p umrini qishloqda o‘tkazgan

odamga bu narsa juda bilinadi”_ 9 . Asarning ushbu ekspozitsiyasidan kitobxon voqealar shaharda bo‘lib o‘tishini anglaydi. Bundan tashqari qishloq va shaharning o‘zaro taqqoslanishida ham qandaydir tagma’no borki, yozuvchining qishloqdagi hayotning ayrim qirralarini ma’qullashi seziladi. Tabiat tasviridan keyin berilgan o‘rinda bosh qahramon Egamovning ruhiy holatidan ham uning ilgari qishloqda yashaganligini tushunish mumkin. Yoxud Egamovning tabiatni bor holicha ko‘rish istagi uning qalbi samimiy va sajiyasida tabiiylik borligini anglash mumkin. Qissaning bosh qahramonlaridan Egamov jurnalist bo‘lib, u ko‘pincha komandirovkalarda yuradi. Uning rafiqasi Aziza shifokor-ginekolog. Ikkalasi ham uyda kam bo‘lishadi. Ularning boqib olgan qizlari Ra’no va uch yoshli qizchalari Nargis bor. Yozuvchi Ra’no misolida yoshlarning tarbiyasi, axloqi masalasi jiddiy ekanligiga urg‘u bergan. Ra’no institut talabasi, ayni balog‘atga yetgan vaqt. Unga oilada mehr-muhabbat, e’tibor berilgan bo‘lsa-da, yoshlikning orzu-havas ko‘chasiga kirib adashib yuradi. Tolib ismli yigit uning ko‘nglini ola boshlaydi. Tolib uylanmagan, lekin bir artist ayol bilan aylanishgan yigit bo‘lib, Ra’noning ortidan yura boshlaydi. Qissada maishiy buzuqlik ko‘chasiga kirgan yigitning achinarli taqdiri, jamiyatdagi yoshlar axloqi masalasi ko‘tarilgan. Tolibning yomon axloqidan o‘z onasi, oila a’zolari ruhan, ma’nan jabr ko‘radilar. Tolibning noto‘g‘ri qadam bosishi nafaqat o‘z taqdiriga, balki oila a’zolari va Ra’nolarning oilasiga ham salbiy ta’sir qiladi. Axloqsizlik illatining oilalarga ta’siri, oilalarni parokanda qilishi, otani onadan, onani farzanddan ayirishi kabilarni yozuvchi ko‘rsatib beradi. Egamovning chin, halol inson ekanligi uning Ra’noning tarbiyasiga e’tibor berishida ko‘rinadi. U paxta terimiga ketgan Ra’noning oldiga borganda qizning guruhdan ajralib, ikki o‘rtog‘i bilan alohida joyda turganini va Tolibning ulardan xabar olayotganini ko‘rib jahli chiqadi. Ra’noning tezda qolganlar turgan joyga 9 Zunnunova S. So’qmoqlar. Qissa. / Tanlangan asarlar. –T. , 2001. -B.342

ko‘chib o‘tishini talab qiladi. Egamov bilan birga ishlaydigan hamkasbi Nurmatovning g‘alamisliklariga ham u murosasiz qaraydi. Ayniqsa, ta’magirlikni kasb qilib olgan muxbir Obidovning barcha kirdikorlarini kuzatib yuradi va uni fosh etadi. Turmushda meshchanlik kayfiyatiga berilgan oilalar masalasi ham qissada yoritilgan. Ra’noning Tolibga bo‘lgan ko‘r-ko‘rona sevgisiga ota-onasi qarshi bo‘lgach, u o‘rtog‘i Iqbollarnikida yashaydi. Bu uyda Egamovlarning uyidagi muhitning tamoman aksi. Iqbolning otasi ilmli kishi, biroq oila bilan umuman ishi yo‘q. Kabinetida ishlagani ishlagan. Iqbolning onasi Kimyoxon ertadan kechgacha bekorchi, erining pullarini ziyofatlarga, kiyim-kechaklarga sarflaydi. Bu oilada hamma narsa mo‘l-ko‘l, biroq hamjihatlik, ahillik, totuvlik yo‘q. Ra’noning bu uyda yuragi siqiladi. Tolib ham u bilan uchrashuvga kelmay qo‘yadi. Aziza tug‘ruqxonada ishlarkan, u ayollarning tug‘ruq vaqtida erkak ginekologlar, amaliyotchi talabalarning ishtirokiga qarshi bo‘ladi. Butun tug‘ruqxonada Aziza haqida gap-so‘zlar yuradi, unga qarshiliklar bo‘ladi, hatto xayfsan ham beriladi. Lekin Aziza bularga parvo qilmaydi, balki ayolning sha’ni, qadr-qimmati, inon-ixtiyoriga e’tibor qiladi. Majlislarda qo‘rqmay ayollar sha’nini himoya qiladi. Ana shunday majlisdan navbatdagisida tug‘ruqxonada tug‘ishga Aziza tomonidan majbur olib kelingan ayol erkaklardan qochaman deb o‘zini derazadan tashlab o‘ladi. “So‘qmoqlar” qissasida bugungi kunimizda ham muhim bo‘lgan ijtimoiy, maishiy, axloqiy masalalar ko‘tarilganki, asarning tarbiyaviy ahamiyati kattadir. Xulosa qilib aytganda, Saida Zunnunova qissalari o‘z davri uchun dolzarb bo‘lgan mavzularda bitilgan. Ularning tarixiy va adabiy ahamiyati zarracha kamaygan emas. Qissalarda xalq turmushi, muammolari ro‘y-rost tasvirlangan. II. bob Saida Zunnunova she’riyatida shoira “lirik men”i. II. 1 Shoiraning poetik obraz yaratish individualligi . Ma’lumki, lirika adabiyotning eng ta’sirchan janri. Zamondoshlarimizda

oliyjanob insoniy fazilatlarni tarbiyalash ma’naviy dunyoni boyitishda lirikaning ahamiyati katta. SHe’rda fikr bo‘lsa – yu, u chuqur hissiyot orqali berilmasa, yurak qo‘ri ko‘rinmasa o‘quvchiga chuqur ta’sir etmaydi. Lirikada inson sezgisi kechinmasi ustun turadi. Vatanga muhabbat, haqiqiy insoniylik, shodlik va qayg‘u, yor vasli, sevgi va hijron, oila, ona va farzand, rashk va ishonch, mehnat va oliyjanoblik, insoniylik, porloq istiqbol, quvonch va boshqalar lirikamizning doimiy mavzularidir. Buni Saida Zunnunova lirikasi ham tasdiqlaydi. Shoira o‘zining lirik she’rlarida ona yurtini va fasllar kelinchagi bahorni, tabiat manzarasini, baxt va mehnatni, sevgi va sadoqatni, hijron va bardoshni, tinchlikni ulug‘laydi. Uning she’rlaridagi lirik qahramon turli holatlarda ko‘rinadi. Shoira lirikasida hayot va muhabbatni, baxt va mehnatni ulug‘lovchi, katta qalbli, teran fikrli, yuksak orzu – umidli zamondoshlarimiz timsoli ishonarli beriladi. Saida Zunnunova qahramonlari qaynoq hayotda yashaydi, shunda o‘sadi, ulg‘ayadi. San’atkor qahramon timsolini yaratar ekan, uning takrorlanmas xususiyatlariga e’tibor beradi. Bu Saidaning takrorlanmas o‘ziga xos xususiyatlaridan biridir. Shoira o‘z davri kishisi ruhini, ichki dunyosini chuqur o‘rganish orqali umumlashma lirik timsol yaratadi, uning “men”ida butun bir tarixiy davrning xarakterli xususiyatlari va tendensiyasi o‘z inshosini topadi. Shoira “Ba’zan horib – tolib yumush – tashvishdan . . .” misrasi bilan boshlanadigan she’rida lirik qahramonning ruhiy holatini aniq qilib chizadi. SHe’rdagi lirik qahramon charchab, bir oz dam olgisi keladi. Uning ko‘nliga shu payt na o‘yin kulgi va na suhbat yoqadi. Bir oz tinch o‘tirgach, uni g‘aflat bosadi, qo‘llari go‘yo ortiqchadek, o‘yi ma’nosizdek tuyuladi, u dahshatdan sapchib o‘rnidan turadi. Qiynalsam ham mayli, men faqat mehnat bilan bo‘lay, deb xitob qiladi O mehnat, hayotu, shodlik doyasi, Badbaxt etma hargiz sen mendan qochib, Mayli, changalingda piypalasan ham,

Tovonim, qabartsa toshlaring tilib, Hislar girdobida chipirak qilib. SHe’r ishqida dilim qiymalasan ham mayliga. Saida Zunnunovaning “Hayotdan nolisa birov, so‘ylayman” she’ridagi lirik qaharmon, ayniqsa, oyoq-qo‘li sog‘ bo‘la turib, hayotdan noligan odamni yoqtirmaydi. Hayotning goh alami, goh dohi bo‘lsada, u insonlarni quvonch, baxt bilan siylaydi – ku! Lirik qahramon umrini sermazmun bo‘lishini istaydi, hasdek ojiz aytilishiga toqat qilolmaydi, kurashsiz, mehnatsiz shodlik va kulgini o‘g‘irlik mol deb hazar qiladi, mehnatni ulug‘laydi. Ona va farzand, ona qalbi va mehri adabiyotning asosiy mavzularidandir. Shoira Saida Zunnunova ham o‘z ijodida ona va farzand, onalik baxti va ayolni sharaflash mavzusiga qayta – qayta murojaat qiladi. Shoiraning “Ona” (1949), “Doya”, “Qizimga” (1960, “Alla” (1960), “Muncha yaxshisan qizim” (1961), “Qizim haqida” (1961), “Qizimga”(1963), Chumolining uyasini buzgan bolaga”, “Dadam xotirasi” (1964) kabi ko‘pgina me’rlari, qasidalari ona va farzand, onalik qalbi va mehri mavzuiga bag‘ishlangan. Shoira lirikasining, umuman ijodning bosh mavzusi-ayol va uning taqdiri haqida qayg‘urish. Saida Zunnunovaning she’rlari qaysi mavzuda ekanidan qat’iy nazar voqea-hodisalar ayol qalbi orqali idrok etiladi, ayollarga xos hassoslik bilan mushohada yuritiladi. U ayol ruhiy olamini butun nozikligi va murakkabligi, his- hayajonlari, qalb tebranishlari, tovlanishlari bilan berishga urinadi, shunga loyiq so‘zlar qo‘llaydi, obrazlar tanlaydi. Shoira ayol baxtining eng avvalo muhabbatda, farzand tarbiyasi va oilada deb bilganini xotiralaridagi ma’lumotlar tasdiqlaydi. Bunday shaxsiy qarash ijodkorning hayotiy falsafasi darajasiga ko‘tarilib, u yaratgan qahramonlar tabiatiga ham ko‘chib o‘tdi. Shoira yaratgan qahramonlar ham baxtini xuddi uning o‘zidek tushinadilar va shunday baxt uchun hamma narsaga tayyor turadilar. Shunga asoslanib o‘zbek adabiyotida hali hech bir shoira oilaviy baxt haqida Saida Zunnunovachalik tabiiy va hayotiy yoza olmadi, deya olamiz. Chunki bunday mavzudagi she’rlarning lirik qahramoni oilaviy baxtga muyassar bo‘lgan ayol-shoiraning o‘zi.

Kuzatishlarimiz asosida shoiralar ijodida muhabbat mavzusiga yondoshish bevosita ularning shaxsiy hayoti bilan bog‘liq bo‘ladi, degan xulosaga keldik. Nikolay Gumilevning fojeaviy taqdiri Anna Ahmatova she’riyatida “baxtsiz muhabbat” motivining yetakchilik qilishiga va bu mavzu ko‘proq lirik qahramon xotiralari orqali yoritilish, voqea-hodisalar, kechinmalar tasavvurda jonlantirilishiga sabab bo‘lsa, Hamid Olimjon fojeasi Zulfiya she’riyatiga mangu hijron mavzusini olib kirdi. “Kechir qoldim g‘aflatda”, “Deydilarki”, “Ne baloga etding mubtalo”, “Ko‘rganmiding ko‘zlarimda yosh”, “O‘rik gullaganda” kabi qator yetuk she’rlar ayriliq azoblaridan yaralgan. Shoiraning o‘zi ta’kidlaganidek, “Baxtiyor sevgini kuylarda sozim, O‘lim xanjariga tegdi-yu sindi” Saida Zunnunova lirikasida chin sevgi, yor muhabbatiga munosib bo‘lish, u haqida qayg‘urish, og‘ir damlarda dardini bo‘lishish, vafodorlik kabi motivlar ko‘proq uchraydi. Shoiralar ijodidagi o‘ziga xoslik ular she’riyatidagi fazilatiga aylanadi. Chunki qalamga olganlar o‘z dardlari, o‘z baxtlari, boshdan kechirganlari. Zulfiya va Saida Zunnunova ijodidagi hayoti va o‘lim, insonning turfa tuyg‘ulari, ruhiy dunyosi, kechinmalari, onalik baxti va farzand mehri, tabiat haqidagi she’rlarning hamma-hammasida avtobiografik fakt “ruhiy tarix”- tayanch nuqta, uchish maydoni bo‘lib xizmat qiladi. Sababi har ikki ijodkor o‘zgalar dardu hayajonini xuddi o‘zlarinikidek qabul qiladi. Aytmoqchi bo‘lgan gaplarini o‘sha dardlarga, hayajonlarga esh qilib yuboradi. Buni dunyoni, voqelikni qabul etishda ayol ijodkorlarda aqliy mushohadaga nisbatan hissiyotning kuchliligi va ular tabiatiga xos bo‘lgan tasirchanlik bilan izohlash to‘g‘riroq bo‘ladi. Uning ijodida sevgi va sadoqat tarannumi ham o‘ziga xos bo‘lib, asosan ikki qahramon “men”-lirik qahramon va “sen” ya’ni yor obrazi ishtirok etadi. Shoira odatda bu obrazlar bilan yonma-yon keladigan “raqib” obrazi ishtirokidagi murakkab kolliziyalarni yaratishga ehtiyoj sezmaydi. Chunki uning lirik qahramoni o‘z ishqining pokligiga, yorining ko‘ngli ham o‘zinikidek pokligiga shubha qilmaydi. Lirik qahramon ichki olami, ruhiy holati, kechinmalarining tabiat hodisalari, manzaralari bilan uyg‘un holda berilishi shoira she’rlarining

jozibasini, ta’sir kuchini yanada oshiradi. Yana yillar o‘tar, bahorlar balqir, Yana ko‘zlarimda ranglanar gullar Qalbimni bitta o‘y kemirar, yulqir, Yo‘q endi visolga eltuvchi yo‘llar Nahotki, siz yo‘qsiz endi, onajon – deb yozadi Saida Zunnunova “Onajon” nomli she’rida. Qayta – qayta bahor kelishi yoki ko‘zlarida gullarning ranglanishi lirik qahramonni quvontirmaydi. Negaki, visolga eltuvchi yo‘l yo‘q, ona yo‘q. Bu mahzunlik she’rni o‘qigan o‘quvchi ko‘ngliga ham kirib boradi. Ona timsolida o‘zbek ayolining xarakterini ochib beradi. Ona obrazi o‘zbek ayollarining umumlashma tipi hisoblanadi. Bu ijodkor ijodidagi ona obrazida onaning o‘zigagina xos betakror xarakter xususiyatlari bilan birga, u yashagan davr onalari uchun umumiylik kasb etgan xususiyatlar ham mavjud. Saida Zunnunova she’rlaridagi ona obrazining hayotda ikkita prototipi bor: biri onasi bo‘lsa, biri shoiraning o‘zidir. Saida Zunnunova “Ona” she’rida dunyoda eng ulug‘ zot – onaning tipik timsolini yaratib, unga ajoyib hislatlarini qalbidan kuylaydi. SHe’rda shoira qahramonining onasi haqida fikr yuritadi. Ona o‘z o‘g‘lini sevib, ardoqlab o‘stiradi. Ulg‘aygan o‘g‘il Vatan himoyasiga ketadi va jangda qahramonona xalok bo‘ladi. Ona o‘g‘lini vafot etganiga ishongisi kelmaydi, uni hamon kutadi. Har oqshom, har sahar yo‘liga qaraydi. Lirik qahramon onaga murojaat qilib deydi: Shu aziz tuproqda ona, o‘g‘lining Yigit nafasin bor harorati, Shuning- chun bu tuproq muqaddas ulug‘ Shuning-chun bu tuproq jonning rohati Shu aziz tuproqda, uning jasadi Bosh egib o‘tmaydi undan yo‘lovchi . . . SHe’rda shu bugungi kun chiroyli ona sevgisidan, agar toshga shu mehr bilan ona boqsa u ham eriydi, uning muhabbati otash oldida osmondan quyosh ham

uzilib tushishi mumkin, degan g‘oya berilgan. Shoiraning “Qizimga” she’rida onaning farzandga bo‘lgan qaynoq muhabbati, tunlari kechirgan holati, farzandini o‘z xalqi, Vataniga muhabbat ruhida, aqlli, sog‘lom qilib o‘stirish, haqiqiy insoniy fazilatlar ruhida tarbiyalashdan iboratdir. Shoira poetik timsol yaratishda detallardan unumli foydalanadi. Detalning zamiri – hayotdir. Shoira o‘z she’rlarida ishlatilgan detalning asar g‘oyasini ochish uchun zarur bo‘lgan vositaga aylantira olgan. Bu holni “Chumoli uyasini buzgan bolaga” she’rida ochiq ko‘rish mumkin. Unda shoira bolalarning o‘yinidan bir onni gavdalantirgan, bekordan – bekorga chumolini uyasi buzayotgan bolaga qizchaning o‘gitini tasvirlagan: O‘ldirma ayasi yig‘laydi, axir, Ayasi yig‘laydi, qo‘y, tegma, bor ket! Shoira she’rida kichik detal vositasida katta xulosa chiqargan. SHe’rdagi lirik qahramon farzandining onaning o‘ylashidan quvonadi. Saida Zunnunova bu she’rida farzandlar qalbiga onani o‘ylash, unga shavqatli bo‘lishi hissini tarbiyalaydi. Saida Zunnunovaning ona va farzand mavzuida yozgan she’rlari orasida “Sharq yulduzi” jurnalining 1972 yil 8-sonida e’lon qilingan “Alla” qasidasi alohida o‘rin egallaydi. 10 Shoira bu qasidani onasiga bag‘ishlaydi: Qaydan so‘z boshlayman, dunyo umrining Qaysi bir jildini varaqlamayin Yotgancha xotiram, mehrim, shuurim Onalar nomini ardoqlagumdir._ Asar yetti bo‘limdan iboratdir. Ularning har birida onalar xarakteridagi asosiy xislatlardan biri madh etiladi: Yo‘q uning yig‘isini eshitmayin hech Inson bu qiynoqqa bo‘lmasin duchor Unga sig‘innurman ham erta, ham kech Uning duosisiz ko‘karmoq dushvor 10 Sharq yulduzi.-1972.-№8.-B.10

Odamlar, odamlar, bo‘linglar xushyor! Shoira ona allasining sehri haqida fikr yuritadi: Tengsiz bu san’atni qo‘zg‘atgan ovoz, Mainu va mudroq ona allasi. Subh – sabih hamisha uning bilan soz, Uning bilan go‘zal sahar pallasi. Saida Zunnunova ona allasini ulug‘larkan, onasi poyiga dunyo gullarining eng asllarini sochishini, ko‘ldan nilufar keltirishini, so‘ngra uning quchoqlariga bir damgina singishni va alla tinglashni istaydi: Bor bo‘lsin onalar, bor bo‘lsin farzand, Yashasin hamisha olamda Alla. Ayolning baxti muhabbat bilangina mukammal bo‘la olmaydi. U o‘zini baxtli sanashi uchun Alloh uni farzand atalmish bebaho ne’mat bilan ham siylashi kerak. Onalik baxti haqida hatto sevish yoki sevilish u qadar qimmatga ega bo‘lmasligi mumkin. Shoira ayolning jamiyatdagi faolligini o‘z kasbini sevishi va sadoqatini yoqlagan holda “Bezovta hayolga asirman ba’zan, qolgisi kelmasa ishdan kelinchak. Bu yaxshi xislatu va lekin yomon Bir chetda bosib yotsa belanchak”, deya ayol uchun farzand mehrining nechog‘li zarurligini ta’kidlaydi. Lirik qahramon ilgari dunyoni faqat ayol ko‘zi bilan ko‘rgan, idrok etgan bo‘lsa, farzand ko‘rgach, ona qalbi orqali his eta boshlaydi. Uning endi tabiat va jamiyatdagi barcha narsa farzandi taqdiriga aloqador bo‘lib tuyuladi, ularning pokligi uchun o‘zini ma’sul sezadi. Ijodkorga onalik muhabbati cheksiz ilhom beradi, she’rlari yangi-yangi jilo, ming xil ohang, joziba baxsh etadi: Meni katta shoir qildi qizginamning kulgusi, Muhabbati she’rlarimni birdan qildi istilo. Uning bilan jozibada jilva qildi kelgusi Har jilvada ming xil ohang, ming xil bo‘yoq, ming jilo Shoir “Qizginam” she’rida 11 farzandiga bo‘lgan mehr-muhabbatni ifodalaydi, qiziga o‘zining eng ezgu tilaklarini tilaydi. Har bir ona farzandini sevib 11 Zunnunova S. Tanlangan asarlar.-T., 2001.-B.29

ardoqlarkan, uning kamolini ko‘rishni, unga hatto yellar ham ozor bermasligini istaydi. Doim farzandi atrofida parvona bo‘ladi. Jajjiginasining har bir hatti- harakatidan dildan quvonadi: Qizginam, ishlaring, tashvishlaring ko‘p, Mening baxtim bo‘lgan janjal, so‘roqlar, Mening baxtim bo‘lgan erkaliklaring, Mening baxtim bo‘lgan xushbo‘y dudoqlar. Shoira bisotida bunday farzandiga atalgan, ayol qalbi navolarini ifodalagan she’rlar juda ko‘p. Bu jihatdan shoiraning qiziga atalgan allasi ayniqsa, diqqatga sazovordir. Allada onaning farzandiga bo‘lgan bor mehr-muhabbati, eng sara so‘zlar bilan erkalashi va farzandiga atalgan eng ezgu va samimiy tilaklari ifodalangan: Oyning shu’lasi suvda, Hamma narsa uyquda. Mehrim tovlanib ketib, Kuylagim kelar juda. Uxla qunduzim, alla. Ha, ona uchun dunyoda farzandidan ham azizroq inson yo‘q. Ona farzandi uchun har narsaga tayyor. Uning har bir buyrug‘i onalar uchun qonun. Farzandi nima qilmasin, onaga bular noto‘g‘ri bo‘lib tuyulmaydi. Aksincha, farzandining bilib-bilmay qilgan hatti-harakati onalarga bir olam shodlik baxsh etadi. Boisi farzandining beg‘uborligi, pokligi onaga kuch-quvvat bag‘ishlaydi. Saida Zunnunova “Yana qizimga” she’rida quyidagilarni yozadi: 12 Yolg‘ondan bo‘lsa ham yo‘q, yo‘q, yig‘lama, Bir tomchi yosh ko‘rmay ko‘zingda, qizim. Umringga yuz bahor zamondosh bo‘lsin, Kelaqol, ko‘taray baxtim, azizim. ._ Saida Zunnunova nasriy asarlarining qahramonlari turli xarakterdagi xotin- qizlar bo‘lsa, she’riyatidagi lirik qahramon barcha illatlardan holi barkamol ayol 12 Zunnunova S. Tanlangan asarlar.- T., 2001.-B.35

sifatida gavdalanadi. Bu holat shoiraning “Sen ham shundaymiding”, “Uchrashuv onini kutib”, “Qadrlasang insonligingni”, “Ne istaysan deysan”, “Sira chidolmayman”, “Ko‘zlariga singib ketar vujudim”, “Seni menga yomon desa kim”, “Yor keladi”, “Uyqum qochib ketdi” kabi she’rlarida yaqqol ko‘zga tashlanadi. Chunonchi, shoira “Uyqum qochib ketdi” she’rida baxtni shunday tasvirlaydi: Sen tufayli men ishq, Sen tufayli men baxt. Yo‘llarim ham tugab qolurdi sensiz. Sen tufayli oqshom qo‘yni to‘la nur, Sensiz orzularim, aqlim ham karaxt, O‘ylarim qanoti tolurdi sensiz, Dilda borligingning o‘zi bir huzur. “Seni menga yomon desa kim” she’rining lirik qahramoni o‘z sevgan kishisini dilda ardoqlaydi, hurmat qiladi. Bir umr u bilan birga yashashni, baxt zavqini totishni istaydi. Shu bilan birga o‘z juftini balo-qazolardan, yomon ko‘zlardan asrashga tayyor ayol obrazi. Shuning uchun ham lirik qahramon o‘z sevgan kishisi haqida yomon fikr bildirishlarini istamaydi. Sevgan insonning nomus-ori, sha’ni uchun kurashishini o‘z burchi deb biladi: Seni menga yomon desa kim, Kechirmayman bir umr uni! Meni senga yomon desa kim, Qaro bo‘lsin ro‘zg‘ori, kuni. Dilim andakkina g‘ashlanib, Chimirilib olganim uchun, Diling angdakkina g‘ashlanib. Shoira Saida Zunnunova o‘z ijodida ona va farzand, ona qalbi va mehri mavzulariga qayta – qayta murojaat qiladi, bu mavzuni biror xodisa – voqeani tasvirlash yoki biror konkret timsolini yaratish orqali yoritadi. Shoiraning bu mavzuda yozgan har bir she’ri o‘ziga xos orginal bo‘lishi bilan birga,

tasvirlayotgan voqea, biri ikkinchisining davomi sifatida maydonga keladi. Xulosa qilib aytganda, Saida Zunnunova lirik qahramon turli holatlarda ko‘rinadi. Shoira lirikasida hayot va muhabbatni, baxt va mehnatni ulug‘lovchi sifatlarni o‘zida mujassamlashtirgan, katta qalbli teran fikrli, yuksak orzu – umidli zamondoshlarimiz obrazi gavdalanadi. Shoira lirikasi she’riyatimiz jiddiy yutug‘idir. Uning lirik she’rlarining tarbiyaviy – estetik ahamiyati katta. I.1 SHOIRANING POETIK OBRAZ YARATISH TALQINI Poetik obraz borliqning san’atkor ko‘zi bilan ko‘rilgan va ideal asosida ijodiy qayta ishlangan aksidir. Albatta, bu aksda borliqning ko‘plab tanish izlari bor, biroq endi u biz bilgan borliqning ayni o‘zi emas, balki undan shartlilik asosida ajralgan yangi mavjudlik – badiiy borliqdir. Ijodlor poetik obrazlar vositasida fikrlaydi, yuragidagi quvonchni ham, qayg‘uni ham ana shu obrazlar yordamida yuzaga chiqaradi. Ijodkor olamni qalbidagi kechinmalar orqali qayta idrok etadi. Buning natijasi o‘laroq badiiy obraz, badiiy asar yaratiladi. Ijod jarayoni murakkab hodisa bo‘lib, u. Lirik Lirik asarda. Shunday ijodkorlar bo‘ladiki, ular yaratgan asarlarning qahramoni timsolida shoir qiyofasi, ruhiy holati, qalb kechinmalarini anglash mumkin. Ba’zi shoirlar asarlari uchun falsafiylik xos bo‘lsa, ayrimlarida ramziylik, boshqa birlarida hissiyotning jo‘shqinligi yoki samimiyatning ustuvorligi seziladi. Bu xususiyatlar shoirning o‘z uslubi, mahorati bilan bog‘liq bo‘lsa-da, shaxs sifatidagi qiyofasidan ham dalolat berishi tabiiy. Lirik qahramon tuyg‘ularining boricha tasvirlanishi, chuqur samimiyat ifodasi shoira Saida Zunnunova she’riyati uchun xosdir. Uning deyarli barcha she’rlari sodda uslubda bitilgan, tili ravon, jimjima, tushunarsiz ifodalardan holidir. Shoira Saida Zunnunova poetik obraz yaratishda ham tabiiylikka intiladi. Uning she’riyatida qalb kechinmalari tabiatdagi hodisalar, o‘zgarishlar bilan aloqadorlikda tasvirlanadi. Seni o‘yladimu nurga burkandi Yuz turli rang bilan tovlanib olam.

Qorlarni ko‘tarib binafsha undi, Sening xayolingga qalb sho‘ng‘igan dam_. Lirik qahramonning ko‘tarinki kayfiyati olamning nurga burkanishi, nurda esa yuz turli rang tovlanishi ifodalanmoqda. “Qorlarni ko‘targan binafshaning unishi” esa musavvir chizgan go‘zal tasvir kabi kitobxon ko‘z oldiga keladi. Tadqiqotlardan birida to‘g‘ri ta’kidlanganidek: “Shoiraning aksar she’rlari shaxsiy kechinmalari, qalb tug‘yonlarining sadosi, o‘z umrining parchalari, ammo ular shaxsiyatning tor qobig‘ida qolib ketmadi. Barcha zamonlarda ham birday sanalgan insoniy tuyg‘ularni tarannum etib, kitobxon ma’naviy-estetik dunyosini boyitishga xizmat qilmoqda” 13 _. Shoiraning ko‘p she’rlari tabiatdan ilhomlangan holda bitilgan, degan xulosani beradi. Uning “Qog‘oz gul”, “Tomchilar”, “Quyosh chiqdi”, “Bahor she’ri”, “Arg‘uvon gullabdi” kabi she’rlarida ushbu xususiyat ko‘zga tashlanadi. “Qog‘oz gul” she’rida kichik bir sahna, oniy lavha namoyon bo‘ladi. Lirik qahramon xonada turib tashqaridagi qor bo‘ronini kuzatarkan, uydagi qog‘oz gulning sun’iyligidan ta’sirlanadi. Gul chiroyli, nafis bo‘lsa-da, uni hech kim hidlamaydi, ari bol yig‘maydi, bulbul zorini eshitmaydi, yomg‘irlarni ko‘rmaydi. Tashqarida esa “Ona yer issig‘in kiftida tutib, Nimjon gul novdasi chiqib turibdi”. Lirik qahramon shu ikkita gulni qiyoslarkan, hayot haqidagi o‘zining falsafiy fikrlarini ifodalaydi. Issiq xona ichidagi sun’iy gul va qor ostidagi nimjongina gul go‘yo ikki xil inson obrazlari kabi tasavvur uyg‘otadi. Uning fikricha faqat o‘zini deb yashash, o‘zini avaylash, “birov havas qilmagan zaif baxtidan” quvonmoq chinakam umr emas. Bir kichik xonaning bo‘lguncha naqshi, Hayotning qishini, yozini ko‘rib, Qaynoq tomirida yonib, jo‘sh urib, Bir bahor yashagan, yashnagan yaxshi. 14 _ Hayotda kurashib yashashni inson umrining mohiyati deb bilgan shoiraning shaxsiy hayotidagi asl maqsadi ham shunday 13 Zunnunova S. Tanlangan asarlar. – T.,1976.-B.81 14 Zunnunova S. Ko’rsatilgan asar.-B.114

bo‘lgan. Shoira Saida Zunnunova murakkab davrda sho‘rolar zamonida yashadi. Uning barcha o‘ylarini, fikrlarini baralla aytishga davr imkon bermadi. To‘g‘ri, ko‘pchilik ijodkorlar singari uning ijodiy merosida ham ayrim zamonasozlik yuzasidan bitilgan misralar, she’rlar bor. Lekin bu shoira lirik merosining butun mundarijasiga xos degan so‘z emas. Ta’kidlash joizki, erkin va hur yashash g‘oyasi, inson ozodligi, fikr va so‘z erkinligi mavzusi ijodkorlar uchun azal-azaldan asosiy maslak bo‘lib kelgan. Saida Zunnunovaning atigi o‘n qatordan iborat “Maysa nish uribdi” deb boshlanuvchi majoziy she’rida ariq bo‘yida nish urgan maysaning xuddi birinchi sevgi yangilig‘ beg‘uborligi, quyoshga talpingan qiyoslarida ham ilk sevgining soddaligi mavjudligi nozik poetik til bilan ifodalanadi. Maysa hali yozning jazirasi, kuzning to‘zonli shamollari ne ekanini bilmaydi. U hayotni ariq suvining shildirashi-yu ko‘klam oftobining huzurbaxsh iliqligi deb biladi: Maysa nish uribdi ariq bo‘yida, Birinchi sevgidek biram beg‘ubor. Quyoshga talpingan qiyoqlarida Birinchi sevgining soddaligi bor. Ko‘rmagan saraton oftobini yeb, Kuzning to‘zonlarin mutlaqo bilmas. Bizning fikrimizcha, bu yerda maysani ta’riflashdan maqsad unga nisbatan o‘quvchida muhabbat uyg‘otish emas. Maysa hali hayotning achchiq-chuchugini totib ko‘rmagan, hamma narsada faqat go‘zallik va yaxshilikni ko‘ruvchi g‘o‘r qalb egasining ramziy obrazi. Inson katta hayotga qadam qo‘yar ekan, unga olamdagi barcha narsa go‘zal yoki xunuk, atrofidagi insonlar esa birdek olijanob yoki jirkanch bo‘lib ko‘rinadi. Chunki u hayotda go‘zallik bilan xunuklik, olijanoblik bilan jirkanchlik yana qancha-qancha sifatlar uchrashidan, dunyo sinoat va murakkabliklar asosiga qurilganidan bexabar, dastlabki taassurotlarini mutloq haqiqat sifatida qabul qiladi. Shu bois shoira uni maysaga qiyoslab, birinchi sevgining soddaligini, beg‘uborligini nisbat bermoqda. Tanqidchining

e’tiroziga sabab bo‘lgan ikki misra she’r juda g‘arib, unda ifodalanayotgan fikr ham to‘mtoq bo‘lib qolardi. SHe’r avvalida badiiy niyatning sir saqlanishi, so‘ng fikrda keskin burilish yasab, kitobxonni mushohada yuritishga chorlash shoira mahorati samarasidir. Tajribasiz yurak har qanday dil izhorini ishq deb qabul qilishi, o‘tkinchi havasni chin muhabbat bilan, sururidan mast bo‘lishi mumkin. Biroq she’r bu bilan tugallanmaydi. Punktuatsion o‘zgarishini aytmaganda, she’r oxirida birinchi ikki misra aynan takrorlanadi. Maysa nish uribdi ariq bo‘yida, Birinchi sevgidek biram beg‘ubor... Bu o‘rinda qo‘yilgan ko‘p nuqta fikrning tugallanmaganligini, yakuniy xulosa chiqarish kitobxon e’tiboriga havola etilganini bildiradi. Shu bilan birga she’r ma’nosida ham serqatlamlilik vujudga kelganki, bu yerda gap faqat muhabbat haqida emas, balki umuman hayot ma’nosida ham borayotibdi. Qo‘llanilgan badiiy usul kitobxonni maysa saraton oftobi jaziramasiga kuzning yomg‘iri to‘zonlariga bardosh bera oladimi-yo‘qmi, degan saavollariga javob izlashga, uning kelgusi taqdiri haqida o‘ylab ko‘rishga undaydi, she’rning ta’sir kuchini oshiradi. Fikr oqimiga keskin burilish yasash yoki so‘nggi to‘xtamga kelishni kitobxonga qoldirish she’rning uzoq vaqt yodda muhrlanib qolishiga sabab bo‘ladi. Bitmas-tuganmas ilhom va estetik zavq manbai bo‘lmish tabiat o‘ziga xos badiiy shakllarga kon poetik mo‘jizadir. Har bir ijodkor, xoh u yozuvchi bo‘lsin, xoh shoir, musavvir yoki bastakor bo‘lsin, tabiat qo‘shiqlariga quloq tutib, o‘z tuyg‘ulariga esh sadolarni, ranglarni izlaydi. D.Quronov aytganidek, peyzaj lirikada tabiatni tasvirlash maqsad emas, balki bir vositadir. Demak, har qanday tabiat manzarasi shunchaki tasvirlanmaydi, bu tasvir asosida ijodkor qismati, his- tuyg‘ular olami, uning muayyan ijtimoiy-estetik qarashlari yotadi. Tabiatni chin dildan sevgan pokiza qalbli ijodkorgina undan haqiqiy estetik zavq ola biladi. Saida Zunnunovaning “Bahor” turkumidagi she’rlari yoshlik va baxt navolaridan kuylasa, “Yoz” she’rida esa fasllarning tadrijiy ravishda almashinishi, tabiat hodisalarining ketma – ket ro‘y berishi barobarida hayotning ham davom

etayotgani tasvirlanadi. “Kuz” she’rida shoira Vatanning tabiatidan lol qoladi. SHe’rdagi lirik qahramonni kulrang tog‘lar etagidan asta ko‘tarilayotgan quyosh ham, paxtazordagi qaynoq, serzavq mehnat ham, yo‘lga tushgan “oq oltin” karvoni ham, har gul, har yaproq bo‘yog‘i ham maftun etadi. Shoira atrofiga termulib, go‘zallikni ko‘radi. “Kuz” nomli yana bir she’rida esa quyosh o‘tida sarg‘aygan, yashash umidini tark eta olmayotgan barg orqali inson umrini, tiriklikni tasvirlaydi. Chirt etib uzildi oltinsimon barg, Kuz, dedim, rangiga termilib mayus, Yo‘q, dedi, yo‘q, shoir, undaymas afsus, Yashash umidini etolmasdan tark Shoiraning 1962-yilda yaratilgan “Tomchilar” she’rining lirik qahramoni tabiat musaffoligi haqida yurakdan qayg‘uruvchi jonkuyar inson. U tabiatning musaffo bo‘lishini istaydi. Tabiatga qo‘ngan har bir gardni kipriklari bilan supirishgada tayyor tabiat shaydosi. Ey, billur tomchilar, sizlar qay yoqdan, Qay yoqlardan kelding, aytgin, aziz qor? Chindan shaffofmisiz, chindan oqmisiz, Atom zahrasidan yiroq, pokmisiz? Saida Zunnunovaning “Qor yog‘ar, qor yog‘ar biram xushhavo” deb boshlanuvchi she’ri orqali qish faslining o‘zgacha poetik tasviri ko‘z oldimizda namoyon bo‘ladi. Shoira qishdagi havoning sofligi tanga davo ekanligini ta’kidlaydi. Shoiraning qish havosidan zavqlanishi kitobxon ko‘ngliga ham estetik jihatdan ta’sir etadi. Saida Zunnunovaning poetik olamida tabiat hodisalari boshqa shoirlarda takrorlanmagan holda yuzaga chiqadi: Daraxtlar shoxida, bo‘g‘otlarda qor, Tarnovlar tishlagan novvotlarda qor. Yuziga billurdan nafis to‘r tutib, Qor qo‘ynida jimjit oqadi anhor. SHe’rdagi tarnov chetidagi sumalakning novvotga o‘xshatilishi va tarnovning sumalakni tishlab turishi o‘ziga xos poetik topildiqdir. Anhor yuzasining yupqa muz qoplashini shoira “yuziga billurdan nafis to‘r tutgan” deb ifodalaydi. Mazkur she’rda tabiat hodisalari lirik

qahramonning ko‘tarinki kayfiyati bilan uyg‘un holatda berilgan. Shoira dunyo voqeligidan ilhomlanib, hayotdagi xarakterli xodisalarni o‘tkir ko‘z bilan ko‘rdi yurakdan xis qildi va poetik aks ettirdi. Ana shuning uchun ham Saida Zunnunova poetik ijodiga nazar tashlar ekanmiz, uning ijodida inson qalbini chertuvchi chuqur lirizm bilan sug‘orilgan, kishi yuragiga emotsional zavq bag‘ishlaydigan badiiy yetuk she’rlarini ko‘plab uchratamiz. Ularda vatandoshlarimizning yorqin qiyofasi, o‘zbek xotin – qizlari xarakteri yaqqol gavdalanadi. Shoira o‘zining ishq – muhabbat haqidagi she’rida sifatlash, o‘xshatish, mubolag‘a jonlantirish kabi badiiy vositalarni qo‘llab, asarlarning shiradorligini oshiradi, pardozlaydi, sayqal beradi. Atirgul yuzida kuldirgich porlab, Biram yashnatibdi jamolin, husnin, G‘uncha bir kulgiga endi ochgan lab, Rayhon kokillari ufurar isin. Ko‘rinib turibdiki, bu misolda atirgulning yashnab ochilishi obrazli ifodalangan. Shoira rayhon barglarini kokilga, g‘unchaning yaproq yozishini esa kulgiga ochilgan labga o‘xshatishi original poetik manzara yaratgan va she’rning o‘qishli bo‘lishini ta’minlagan. Xulosa qilib aytganda, Saida Zunnunovaning tabiat tasviriga atalgan she’rlarida: a) bahor yoshlik va baxt damlariga muqoyasa qilinsa; b) “Yoz” nomli she’rida mehnat nashidasi haqida so‘z boradi; c) “Kuz” turkumidagi she’rlarida kuz faslining hosildorlik mavsumi va umid timsoli ekanligi namoyon bo‘ladi; d) shoiraning qish haqidagi she’rlarida esa lirik qahramonning tabiatdan masrurligi va poetik kayfiyati ifodalanadi. II.2 SHOIRA DOSTONLARIDA IJODKOR SHAXSIYATI Saida Zunnunovaning “Sodiq va Anor” (1947), “Xayrixon” (2949), dostonlari o‘z davri uchun dolzarb mavzuda yozilgan. Shoiraning yirik janrlarining ilk tajribalari bo‘lgan ushbu dostonlar badiiy jihatdan yetuk emasligi bois

keyinchalik “Tanlangan asarlar” to‘plamiga kiritilmagan. Shoiraning “Ruh bilan suhbat” (1966), “Qo‘shnilarim”, (1968), “Alla” (1972), “Lirik nutq” (1974) dostonlarida epik tasvirdan ko‘ra lirik qahramonning ruhiy-psixologik holatini yoritish ustunlik qiladi. Dostonlarda insonning taqdiri, davrining dolzarb muammolari, ayol va uning baxti, tinchlikni asrash, muhabbat mavzusi yetakchi o‘rinda turadi. Shoira dostonlarida ham she’rlaridagi kabi muallif shaxsining o‘rni, ayol obrazini yaratishdagi o‘ziga xoslik yaqqol namoyon bo‘ladi. Shoiraning “Qo‘shnilarim” va “Lirik nutq” dostonlari sof avtobiorgafik xarakterga ega. “Qo‘shnilarim” dostoni muallifning o‘z mahalladoshlari, qo‘shnilariga samimiy muhabbati ramzi va ko‘p yillik izlanish, tayyorgarlikning samarasi o‘laroq dunyoga kelgan. Mazkur asarni muvzu va syujet jihatidan Sulton Akbariyning “Mening mahallam” dostoniga qiyoslash mumkin. Har ikki doston lirik qahramonning mahallasini kezish asnosida o‘tmish xotiralaridan iborat. “Mening mahallam” dostonida ijtimoiylik, davr siyosatiga hamohanglik ruhi ustivor. Uning lirik qahramoniga o‘tmish “Xippa bo‘lgan jahonnam”, qorong‘u va chirkin bo‘lib tuyuladi. Muallif hatto ikki qo‘shni suhbatidan ham eski va yangi davrni qarama-qarshi qo‘yish, o‘tmishni qoralash, inkor etish maqsadida foydalanadi. Bu kitobxonda Saqichmondek xaroba joyda gashtsiz o‘tgan qahramonning mahallasiga bo‘lgan muhabbatiga ishonchsizlik uyg‘otdi. Dostonda ko‘chalar, hovli va uylar, davrning dolzarb masalalari haqida uzundan-uzoq gaplar aytiladi, lekin mahalladoshlar, qo‘ni-qo‘shnilarning mehr-oqibati, dardu dunyosi, ularni bir-biriga bog‘lab turuvchi rishtalar nimalardan iborat ekani yoritilmaydi. 15 Saida Zunnunovaning “Qo‘shnilarim” dostonida esa lirik qahramon xotiralari urush ofatini mustasno etganda go‘zal va diltortar, samimiyat bilan o‘qiladi. Bunga quyidagi satrlarni misol qilib keltirish mumkin: 16 Mahallamdan asta boraman o‘tib Bolalik yillarim kechgan ko‘chadan. 15 Ahmad S. Yo’qotganlarim va topganlarim. –T.,1999.-B.189 Zunnunova S. Tanlangan asarlar. –T.,1976.-B.170 16 Zunnunova S. Tanlangan asarlar. –T.,1976.-B.170

Tug‘ilgan shahrimdan qolganman ketib, Sog‘inib kelaman ancha-anchada. Lekin menga tanish har go‘sha, har uy, Har bitta darvoza, har bitta daraxt. Olis-olislarga tortqilaydi o‘y, Qalbim hayollarning ko‘ksida karaxt. Bu yerda hech narsa o‘zgarmagandek, Ha, mahallasi va qo‘shnilari lirik qahramon uchun aziz va mukarram. “Bahor go‘zalligi, quyosh jilosi shu joyda singigan ko‘zu dilimga” deb yozadi shoira. “Shu joyda hayotning ilk alifbosi”, behi gulidagi mayin chiroydan hayratlangani, yulduzlarni sanab, oyga termulgani, nomini ilk marta chaqirib dugonasi kelgani.... Hamma-hammasi shu yerdan-mahalladan boshlangan. Shuning uchun ham shoira: Birinchi olamim aziz mahallam, Ahil qarindoshdan ahilroq, inoq. Seni esga olsam yayraydi tanim, Ozgina olislik tuyular firoq,- Saida Zunnunovaning “Qo‘shnilarim” dostoni ham har jihatdan puxta yozilgan. Shoira bu dostonda mahallasining o‘tmishi, qo‘shnilari, beg‘ubor yoshlik yillari, yurtning bugungi qiyofasi va o‘zining orzu – umidlari haqida hikoya qiladi. Doston to‘qqiz bobdan iborat. Muallif asarlaridagi lirik qahramon xarakterini yaratishda psixologik tasvirga alohida e’tibor beradi. Shoira inson ichki dunyosi, uning xarakteridagi xislatlariga qiziqadi. Dostondagi voqea birinchi shaxs tomonidan hikoya qilinadi. Asarga asos qilib olingan voqea hayotiy. Asarning kirish qismida shoira o‘quvchilariga murojaat qilib deydi: Bunda yozganlarim bari xaqiqat hammasi mahalla ahliga ayon. Lirik qahramon mahallasidan o‘tib borarkan, bolalik yillari o‘tgan onlarini eslaydi. U tug‘ilgan shahri Andijondan uzoqqa ketib qolgan, ba’zi –ba’zida, bot – bot

sog‘inib keladi. Mahalla ko‘chasidagi har bir darvoza, har bir uy, har bir daraxt unga tanish. Faqat bahaybat qo‘shterak ko‘rinmaydi. Bir paytlar bu yerdan saharlarda jimjitlikni buzib, so‘fi azon aytardi. Bu dargoh o‘zgargan, uning o‘rniga meva to‘la bog‘ paydo bo‘lgan. Asarda lirik qahramonning har bir harakati, so‘zi, tushunchasi, fikr – mulohazasi hayojonli va qiziqarli. Lirik qahramon yoshligini, keyin urush dahshatlarini eslaydi, iztirob chekadi, qo‘shnilarini birma-bir ko‘z o‘ngidan o‘tkazadi. Dostondagi psixologizm lirik qahramonning yoshligini qo‘msashi, o‘zi tug‘ilib o‘sgan, kamol topgan shahri, qo‘shnilarini hamisha eslab yurishi urush davrida dahshatli voqealar tasvirlangan o‘rinlarda ochiq seziladi. Asardagi psixologik harorat shoiraning “men”i orqali yanada kuchaygan. Asarning ohirida shoiraning niyati yanada oydinlashadi: Aziz: qo‘shnilarim qadrdon ko‘cham, Bordi-yu orzuim ocholmasa gul, Ranjitmasin sizni ranjitmang hech ham, Tilagim raisga bo‘lmasa maqbul, Mehnatu, mehrimdan berib men sayqal SHe’rim bilan sizga o‘rnatdim haykal. Lirik qahramon qalbidan chiqqan bu xitob, go‘yo kitobxon qalbida chiqqandek tuyuladi. Shoiraning “Qo‘shnilarim” dostoni mazmunan chuqur g‘oyasi aniq, badiiy puxta asardir. Shoira Saida Zunnunova faqat lirik she’rlari bilangina emas, zamonaviy dostonlari bilan ham adabiyotimizga hissa qo‘shgan. Saida Zunnunova o‘zining “Qo‘shnilarim” dostoni bilan mahallasiga, hamqishloqlari sha’niga haykal o‘rnata oldi, ularga o‘zining bisotidagi eng noyob marjonlar tizmasidan doston bitdi. Shoira dostonida ijtimoiylikdan ko‘ra ko‘proq qahramonning ruhiyat manzaralari, qalb kechinmalari, his-hayajonlarini yoritishga e’tibor qaratgan, asarda bir-biriga keskin zid bo‘lgan oq va qora bo‘yoqlar deyarli uchramaydi. Lirik qahramon mahallasini, qo‘shnilarini ularning insoniy fazilatlari, “o‘zbekchilig”i uchun sevadi.

Saida Zunnunovaning “Qarz” hikoyasi bilan “Qo‘shnilarim” dostoni mavzu jihatidan o‘xshash bo‘lsa-da, ularning syujeti o‘rtasida yaqinlik ko‘zga tashlanmaydi. Biroq har ikki asarda ham qo‘ni-qo‘shnilar, mahalla ahlining samimiy munosabatlari ta’sirchan tarzda beriladi. Turli vaznlarda yozilgan o‘n yetti bobdan iborat “Lirik nutq” dostoni mustaqil va yaxlit syujet chizig‘iga ega emas. Shoira bu asarida ellik yosh ostonasidan turib ortda qolgan umriga, ijodiga nazar tashlaydi, sarhisob etadi. Dostonning dastlabki to‘qqiz bobi lirik qahramon o‘tmishi, yaxshi yomon kunlari, hayotda erishgan yoki armonga aylangan orzulari, ustozlari xotirasi, tarjimai holining qisqa tafsilotlariga bag‘ishlanadi. Lirik qahramon o‘z umrini asov daryoga qiyoslaydi. Daryo suv g‘uborlarni yuvadi, gulu giyohga rang beradi. Lirik qahramon shularni o‘ylar ekan, vijdonini so‘roqqa tutdi. Xo‘sh, u insonlarga nima bera oldi? O‘zini daryoga qiyos qilishga u haqlimi? SHe’rlari kimgadir tasalli bo‘ldimi yoki ularni o‘qigan qaysidir tashna qalbning chanqoq hislari qondimi? Savollarga javob berar ekan, unga qalbi, niyatlarining pok ekani qisman xotirjamlik beradi. U hech qachon yolg‘on yozmagan, maddohlik qilmagan bo‘lsa ham, baribir o‘zidan qoniqmaydi, chunki insonlarga bundan-da ko‘proq foydasi tegishi mumkin edi. Lirik qahramon daryo suviga chin dildan havas qiladi, to‘lqinlarga “eritilgan bir tomchi olmosdek” kuy va nur bo‘lib qo‘shilib, uning olijanob missiyasida ishtirok etishni, qalb g‘uborlarini yuvishni istaydi. “Lirik nutq” shoiraning so‘nggi dostoni. Unda muallif qayta doston yoza olmasligini sezgandek, o‘z umrini, ijodini sarhisob etadi, qalb daftarini ochadi. Shoiraning “Alla” dostoni onasi Saboxonga bag‘ishlanadi. Dunyoda ona uchun farzand kamolini ko‘rishdan ortiq baxt yo‘q. Ammo beshigi ustida tunlari bedor o‘tirib chiqqan, butun umidini bog‘lagan farzandi bevaqt xazon bo‘lsa-chi? Unda onaning ohi, faryodi ko‘klarni tutadi, nolasidan toshlar eridi. Shoiraga yolg‘iz ukasining, keyinroq singlisining vafoti onasini qanchalar abgor qilgani, bu dardga malham yo‘qligi qattiq ta’sir qiladi, ruhan eziladi. Dardu alamlarni, volidasiga bo‘lgan cheksiz ehtiromini o‘z asari orqali ifodalashga urindi. “Alla” dostonida onaning obrazi mehr-muhabbat bilan chizib beriladi. Agar onalar

alla aytmasa shoira nazdida: Yo‘qsa tong shunchalar bo‘lmasdi tiniq, Havo ham bo‘lmasdi buncha muattar. Tongni olqishlashib qushlar sayrasa, Kurtaklar jonlanib uqalasa ko‘z, Intilib, qiyog‘in cho‘zarkan maysa Oftob qulog‘iga aytmoq bo‘lib so‘z. Tengsiz bu san’atni qo‘zg‘atgan ovoz, Mayinu va mudroq ona allasi. Subh-sabo hamisha uning bilan soz, Uning bilan g‘azal sahar pallasi. U alla aytmasa tonglar otmaydi. U alla aytmasa quyosh botmaydi. U alla aytmasa dillarning g‘ashin Na suvlar yuvmaydi va yo‘qotmaydi. Uningsiz yashamoq bo‘ladi dahshat, Balki maymunligicha qolardi odam. Ona allasining bu qadar teranlik bilan anglash uchun shoira qalbini tinglamoq, uning o‘tkir nigohi bilan dunyoga nazar solmoq zurur. Shoira tasvirlagan ona obrazi kamtar va kamsuqim. Hech kim undan tarjimai holini ham so‘ramagan. “O‘zi ham yozmagan nutqu ariza”, mehnat daftarchasini ham tutmagan. Qo‘llari mehnatdan qadoq bo‘lsa ham, biron marta bo‘lsa-da minnat qilmagan, “Monyukr nimaligin bilmas tirnog‘i”, “Ammo uning tikkan iroqilarin Bolalar kiyardi qo‘yishib bino” “Dengiz shovqinini qilmas tasavvur”. Chunki “Na o‘zga elatga sayru sayohat, Shu osmon ostida o‘tkazdi umr”. Zero: Holdan toysa hamki yurdi salomat, Husnini ulashdi farzandlariga, Xatto sochlarining tim qora rangin. Jonin malham qilib har dardlariga, Mehr-la yuvoldi ko‘ngillar zangin.

Oz emasdi ular, besh qiz, uch o‘g‘il, Qanday yurishardi uyni to‘ldirib. Biri dillarini qilganda xijil, Xushnud etar edi biri kuldirib._ Onaning zahmatlarini his etgan shoira quyidagi satrlarda o‘zining onasiga bo‘lgan cheksiz mehrini ifodalaydi: Yo‘q, ona, onajon ey jafokashim, Sakkizta farzandni ulg‘aytirgan mard. Qilmadim demangiz elning ishini, Qo‘nmasin armondan dilingizga gard. Elning tilagiga sakkizda qanot, Qaddiga sakkizda tirgovuch bergan, Mushkuliga yana shunchalik najot, Engmog‘iga yana shuncha kuch bergan Saida Zunnunova ijodiy merosida shu nomli dostondan tashqari “Alla” nomli yana ikkita she’r bor. Ularning biri farzandga aytilgan alla bo‘lib, onaning tuyg‘ulari g‘oyat go‘zal va ta’sirchan berilgan bo‘lsa, ikkinchi yosh qizaloq tilidan qo‘g‘irchog‘iga kuylagan alla qo‘shig‘idir. Allaning sehri shoirani bir umr maftun etib keladi. Buni shoiraning biz tahlilga tortgan “Alla” dostonida ham ko‘rish mumkin. Doston boshida quyidagi alla beriladi: Mehribonim ketdi-yu, alla, Mehri ko‘zimdan ketmadi, alla, Mehribonim yo‘q uchun, alla, Hech kim meni yod yetmadi, alla. Men ketarman bosh olib, alla, Qaro ko‘zimga yosh olib alla..._ Bulardan shuni ham bilishimiz mumkinki, Saida Zunnunova ham onasidan, ham otasidan xalq og‘zaki ijodi namunalarini o‘rganib ulg‘aygan. Bu haqida shoiraning o‘zi quyidagilarni yozadi:

“Onam Saboxon juda xushro‘y ayol edi. Chiroyli ovozi bor edi. Men uning singillarimga aytgan allasini, kashta tikib o‘tirib aytgan xalq termalarini go‘dak paytimdayoq behayajon eshita olmas edim. Onamning hayoti og‘ir bo‘ldi. Juda ko‘p yo‘qotish, qiyinchilik ko‘rdi. Ayniqsa, yoshgina bir singlimning vafotidan keyin onamning sog‘ligi meni juda qattiq tashvishga solardi, qo‘rqardim, ko‘nglini ko‘tarishga harakat qilardim. Uning singlim sha’niga aytib yig‘lagan baytlari qulog‘imga kirib o‘rnashib qolar, quyun singari yugirib yurardimu, berkina olmasdim. O‘sha kunlardagi iztirob va muhabbatning mahsuli bo‘lib “Alla” dostonim yozildi. Onam “Alla”ni o‘qishga zo‘rg‘a ulgurdi”.1 Bulardan ko‘rinib turibdiki, shoira o‘z ijodida xalq og‘zaki ijodi namunalaridan mohirona foydalangan va ularni asarlarining mazmun mohiyatiga singdirib yuborgan. Bular esa o‘z navbatida shoira asarlarining ta’sirchanligini oshirishga xizmat qilgan. Saida Zunnunovaning davri va taqdirlar oynasining aks ettiruvchi uchinchi dostoni “Ruh bilan suhbat” deb nomlanadi. Shoira bu doston ustida uzoq yillar o‘ylab yurdi, qalbida pishitdi va bir hafta mobaynida qog‘ozga tushirdi. Shoiraning “Ruh bilan suhbat” dostoni mavzu jihatidan Mirtemirning “Surat”, Erkin Vohidovning “Nido” dostonlariga o‘xshasa-da, shoira tasvirida, obraz yaratish va qahramonlarning ichki kechinmalarini berishda o‘ziga xos yo‘ldan boradi. Ona taqdirida o‘z volidasining, qolaversa, xuddi shunday qismat boshiga tushgan o‘zi tanigan va yaqindan bilgan ayollarni ko‘radi. “Ruh bilan suhbat” dostoni to‘y oqshomidan keyingi holatning quyidagicha tasviri bilan boshlanadi: Odamlar tarqalgan allaqachonlar, To‘yxonaga ham hukm o‘tkazgandi tun. O‘choqda kul bosgan cho‘g‘lar millatlar, Samovardan hamon o‘rmalar tutun. Mashshoqlar o‘tirgan so‘ri ham bo‘m-bo‘sh, Tuproqda eng so‘nggi raqqosa izi. Birov karavotda uxlaydi pish-pish,

Birov muzdek suvda chayadi yuzin. Faqat uyqu kelmas ona ko‘ziga. Shodligu xotira qalbini qamrab, Behush ergashtirib izidan uni. Ushbu satrlarni o‘qigan kitobxonda “O‘g‘lini o‘ylagan bo‘lsa, kelin olishday ezgu niyati ushalgan bo‘lsa, onaga yana nima kerak? Nega uning qalbi bezovta?” degan savollar tug‘iladi. Shoira onaning o‘g‘li va kelinini “Qo‘shaloq kaptardek ahil va inoq, shu uyga fayz berib yashasalar bas” deya tilak bildirishi bilan birga ayolning qalbidagi armonlar haqida “Shu orzu, ovunchda umri o‘tdi toq” deya, ayolning taqdiriga ishora qiladi. “Ruh bilan suhbat” dostonida ayol urushdan qaytmagan umr yo‘ldoshining ruhi bilan unsiz suhbat quradi. Ana shu suhbat asnosida qahramonlarning o‘tmishidan, tahlikali va og‘ir davr dramalaridan, insonlar qalbida qolgan bitmas jarohatlardan voqif bo‘lamiz. Adabiyot tarixida asar qahramonlarini ruh yoki arvohlar bilan hayolan muloqotga kiritish, shu usulda muallif niyatini to‘laroq ochishga urinish usuli ko‘p uchraydi. Chunonchi SHekspirning mashhur “Gamlet” tragediyasida qahramon va otasi, Fitratning “Abulfazxon” fojeasida Abulfazxon va Xayol, Shayxzodaning “Mirzo Ulug‘bek” fojeasida Ulug‘bek va Amir Temur ruhi o‘rtasidagi suhbat asar g‘oyasini yoritishda muhim o‘rin egallaydi. Bunday asarlarda, bir jihatdan, qahramon xuddi o‘z vijdoni oldida hisobot berganday dardu hasratlarini o‘sha ruh timsoli bilan o‘rtoqlashadi, ikkinchidan, ruhning qahramonga bergan daldasi uning kelgusi hayotiga muayyan ta’sirini o‘tkazadi. Saida Zunnunova ham “Ruh bilan suhbat” dostonida shunday usulni muvaffaqiyatli qo‘llay olgan. Buni quyidagi satrlarda yaqqol ko‘rishimiz mumkin: Itni qopmaydi deb bo‘lmas, azizim, Tushlaringga kirib, sergak bo‘l, deyman. Odamlar! Dog‘ surtmang aql yuziga, Dunyoning umriga tirak bo‘linglar. Qachon urush oti o‘chsa olamdan

Ona tuproq ichra uzatib oyoq, Xotirjam bo‘larkan avlod, bolamdan, Xayol-xotirangdan ketmay yiroq. Bu doston yaxlit syujet chizig‘iga ega emas. Balki ona va sobiq jangchining xarakterini, ruhiy holatlari, ichki kechinmalari alohida – alohida tasvirlangan pishiq lavhalardan tashkil topgan. Bu lavhalarda hislar, tuyg‘ular juda aniq, haroratli tasvirlangan. Undagi realistik detallarda falsafa, turmush, psixologiya, davr, tabiat, hozirgi kun yorqin ifodalangan. Dostonda ona va sobiq jangchining yoshligi, hayot yo‘li, urush tufayli onaning boshiga tushgan azob – uqubatlar, og‘ir sinovlar va nihoyat, onaning ma’naviy go‘zalligi tasvirlangan. Bu doston onaning nidosi uning yetuk o‘y – fikrlarini ifodalagan monologidir. Dostonda urush yillari ko‘pgina ayollar qatori zavodga ishga kirgan onaning qalbi, farzandiga mehr – muhabbati, Vatanga sadoqati, oilaga munosabati, tinchlikni olqishlari, kelajakka umid bilan qarashi tasvirlangan va o‘zbek ayolining bukilmas irodasi ulug‘lanadi. Saida Zunnunova hayotni yaxshi bilgani, chuqur idrok etgani uchun ona timsolini ayollarga xos nozik nafosat bilan tasvirlaydi: Suratda hali ham o‘sha – o‘shasan, Hamon ko‘zlaringda yoshlik, kulgi, nur Hali ham o‘shanday chiroyli, yoshsan Hali ham o‘shanday zabardast, mag‘rur Boqishing hali ham o‘shanday iliq Dilingda nelar bor aytmaysan faqat Qatra ko‘z yoshimga turolmasang tek, Nega indamaysan, oh surat, surat! Dostonda insonning go‘zal qalbi va ruhining murakkabligi real tasvirlangan. Asarda tasvirlanishicha, ikkinchi jahon urushi frontida ota halok bo‘ladi. Dostondagi har bir detal, har bir so‘z asar g‘oyasining badiiy ifodalanishiga, ona xarakterining shakllanishiga xizmat qiladi. Asardagi lirik chekinishlar doston husniga husn qo‘shgan, orginal badiiy bo‘yoqlar orqali psixologik momentlar

ochib berilgan. Ona timsoli tipik, yorqin xarakter darajasiga ko‘tarilgan. Dostonning tili shirali, xalq tiliga yaqin. Asardagi ajoyib badiiy xarakterlar asar tilining rangdor, jozibador, boy va obrazli chiqishini ta’minlagan. Dostonda inson ruhining butun murakkabligi ishonarli tasvirlangan. Insonlarning ikkinchi jahon urushi yillarida front orqasini mustahkamlashdagi qahramonliklari, o‘zbek xalqining boy ma’naviy ichki dunyosi yoritilgan, sof sevgi ulug‘langan, sevgiga sadoqatli bo‘lish g‘oyasi kuylangan. Urush davrida fashistlar tufayli kishilarimiz boshiga tushgan azob – uqubatlar, hali hayot zavqidan qonmagan yigitlar, otalar yostig‘ining qurishi oilaga qanchalik katta kulfatlar keltirgani dostonda hayajonli tasvirlanadi. Kelajak avlod baxtiyor umr kechirishi uchun dunyoda mustahkam tinchlikni barqaror etish g‘oyasi kuylanadi. Asardagi har bir epizod, har bir detal, har bir so‘z asar g‘oyasining badiiy ifodasiga, ona xarakterining shakllanishiga xizmat qiladi. Asarda lirik chekinishlar, xarakterlarning harakatda berilishi, orginal badiiy bo‘yoqlar orqali psixologik momentlar chuqurlashtiriladi va ona timsoli yorqin xarakter darajasiga ko‘tariladi. Ona va sobiq jangchining ruhiy holati, kechinmalari kishini hayajonga soladi. Urushga, uning targ‘ibotchilariga la’natlar bo‘lsin, mustahkam tinchlik doimo barqaror bo‘lsin deb hayqiriq keladi. Etimlik ham gapmi, shu murg‘ak jonlar Ko‘ksimga beayov otishgan – ku o‘q, (Jonindan aylanay, oq bolajonlar! Unutib bo‘larmi u kunlarni? Yo‘q!) O‘ziga niqtalgan to‘pponchani ham O‘yinchoq deb bilgan mitti qo‘lchalar, Shalpayib tushganda qanchalar alam Aytchi bu alamlar qanday o‘lchanar, Murda ko‘kragini beparvo surib Ingragan go‘dakni ko‘rganmisan xech Dostonda halok bo‘lgan ota surati: - urush bor ekan, unga orom yo‘qliigni aytadi:

Itni qopmaydi deb bo‘lmas, azizim, Tushlaringga kirib, sergak bo‘l, deyman Odamlar! Dog‘ surmang aql yuziga Asardagi voqealar kishini hayajonlantirib, uni turli ruhiy holatlarga soladi. Shunisi xarakterliki, asar voqeasi kelajakka umid, optimistlik ruh bilan tugallanadi. Shoira onaning nutqiy xarakteristikasini yaratish ustida qunt bilan mehnat qilgani sezilb turadi. Shu bilan birga u ona timsoli tilini individuallashtirishida so‘z boyligidan yaxshi foydalangan. Xullas, Saida Zunnunovaning “Ruh bilan suhbat”, “Qo‘shnilarim”, “Alla”, “Lirik nutq” dostonlaridagi epik tasvirdan ko‘ra lirik qahramonning ruhiy- psixologik holatini yoritish ustunlik qilishi aytib o‘tildi. “Lirik nutq”, “Alla”, “Qo‘shnilarim” dostonlaridagi o‘zbek millatiga xos urf-odatlar, an’analar, udumlar, qadriyatlarning badiiy mahorat bilan aks ettirilgani tadqiq etildi. Aytish mumkinki, dostonlardagi epiklik shoira hayotida bo‘lib o‘tgan real voqeliklarning lavhalari asosiga qurilgan. Xulosa qilib aytganda, muallif tanlagan mavzu muallifning o‘zi onalar qalbini yaqindan bilganligi tufayli asar muvaffaqiyat qozongan. Saida Zunnunovaning “Surat bilan suhbat” dostoni – inson ruhiy dunyosi, ona qalbi, urush va tinchlik, kelajakka umid, sof sevgi va unga sadoqat haqidagi g‘oyaviy – puxta asar bo‘lib, o‘zbek dostonlarining yaxshi namunalaridan biridir. XULOSA “Uslub va mahorat” (Saida Zunnunova ijodi misolida) mavzuidagi bitiruv malakaviy ishning bob va fasllaridan kelib chiqib qo‘yidagicha xulosalarga keldik; “Saida Zunnunovaning nasriy asarlaridagi o‘ziga xos uslub” mavzuidagi birinchi bob hamda “Hikoya janrida ijodkorning g‘oyaviy konsepsiyasi” nomli birinchi bobning birinchi faslida yozuvchining hikoya va qissalarining mavzu ko‘lami,

ularda ijtimoiy muhit va inson taqdiri, ayollarning ijtimoiy hayotdagi o‘rni izchil tahlilga tortilgan. 1. Saida Zunnunova she’riyatda qay darajada lirik bo‘lsa, nasriy asarlarida ham shu qadar hissiyotchan shoira sifatida ko‘rinadi. Saida Zunnunova turli davrlarda yaratgan hikoyalarining umumiy jihati shundaki, u o‘zi yashagan davr muammolarini, ayniqsa, ayollarning shaxsiy hayoti, jamiyatdagi o‘rni, burchi va vazifasi bosh masalalardan biri sifatida ko‘rinadi. 2. Har bir hikoyaning ijtimoiy g‘oyasi ayni vaqtda adibaning badiiy niyati, o‘z g‘oyasi, xulosasi hamdir. Hikoyalar realistik hikoyachilik an’analari asosida yaratilgan. 3. Birinchi bobningning ikkinchi fasli “Adibaning qissa yaratish mahorati” deb nomlangan. Unda Saida Zunnunovaning “Yangi direktor”, “Gulxan”, “So‘qmoqlar”, “Olov”, “Odamlar orasida” singari qissalarining shakli, mazmuni, obrazlari, g‘oyasi va mavzusi tadqiq etildi. Hikoyada ayollar obrazi qisqa ko‘lamda aks etgan bo‘lsa, Saida Zunnunova qissalarida rahbar ayol, shifokor ayol, ishchi ayol kabi obrazlarni kengroq ko‘lamda, jonli, hayotiy obraz sifatida tasvirlaydi. Shuningdek, qissalarda jamiyatda urchib ketgan illatlar: poraxo‘rlik, ko‘zbo‘yamachilik, soxtagarlik, firibgarlik, shuhratparastlik, ig‘vo, bo‘hton, tuhmat, hayosizlik va andishasizliklar tasvirlangan. 4. Adiba qissalarida ijtimoiy masalalar qalamga olingan bo‘lib, ularning hayotdagi ayrim prototiplari bo‘lganligi, bu esa muallifning realistik metodda ijod qilganligini ko‘rsatadi. 5. Ishning ikkinchi bobi Saida Zunnunova she’riyatining umumiy mazmun mundarijasi tahliliga bag‘ishlandi. Ushbu bobda Saida Zunnunovaning she’rlari tahlil qilindi. Birinchi faslda “lirik men” masalasi ko‘rib chiqildi. Unda muallif ruhiyati va she’rdagi lirik qahramonning ruhiy yaqinligi, mushtarakligi qiyoslanadi. Shoira o‘z zamonasidagi ayollar taqdiri, ularning barcha toifasiga xos umumiy hissiy kechinmalar, iztirob va armonlarini ta’sirchan aks ettirganligi she’rlar misolida tadqiq etildi. 6. Shoira Saida Zunnunova o‘z ijodida ona va farzand, ona qalbi va mehri

mavzulariga qayta – qayta murojaat qiladi, bu mavzuni biror xodisa – voqeani tasvirlash yoki biror konkret timsolini yaratish orqali yoritadi. Shoiraning bu mavzuda yozgan har bir she’ri o‘ziga xos orginal bo‘lishi bilan birga, tasvirlayotgan voqea, biri ikkinchisining davomi sifatida maydonga keladi. 7. Saida Zunnunova lirik qahramon turli holatlarda ko‘rinadi. Shoira lirikasida hayot va muhabbatni, baxt va mehnatni ulug‘lovchi sifatlarni o‘zida mujassamlashtirgan, katta qalbli teran fikrli, yuksak orzu – umidli zamondoshlarimiz obrazi gavdalanadi. Shoira lirikasi she’riyatimiz jiddiy yutug‘idir. Uning lirik she’rlarining tarbiyaviy – estetik ahamiyati katta. 8. Birinchi bobning birinchi fasli lirikada poetik obrazlar talqiniga bag‘ishlanadi. Shoiraning hayotdan olgan fikr-u xulosalari va ta’sirlari natijasida yaratilgan obrazlarning she’rlarda qanday aks etishi tahlilga tortilgan. Ushbu faslda shoira she’rlaridagi peyzaj tasviri, ramziy obrazlar talqini, o‘ziga xoslik va an’anaviy obrazlarning shoiraning o‘zigagina xos bo‘lgan talqinda namoyon bo‘lishi tadqiq etildi. 9. Xususan, Saida Zunnunova she’rlaridagi “qush” obrazining Pushkin va Cho‘lpon she’rlaridagi shu obraz bilan qiyosiy tahlili amalga oshirildi. Shu bilan birgalikda, fasllar, tabiat unsurlari, hodisalarining ham she’rdagi ramziyligi, poetik obrazga aylangani va mohirona tasviri tekshirildi. 10. Ikkinchi bobning ikkinchi faslida shoira va adiba yaratgan dostonlarning shakliy, mazmuniy, badiiy, g‘oyaviy jihatdan xususiyatlari tahliliga bag‘ishlangan bo‘lib, unda Saida Zunnunovaning dostonchilik an’analari asosida va o‘ziga xos tarzda doston namunalarini yaratganligi qayd etildi. 11. Dostonlardagi milliylik ruhi, o‘zbeklar hayot tarzi, milliy urf odatlar va an’analarning badiiy gavdalantirilganligi isbotlab berildi. Aytish mumkinki, Saida Zunnunovaning murakkab siyosiy va ijtimoiy davrda yashab turib ham o‘z millatining xususiyatlarini saqlab qolib, ularni badiiy asarlarida qayta ifodalashini ko‘zga tashlandi. Saida Zunnunovaning hayotga, she’riyatga nuqtai - nazariy, ijtimoiy - siyosiy, badiiy-estetik qarashlari ham tasviriy til vositasida ifodalanadi. Badiiy

asar, shu jumladan she’r shoirning hayotga munosabatining bir ko‘zgusi. Voqelikning tushunishi hamda tushuntirilishini ma’naviy borligini so‘zlar orqali anglatadi va amalga oshiradi. Ijodkorning onggi, dunyoqarashini tasavvur tushunchalari orqali bera oladi. Agar badiiy asar so‘z san’atkorining yaxlit va butun nutqidan iborat desak, she’r shoirning to‘kis va tugal fikrlaridan tashkil topadi. Saida Zunnunova ijodi shoira va adiba xarakteriga monand - hayot oshig‘i, hayo kuychisidir. Bu Saida Zunnunova ijodining o‘ziga xos xususiyatlarini badiiy talqinlarda ifoda etilishidir. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI: 1. Karimov I. Istiqlol va ma’naviyat. – Toshkent: O‘zbekiston, 1994. 2. Karimov I. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. – Toshkent: Sharq, 1998. 3. Karimov I. O‘tmishsiz kelajak, hamkorliksiz taraqqiyot bo‘lmaydi. – Toshkent:

O‘zbekiston, 1996. 4. Karimov I. Yuksak ma’naviyat-engilmas kuch. - Toshkent, 2008. 5. Karimov I. Ayolga ehtirom. To‘plam. (1998 yil 5-dekabrda Konstitutsiyaning olti yilligiga bag‘ishlangan tantanali majlisda so‘zlagan nutqi). – Toshkent: O‘zbekiston, 1999. 6. Adabiy turlar va janrlar(Tarixi va nazariyasiga oid): 3 jildlik.-T.: Fan, 1991,1992 1-jild. Epos.1991. 2-jild. Lirika.1992 7. Boboev T. Adabiyotshunoslik asoslari. – Toshkent:O‘zbekiston, 2000. 8. Jalolov T. O‘zbek shoiralari. – T.: O‘zbekiston Davlat badiiy adabiyot nashriyoti, 1975. 9. Yo‘ldoshev Q, Yoniq so‘z. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2006. 10. Karimov N, Mamajonov S, Normatov U. XX asr o‘zbek adabiyoti tarixi.– Toshkent: O‘qituvchi, 1999. 11. Mamajonov S. Shoir va zamonaviylik. – Toshkent, 1963. 12. Mamajonov S. Uslub jilolari. – Toshkent, 1972. 13. Mirzaev S. XX asr o‘zbek adabiyoti. – Toshkent, 2005. 14. Normatov U. Go‘zallik bilan uchrashuv. – Toshkent, 1976. 15. Normatov U. O‘ziga xoslik sirlari/ Nasrimiz an’analari. – Toshkent, 1980. 16. Sarimsoqov B. Badiiylik asoslari va mezonlari. – Toshkent, 2004. 17. Sulton I. Adabiyot nazariyasi. – Toshkent: O‘qituvchi, 2002. 18. Sodiq S. Hozirgi o‘zbek adabiyoti. – Toshkent,1992. 19. Sharafiddinov O. Ijodni anglash baxti. – Toshkent: Sharq, 2004. 20. Ergasheva Sh. Saida Zunnunova she’riyatida ijodkor shaxsiyati va lirik qahramon muammosi. NDA. – Toshkent, 2008. 21. Hamdam U. Yangilanish ehtiyoji. – Toshkent, 2007. 22. Boltaboyev H. she’rda chizilgan suratlar// Andijonnoma.-1996.-7-may 23. Doniyorov X. va Mirzaev S. Hayot va obrazlar/ / Sharq yulduzi.-1957.-№3 24.Rahimjonov N. Shoir va davr. – Toshkent: G’.G’ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1983. – B. 182. 25.Rahimjonov N. Mustaqillik davri o’zbek she’riyati. – Toshkent: “Fan”, 2007. – B.

259. 26. Xasanova H. Go‘zallik shaydosi .T.”Fan”nashriyoti.1977. 27. Ahmad S. Yo‘qotganlarim va topganlarim. – Toshkent: Sharq, 1999. – 280 b. 28. Zunnunova S. Tanlangan asarlar. – Toshkent: Sharq, 2001. 29. Zunnunova S. Tanlangan asarlar. – Toshkent: G‘.G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nash-ti, 1976. 30.www.ziyonet.uz (O‘zbekiston Respublikasi O‘quv portal)

Похожие

Ijodkorning estetik ideali va individual uslub (Omon Muxtorning prozasi misolida)

Ijodkorning estetik ijeali va individual uslub (Omon Muxtorning prozasi misolida

Poeziyada metaforaning o’rni (A. Oripov ijodi misolida)

Hozirgi zamon dostonlarida an’ana va badiiy mahorat

O`zbek adabiyotida essa janri va uning tadriji