Tursunboy Adashboyev she`riyatida an`anaviylik va badiiy mahorat masalalari

Загружено в:

24.09.2019

Скачано:

0

Размер:

336.5 KB

Скачать

“TАSDIQLАYMАN”T ursunboy Adas h boyev s h e ` riy a tida an ` anaviylik va badiiy mahorat masalalari 6. Jўrаеvа Аzizа ОPB bўlimidаn: Аhmеdоvа Mоhigul Bоbоnаzаrоvа Nаfisа Nаbiеvа Hаnifа Sаydullаеvа Zulfiya Dаmаеvа Gulnоzа Pirnаzаrоvа Mаhkаm II. Аkushеrlik chаqаlоqlаr bўlimidаn: Jўrаеvа Shоhistа Rаhmаtоvа Xurshidа Sоhibоvа Dilаfruz Xаlilоvа Zulаyhо Оstоnоvа Shаkаr I. Аkushеrlik bўlimidаn: Bоzоrоvа Gulnоrа Qurbоnоvа Bibisоrа Pirnаzаrоvа Lаylо Chоriеvа Shоhistа Tўlаеvа Dilsоrа I . Аkushеrlik chаqаlоqlаr bўlimidаn: 1. Ernаzаrоvа Gulsаnаm 2. Ernаzаrоvа Muhаbbаt Sen tug’ilgan Qullug’ xona, Aziz diyor, Pok ostona Kesh, Farg’ona, Qadim Urganch Shu durdona qadim Tshkent, Asal- qandim. O’sh, Buxoro, Samarqandim Qiyosi yo’q, Senu menga Bu yagona Vatan- Ona. Shunday go’zal Ulug’ yurtim, Tuprog’ini ko’zda surtgum, - (“Orzularin- qo’sh qanotim”, 12)

2 T ursunboy Adas h boyev s h e ` riy a tida an ` anaviylik va badiiy mahorat masalalari 6. Jўrаеvа Аzizа ОPB bўlimidаn: Аhmеdоvа Mоhigul Bоbоnаzаrоvа Nаfisа Nаbiеvа Hаnifа Sаydullаеvа Zulfiya Dаmаеvа Gulnоzа Pirnаzаrоvа Mаhkаm II. Аkushеrlik chаqаlоqlаr bўlimidаn: Jўrаеvа Shоhistа Rаhmаtоvа Xurshidа Sоhibоvа Dilаfruz Xаlilоvа Zulаyhо Оstоnоvа Shаkаr I. Аkushеrlik bўlimidаn: Bоzоrоvа Gulnоrа Qurbоnоvа Bibisоrа Pirnаzаrоvа Lаylо Chоriеvа Shоhistа Tўlаеvа Dilsоrа I . Аkushеrlik chаqаlоqlаr bўlimidаn: 1. Ernаzаrоvа Gulsаnаm 2. Ernаzаrоvа Muhаbbаt M U N D A R I J A KIRISH 3 I BOB. Tursunboy Adashboyevning she’riyatida an’anaviylik va badiiy mahorat. 6 She’rlarda xalq og‘zaki ijodi an’analari. Ertak va dostonlarda xalq og‘zaki ijodi an’analari. II BOB. Vatan va tabiat manzaralari tasviri hamda vatanparvarlik g‘oyasi talqinining o‘ziga xosliklari. 40 2.1 She’rlarda Vatan va milliy qadriyatlar tasviri. 2.2 Tabiat va yil fasllari ta’rifidagi she’rlarda badiiy san’atlar. III BOB. Shoir she’riyatida lirik qahramon obrazi 50 3.1 Yosh bola xarakterini yaratishdagi o‘ziga xosliklar. 3.2 Bolalik xotiralarning shoir ijodida talqin etilishi. XULOSA 58 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 61 Sen tug’ilgan Qullug’ xona, Aziz diyor, Pok ostona Kesh, Farg’ona, Qadim Urganch Shu durdona qadim Tshkent, Asal- qandim. O’sh, Buxoro, Samarqandim Qiyosi yo’q, Senu menga Bu yagona Vatan- Ona. Shunday go’zal Ulug’ yurtim, Tuprog’ini ko’zda surtgum, - (“Orzularin- qo’sh qanotim”, 12)

Mavzuning dolzarbligi. O`zbek bolalar adabiyoti maydonga kelgan paytlaridan boshlab yosh avlod ma`naviy kamolotini ta`minlash manfaatlariga xizmat qilib kelmoqda. Zero, Respublikamiz Prezidenti I.A.Karimov aytganlaridek: “Ilm-ma`rifatga qiziqishi sust millatning kelajagi ham bo`lmayli”. Dastlabki qadamlarini XX asr avvalida boshlagan Saidrasul Aziziy, Abdulla Avloniy, Munavvar Qori, Hamza Hakimzodalar poydevorini qo`ygan bu ijod namunalari o`tgan davr mobaynida o`ziga xos katta adabiyotga aylandi. Bolalar adabiyoti rivojlana borishi bilan uning tadqiqotchilari ham kamolga etdi. Izlanishlarini o`zbek bolalar adabiyoti taraqqiyotining umumiy jihatlarini tadqiq etishdan boshlagan adabiyotshunoslik bolalar adabiyoti etakchi namoyondalari hayoti va ijodini monografik tarzda o`rganishga, ijodiy portretlarini yaratishga kirishdi. O`zbek bolalar adabiyoti taraqqiyotiga alohida hissa qo`shgan shoir va yozuvchilar ijodiy faoliyatlarini o`rganish o`zbek bolalar adabiyotini mukammal tarixini yaratishga imkon berish barobarida yosh avlod ma`naviyatini shakllantirishdagi o`rnini xolis belgilashga ham xizmat qiladi. Milliy, madaniy, adabiy qadriyatlarimiz tiklanayotgan bugungi kunda yosh avlod ma`naviy kamolotida bolalar adabiyotining alohida o`rin tutishi misalaning dolzarbligini yanada oshiradi. O`zbek bolalar adabiyotinig salkam ellik yillik tarixi bilan hamqadam borayotgan, yigirmaga yaqin she`riy to`plamlari nashr qilingan iste`dodli shoir Tursunboy Adashboyev ijodini o`rganish va tadqiq etish shu jihatlardan ham dolzarb ahamiyat kasb etadi. Muammoning o`rganganlik darajasi. XX asr ikkinchi yarmidan XXI asr boshlarigacha bo`lgan o`zbek bolalar adabiyotining taraqqiyot tamoyillari va o`ziga xosliklari, janriy takomili, yetakchi namoyondalari va asosiy asarlari 3 T ursunboy Adas h boyev s h e ` riy a tida an ` anaviylik va badiiy mahorat masalalari 6. Jўrаеvа Аzizа ОPB bўlimidаn: Аhmеdоvа Mоhigul Bоbоnаzаrоvа Nаfisа Nаbiеvа Hаnifа Sаydullаеvа Zulfiya Dаmаеvа Gulnоzа Pirnаzаrоvа Mаhkаm II. Аkushеrlik chаqаlоqlаr bўlimidаn: Jўrаеvа Shоhistа Rаhmаtоvа Xurshidа Sоhibоvа Dilаfruz Xаlilоvа Zulаyhо Оstоnоvа Shаkаr I. Аkushеrlik bўlimidаn: Bоzоrоvа Gulnоrа Qurbоnоvа Bibisоrа Pirnаzаrоvа Lаylо Chоriеvа Shоhistа Tўlаеvа Dilsоrа I . Аkushеrlik chаqаlоqlаr bўlimidаn: 1. Ernаzаrоvа Gulsаnаm 2. Ernаzаrоvа Muhаbbаt K I R I SH Sen tug’ilgan Qullug’ xona, Aziz diyor, Pok ostona Kesh, Farg’ona, Qadim Urganch Shu durdona qadim Tshkent, Asal- qandim. O’sh, Buxoro, Samarqandim Qiyosi yo’q, Senu menga Bu yagona Vatan- Ona. Shunday go’zal Ulug’ yurtim, Tuprog’ini ko’zda surtgum, - (“Orzularin- qo’sh qanotim”, 12)

adabiyotshunoslikda turlicha yo`nalishlarda birmuncha o`rganilgan. Ushbu adabiyot taraqqiyotining turlar, janrlar va alohida ijodkorlar faoliyati nuqtai nazaridan tadqiq etilgan 3 kitobdan iborat tarixi, monografiya va risolalar, disserttsiyalar yaratilgan, bevosita T.Adashboyev ijodiga bag`ishlangan bir qator maqola va taqrizlar ham mavjud. Bir о q, T.Adashboyevday sermahssul shoir ijodini o`zbek bolalar she`riyatining taraqqiyoti va o`ziga xosliklari bilan bog`liqlikda o`rganish borasida ba`zi fikrlarni hisobga olmaganda, shu paytgacha deyarli hech ish qilinmagan, alohida tadqiqit ob`yekti bo`lgan emas. Bitiruv malakaviy ishi maqsadi. BMIdan ko`zda tutilgan asosiy maqsad T.Adashboyev asarlarini bolalar adabiyotining o`ziga xosliklari nuqtai nazaridan o`rganish, uning o`zbek bolalar adabiyotida tutgan o`rnini belgilash, asarlarining mavzu ko`lami, badiiy-estetik va ma`rifiy–tarbiyaviy xususiyatlarini yoritish hamda ilmiy umumlashtirishdan iborat. BMI vazifalari. Tadqiqot maqsadidan kelib chiqib, qo`yidagi vazifalarni amalga oshirish ko`zda tutildi: -T.Adashboyev ijodida an`anaviylik va badiiiy mahorat muammosining shoirning xalq og`zaki ijodi, jahon bolalar adabiyoti va uztoz shoirlar an`analarini ijodiy o`rganishi, asarlarida qo`llashi va badiiy mahorat pillapoyalarini egallay borishi aspektida o`rganish; - T.Ad а shboyev ijodida vatan, tabiat manzaralari tasviri va vatanparvarlik talqini muammosini shoir ijodiy o`ziga hosligi yo`nalishlarida tadqiq etish: -T.Ad а shboyev ijodida ma`rifiylik- tarbiyaviylik muammosining tadrijiy takomilini o`rganish; -T.Adashboyev asarlarida lirik qahramon obrazini yaratish borasidagi mahoratni tadqiq etish. Tadqiqot ob`yekti va predmeti. T.Adashboyevning “Kamolning olmasi”, “Biz sayohatchilarmiz”, “Arslonbobo sharsharasi”, “Olatog`-lolatog`”, “Jo`nataman quyoshni”, “Oqbura to`lqinlari”, “Arslonbobo afsonasi”, “Uch butaloq va sirli qovoq, “Topishmoqli alifbe”, “Orzularim -qo`sh qanotim” 4 Sen tug’ilgan Qullug’ xona, Aziz diyor, Pok ostona Kesh, Farg’ona, Qadim Urganch Shu durdona qadim Tshkent, Asal- qandim. O’sh, Buxoro, Samarqandim Qiyosi yo’q, Senu menga Bu yagona Vatan- Ona. Shunday go’zal Ulug’ yurtim, Tuprog’ini ko’zda surtgum, - (“Orzularin- qo’sh qanotim”, 12)

to`plamlari tadqiqot uchun ob`yekt qilib olindi hamda tahlilga tortildi. Shuningdek, Sulton Jo`raning “Yomg`irdan so`ng”, “Qaldirg`och”, Qudrat Hikmatning “Olmos- mening yuragim”, “Mening yuragim” to`plamlari, “O`zbek xalq ijodi” turkumidagi “Zumrad va Qimmat” hamda “Luqmoni Hakim” ertaklar to`plamlari qiyosiy tahlil uchun jalb etildi. Tadqiqot metodlari. Respublikamiz Prezidenti I.A.Karimovning fan, madaniyat va ma`rifat masalalariga bag`ishlangan asarlari tadqiqot uchun metodologik asos bo`lib xizmat qildi. Tadqiqotda bundan tashqari, M.Qo`shjonov, P.Shermuhammedov, O.Safarov, S.Matjonov, R.Barakayev Z.Ibrohimova, K.Turdiyevalarning XX asr o`zbek she`riyati hamda bolalar adabiyoti muammolariga bag`ishlangan asarlari va dissertatsiyalarida bildirilgan fikrlarga ham suyanildi. Bitiruruv malakaviy ishida badiiy asarning analitik va qiyosiy –tipologik tahlil metodlari qo`llanildi. Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati. Tadqiqot materiali hamda umumlashma xulosalardan o`zbek bolalar adabiyoti tarixini yaratishda, oily o`quv yurtlari va o`rta maxsus bilim yurtlari uchun bolalar adabiyoti bo`yicha darslik va qo`llanmalar tayyorlashda, oily o`quv yurtlarining filologiya, boshlang`ich ta`lim va maktabgacha tarbiya fakultetlarida maxsus kurs hamda seminarlar olib borihda foydalanish mumkin. Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi va hajmi. Bitiruv malakaviy ishining tarkibi kirish, uch asosiy bob, umumiy xulosalar va foydalanilgan adabiyotlar ro`yxatidan tashkil topgan bo`lib, sahifadan so`zdan iborat. 5 Sen tug’ilgan Qullug’ xona, Aziz diyor, Pok ostona Kesh, Farg’ona, Qadim Urganch Shu durdona qadim Tshkent, Asal- qandim. O’sh, Buxoro, Samarqandim Qiyosi yo’q, Senu menga Bu yagona Vatan- Ona. Shunday go’zal Ulug’ yurtim, Tuprog’ini ko’zda surtgum, - (“Orzularin- qo’sh qanotim”, 12)

Deyarli barcha shoirlar ijodida an`anaviylik ,avvalo, xalq og`zaki ijodining o`lmas an`analariga chambarchas bog`liqdir. Chunki har bir ijodkor o`z milliy xalq ijodidan baxra oladi, bolalik chog`ida onasi yoki buvisidaneshitgan tez aytish, topishmoq, masal, ertak, rivoyat, doston va xalq og`zaki ijodining boshqa janrlariga mansub asarlar uning qon-qoniga singib ketgan bo`ladi.Chunki “yozuvchi ongi va tushunchasi,xotirasiga faqat bevosita o`zlashtiradigan badiiy materialgina bo`lib qolmay, ayni chog`da yozuvchining tasavvurini qo`zg`opvchi, unga turtki beruvchi boy xaqiqiy assotsiatsiyalar tug`diruvchi, tasvirlanuvchi voqeliknito`la va o`z bo`yog`ida bera oluvchi murakkab taassurotlar yaratuvchi kuchli badiiy xazina ” bo`lgan xalq og`zaki ijodidan ijodkor o`z asarlarida, kamida, maqollar, hikmatli qanotli so`zlar, frazeologik iboralarniko`plab qo`llashi tabiiy. T. А dashboyevning “Tol va terak” she`ri ham majoziylik va xalq maqolini qo`llashning ana shunday namunasidir. Tol terakning o`sishini Ko`rolmasdan dedi:-do`stim Bo`y-bastiga ishonmagil, Bo`lolmaysan ko`kka ustun. -Ta`na qilma, og`aynijon, Novchalikning nafï bor. “Mirzaterak- uyga kerak” Degan elning naqli bor (“Olatog`- lolatog`”, 32). Shoir xalq naqlidan foydalanib, to`g`rilikning foydasi haqida qiyosiylikka asoslangan ibratli, o`ziga xos she`ryaratishga erishgan. Chunki, terak to`g`ri I BOB. TURSUNBOY ADASHBOYEV SHE’RLARIDA AN’ANA VA BADIIY MAHORAT MASALALARI. SHE’RLARDA XALQ IJODI AN’ANALARI. 6 Sen tug’ilgan Qullug’ xona, Aziz diyor, Pok ostona Kesh, Farg’ona, Qadim Urganch Shu durdona qadim Tshkent, Asal- qandim. O’sh, Buxoro, Samarqandim Qiyosi yo’q, Senu menga Bu yagona Vatan- Ona. Shunday go’zal Ulug’ yurtim, Tuprog’ini ko’zda surtgum, - (“Orzularin- qo’sh qanotim”, 12)

o`sganligi sababli uyning to`ri (tomi)dan joy oladi, to`sin bo`lib xizmat qiladi, egri o`sgan tol esa hatto o`tinlikka ham yaramaydi. Bu hayotiy misol. Aslida, xalq og`zaki ijodida egrilik va to`g`rilik qiyosi, egrilikning yomon oqibatlari-yu fazilatiga bag`ishlangan asarlar juda ko`p. Yozma adabiyotda ham xalq og`zaki ijodidagi maqol, hikmat, naql, rivoyatlardan foydalanib, egrilik va to`g`rilik qiyosiga bag`ishlangan ko`plab asarlar yaratilgan. Ular orasida hayotiy misolga asoslangan, jonlantirish va naql o`rinli qo`llangan ushbu she`r ham bolalarni to`g`rilikka halollikka chorlovchi ibratli asar sifatida o`z o`rnini topa oladi. Maqol qo`llash orqali ibratli xulosa chiqarish “Turnalar” she`rida ham ko`zga tashlanadi: Uch burchakli xat misol Parvoz etar turnalar. -Arg`imchog`in ne uchun Uzmay ketar turnalar? -“Arg`amchiga qil quvvat”- Eldan qolgan naqldir. Uka, bilsang, turnalar Ana shunday ahildir (“Jo`nataman quyoshni”,21). Mumtoz adabiyotimizda “Irsoli masal” deb nomlanadigan badiiy san`atda asarda maqol qo`llash san`ati ijodkor fikrini tasdiqlashga, fikrning ta`sir kuchini yanada oshirishga xizmat qiladi. “Turnalar” she`rida ham turnalaarning arg`amchisini uzmasdan, ahillik bilan uchishlari sababi “Arg`amchiga qil quvvat” maqolini qo`llash orqali yanada oydinlashtiriladi, fikrning ta`sir kuchi oshiriladi, she`r yosh kitobxonni do`stlik , ahillik, inoqlik ruhida tarbiyalash manfaatlariga xizmat qiladi. 7 Sen tug’ilgan Qullug’ xona, Aziz diyor, Pok ostona Kesh, Farg’ona, Qadim Urganch Shu durdona qadim Tshkent, Asal- qandim. O’sh, Buxoro, Samarqandim Qiyosi yo’q, Senu menga Bu yagona Vatan- Ona. Shunday go’zal Ulug’ yurtim, Tuprog’ini ko’zda surtgum, - (“Orzularin- qo’sh qanotim”, 12)

Arg`imchoq esa, odatda, arg`amchi (arqon)dan yasaladi: “Arg`amchiga qil quvvat” deganda minglab uzun qisqa tolalarning to`qish jarayonida birlascib, mustahkam arg`amchiga aylanishi ko`zda tutiladi. She`rda turnalarning arg`imchog`ini uzmasdan, barchasi bir ipga bog`lanmay, bir- biriga hamdam bo`lib, bir- birini quvvatlab uchishlari ham qillar birlashib arg`amchini mustahkam qilganiga qiyoslanayapdi. Shoirning sinnkchovligi, kuzatuvchanligi turnalar birdamlik bilan arg`imchog`ini solib uchishi tasvirining “Arg`amchiga qil quvvat” maqolini qo`llash vositasida asoslanishida aks etib, she`r badiiyatini taminlaydi, ma`rifiy- tarbiyaviy ahamiyatini kuchaytiradi. Binobarin, ushbu she`rda xalq maqoli to`g`gri qo`llangan, folklor materiali shoir fikri va asar g`oyasi ta`sirchanligini oshirishda samarali xizmat qila olgan deyish mumkin. “Bobo, qancha yoshdasiz?”she`riy topishmog`i Javlon ismli bolakay bilan Ro`zmat bobo savol- javobi asosida qurilgan (“Arslonbobo afsonasi”, 133). Bu she`r xalq og`zaki adabiyotidagi topishmoq yoki mumtoz adabiyotdagi chiston janrini eslatadi. Zero, “topishmoq yoki chistonda ma`lum bir hodisa yoki narsaning belgisi, sifati va xususiyati atayin ochiq emas, balki ramz va ishora asosida topishmoqda yashiringan hodisa va predmetni topadi… Topishmoq, odatda, bolalarga atalgan bo`ladi. “Topishmoq va chistonda muayyan narsa yoki nom tasvir orasiga yashiringan bo`lsa, T.Adashboyev ushbu she`rida topishmoq janrining shakily jihatlaridan o`rinli foydalangan holda (Kenja Nosir, /Men qanchaga chiqqan bo`lsam Nabiramiz ikkovlon; Kim topadi Ro`zmat bobo / Qancha yoshda to`lganligin?/ Nabirasi Nosir esa,/ Necha oylik bo`lganligin?) yosh kitobxonni ta`rif va tavsif ob`yektini boboning yoshi nevarasining necha oylik bo`lganligini matematik amal - tenglama yordamida topishga undaydi va bu usulni qo`llash bilan she`rning yanada 8 Sen tug’ilgan Qullug’ xona, Aziz diyor, Pok ostona Kesh, Farg’ona, Qadim Urganch Shu durdona qadim Tshkent, Asal- qandim. O’sh, Buxoro, Samarqandim Qiyosi yo’q, Senu menga Bu yagona Vatan- Ona. Shunday go’zal Ulug’ yurtim, Tuprog’ini ko’zda surtgum, - (“Orzularin- qo’sh qanotim”, 12)

qiziqarliroq bo`lishiga erishadi. Binobarin, shartli ravishda “matematik topishmoq” deb atash mumkin bo`lgan ushbu she`r mazmunan qiziqarliligi va go`zal badiiy shakli bilan yosh kitobxon fikr doirasini kengaytirish hamda badiiyat tuyg`usini shakllantirishga xizmat qiladi. Bolalarga mo`ljallangan sho`x shodon, quvnoq asarlarda, odatda, tevarak atrofdagi barcha narsalar harakatda bo`lishi joiz. Bunday asarlarda xo`jayinidan bezor bo`lgan buyumlar qayoqlargadir qochib ketadi, hayvonlar odamdek gapiradi va harakat qiladi. Bolalar adabiyotida hatti- harakatlari, qilmishlari va xususiyatlari katta yoshli odamlar yoki bolalarning xuddi shunday qiliqlariga u yoki bu darajada o`xshab ketadigan shartli jonivorlar, ayniqsa, juda ko`plab uchraydi. Jonlantirishga asoslangan bunday kulgili holatlar esa, o`z navbatida, bolalarni fikrlashga chorlaydi. Jumladan, chinoz ostida pakka qilgan jonivorlar o`rmonda sergap Hakka muallimligida arifmetik to`rt amalni o`rganishar ekan, bu darsda qatnashmaganlarning armonda qolishlari shak-shubhasiz. Majoziy xarakterdagi ushbu she`rida T.Adashboyev poetik mahoratini ko`rsatadigan bir jihat uning qofiya uchun so`z tanlay olish mahoratida namoyon bo`ladi. Zero, to`rt tovush takroriga asoslangan “pakka”, bir tomondan, “Hakka” ga to`liq qofiya bo`lsa, adabiy tildagi ”makon” o`rniga xalqona “pakka” so`zining qo`llanishi asar tili xalqonaligini ta`minlash bilan birgalikda o`quvchining so`z boyligini oshirishga, unga yangi so`z o`rgatishga ham xizmat qiladi. Yosh kitobxon uchun bu majoziy she`r to`la haqiqat. U she`rda tasvirlanayotgan voqeani shunchaki o`qibgina qolmaydi, balki unga bevosita, ishtirok etadi. Chunki bu jarayon (matematika darsi) uning hayotiga tom ma`noda taalluqli. Demak, she`rning dastlabki muvaffaqiyati yosh kitobxonning voqealar ishtirokchisiga aylantirishida aks etadi. Shunday qilib, arrifmetik to`rt amal to`rt jajji she`r paydo bo`ladi . “Oluv” she`rida amalni bajaruvchi Olmaxon: 9 Yong’oqqa uch Olmaxon, Hadeb boshin qashiydi. Uchdan to’qqiz olinmagach, Uyga nima tashiydi? (“Arslonbob afsonasi” 160). Sen tug’ilgan Qullug’ xona, Aziz diyor, Pok ostona Kesh, Farg’ona, Qadim Urganch Shu durdona qadim Tshkent, Asal- qandim. O’sh, Buxoro, Samarqandim Qiyosi yo’q, Senu menga Bu yagona Vatan- Ona. Shunday go’zal Ulug’ yurtim, Tuprog’ini ko’zda surtgum, - (“Orzularin- qo’sh qanotim”, 12)

Olmaxonning bosh tashqi xususiyati yong`oqqa o`chligidadir. U arifmetik amal- oluvchi bajarar ekan, natijaning salbiyligi qahramonni bosh qashishga majbur qiladi. Insonga xos hususiyatning hayvonga ko`chirilishi, yani jonlantirish san`ati bu o`rinda manzaraning yanada tabiiy chiqishini taminlagan. “Qo`shuv” she`ri qahramoni toza- ozoda, tartib- intizomli Mushukvoy: Mushukning batartibligi, doskani dumida artib –tozalab, topshiriqni bekamu kust bajarishi e`tiborga sazovor, albatta.Uning bu jihatlarini , yani tozolikka e`tibor berishini uyida mushugi bor har bir bola biladi. Yaxshi bajarilgan ishning natijasi shunga yarasha bo`lishi ham tabiiy: 10 Doskadagi yozuvlarni, Dumiga artib, O’rganmoqda bu amalni Mushuk batartib. Qo’shib borgach sanoq son Boradi ortib To’g’ri topsa o’nta sichqon O’ziga tortiq Sen tug’ilgan Qullug’ xona, Aziz diyor, Pok ostona Kesh, Farg’ona, Qadim Urganch Shu durdona qadim Tshkent, Asal- qandim. O’sh, Buxoro, Samarqandim Qiyosi yo’q, Senu menga Bu yagona Vatan- Ona. Shunday go’zal Ulug’ yurtim, Tuprog’ini ko’zda surtgum, - (“Orzularin- qo’sh qanotim”, 12)

Ushbu to`rtlikda ham shoir so`z qo`llash mahoratini namoyon qilib, mushukning topshiriqni to`q`ri bajarishi o`rnuga beriladigan mukofotni xalqona “tortiq” so`zi bilan ifodalaydi. Xalq tilining o`ziga xos hususiyatlarini ijobiy ma`noda o`zlashtirgan ijodkor asari shu jihati bilan ham kitobxonga qadrli, uning so`z boyligini oshirishga, sinonim so`zlarning turfa ma`nolarini anglatishga xizmat qiladi. Ifoda mukammalligi, syujetdagi jonlilik hamda fikrning tadrijiy takomili esa she`rda xilma- xil manzaralar tasvirining izchilligida aks etadi. Qirg`iz xalq ertagi asosida yaratilgan “Topqir bo`lsang” she`rida sinonim so`z qo`llashning yanada o`zgacha jihati namoyon bo`ladi: Baytalning bolasini toychoq derlar, Tuyaning ko`rar ko`zi butaloqdir, Echkining erkatoyi uloq bo`lur, Qo`y esa qo`zi bilan ko`ngli chog`dir. Bordi-yu sigir tug`sa derlar buzoq, Ayiqning arzandasi mamaloqdir, Kiyik, yo`lbars kenjasin ne der oti? Xo`sh, nimadir maymun, bo`ri bolasi? Nima bo`lur kirpitikan zuryodi? Dono bo`lsang, top va to`ldir chalasin. (“Arslonbob afsonasi”, 142). 11 Sen tug’ilgan Qullug’ xona, Aziz diyor, Pok ostona Kesh, Farg’ona, Qadim Urganch Shu durdona qadim Tshkent, Asal- qandim. O’sh, Buxoro, Samarqandim Qiyosi yo’q, Senu menga Bu yagona Vatan- Ona. Shunday go’zal Ulug’ yurtim, Tuprog’ini ko’zda surtgum, - (“Orzularin- qo’sh qanotim”, 12)

Darhaqiqat, har bir jonzot zurriyodining o`z nomi bor. Qaysi jonzot qayerda yashashidan kelib chiqib, har bir xalq tilida ham bu nomlar uchraydi. Ayniqsa, chorvadorlik va ovchilik bilan shug`ullanadigan xalqlar tili bunday nomlarga juda boy. Masalan, qo`y, echki, sigir, ot, tuya singari uy hayvonlarini boqish bilan shug`ullanadigan chorvadorlar ularni, jinsi, yoshi, rangiga ko`ra o`nlab turlicha nomlar bilan ataydilar. Biz bu nomlarni badiiy asarlar orqali adabiy tilga o`tgan bir qisminigina bilamiz, xolos. Shoir sheva so`zlarni o`rinli qo`llash, xalq tili boyligidan unumli foydalanish bilan bu she`rida yosh kitobxonga bir necha hayvon bolasining qanday nomlanishi haqida o`yin tarzida ma`lumot beradi. Aslida, bunda juda katta ma`rifiylik bor. Chunki bubilan yosh kitobxon so`z boyligi bir necha so`zga orttirishi ham o`ziga xos dars, sinfdan tashqari ma`lumot. She`r oxiridagi topshiriq esa kitobxonni fikrlashga, izlanishga undaydi. Zero, she`rda tilga olingan hayvonlardan tashqari ham biz har kuni ko`radigan qanchadan- qancha yovvoyi uy hayvonlari, parrandalar bor. Ularning bolalari ham qandaydir nom bilan atalsa kerak? Demak, bu she`ri bilan shoir nafaqat yosh kitobxonning so`z boyligini oshirishga xizmat qiladi, balki ularni ona tabiatning turfa jonzodlari bilan tanishtidi, bu boradagi ma`lumotlarini oshirishni ham ko`zda tutadi. Psihologlar yosh bolaga biror narsani o`rgatish o`yin vositasida amalga oshirilsa, samaradorlik yuqori bo`lishini ta`kidlaydilar. T.Adashboyev ijodidagi bunday shhe`rlar esa uning bolalar qalbining mohir psihologi ekanligini yana bir bor tassdiqlaydi. “Beshta arra”, “Chumchuqlarga uyalar”, “Farqi bitta harfdir” she`rida bolalarga o`yin vositasida so`z o`rgatishning o`zgacha bir jihati aks etadi. “Beshta arra” she`rida yosh kitobxonga so`zdagi dastlabki bitta harfni almashtirish bilan yangi so`z yasash va uning ma`nosi o`rgatiladi: Raqamlarning yordamida to`rt ta amal, Daftaringda yozilganday KARRA bo`lar Tegirmonda don- dunlarni tortib ko`sang, Maydalanib un bo`lar ZARRA bo`lar. 12 Sen tug’ilgan Qullug’ xona, Aziz diyor, Pok ostona Kesh, Farg’ona, Qadim Urganch Shu durdona qadim Tshkent, Asal- qandim. O’sh, Buxoro, Samarqandim Qiyosi yo’q, Senu menga Bu yagona Vatan- Ona. Shunday go’zal Ulug’ yurtim, Tuprog’ini ko’zda surtgum, - (“Orzularin- qo’sh qanotim”, 12)

Kim o`zarga poyga qo`ysak, manzil so`ngi, Chavandozni aniqlovchi MARRA bo`lar, Sabzavodning nomlari ham turfa xildir, Bodiringning joydarisi TARRA bo`lar. Talay so`zning ma`nosini anglab yetsang, Mirshab tutgan tayoq esa DARRA bo`lar. Bu so`zlardan bosh harfini olib qo`ysak, Duradgorga birmas, beshta ARRA bo`lar. (“Orzularim qo`sh qanotim”, 99). Aslida bolalar o`yin fo`lkloriga mansub bo`lgan ushbi usuldamuayyan stovush tarkibiga arzimagan o`zgartirish kiritish bilanbolaning o`zi so`z mazmuniga sezilarli yangi ma`no jo qiladi va bu “so`z ixtirochiligi” unga tuganmas ilhom bahsh etadi. Shoir esa besh so`zning dastlabki harfini almashtirish bilan yangi so`z yasar va uning ma`nosini kitobxonga anglatar ekan, ma`rifiyligi yaqqol sezilib turgan, o`yin vositasidaamalga oshirilgan bu mashg`ulot yosh kitobxonni shu usul bilan yanada yangidan –yangi so`zlar yasashga, so`z boyligini, binobarin, biliminioshirishga chorlaydi. Bu ohangdosh so`zlar , ya`ni to`q qofiyalar har misra ma`nosidan kelib chi`qadigan tabiiyligi bilan she`rning shakily va mazmuniy mukammalligini ta`minlashga, asar badiiyati va qiziqarliligini yuksaaltirishga ham xizmat qiladi. T.Adashboyev ijodida xalq og`zaki ijodi badiiy vositalaridan samarali foydalanish haqida fikr yuritar ekanmiz, shoirning masal janriga mansub asarlarida alohida to`xtalish joiz. Ma`lumki, masalning asosini jonlantirish tashkil qiladi: “Jonlantirish - metafora (istiora)ning bir turi –odamlarga xos hislatlarni jonsiz predmetlar, tabiat hodisalari, hayvon, qush kabilarga ko`chirish orqali paydo bo`ladigan tasvir usuli. Jonlantirish priyomi tasvir ob`yektini bo`rttirib, qabartirib, yorqin va ravshan qilib tasvirlashga imkon beradi.” Ayniqsa, bolalar adabiyotini jonlashtirishsiz tasavvvur qilib bo`lmaydi. Unda temirlar “jang qiladi”, kitob, 13 Sen tug’ilgan Qullug’ xona, Aziz diyor, Pok ostona Kesh, Farg’ona, Qadim Urganch Shu durdona qadim Tshkent, Asal- qandim. O’sh, Buxoro, Samarqandim Qiyosi yo’q, Senu menga Bu yagona Vatan- Ona. Shunday go’zal Ulug’ yurtim, Tuprog’ini ko’zda surtgum, - (“Orzularin- qo’sh qanotim”, 12)

daftar, qalam, sumka, portfel, doska, parta va boshqa narsalar odamlarday “gapiradi”, tinish belgilar, baholar “suhbatlashadi”, “poygada qatnashadi”, sandal va pechkalar “o`z dardlarini aytadi”, o`siliklar “hikoya qiladi”, qushlar, baliqlar “so`zlashadi”. Xalq og`zaki ijodidagi hayvonlar haqidagi ertaklar va yengil hajv ruhi bilan ajralib turadigan masallar T.Adashboyevga tuganmas ilhom manbai bo`lib xizmat qildi. “Folklor yozuvchi ongi va tushunchasi, xotirasiga faqat bevosita ijodiy o`zlashtiradigan badiiy materialgina bo`lib qolmay, ayni chog`da yozuvchining tasavvurini qo`zg`ovchi, unga turtki beruvchi boy haqiqiy assosiyasiyalar tug`diruvchi, tasvirlanuvchi voqelikni to`la va o`z bo`yog`iga bera oluvci murakkab taassurotlar tug`diruvchi kuchli badiiy xazina sifatida shoir sinkchovligi, kuzatuvchanligiga qo`shilib, uning hayotdagi oddiy voqealardan xarakterli umumlashmalar yaratishiga, ibratli majoziy she`r va masallar bitishiga olib keldi. O`q ariqdan chim olinganda uyi buzilib, suvga tushib ketgan va tol chiviqni narvon qilib, bir amallab qirg`oqqa chiqib, “okeanlar suzib o`tdim” deb maqtanadigan chumoli (“Maqtanchoq chumoli”), “men chaqirmasam tong otmaydi” deb maqtanadigan dakan xo`roz (“Dumi o`roq”), ilonni”o`tin bog`lashga arqon qilish uchun” sudrab ketayotgan tipratikan (“Arqon qilib…”) singari o`nlab majoziy qahramonlar ba`zan an`anaviy syujetning qayta ishlanganligi, ba`zan esa mutloqo yangi kuzatish mahsuli ekanligi bilan e`tiborga sazovor. T.Adashboyev “Kim aytadi” she`rida majoziy obrazlarni jonlantirishning intoq usulidan foydalanib, turli hayvonlarni “tilga kiritadi”, onalarning o`ziga xos suhbati jarayonini tasvirlaydi: Jam bo`lishib hayvonlar, Qil o`tmay orasidan. Xasratlashib qolishdi gap ochib bolasidan. Tulki so`zlar:- Farzandim Sodda, so`tak, to`pori. 14 Sen tug’ilgan Qullug’ xona, Aziz diyor, Pok ostona Kesh, Farg’ona, Qadim Urganch Shu durdona qadim Tshkent, Asal- qandim. O’sh, Buxoro, Samarqandim Qiyosi yo’q, Senu menga Bu yagona Vatan- Ona. Shunday go’zal Ulug’ yurtim, Tuprog’ini ko’zda surtgum, - (“Orzularin- qo’sh qanotim”, 12)

Olmahon der:- Meniki Qo`pollarning qo`poli. Ot aytadi:- Qulunim Hech ipi yo`q cho`noqdir. Eshak maqtar:- Xo`tigim, Esli, qamish Quloqdir. Bo`ri xursand:- Bizniki, O`xshashi yo`q muloyim, Diyonatli, insofli, Ko`z tegmasin iloyim… Yo`lbars mamnun:- O`g`ilcham, Oqibatli, mehribon. -Kenjam o`zib ketdi,- deb, Tashvishlanar Karkidon. Til yupatib do`stlarin, Ko`taradi ko`nglini. Xo`sh, kim aytar, ularning shu gaplari to`g`rimi?... (“Arslonbob afsonasi”, 136). Ona, hayvon bo`lsa-da, ona. Turli jonzodlarni bir joyga yig`ilib, chaqaloqlari haqida bunday dardlashib, hasratlashishlari insoniy holatga, onalarning suhbatlariga o`xshab ketadi. Odatda, onalar farzandlari haqida suhbatlashsalar, kamchiliklarini birinchi navbatga tilga oladilar. Bu yerda maqtasa, begonaning ko`zi tegib qolishidanqo`rqishga asoslangan xalq irimiham bor. Onalar bolalarini maqtaganlarida ularga yo`q sifatlarni taqab ta`riflashlari ham odatiy hol. Shoir hayotiy hodisani mohirlik bilan hayvonlar dunyosiga ko`chirgan, xalq og`zaki ijodida hayvonlarga xos xususiyatlarni ko`zda tutib, xar bir hayvonning 15 Sen tug’ilgan Qullug’ xona, Aziz diyor, Pok ostona Kesh, Farg’ona, Qadim Urganch Shu durdona qadim Tshkent, Asal- qandim. O’sh, Buxoro, Samarqandim Qiyosi yo’q, Senu menga Bu yagona Vatan- Ona. Shunday go’zal Ulug’ yurtim, Tuprog’ini ko’zda surtgum, - (“Orzularin- qo’sh qanotim”, 12)

$o`ziga xos xarakterini yartishga erishgan. Masalan, xalq og`zaki ijodida tulki ayyorlik, makkorlik, aldoqchilik timsoli. U yosh sodda bolasining o`ziga o`xshamayotganligidan hasrat qilishi qanchalik tabiiy bo`lsa, shoz\xdan- shoxga tinimsiz sakrab yurishi bilan xarakterli chaqqon olmahonga bolasi qo`pollarning qo`poli bo`lib tuyulishi shunchalar ishonarli. Bir umr qamishquloq (quloqlari ding turadigan o`ta chopqir) otga o`xshashni orzu qiladigan Eshak nazarida uning xo`tikchasi ayni orzusidagiday. Qo`pollik, dag`allik, vahshiylik timsoli hisoblanadiganBo`ri esa bolasining muloyim, insofli, diyonatli bo`lib o`sayotganidan o`zida yo`q xursand bo`lib, “iloyim ko`z tegmasin”, deb alqab ham qo`yadi. Bosiqlik timsoli bo`lmish og`irkarvon Fil esa ularni yupatib, ko`ngillarini ko`taradi. Shoir shee`rda tilga oilngan barcha hayvonlarni orasidan go`daklari haqidagi orzu- armonlarini ularning o`z tili bilan tasvirlar ekan, she`r yakunida yosh kitobxondan “ularning gapi to`g`rimi?” deb so`rab qo`yishni, fikrlashga undashni ham unutmaydi. Odatda, bolalarga mo`ljallangan yarim hazil- yarim chin majoziy she`rlarda hayvonlar odamlarga o`xshab harakat qiladi, odamday gapiradi. Aslini olganda, bu hayvonlarning hatti- harakatlari va gap- so`zlari u yoki bu darajada kattalar yoki bolalarning shunga o`xshash xususiyatiga muvofiq keladi va bunday kulguli holat yosh kitobxonni fikrlashga undaydi. Jumladan, “O`pkani qo`ltiqlamay” she`rida yemish izlab qulupnoy bargiga chiqayotgan imildoq shilliqqurtning oyog`i toyib, yiqilib tishishi va Toshbaqaning unga “o`pkani qo`ltiqlamay, shoshilmay yurish kerak”, deb tanbeh berishi kulgili ohangda tasvirlanadi. “O`pkani qo`ltiqlamay yurish ” frazeologik birikmasi xalq ifodasi bo`lib , shoshilib, xovliqib ketayotgan odamga nisbatanishlatiladi. She`rda nomi tilga olinayotgan hayvonlarning har ikkalasi ham, aslida, imillab yurish timsoli. Toshbaqaki shilliqqurtga sekin yur debtanbeh berar ekan, boshqa gapga hojat yo`q. Shoir ushbu notabiiylikka asoslangan holatdan yosh kitobxon ko`z o`ngida yaqqol namoyon bo`ladigan jonli manzara, o`rinli kulgu, xajv yarata olgan. 16 Sen tug’ilgan Qullug’ xona, Aziz diyor, Pok ostona Kesh, Farg’ona, Qadim Urganch Shu durdona qadim Tshkent, Asal- qandim. O’sh, Buxoro, Samarqandim Qiyosi yo’q, Senu menga Bu yagona Vatan- Ona. Shunday go’zal Ulug’ yurtim, Tuprog’ini ko’zda surtgum, - (“Orzularin- qo’sh qanotim”, 12)$

“Nega og`rimas boshing?” she`ri qarg`a bilan qizilishtonning savol- javobi tarzida bitilgan bo`lib, qarg`aning: -Qizilishton, temirchiga O`xshab ketar bardoshing Ertayu- kech to`q-to`q qilib Og`rib qolmasin boshing? Degan savoliga qizilishton qo`yidagicha javob beradi: -Uqib olgin gapimni Olg`ir haqqa qardoshim. Kasb- korim uy qurish, Demak, halol osh- nonim. Peshona ter to`kkanning Sira og`rimas boshi. (“Arslonbob afsonasi”, 109). She`rda jonlantirish vositasida tilga kiritilgan ikki qarama- qarshi obraz- tekinxo`r, o`g`ri, hatto uyining tayini ham yo`q hakka bilan daraxtlarni qurt- qumursqadan tozalab, nonini halollab yeydigan, doim uy qurish bilan shug`ullanadigan qizilishtonqiyoslanib, tasvirlanar ekan ular xarakterini o`z so`zlari bilan yaratilishi orqali inson hayotining ba`zi qirralariga ishora qilinadi.Zero, masaldan maqsad ibratdir. T.Adshboyevning ijodkor sifatida o`ziga xosliklaridan birishundaki, u bir she`rida voqeani tasvirlab, xulosa chiqarishni yosh kitobxonni o`ziga qo`yib bersa, boshqasida kim tarafida ekanligi ochiq namoyon bo`ladi. Diologik tasvir uslubiga asoslangan ushbu she`rida ham u qizilishton nomidan hakkaga murojotda o`z munosabatini ochiq ifodalaydi, peshona teri bilan halol kun kechirish tarafida ekanligini bildiradi. Shoir she`rlarida ba`zan ochiq , ba`zan yashirin tarzda namoyon bo`ladigan ushbu “an`anaviy qissadan hissa 17 Sen tug’ilgan Qullug’ xona, Aziz diyor, Pok ostona Kesh, Farg’ona, Qadim Urganch Shu durdona qadim Tshkent, Asal- qandim. O’sh, Buxoro, Samarqandim Qiyosi yo’q, Senu menga Bu yagona Vatan- Ona. Shunday go’zal Ulug’ yurtim, Tuprog’ini ko’zda surtgum, - (“Orzularin- qo’sh qanotim”, 12)

chiqarish” usuli, bir jihatdan, xalq og`zaki ijodidan ta`sirlanishning o`ziga hos shakli sifatida hamda aniq va tugal hulosaga ega ekanligi bilan birga shoir g`oyalarning yosh kitobxon didiga mos va uning zavqini qo`zg`ay oladigan tarzda ifodalanishiga xizmat qilsa, ikkinchi tomonidan bolalar adabiyotining asosiy o`ziga xosliklaridan biri bo`lgan tarbiyaviylik talablariga to`la javob berishi bilan asarning estetik- tarbiyaviy ahamiyatini kuchaytiradi. “Boshing ko`kka yetsa ham” she`rida shoir tesha tegmagan o`xshatishlari bilan qushlarni tom ma`noda jonlantiradi, yosh kitobxom ko`z o`ngida yaqqol namoyon qiladi: Qora kamzul oq ko`ylakda Ola qarg`a dirijyor. Sariq kitel tiktiribdi Yozga moslab Zarg`aldoq. To`tiqushning qulog`ida Taqa nusha zar baldoq Pocha- po`stin to`g`ri kelmay, Qorayaloq xil xunob. Malla nimcha zar yarashib Tam- tam bosar Qarqunoq. Qizilishton boshi uzra Enlik anvon toj bilan. Chumchuq yurar yetaklashib, Sergap chittak goj bilan. Kalxat so`zlar” –popisharxon, Bugun juda po`rimsiz. Bulbul kiygan usti boshlar, Hay, namuncvha ko`rimsiz. (“Arslonbob afsonasi”, 149). 18 Sen tug’ilgan Qullug’ xona, Aziz diyor, Pok ostona Kesh, Farg’ona, Qadim Urganch Shu durdona qadim Tshkent, Asal- qandim. O’sh, Buxoro, Samarqandim Qiyosi yo’q, Senu menga Bu yagona Vatan- Ona. Shunday go’zal Ulug’ yurtim, Tuprog’ini ko’zda surtgum, - (“Orzularin- qo’sh qanotim”, 12)

Aslida qushlarning rang- tusi himoya vositasi bo`lib, har faslida o`rganib turishi ham ular yashaydigan joylardagi o`t- o`lanlarning rangi o`rganishi bilan bog`liq. Shoir esa bu tabiiy holatdan o`rinli foydalanib va insonlar hayotiga mos bir holatini mahorat bilan qushlar olamiga ko`chirib, o`ziga xos manzara yaratadi. She`rda tashqi asoslanishga mos holda qushlar “orkestri”ning yaxlit manzarasi mohirona chizilgan: uning qora kamzul, oq ko`ylak kiygan po`rim dirijyori ham , unga mos yasangan sozanda va xonanadalari ham bor. Hayotda o`ziga mos ijro va usuliga ega bo`lgan xushxon xonandani ko`rolmaydigan, xasadgo`y, g`iybatchilarning ko`chma qiyofasi she`rda ishonarli tarzda parrandalar olamiga ko`chirilgan. She`rda har bir obraz tabiatdan kelib chiqib, gap- sso`zlar ifoda tarsi va nutq uslubi insoniyat olamiga muvofiqligi bilan hayotiydir. Masal janri uchun xarakterli bo`lgan “qissadan hissa”da Qaldirg`och masalani juda adolatli hal qiladi. Qaldirg`och der”- do`stlar, nahot, Qadr- qiymat kiyimda. Boshing ko`kka yetsa hamki, Bulbul bo`lish qiyinda. Darhaqiqat, tashqi qiyofasi ko`rimsiz bo`lgan bulbul xushxonligi bilan barchani sehrlaydi, olqishga sazovor bo`ladi. Popishak esa qanchalik po`rim bo`lmasin, “ku-ku”lashdan boshqa ishga yaramaydi, hatto uni xalq “sassiqpopishak” deb ham ataydi. Demak, shoir bu o`rinda bir necha maqsadni ko`zda tutgan va tasvir jarayonida ularga to`la erishgan. Avvalo, masal o`z nomi bilan donoga ishorat, ya`ni, yosh kitobxonga eng yaxshi fazilatlarni shakllantirishda undash vositasi. Shu ma`noda, odamning kiygan kiyimi bilan emas, qilgan ishi ishi bilan belgilanishi masal vositasida o`rinli hal qilingan. Ikkinchidan esa, shoir bu masalida bir qator parrandalarning tashqi ko`rinishidan kelib chiqqan holdagi jonli portretini yaratishga muvaffaq bo`lgan. Bularning barchasi ostida esa bolalar adabiyotida alohida o`rin tutadigan o`yin elementi mavjud. Demak, ular birgalashib, yosh kitobxon huzur qilib o`qiydigan, manzara 19 Sen tug’ilgan Qullug’ xona, Aziz diyor, Pok ostona Kesh, Farg’ona, Qadim Urganch Shu durdona qadim Tshkent, Asal- qandim. O’sh, Buxoro, Samarqandim Qiyosi yo’q, Senu menga Bu yagona Vatan- Ona. Shunday go’zal Ulug’ yurtim, Tuprog’ini ko’zda surtgum, - (“Orzularin- qo’sh qanotim”, 12)

ko`z oldida “yarq” etib namoyon bo`ladigan, bola dunyoqarashiga mos poetic bo`yoqlarga boy hazil she`r maydonga kelishiga sabab bo`lgan. Bolalar uchun yaratilgan hazil she`rlarda, odatda, tefarak- atrofdagi barcha narsa tinimsiz harakakda bo`ladi: xo`jayinidan norozi narsalar qayerlargadir qochib ketadi, hayvonlar inson singari harakat qiladi va so`zlashadi. Ayniqsa kichik yoshdagi bolalarga mo`ljalllangan asarlarda xatti- xarakatlari, qilmishlari kattalar va bolalarning xuddi shunday holatllariga o`xshab ketadigan shartli jonivorlar juda ko`p uchraydi hamda bundan kelib chiqadigan kulgi bolalarga jonli munosabat hosil qiladi. T.Adashboyevning majoziy she`rlari orasida “Nayrangboz” eng muvaffaqiyatli asarlardan biridir. She`rda tasvirning o`ziga xosligi, qalamga olingan voqeaning hayotiyligi, voqeabandlik va harakatning izchilligi, hajv elementi, o`xshatishlarning jonliligi, qofealar jarangdorligi va biri ikkinchisini tabiiy ravishda taqozo qilinishi bilan maqsadga muvofiq bo`lib, yosh kitobxon diqqatini o`ziga jalb qila oladi” Dor katakli ipak yo`ldan G`irillab Langar cho`psiz chopib borar Zirillab. Sehrgarday og`zidan ip chuvalar. Chig`irchiqda o`z –o`zini Quvalar. Pastga tashlar ming maqomda Yon tashlab, Huzur qilar belanchakda Yonboshlab. O`ljasini yubormaydi qo0chirib, Bir pashshaning og`zi Ochilib 20 Sen tug’ilgan Qullug’ xona, Aziz diyor, Pok ostona Kesh, Farg’ona, Qadim Urganch Shu durdona qadim Tshkent, Asal- qandim. O’sh, Buxoro, Samarqandim Qiyosi yo’q, Senu menga Bu yagona Vatan- Ona. Shunday go’zal Ulug’ yurtim, Tuprog’ini ko’zda surtgum, - (“Orzularin- qo’sh qanotim”, 12)

Dedi:- Foydam tegib qolar senga ham. Dor o`ynashni o`rgatib qo`y Menga ham. -Qani yur ,- deb uyi tomon boshladi So`ng “mehmon”ni shiftga bog`lab tashladi. (“Arslonbob afsonasi”,178). O`rgimchakning sehrgarday og`zidan ip chuvab, shiftda dorboz doriga o`xshagan dor katakli ipak yo`l yasashi, tepaga, pastga g`irillab langarchopsiz yugurishi, ming maqomda o`yin qilib, o`ljani o`ziga rom qilishi manzarasi benihoya tiniq tasviri bilan yosh kitobxon ko`z o`ngida yaqqol namoyon bo`ladi. Shoir yosh bola ko`radigan oddiy holatni o`xshatish va jonlantirishdan kelib chiqadigan o`yin vositasida mohirona tasvirlab, jon baxsh etadi. Ijodkorning she`rdan ko`zda tutgan maqsadi esa sarlavhada ochiq namoyon bo`lgan. Dastlabki qarashda u O`rgimchakni dorbozga o`xshatish bilan uning dor katakli ipak yo`lda ko`rsatayotgan o`yiniga mahliyo bo`layotganday tuyulsa-da, she`rida “Nayrangboz” deb sarlavha qo`yish bilan uning barcha qilmishlari aslida o`lja ilinjida ekanligi achchiq xajv ostiga olinadi. Demak, shoir ushbu she`rida yosh kitobxonni bunday “mehribon do`st”lardan ehtiyot bo`lishga chorlaydi, do`st tanlashda adashib, uning o`ljasiga aylangan pashshaning achchiq qismati unga saboq qilib tasvirlaydi. Bu she`r avvalroq “O`rgimchakning hiylasi” nomi bilan “Jo`nataman quyoshni” to`plamida chop etilgan edi. Tahlil jarayonida she`r yangi ifoda va tavsilotlar bilan boyitilgan, sarlavha o`zgartirilgan, “Bu taklifdan o`rgimchak shod,//Yashnadi” satrlari qisqartirilgan, // “Tekin o`lja bir zumdayoq// Tashladi” misralari “So`ng “mehmonni” shiftga // Bog`lab tashladi…” deb o`zgartirilgan. Nazarimizda, tahlil o`zini to`la oqlaydi, she`r sarlavhasi o`zgartirilishi (“O`rgimchakning hiylasi”- “Nayrangboz”) o`lja ilinjidagi O`rgimchakning salbiy qiyofasini yanada yorqin tasvirlashga xizmat qilgan qisqartirishlar ham o`rinli, ayniqsa, oxirgi misra tahririni nihoyatda muvaffaqiyatli chiqqan, yalong`och tasvir 21 Sen tug’ilgan Qullug’ xona, Aziz diyor, Pok ostona Kesh, Farg’ona, Qadim Urganch Shu durdona qadim Tshkent, Asal- qandim. O’sh, Buxoro, Samarqandim Qiyosi yo’q, Senu menga Bu yagona Vatan- Ona. Shunday go’zal Ulug’ yurtim, Tuprog’ini ko’zda surtgum, - (“Orzularin- qo’sh qanotim”, 12)

–“tekin o`lja” o`rniga qo`shtirnoq ichidagi mehmon ta`rifining qo`llanishi hajviylikni yanada oshirishga xizmat qiladi. Majoziy tarzdagi- qahramonlari jonivorlar bo`lgan asarlarda qo`yiladigan bir talab bor: asarda har qanday hayvon- parranda, charranda-yu darrandani qahramon qilib olish mumkin. Biroq qahramon zimmasiga orttiraladigan badiiy yuk uning imkoniyatlari darajasidan chiqmasligi kerak. T.Adashboyevning yuqoridagi she`rlarida esa har bir jonzodning tabiatidan keltirib chiqarilgani bois, she`r vazni, qofiasi, ohangdorligi singari badiiyat unsurlari bilan uyg`unlashib, yosh kitobxonni o`ziga maftun etadigan tabiiylikni keltirib chiqaradi. Majoziylik, odatda, xajviylik bilan yonma-yon bo`ladi. Chunki, aslida, majoziylikni o`zida mmuayyan darajada xajviylik ham aks etadi. Yuqorida aytilganiday, hazil- mutoyibaga moyiol T.Adashboyev ijodida hajviy she`rlar juda katta o`rin tutadi. U bir jihat bilan xajv yo`li bilan chimdid olish maqsadida, yosh kitobxonni ma`naviy kamolotga undasa, ikkinchi tomondan, xajviy she`rlar yaratish bilan o`zbek bolalar she`riyatida ushbu yo`nalishni yangi pog`onaga ko`tardi. Tarbiyaviylik, ya`ni didaktika badiiy adabiyotning o`ziga xos xususiyatlaridan biri sifatida azal- azaldan mavjud. Biroq, ochiq tarbiyaviylik (pand- nasihat), odatda, badiiyatni susaytiradi, kitobxon bunday asarni o`qiganda tarbiyaviylikni badiiyat qobig`iga o`rab, pardalab, yashirin tarzda ifodalash maqsadga muvofiqdir. T.Adashboyev ijodiy kamolot sari ilgarilab borgani sayin uning she`rlarida shu ruh toboro kuchaya borib, badiiyat yetakchi planga chiqa boshladi. Masalan, “Chumolilar arzi” she`rida shoir nonning ushog`ini ham yerga to`kmaslik, uvol qilmaslik kerak degan an`anaviy mavzuni xuddi shunday go`zal shaklda yarata olgan: Ko`pdan buyon chumolilar Hayron qolar Ergashga. Toqatlari toq bo`lib To`g`ri keldi tergashga: Choyni ichgach, dasturxonni 22 Sen tug’ilgan Qullug’ xona, Aziz diyor, Pok ostona Kesh, Farg’ona, Qadim Urganch Shu durdona qadim Tshkent, Asal- qandim. O’sh, Buxoro, Samarqandim Qiyosi yo’q, Senu menga Bu yagona Vatan- Ona. Shunday go’zal Ulug’ yurtim, Tuprog’ini ko’zda surtgum, - (“Orzularin- qo’sh qanotim”, 12)

Yig`ishtirmas, o`ramas. Har qadamda non ushog`I, Ko`r desak, u ko`r emas. Biz-ku dehqon mehnatiga Hamisha tan beramiz. Ergash to`kkan non ushog`in Qachongacha teramiz?! (“Jo`nataman quyoshni”, 72). “Nonning ushog`I ham non, nonni uvol qilma, ushog`ini yerga to`kma” degan pand- nasihatni bola uyda ota- onasidan, bog`chada tarbiyachi- murabbiydan, maktabda o`qituvchisidan, ko`chada ulug` odamlardan ko`p martalab eshitgan. Odatda, bir gapni ko`p martalab eshitaverish quloqni qotiradi. Shoir shu ma`lum gapni erish tuyulmaydigan qilib, ifodalashning go`zal shaklini topa olgan. U jonlantirishning shaxslantirish usulini o`rinli qo`llab, chumolilarni tilga kiritadi, dasturxonimizni to`kin qiladigan mehnatkash dehqon ekkan don bug`doy bo`lib pishgunicha, tegirmonlarda tortilib, un bo`lib uyimizga kelgunicha, onalarimiz mehnati singib non bo`libpishgunicha o`tadigan mehnat jarayonini chumolilar nomidan bir og`izgina “biz-ku dehqon mehnatiga hamisha tan beramiz” jumlasi bilan ifodalaydi. Bu shee`rni o`qigan yosh kitobxon esa”hatto chumoli ham ota- bobolarimiz, onalarimiz mehnatini qadrlab, nonning ushog`ini uvol qilmasdan teribyursa, biz buni bilmasligimiz uyat emasmi?” degan xulosaga kelishi tabiiy. She`rning tarbiyaviy maqsadiga erishgani ham shu bilan belgilanadi. Bolalar adabiyotining o`ziga xosliklarini belgilaydigan qirralardan biri majoziylikda aks etishini tadqiqotchilar ko`p martalab qayd etganlar. Aslida bu ham yosh bola tabiatidan kelib chiqadigan holat. Yosh qizaloqning qo`g`irchog`I bilan jonli odamday suhbatlashganini kuzatmagan odam bo`lmasa kerak. Xuddi shuningdek, tabiatdagi turli mavjudotlarni “tilga kirishini” ham yosh bola tabiiy hol deb hisoblaydi undan o`ziga xos zavq oladi. Shoir esa majoziy qahramonlar asr markazida turadigan asarlarini yaratish bilan, bir tomondan hayotda bo`lib 23 Sen tug’ilgan Qullug’ xona, Aziz diyor, Pok ostona Kesh, Farg’ona, Qadim Urganch Shu durdona qadim Tshkent, Asal- qandim. O’sh, Buxoro, Samarqandim Qiyosi yo’q, Senu menga Bu yagona Vatan- Ona. Shunday go’zal Ulug’ yurtim, Tuprog’ini ko’zda surtgum, - (“Orzularin- qo’sh qanotim”, 12)

turadigan turli voqea- hodisalarni majoz yo`li bilan ifodalasa, ikkinchidan majozdan maqsad ibratdir. Majoziy asar shu ma`noda ko`zgu vazifasini ham bajaradi. Chunki, kamchiligini o`ziga aytsangiz, xafa bo`ladigan bola shu nuqsonning badiiy asarda qaysidir bir hayvonga bo`lishini ko`rib, avval maza qilib kuladi, undan keyin esa “ko`zgu”da o`zini ko`rib, o`zidagi o`sha nuqsonni tuzatishga harakat qiladi. T.Adashboyev ham bolalar fe`l atvori, tabiatini yaxshi biladigan ijodkor sifatida Afrikadagi jirafadan o`zimizning chumoligacha barchasini o`z tabiatiga mos ravishda tilga kiritadi, jonlantiradi. Asosiysi, bu jonlantirish hayotiyligi, tabiiyligi bilan ajralib turadi, yosh kitibxonni ishontiradi va o`ziga jalb qila oladi. 24 Ertak va dostonlarda xalq og’zaki ijodi an’analari. Sen tug’ilgan Qullug’ xona, Aziz diyor, Pok ostona Kesh, Farg’ona, Qadim Urganch Shu durdona qadim Tshkent, Asal- qandim. O’sh, Buxoro, Samarqandim Qiyosi yo’q, Senu menga Bu yagona Vatan- Ona. Shunday go’zal Ulug’ yurtim, Tuprog’ini ko’zda surtgum, - (“Orzularin- qo’sh qanotim”, 12)

Kichik yoshdagi bolalarning hayolot olami tizginsiz, ko`klarga parvoz qiluvchi bo`ladi. Ular had- hudud bilmas hayolot qanotida oyoq yetmas olamiga sayohat qiladilar, g`ayritabiiybsarguzashlarni boshdan kechiradilar, inson zotining qo`lidan kelmaydigan ishlarni amalga oshiradilar. “Bolalar arzimagan bir narsadan ham kashfiyot qilishlari, uni langarcho`p deb o`ynashlari mumkin. Ba`zan farzandlarimiz ertak qahramonlariga aylanadilar: gullar bilan suhbatlashadilar, hazonlarni qayiq qilib sayohatga chiqadilar, nima uchun qushlar ularning qo`liga qo`nmayotganidan ajablanadilar. ” T.Adashboyev ijodida dastlabki shunday qahramonni “Jo`nataman quyoshni” to`plamidagi “Llof emas” she`rida uchratamiz. She`r qahramoni chumolini taqalab, anhor yoqalab qamish o`rishga chiqadi. Aksiga olib, havo issiq, dim, ishchi kuchi kam, bu ham yetmagandek, chigirtkalar chirillayverib, odamnning g`ashiga tegadi, ishdan qoldiradi. Shunda u she`rida Hoshimga imlab, chigirtkalarni to`trtasini ushlab, ot qilib, qog`ozdan qanot qilib, arvaga qo`shadi: Yosh bolaning chek- chegara bilmas hayolot olami yaratgan uydirmadan kelib chiqadigankulgu asosidagi bu tasvir usuli xalq og`zaki ijodidagi laflarga hamda lof va uydirmalar asosida yaratilgan “Qirq yolg`on” , “Uch yolg`onda laylaklarning tol chiviqdan ko`klarga parvoz qiladigan dul-dul ot yasay oladigan 25 So’ragaysiz, xo’sh endi? Baraka kirib ishga, Oq saroyni to’ldirdik, Ko’k saroyni to’ldirdik (“Jo’nataman quyoshni”, 37). Sen tug’ilgan Qullug’ xona, Aziz diyor, Pok ostona Kesh, Farg’ona, Qadim Urganch Shu durdona qadim Tshkent, Asal- qandim. O’sh, Buxoro, Samarqandim Qiyosi yo’q, Senu menga Bu yagona Vatan- Ona. Shunday go’zal Ulug’ yurtim, Tuprog’ini ko’zda surtgum, - (“Orzularin- qo’sh qanotim”, 12)

tizginsiz hayolot olami chumolini ot singari taqalash yoki to`rt chigirtkani aravaga qo`shib, Oq saroyu Ko`k saroylarni o`rilgan qamishlarga toldirib tashlashlarni ham bemalol uddalay oladi. Aslida esa bu o`yin, chunki, she`r sarlavhasi “Lof emas” deyilsa-da aslida, she`r to`laligicha lofdan iborat hayolot olamiga asoslanadi. Shu sababli ham she`r mazmunidan kelib chiqadigan beg`ubor kulgu, xajv, tabiiy yosh kitobxonni ishontira oladi. Binobarin, bu usul she`rning shakl va mazmun jihatdan yanada mukammalligini ta`minlashga xizmat qiladi. T.Adashboyev ijodidagi shunday yana bir qahramon “Latifjonning loflari” she`rida uchraydi. Latifjon tabiatan ozgina lofchiroq bo`lsa-da, aslini olganda, uning loflari odamlarning og`irini yengil qilishga yo`naltirilganligi bilan hayotbaxsh, ishonarli. Chunki u ko`zi xiralashib qolgan sakson buvisi uchun ignaga ip o`tkazuvchi asbob o`ylab topmoqchi bo`ladi, onasiga guruchning ko`rmagi va toshini ajratib beradigan maxsus magnit yaratmoqchi bo`ladi, odamlar silliq dum-dumaloq tarvuzni ko`tarishda qiynalmasinlar, deb tarvuzni maxsus tutgich- sopli turini kash qilmoqchi bo`ladi. Masalaning mohiyatiga yanada chuqurroq kiradigan bo`lsak, lof janrining zamonaviylashtirilgan shakli bo`lgan ushbu she`r qahramoni Latifjonning loflarida shoir qayd etganidek, “ancha- muncha asos bor”, yani, bu “kashfiyot”lar buvisining ignasiga o`tkazaverish, bozordan qiynalib tarvuz ko`tarib kelishdan bezor bo`lgan bolaning o`z yukini yengillashtirish maqsadidagi o`y fikrlari sifatida yosh kitobxonlar hayolot olamiga hamohang. Lof janri turlicha shakllari bilan ajralib turadigan Farg`ona vodiysining farzandi T.Adashboyev “Lof emas” va “Latifjonning loflari” dan boshlangan ushbu yo`nalishni “Orzularim- qo`sh qanotim” saylanmasida yanada rivojlantirib, “qirq yolg`on” tipidagi uydirma, loflarga asoslangan alohida turkum darajasiga ko`taradi. “Ovning gashti”, “Barchasi yodimda”, “Poyga zavqi”, “Beshta sanoch”, “Shirmon kulcha”, “Yugan solib, egar urib” singari she`rlardan tashkil topib, “Uchqur tulpor” deb nomlangan ushbu fasl o`z nomi bilan hayolotning bepoyon olamiga sayohatlardan tashkil topgan. Shoir aytmoqchi,”bizga azaliy yo`lbosh bo`lgan loflar yosh kitobxonni xam hayolotning uchqur tulpori yanglig` o`z 26 Sen tug’ilgan Qullug’ xona, Aziz diyor, Pok ostona Kesh, Farg’ona, Qadim Urganch Shu durdona qadim Tshkent, Asal- qandim. O’sh, Buxoro, Samarqandim Qiyosi yo’q, Senu menga Bu yagona Vatan- Ona. Shunday go’zal Ulug’ yurtim, Tuprog’ini ko’zda surtgum, - (“Orzularin- qo’sh qanotim”, 12)

orasidan ergashtiradi, tafakkurini kengaytiradi.” Ushbu turkum sherlarning bosh qahramoni Latifjonning uydirmalar bilan to`lib toshgan g`ayritabiiy sarguzashlari shu boisdan ham teng- to`shlarini ishtirokchiga, she`rlarni esa ular qo`lidan qo`ymay o`qiydigan asarlarga aylantira oladi. Barchasi yodimda, esimda, Hali tug`ilmagan kezimda, Bobomning yilqisin boqardim, Harsang toshga qoziq qoqardim. (“Orzularim- qo`sh qanotim”, 139). Satrlari bilan boshlanadigan “Barchasi yodimda” she`rida Latifboy tug`ilmagan paytidanoq bobosining yilqisini boqqanligi hususiyati g`ayritabiiy voqea tasviridan boshlangan sarguzasht kitobxonni sehrlab qo`yadigan darajada g`aroyib. U yo`qolib qolgan to`riq baytalni boqqan, tog`dan, xullas, hamma yoqdan qidiradi. Shu o`rindagi ertagona tasvir elementi diqqatga sazovor:” U paytlarda oy ham yotmas ekan, quyosh ham botmas ekan, bulut bo`lmasa ham do`l yog`ar ekan, buvisi qisir echkini sog`ar ekan”. Biroq: Foyda bormi gapni cho`zgandan, Baytalimni topdim o`zgandan. Oyna ko`lning shundoq yonida Juman uloqchining yonida, Qulunlab yotibdi, qaranglar Toychoq meni tanib, alanglar. Tomda qulunlagan baytalning toychog`I ham onasi singari g`ayritabiiy: u umrida ko`rmagan Latifboyni tanib, alanglaydi. Latifboy ularni tomdan olib tushib, “chuh” deb, qamchini tortsa, baytal ularni ko`tarib turolmabdi ham, yurolmabdi ham. Voqea qanchalik g`ayritabiiy boshlansa, shunchalik g`ayritabiiy tugaydi. So`ngra otni toyga o`ngarib, 27 Sen tug’ilgan Qullug’ xona, Aziz diyor, Pok ostona Kesh, Farg’ona, Qadim Urganch Shu durdona qadim Tshkent, Asal- qandim. O’sh, Buxoro, Samarqandim Qiyosi yo’q, Senu menga Bu yagona Vatan- Ona. Shunday go’zal Ulug’ yurtim, Tuprog’ini ko’zda surtgum, - (“Orzularin- qo’sh qanotim”, 12)

Egarini bog`lab, to`nkarib, Qamchi ursam qanoti borday, Qulun chopib ketdi shunqorday. Bolalar o`yinlarida azaldan mavjud bo`lgan kattaga xos xususiyatlarni kichkinaga, kichkinaga xos xususiyatlarni kuchsizga ataylab ko`chirish usulini qo`llash she`rning o`ziga xosligini ta`minlagan, syujetga qiziqarlilik va jonlilik baxsh etgan. Mashhur rus bolalar shoiri S.Marshak fikricha: “Ertaklarda tubsiz jarliklardan sakrab o`tish, chek- chegarasiz manzillarni qamrab olish, turli vaqtlarni bir- biriga to`qnashtirish, eng katta narsalarni eng kichik narsalarga to`qnashtirish, o`tib bo`lmas to`siqlarni yengib o`ta olish singari baxtli imkoniyat mavjud. Agar ertak ushbu imkoniyatlardan foydalanmasa, bilingki, uning ahvoli chatoq. O`zining buyuyk hayotbaxshligini yo`qotish bilan u barcha narsadan- donoligidan ham, adolat hisssidan ham, tahayyul va bashorat hissidan ham judo bo`ladi”. T.Adashboyevning xalq ertaklari va loflari asosida yaratgan ushbu she`rlardagi hayolotning cheksiz- chegarasizligi yosh kitobxon taxayyulining bepoyonligiga asoslanganligi bilan ham uni o`z orqasidan ergashtira oladi, beixtiyor ushbu g`ayritabiiy voqealarning o`ydirma deb hisoblar, yosh kitobxon esa, garchi bu sarguzashlarni yolg`onligini bilsa-da, unga ishonadi, hatto uni o`zi davom ettiradi ham. Chunki yosh bolaning o`zi ham tabiatan lof- kofga, o`ydirmaga o`ch bo`ladi, uning tizgin bo`lmas hayolot olami shuni taqozo qiladi. “Yugan solib, egar urib” she`rida chigirtkani erkagini ot singari yuganlash, egar urish qamishdan nayza, otquloqdan qalqon yasab, unga minib, ovga chiqish singari tasvirlar ayni yosh bola hayolotining mahsuli ekanligi bilan e`tiborga sazovor. She`rdagi Xayri xolaning tovuqlariga qiron keltirgan tulki ovi tasviri ham undan kam emas. Chunki begemotday bo`lib ketgan tulkining peshin chog`I o`lja ilinjida rosa yemlab, tolga bog`lab qo`ygan chigirtkani ovlashga kelishi aslida aqlga to`g`ri kelmaydi: tulkining semirib, begemotday bo`lib ketishi katta yoshli odam uchun g`ayritabiiy mubolag`a tulkining chigirtka ovlaganini (hatto u rosa yemlab, qo`y 28 Sen tug’ilgan Qullug’ xona, Aziz diyor, Pok ostona Kesh, Farg’ona, Qadim Urganch Shu durdona qadim Tshkent, Asal- qandim. O’sh, Buxoro, Samarqandim Qiyosi yo’q, Senu menga Bu yagona Vatan- Ona. Shunday go’zal Ulug’ yurtim, Tuprog’ini ko’zda surtgum, - (“Orzularin- qo’sh qanotim”, 12)

singari tolga bog`lab qo`yilgan bo`lsa-da) shu paytgacha kim ko`ribdi?! Latifboyni tulkini qamishdan yasalgan o`q yoyidan olib o`ldirishi yuqoridagi mubolag`ani yanada oshiradi, chunki begemotday semirib ketgan tulkining qamishdan ysalgan o`q yoy bilan otib o`ldirilishi, katta yoshli odamlar nazdida, mumkin emas: Quyrug`I ikki quloch bo`lib ketgan tulkining tanasini to`rt pahlavon shilishi, mo`ynasidan ko`nchilar o`nta po`stin tikishi, ikki quloch quyrug`idan qirqta telpak tayyorlashi singari xalq og`zaki ijodida xos o`ta mubolag`ali tasvirlar ham yosh bolaning g`ayritabiiy fantaziyasiga to`la mos keladi. “Lof gaplarga suyagi yo`q ” Latifboyning sarguzashlari shu singari davom etaveradi. “Beshta sanoch” she`rida u bo`rdoqiga boqqan beshta chivinni guzarni qassoblarini ishga solib so`ydiradi, qo`radagi bir chivinni jo`ralaridan ajratib olguncha, ikki qassob qora terga tushadi, so`yilgan chivinning terisidan beshhhta sanoch (qimiz solinadigan idish) chiqadi. “Poyga zavqi” she``rida burgani taqalatib, oq qand berib ovutgan, arpa berib boqqan, yo`rg`alashga o`rgatgan Latifboy poygada barcha tulporlarni ortga qoldirib marraga birinchi bo`lib yetib keladi. T.Adashboyevning ushbu hazil she`rlari, ayniqsa, xalq og`zaki ijodida alohida o`rin tutadiki, o`ziga xos badiiy tasvir vositasi hisoblanmish mubolag`aning samarali qo`llanishi nuqtai nazaridan e`tiborga molik, mubolag`a yoki bo`rttirish esa o`z mohiyati bilan bolalar o`yinlariga jon bag`ishlaydigan, o`yin qahramonlariga bola hohishiga mos xususiyatlarni (ushbu she`rlarda kattaga xos xususiyatlarni kichkinaga, kuchliga xos sifatlarni kuchsizga ataylab ko`chirish usulini ) baxsh eta oladigan badiiy tasvir vositasidir. O`zbek xalq og`zaki ijodidagi loflar ham mubolag`a asosida yaratilishini ko`zda tutadigan bo`lsak, ushbu hazil she`rlardagi o`ta mubolag`a qiyos jarayonida yanada yorqinroq namoyon bo`di. Chunki, odatda, qassobga, kamida qo`y yoki echki so`ydiriladi, undan kichik jonivorlarni odamlarning o`zi ham so`ya oladi. Qo`radagi bir chivinni sheriklaridan ajratib olguncha, ikki qassob qora terga botsa, uning terisidan beshta sanoch chiqsa, chivinning kattaligi qancha ekan?! Yoki poyga deganda, odatda, chopqir otlar ishtirok etadigan musobaqa ko`zda tutiladi. Shunday ekan Latifboyning 29 Sen tug’ilgan Qullug’ xona, Aziz diyor, Pok ostona Kesh, Farg’ona, Qadim Urganch Shu durdona qadim Tshkent, Asal- qandim. O’sh, Buxoro, Samarqandim Qiyosi yo’q, Senu menga Bu yagona Vatan- Ona. Shunday go’zal Ulug’ yurtim, Tuprog’ini ko’zda surtgum, - (“Orzularin- qo’sh qanotim”, 12)

poygada barcha tulporlarni orqaga qoldirib, marraga birinchi bo`lib yetib kelgan burgasining kattaligi qancha ekan?! Odatda, burganing kattaligi arpa donasidan ham kichik bo`ladi. Demak, Latifboy arpa berib boqqan, oq qand berib ovutgan burganing kattaligini tasavvur qilavering. Ushbu she`rlarda qiyosning nomuvofiqligidan kelib chiqadigan o`ta mubolag`aga xajv, kulguni keltirib chiqaradi. Ularni o`qigan yosh kitobxon xam oxiri- keti ko`rinmaydigan g`ayritabiiy sarguzashtlarga mahliyo bo`lib qoladi, beixttiyor ularning ishtirokchisiga aylanadi. “Chunki bola uchun ertak voqelikningt ayni o`zidir. U shunchaki kitobxon yoki tinglovchi emas balki hikoyaga ro`y beradigan barcha voqea- hodisalarni bevosita ishtirokchisi. Uning “qo`llari qichiydi”, oyoqlari bir joyda turmaydi- u shu damdayoq jangga otlanishga, adolat uchun, o`limga mahkum etilganlarni qutqarishga, zolimlarni fosh qilishga, poymol qilingan xaqiqatni tiklashga xoziru nozir turadi”. Ushbu she`rlarni “Qirq yolg`on” va “Uch yolg`onda qirq yolg`on” ertaklariga qiyoslash shoirning xalq og`zaki ijodidagi o`ta mubolag`a san`atini qo`llash borasidagi badiiy mahoratini tasdiqlaydi. Har ikkala ertakdagi uydirma, loflar qanchalik bir- biriga ulanib, bir yolg`on ikkinchisini keltirib chiqaraversa, Latifjonning loflaridagi holat ham undan kam emas. Jumladan, tug`ilmasidan avval bobosining qo`yini boqish epizodi, aslida xalq ertaklaridan kelib chiqqan. Uni T.Adashboyev “Barchasi yodimda” she`rida tug`ilmasidan avval bobosining yilqisini boqish tarzida qayta ishlagan. Burgani taqalatish, yog`ining olam jahonni tutib ketishi”Burgam tipidagi ertaklarda uchraydi. Uni shoir “Poyga zavqi” she`rida burgani taqalatib, poygada chopiladigan ot o`rnida qo`llash sifatida aynan saqlab qolsa, , “Lof emas” she`rida chumolini taqalash tarzida, “Yugan solib, egar urib” she`rida chigirtkani erkagiga egar solib, ovga chiqish tarzida ijodiy qayta ishlaydi. Burgani boqib, semirtirib so`yishni ijodkor “Beshta sanoch” she`rida chivinni boqib, semirtirib so`yish shaklida ijodiy o`zgartirsa, “Yugan solib, egar urib” she`rida kampirning tovuqlarini yeb begemotday semirgan tulki tarzida qayta ishlagan. 30 Sen tug’ilgan Qullug’ xona, Aziz diyor, Pok ostona Kesh, Farg’ona, Qadim Urganch Shu durdona qadim Tshkent, Asal- qandim. O’sh, Buxoro, Samarqandim Qiyosi yo’q, Senu menga Bu yagona Vatan- Ona. Shunday go’zal Ulug’ yurtim, Tuprog’ini ko’zda surtgum, - (“Orzularin- qo’sh qanotim”, 12)

T.Adashboyev ushbu hazil she`rida ertak va loflarga alohida o`rin tutadigan giperbola (o`ta mubolag`a, ig`rot) san`atini qo`llash mahoratini namoyon qila olgan. Binobarin, xalq og`zaki ijodi an`analarini ijodiy qo`llash ayniqsa, Farg`ona vodiysiga hos uydirma va loflar asosida mutloqo yangi, yosh kitobxonni o`ziga sehrlab qo`yadigan, orqasidan ergashtirib ketadigan badiiy mukammal asarlar yaratish shoir ijodida alohida o`rin tutadi, bolalar she`riyatimizni ushbu yo`nalishdagi asarlar bilan yanada boyitadi, yosh kitobxon fikrlash doirasini, hayolot olamini kengaytiradi. Yuqorida T.Adashboyev o`quvchilik paytidayoq xalq og`zaki ijodi namunalarini yig`ish bilan shug`ullanganligiga to`xtalib o`tilgan edi. Bo`lg`usi ijodkor qalbida bolalaik paytida folklorning minglab yillik nodir namunalariga nisbatan paydo bo`lgan mehr-muxabbat shoir asarlarida folklorga murojot qilish undan ilhomlanish tuyg`usi darajasiga o`sib ketdi. U nafaqat yuqorida tahlil qilingan asarlariga, balki ballada, ertak va dostonlariga ham xalq donoligining ushbu timsollariga qayta- qayta murojot etdi, xalq og`zaki ijodida jo bo`lgan betakror ma`rifiylik – tarbiyaviylikdan ilhom oldi va ularni o`z asarlariga ko`chirdi. Shoir salkam ellik yillik ijodi davomida ko`plab ballada, ertak vadostonlar yaratdi; “U*staning baxti”, “Donolar”, “Burgutning o`limi”, “Qismat”,” Nafarmon sut hangomasi” balladasi, “Sirli sharshara”, “Nur daryo”, Qorasho`ra dostoni , “Adolatli qozi”, “Oriyatli xo`roz”, “Oltin yolli tulpor qissasi”, “Roston xola- doston xola”,ertaklari shular jumlasidandir. Ulardan “Qismat”, “Adolatli qozi”, “Oriyatli xo`roz”, “Oltin yolli tulpor qissasi”,asarlari xalq og`zaki ijodi ta`sirida yaratilgan. Uyg`ur xalq ertagi asosida qayta yaratilgan “Adolatli qozi” asari syujetini jo`jalarga qiron keltirgan tulki ustidan tovuqlarning qoziga arz qilishi bilan bog`liq voqealar tashkil etadi. Majoziy usulda bitilgan ushbu ertakda birinchi qozi Arslon, tovuqlarning arz- dodini tinglagan qozi xaqiqatni ayon qilish uchun tulkini so`roqqa chaqiradi. Paydo bo`ldi guv tulki, 31 Sen tug’ilgan Qullug’ xona, Aziz diyor, Pok ostona Kesh, Farg’ona, Qadim Urganch Shu durdona qadim Tshkent, Asal- qandim. O’sh, Buxoro, Samarqandim Qiyosi yo’q, Senu menga Bu yagona Vatan- Ona. Shunday go’zal Ulug’ yurtim, Tuprog’ini ko’zda surtgum, - (“Orzularin- qo’sh qanotim”, 12)

Yetmish yeti bukilib, Qo`ltig`ida paryostiq, Ta`zim qildi yukunib. -Davlatingiz bir umr, Bolsin bekam, ziyoda. (“Oqbo`ra to`lqinlari, 82”). Ayyor, hushomadgo`y tulki men tovuqningh go`shtiga emas, patiga o`chman, chunki men yostiqdo`zman, mana tovuq patlaridan sizga atab paryostiq tikdim, deya paryostiqni qozining yonboshiga suyaydi. “Yegan og`iz uyalar” deganlaridek, sovg`a- salom olgan qozi ishni tekshirtirishni orqaga tashlaydi va shu bilan tulki qutulib qoladi: Kun ortidan tun o`tib, Falak charxi aylandi. Bu orada Qashqir 32 Sen tug’ilgan Qullug’ xona, Aziz diyor, Pok ostona Kesh, Farg’ona, Qadim Urganch Shu durdona qadim Tshkent, Asal- qandim. O’sh, Buxoro, Samarqandim Qiyosi yo’q, Senu menga Bu yagona Vatan- Ona. Shunday go’zal Ulug’ yurtim, Tuprog’ini ko’zda surtgum, - (“Orzularin- qo’sh qanotim”, 12)

Qozi qilib saylandi. Tovuqlarni endi bu qozi haqiqatni ro`yobga chiqarar, jinoyatchining jazosini berar degan umidda Qashqirga murojat qiladilar.Tulki yana eski usulini qo`llaydi, bu qoziga ham paryostiq sovg`a qilib, qutulib qoladi. Biroq xalq og`zaki ijodida ko`plab ertagu dostonlarga xos bo`lgan, bir ishni amalga oshirish uchun uch marta urinish an`anasi ham mavjud. T.Adshboyev adabiy ertagida ham ushbu an`anaga qat`iy rioya qilinadi: Tovuqlar tavakkal deb bu qoziga ham keladilar, So`roqqa chaqirtirilgan tulki yana paryostiq qo`ltiqlab kelib, eski xushomadini boshlaydi. Biroq bu qozi parrandalar avlodidan, yani, tovuqlarning uzoq qarindosh- urug`i. Shu sababli ham u deya farmon beradi va xalq ertaklarida bo`lganidek, Aslida ushbu adabiy ertakda ko`tarilgan mavzuning o`zi ham nihoyatda an`anviy bo`lib, yaxshilik bilan yomonlik, mazlum bilan zolim o`rtasidagi mangu Kun ortidan tun o’tib, Falak charxi aylandi, Vaqti kelib bir Tayg’on Qozi qilib saylandi Kun ortidan tun o’tib, Falak charxi aylandi, Vaqti kelib bir Tayg’on Qozi qilib saylandi 33 Bu makkorni hoziroq Qirga quvib chiqinglar, Tulki zoti uchrasa, Tutib somon tiqinglar , - “ Yaxshilar yetadi murodga, yomonlar qoladi uyatga” maqoli singari qissadan hissa chiqarishga undaudi Sen tug’ilgan Qullug’ xona, Aziz diyor, Pok ostona Kesh, Farg’ona, Qadim Urganch Shu durdona qadim Tshkent, Asal- qandim. O’sh, Buxoro, Samarqandim Qiyosi yo’q, Senu menga Bu yagona Vatan- Ona. Shunday go’zal Ulug’ yurtim, Tuprog’ini ko’zda surtgum, - (“Orzularin- qo’sh qanotim”, 12)

kurashni aks ettiradi, ertangi yaxshi kundan umidvor qiladi. Ertak nihoyasidagi “Yengib chiqar nihoyat// Haqiqatu adolat” misralari haqiqat va adolat tantanasining barqarorligi yanglig` jaranglab, yosh kitobxon qalbida kelajakka umid tuyg`ularini chechak otishi bilan o`z ma`rifiy- tarbiyaviy vazifasini a`lo darajada uddalay oladi. Bundan tashqari bola katta bo`la borgani sari uning tishunchasi ham kengaya boradi; hayotning dastlabki oddiy tasvirlari, voqea- hodisalarning soda to`qnashuvlari toboro keskinroq to`qnashuvlar tarzida namoyon bo`la boradi; odamlar o`rtasidagi munosabatlar ham chuqurlashi,, murakkablashib boradi, o`qigan ertagu masallardagi jonivorlarning gap- so`zlari insoniy munosabatlarga o`xshay boradi, “bola ham endi tulki emas, tulkisimon odamlarni tasavvur qila boshlaydi”. Bolalarda asta- sekin aldoqchi, hiylakorlar va uni fosh qiluvchi, keltirmoqchi bo`lgan ziyonning oldinio olish- adolatli, vijdonli, bahodir kishilar haqida fikr tug`iladi, ularning o`rnida o`zlarini ko`ra boshlaydilar Demak, shoirning ushbu ertagi shu jihatdan ham yosh kitobxon fikrlash tarzini shakllantirish, hayotda oq- qoraning, yaxshi- yomonning farqiga boorish, mazlumlarning yonini olish, adolatli bo`lish tuyg`ularini o`stirishga xizmat qiladi. “Oltin yolli tulpor ” qissasida Olabuqa qishlog`idan o`n chaqirim naridagi Chotqol tizma tog`larining etagida joylashgan, “chor atrofi archazorlar kiprik misol to`sgan” Tulpotqo`l afsonasi tilga oilnadi. Ertakning xalq og`zaki ijodida aloqadorligini shoirning o`zi ; Ushbu ertak momolardan Meros bo`lib qolgandir. Tolporqo`lning afsonasi Es- hushimni olgandir - (“Oqbo`ra to`lqinlari”, 92), deyish bilan e`tirof etadi. Bu adabiy ertakda inson tabiatidagi azaliy ochko`zlik, boriga qanoat qilmaslik oqibatlari nihoyatda ishonarli, ta`sircha tasvirlangan. Chotqol tomondan baytalni yeldirib ovuliga qaytib kelayotgan cholning ayni peshin chog`ida To`lporqo`l bo`yiga yetib kelishi keying voqealar janrining tabiiyligini ta`minlash 34 Sen tug’ilgan Qullug’ xona, Aziz diyor, Pok ostona Kesh, Farg’ona, Qadim Urganch Shu durdona qadim Tshkent, Asal- qandim. O’sh, Buxoro, Samarqandim Qiyosi yo’q, Senu menga Bu yagona Vatan- Ona. Shunday go’zal Ulug’ yurtim, Tuprog’ini ko’zda surtgum, - (“Orzularin- qo’sh qanotim”, 12)

bilan e`tiborga sazovor. Chunki chol issiqdan tolganligi sababli ko`lning yam- yashil qirg`og`I salqinida dam olish ehtiyoji bo`lishi tabiiy. Bundan tashqari esa u peshin nomozini o`qib olishi kerk edi. Xullas, chol nomoz o`qishni boshlaydi. Shu payt ko`lning o`rtasidan oltin yolli tulpor chiqib, “ko`kka sapchib, pishqirib, ko`zi yonib , saylanib, ” bo`z baytal atrofidan uch bor aylanadi; Cho`pon esa beg`am, befarq, Ibodatin buzmasdan- Turib boqsa duldul ayg`ir, Sho`ng`idi ko`l qatiga. Xalq ertaklarida kambag`al odamning mol- davlatga ega bo`lishi ,oadtda, tasodifiylik elementi orqali ro`y beradi. T.Adashboyev adabiy ertagida ushbu tasvir usuli ham aynan saqlab qolingan; oradan o`n ikki oy o`tib, cholning baytali oltin yolli qulun tug`adi. Kutilmagan bu holdan chol hang-mang. Ertagona tasvirning navbatdagi usuli sahnada cholning mol- dunyoga hirs qo`ygan kampiri kirib kelishi taqozo qiladi. Kampir yana bitta shunday qulunli bo`lish dardida qaysar cholni avrab- aldab, To`lporko`lga qayta borishga ko`ndiradi. Chol baytalini minib, ko`l tomonga yo`l oladi, oltin yolli toychoq ham onasining ketidan qolmay, ularga ergashadi. Chol yana avji peshin chog`ida ko`l bo`yiga yetib keladi va : Yozdi shoshib choponini Olib ollmay tahorat. Chol shunchaki nomi uchun, Namoz o`qib o`tirar, Oltin yolli ot tashvishi, Yuragini o`pirar. Bu galgi voqealar rivoji boshqacharoq kechadi. Ko`ldan chiqqan tulpor toychoqning bo`ynidan tishlab, o`zi bilan kol ostiga olib ketadi. Chol esa barmog`ini tishlab qolaveradi. Ertak voqealari mantiqan asosli, ishonarli. Chunki 35 Sen tug’ilgan Qullug’ xona, Aziz diyor, Pok ostona Kesh, Farg’ona, Qadim Urganch Shu durdona qadim Tshkent, Asal- qandim. O’sh, Buxoro, Samarqandim Qiyosi yo’q, Senu menga Bu yagona Vatan- Ona. Shunday go’zal Ulug’ yurtim, Tuprog’ini ko’zda surtgum, - (“Orzularin- qo’sh qanotim”, 12)

dastlabki sarguzash tasodifan yuz bergan, cholning tahorat olishi, namozini buzmasligi, ko`ldan chiqqan tulporga e`tibor bermasligi ham tabiiy. Demak, bechora cho`ponga Ollohning rahmi kelib, g`ayritabiiy ravishda o`z marhamatini inoyat qilgan edi. Ikkinchi sarguzash esa zo`rma- zo`rakilik, ochko`zlik, boriga qanoat qilmaslik oqibati. Shoir cholning peshin namoziga chala tahorat olib o`tirishi, hayoli ham namozda emas, ko`ldan chiqishi kerak bo`lgan oltin yolli tulporda ekanligini ta`kidlamaydi. Mol dunyoga hirs qo`ygan kampirinig ta`magirligiga qarshi chiqolmagani, unga qo`shilib niyati buzilganligi uchun chol ham jazosini olishi boridan ham ayrilib, ikki qo`lini burniga tiqib qolaverishi ertakning mantiqiy yakuni. Demak, T.Adashboyev ushbu ertagida xalq og`zaki namunasining obrazlari, tasvir usullari hamda obrazlar taiqinini imkon qadar o`z aylantirib, yosh kitobxon qalbida halollik, poklik urug`larini ekadi. “Roston xola - doston xola” ertagi to`qson yoshni qoralagan Roston kampirning holicha saqlab qolishga harakat qiladi, xalq ertagini she`riy yo`lda adabiy ertakka chorpoyada yig`ilgan nevara- evaralariga turli- tuman ertaklar aytib berishi ta`rifi bilan boshlanadi. Rostdan ham momolari- buvilaridan g`aroyib ertaklar eshitib katta bo`lmagan bola topilarmikan dunyoda?! Bola zoti borki, ertakka o`ch, buvisi bir ertakni aytib tugatsa, ikkinchisini ayting, deb turadi. Roston kampirning nevara- evaralari ham shunday. Ular orasida ayniqsa, osmon bola” yulduzlarga o`ychan boqib, uchqur hayol- duldul otda ko`klarga parvoz qilayotgan “ Sulton: Qancha sirlar yashiringan Koinotda?! Ko`k toqining dasturxoni Ochiq, yoziq. Qaydan kelgan,”Somon yo`li”, “Oltin qoziq” - (“Jo`nataman quyoshni”, 74) deya, shu ertakni aytib berishni buvisidan iltimos qiladi. Shu tariqa buvisining yeti yoshdan yetmish yoshgacha barcha halol ishlab, ahil yashayotgan, Zuhro yulduz 36 Sen tug’ilgan Qullug’ xona, Aziz diyor, Pok ostona Kesh, Farg’ona, Qadim Urganch Shu durdona qadim Tshkent, Asal- qandim. O’sh, Buxoro, Samarqandim Qiyosi yo’q, Senu menga Bu yagona Vatan- Ona. Shunday go’zal Ulug’ yurtim, Tuprog’ini ko’zda surtgum, - (“Orzularin- qo’sh qanotim”, 12)

boshliq qabila va ularning ahilligini ko`rolmagan yeti qaroqchining bexosdan qabila ustiga bostirib kelishi, tinchini buzishi oqibatlarihaqidagi ertagi boshlanadi. Ushbu tasvir usuli ertak voqealari rivojining tabiiy oqimini ta`minlashi nuqtai nazaridan ham e`tiborga sazovordir. Shoir yulduzlarning nomi bilan bog`liq xalq rivoyatlarini o`rinli qo`llab, xalq orasida Zuhro, Somon yo`li, Yetti qaroqchi, Ho`kizboqar, Tarozi, Aravakash nomlari bilanyuritiladigan yulduzlar turkumlari haqida o`ziga xos ma`rifiy ertak yaratgan. Bosqinchilar (Yetti qaroqchi) bostirib kelishi bilan xalqning tinch turmushi buzilishi, barcha tinch joy , panoh izlab qochib qolishi, Ho`kizboqar yo`lda somonlarni sochib borishi, (somon yo`lining paydo bo`lishi), Aravakash otdan makka donlari sochilib yulduzlarga aylanishi (yulduzlarning paydo bo`lishi), barcha narsaning maromini saqlab turgan “Tarozi” ham o`z ishini yig`ishtirishi tasvirlari syujetdagi jonlilik va fikrning tadrijiy takomilini ta`minlaydigan ertagona syujet liniyasining bir- birini taqozoz qiladigan izchilligi maxsulidi. Albatta, bu yulduz va yulduz turkumlari haqida ilmiy ma`lumotlarni o`quvchi maktabida, astranomiya darsida o`qituvchidan oladi. Ular haqidagi rivoyatlari asosida yaratilgan ushbu adabiy ertak esa xalqning koinot sir- asrorlari haqidagi ibtidoiy tasavvurlari haqida ma`lumot berishi hamda u7ndan kelib chiqadigan ma`rifiy – tarbiyaviy ahamiyati bilan yosh kitobxon ma`maviy olamini boyitishga xizmat qiladi. “Qismat balladasi” T.Adashboyevning mustaqillik davri ijodiga taaluqli. Balladada hikoya qilinishicha, 1990 yilda Qrimning To`ng`iztog` qishlog`ida dam olayotgan paytida shoir bir arman va turkman ijodkori bilan do`stlashib qoladi hamda ularga Timurnoma kitobini sovg`a qiladi.”Temurnoma” bahona, arman shoiri Yuriy Saakman Amir Temur haqidagi bir afsonani aytib beradi. Ballada o`sha afsona asosida yaratilgan. Ballada syujet liniyasini tashkil qiladigan voqealar oqimi tabiiy izzchillikdagi ikki manzaradan tashkil topgan. Birinchi manzara Sohibqiron Amir Temur Tabrizga yurish qilgan paytida Hayastonni yengib, Arpali degan joyga yetganida bug`doyzorga sarak (boshoq) terib yurgan chol- kampir va boshoqlarni 37 Sen tug’ilgan Qullug’ xona, Aziz diyor, Pok ostona Kesh, Farg’ona, Qadim Urganch Shu durdona qadim Tshkent, Asal- qandim. O’sh, Buxoro, Samarqandim Qiyosi yo’q, Senu menga Bu yagona Vatan- Ona. Shunday go’zal Ulug’ yurtim, Tuprog’ini ko’zda surtgum, - (“Orzularin- qo’sh qanotim”, 12)

to`qmoq bilan yanchayotgan ikki nevarasini ko`rib qolishi, ular bilan salomlashib, sabr- toqat tilashi, chol sarkardani ko`rgach, sochlarini atala- umoch bilan saylashi va Amir Temur yigitlarini cholga biir kun yordam berish va somon to`plashga buyurishi, lashkar terib,yanchgan arpa- bug`doy cholning hovlisiga sig`may ketishi va saharda lashkar o`z yo`liga ravona bo`lisi tasviridan iborat. Ikkinchi manzara, oylar, yillar o`tib, Amir Temur Lashkarining yo`li yana Araratdga Arpali tomonga tomonga tushishi va sohibqiron o`sha cholning hol ahvolidan xabardor bo`lay deb, ikki choparni ovulga jo`natishi, kampir choparlarni chorbog`iga yo`latmasligi, qarg`ay- qarg`ay darvozani tambalab, uyiga kirib ketishi, shundan keyin cholni ko`rgani hukmdorni o`zi borishi, ko`zini shira bosgan cholning burni osmonda, nimadandir domangirligi, ulg`ayib, davangir yigatlaega aylangan yigatlar esa, Amir Temurga o`dag`aylab chiqib kelishlari hamda bu holdan darg`azab bo`lgan sohibqiron chol ovulining ko`lini ko`kka sovurtirishi tasviridan iborat. Asarning e`tiborga sazzovor jihati shundaki, shoir Amir Temur dushmanga qarshi qo`shin tortar ekan, oddiy xalq bilan emas, lashkar bilan jang qilishi, biro qurush o`z nomi bilan urush ekanligi, o`rmonga o`t ketsa, ho`lu- quruq barobar yonganiday, urush paytida oddiy xalqning ahvoli ham yomonlashuvi, bola- chaqasining rizqi debekkan ekin- tekini lashkar oyoqlari va otlarning tuyoqlari ostida nobud bo`lib rizqdan judo bo`lishi, shu sababli ham dalada mashoq terib yurgan chol- kampir va ikki norasida nevarasiga ko`zi tushgan ulug` hukmdorning ulardan hol- ahvol so`rashi, sabr- toqat tilashi, chol dasturxonga qo`ygan bitt ko`mach va soqchilarga bergan bir ho`plamdan bergan atala- umochi evaziga butun lashkarini cholaga bir kunlik yordanga tashlashi singari sohibqironning insoniy qiyofasini ko`rsatadigan tasvirlarga alohida e`tibor beradi. Albatta, Amir Temur yurishlari chog`ida har qanday harbiy yurishda bo`lgani kabi arman yurti, xalqi ham ko`p aziyatlar chekkan. Biroq oddiy xalq hech qachon ezgulikning kichigini ham, kattasini ham esidan chiqarmaydi. Sohibqironning kambag`al chol- kampirga va ularning nevaralariga ko`rsatgan ulug` himmati, afsonada o`zining qanchalik haqqoniy ifodasini topgan bo`lsa, urush paytining og`ir kunlarida ulig` 38 Sen tug’ilgan Qullug’ xona, Aziz diyor, Pok ostona Kesh, Farg’ona, Qadim Urganch Shu durdona qadim Tshkent, Asal- qandim. O’sh, Buxoro, Samarqandim Qiyosi yo’q, Senu menga Bu yagona Vatan- Ona. Shunday go’zal Ulug’ yurtim, Tuprog’ini ko’zda surtgum, - (“Orzularin- qo’sh qanotim”, 12)

hukmdor sahovati bilan uyi bug`doyga to`lgan, kutilmaganda ega bo`lgan boylik ko`zini shira bosgan chol- kampir va nevaralarning noshukurligi, yaxshilikni bilmasligi oqibatida Amir Temur farmoni bilan ovulning kuli ko`kka sovurilishi ham asarda shu qadar holis tasvirlangan. Shu sababli ham afsoninig xulosasi Amir Temurni emas, ochko`z yaxshilikni bilmaydigan cholni qoralaydi. Chunki, Amir Temur cholni ko`rishga ikkinchi marta kelganida, uning uyiga mehmon bo`lish, ziyofatini yeyish uchun emas, balki urush kasofati bilan boquvchisiz qolgan oilaning hol- ahvolidan xabar olishdek insoniy burchini o`tash uchun kelgan edi. Mustaqillik sharofati bilangina uning davlatchiligimiz tarixida tutgan muhim o`rni, markazlashgan davlat yaratish borasidagi ulug` tashkilotchilik faoliyati va insoniy fazilatlari haqidagi haq gapni aytish imkoniyati yaratildi. T.Adashboyevning Amir Temur haqidagi arman afsonasiga asoslangan balladasi esa sohibqironning haqqoniy timsolini yaratish borasidagi muvaffaqiyatli izlanishlardan biri sifatida o`zbek bolalar adabiyotini yaratishga xizmat qiladi, yosh kitobxonlarga ulug` jahongirning insoniy fazilatlari haqida haqqoniy ma`lumot berishi bilan o`ziga xos ma`rifiy- tarbiyaviy ahamiyat kasb etadi. 39 II BOB. Vatan va tabiat manzaralari hamda Vatanparvarlik g’oyasi talqinining o’ziga xosliklari. 2.1 She’rlarda Vatan va milliy qadriyatlar tasviri . Sen tug’ilgan Qullug’ xona, Aziz diyor, Pok ostona Kesh, Farg’ona, Qadim Urganch Shu durdona qadim Tshkent, Asal- qandim. O’sh, Buxoro, Samarqandim Qiyosi yo’q, Senu menga Bu yagona Vatan- Ona. Shunday go’zal Ulug’ yurtim, Tuprog’ini ko’zda surtgum, - (“Orzularin- qo’sh qanotim”, 12)

Bolalar adabiyoti yosh avlodni eng yaxshi insoniy tuyg`ular ruhida tarbiyalashda, bolaning beg`ubor qalbida go`zallikni anglash va asrab avaylash tuyg`ularini shakllantirishga mas`uldir. Shunday ekan ijodkorning qalb- qo`ridan yaralgan har bir satr, har bir misra ana shu ulkan maqsadlarda xizmat qilishi, ularning qalbida o`zi tug`ulib o`sgan, kindik qoni to`kilgan tuproqqa mehr- muhabbat tuyg`ularini shakllantirmog`i lozim. T.Adashboyev bolalar adabiyotining vazifasi nimalardan iborat ekanligini juda yaxshi biladi va ijodida shunga to`la amal qiladi. Shu sababli ham shoir asarlarining mavzu ko`lami juda keng. U, avvalo, vatanparvar shoir, kindik qoni to`kilgan tuproq uning tog`u toshlari, qiru adirlari, dala dashtlarini o`z asarlarida to`lib toshib kuylaydi, Vatan tarixi, uning shonli va qayg`uli sahifalarini ushbu tarixda o`z o`rniga ega bo`lgan buyuk ajdodlarimiz hamda kamtorona mehnatkash dehqonu hunarmandlarning mehr bilan yaratilgan timsoli doimo shoir asarlarining markazida turadi. Shuningdek, millatning eng asosiy belgilaridan biribo`lgan ona tilini qadr- qimmatini ulug`lash, sharaflash ham ijodkor asarlarida alohida o`rin tutadigan mavzulardan. Chunki, shoir uchun eng qadrli narsa Ayniqsa, istiqloldan keyin T.Adashboyev ijodida bu mavzular talqini yanada o`zgacha tus oldi, istiqlol uning qalb qo`rida saqlanib yotgan hissiyotlarni barilla namoyon etish, kindik qoni to`kilgan muqaddas tuproq, uning tarixi ming yillarga borib taqaladigan qanchadan- qancha qadriyatlarni, jahon ilm- fani, 40 ONA - VATAN, ONA- XALQ, ONA TILI. Bunday asarlarni yaratishdan asosiy maqsad esa o’sib kelayotgan yosh avlodni ona- vatanga, ona- xalqqa, ona- tiliga , ota- bobolar ruhida mehr- muhabbat va sadoqat ruhida tarbiyalash, ular qalbida munosib avlod, farzand bo’lsh tuyg’ularini shaklllantirish. Sen tug’ilgan Qullug’ xona, Aziz diyor, Pok ostona Kesh, Farg’ona, Qadim Urganch Shu durdona qadim Tshkent, Asal- qandim. O’sh, Buxoro, Samarqandim Qiyosi yo’q, Senu menga Bu yagona Vatan- Ona. Shunday go’zal Ulug’ yurtim, Tuprog’ini ko’zda surtgum, - (“Orzularin- qo’sh qanotim”, 12)

madaniyati tarixida alohida o`rin tutadigan ulug` ajdodlari haqida to`lib toshib kuylash imkoniyatini yaratdi. 2003- yida chop etilgan “Orzularim - qo`sh qanotim” saylanmasida jamlangan ushbu ruhdagi ko`plab she`rlarni avvalgi to`plamlarga kiritilgan she`rlar bilan qiyoslash shoir ijodida tom ma`noda yangi bosqich boshlanganligidan dalolat beradi. Uning tug`ulib o`sgan ona qishlog`i ta`rifiga bag`ishlangan “Saif Bulon”, yarim asrdan ko`proq umri kechgan O`sh shahri madhida bag`ishlangan “Qarog`im O`sh”, mustaqillik madhiyasi bo`lmish “Zar uqali”, ulug` ajdodlarimiz madhiga bag`ishlangan “Yassaviy madhiyalari” kabi o`nlab she`rlari faqat mustaqilllik sharofati bilangina nashr yuzini ko`rdi, shoir qalbining eng to`ridagi muqaddas his tuyg`ular safatida kitobxon qalbiga ham ko`chib o`tish, uning qalbiga ham yolqin yoqish, tug`yon ko`tarish imkoniyatiga ega bo`ladi. T.Adashboyev ushbu ulug`vor maqsadlarda xizmat qiladigan barkamol asarlardaa boy adabiyotimiz adabiy an`analarini bugungi adabiyotimizda muvaffaqiyat bilan davom ettirayotgan o`ziga xos ijodkor ekanligi uning deyarli barcha asarlarida yorqinnamoyon bo`ladi. Jumladan, shoir “Saylanma”sining “Ona Vatan” nomli birinchi fasli Vatan fasliga bag`ishlangan she`rlarini qamrab oladi. U fasl avvalidagi bag`ishlovida Ona Vatan Durdona Vatan Kindik qonim to`kilgan go`sha Menga Ka`ba, Yagona Vatan! Bobolardan merossan- qadim Bag`ishlovni senga atadim, - (“Orzularim –qo`sh qanotim”, 11). der ekan, bu gaplar shunchaki ta`rif tavsif emas, balki shu yurt farzandining yurak qa`ridan jo`shib chiqqan dil sadolari. 41 Sen tug’ilgan Qullug’ xona, Aziz diyor, Pok ostona Kesh, Farg’ona, Qadim Urganch Shu durdona qadim Tshkent, Asal- qandim. O’sh, Buxoro, Samarqandim Qiyosi yo’q, Senu menga Bu yagona Vatan- Ona. Shunday go’zal Ulug’ yurtim, Tuprog’ini ko’zda surtgum, - (“Orzularin- qo’sh qanotim”, 12)

Shoirning Ona - Vatan-kindik qoni to`kilgan tuproqda , muxtasar bo`lsa mazmunan shu qadar po`rhikmat emas, balki uning yakkayu yagonaligi, bobolardan meros” qolgan-ko`z qorachig`iday azizu- mukarramligini ta`kidlovchi qalb qo`ridan otilib chiqqan jo`shqin sadodir. der ekan, bu satrlarda qiyosi yo`q bu tuproqning ``qutlug xola`` , “aziz diyor”, “pok ostona” sifatlashlari yosh kitobxon qalbida Ona Vatan muqaddasligi tushunchasini shakllantirish va mustahkamlashga xizmat qiladi, Vatan tuprog`ini ko`zga surtish (tavob qilish) shunchaki gap emas, o`zining ushbu tuproq farzandi deb hisoblaydigan har bir kishini dastlabki insoniy burchi ekanligini ta`kidlaydi, qadim O`rganch, Buxoro, Samarqand, O`sh, Kesh, Toshkent sibgari olamga 42 Sen tug’ilgan Qullug’ xona, Aziz diyor, Pok ostona Kesh, Farg’ona, Qadim Urganch Shu durdona qadim Tshkent, Asal- qandim. O’sh, Buxoro, Samarqandim Qiyosi yo’q, Senu menga Bu yagona Vatan- Ona. Shunday go’zal Ulug’ yurtim, Tuprog’ini ko’zda surtgum, - (“Orzularin- qo’sh qanotim”, 12)

$mashhur , jahon tarihi va madaniyatining beshigi bo`lgan shaharlari bilan faxrlanish his- tuyg`ularini uyg`otadi. “Tuproq” she`rida “avlodlardan meros bo`lib qolgan”,”bobolarning qon va teri tomgan”, “qotilni ham , botirni ham sukut saqlab, ehtiyotlab, o`z bag`riga olgan” bu tuproq mo`tabaru mukarram onamiz ekanligi tuyg`usi har bir kitobxon ongida singdiriladi. Zero, T.Adashboyevning o`lkamizning tarixiy joylari va betakror tabiat tasviriga bag`ishlangan she`rlarida , Ona Vatan kindik qoni to`kilgan muqaddas tuproqqa mehr- muhabbat tuyg`ulari ming yillik qadriyatlarimizga shu qadar samimiyat bilan yog`orilganki, bu dilnavoz satrlar yosh kitobxon qalbida bir o`qishda jo bo`ladi. Aslida vatanimiz tarixi va tarixiy joylari tasviriga bag`ishlangan she`rlar T.Adashbiyev ijodining dastlabki pallalaridan alohida o`rin tutadi. Jumladan “O`sh” she`rida shoir O`sh shahrini ta`riflar ekan, shaharda yashab o`tgan, kindik qoni to`kilgan, poyqadami tekkan ulug` zotlarni, tog` toshlari, daryo- adirlarini, tarixiy joylarini birma- bir tilga oladi: Huvaydoning nazari tushgan, Seni Vatan aylagan Bonu. Ayri tushib Andijonidan, Shoir Mahjur kuyladi yonib (“Arslonbob afsonasi”,13). T.Adashboyev hayoti va ijodining katta qismi O`sh shahri bilan bog`liq. Shu boisdan ham u o`zining “Chorak asr shahri O`shda”ligini shukrona bilan tilga oladi, “Uning mehri qalbimda jodir”, - deya faxrlanadi, go`zal Baroko`h (Sulat\ ymon) ko`li va unda Mirzo Bobur qurdirgan “Oq saroy” nomli hujra shahar ko`rkiga ko`rk qo`shganligini tarannum etadi. “Oq saroyni””saqlay olmadik ” deya afsus chekadi. O`shlik buyuk geolog olim Habib Abdullo ruhidan madad so`raydi. “Bag`rim butun, do`stlarim bisyor”, deya qoniqish hissini namoyon qiladi. Xullas , ushbu she`r Turkistonning qadimiy, tarixiy shaharlaridan biri, ilm- ma`rifat va 43$

Tursunboy Adashboyev she`riyatida an`anaviylik va badiiy mahorat masalalari

24.09.2019

0

336.5 KB

Похожие