O’zbek xalq afsun – duolar folklor janri sifatida - Литература - Дипломные работы

O’zbek xalq afsun – duolar folklor janri sifatida

Загружено в:

24.09.2019

Скачано:

0

Размер:

313.5 KB

“O`ZBEK XALQ AFSUN – DUOLAR FOLKLOR JANRI SIFATIDA” 1

Reja: KIRISH …………………………………………………………………………3-6 I.BOB. О `ZBEK XALQ AFSUN-DUOLAR FOLKLOR JANRI SIFATIDA ………………………………………………………………7-10 I.1. О `ZBEK AFSUN-DUOLARINING MAVZU VA VAZIFADOSHLIK JIHATIDAN TASNIFI ……………………………………………………........11-24 I.2. SHE`RIY SHAKLLARDAGI AFSUN DUOLAR …………………………..25-42 II.BOB. О `ZBEK XALQ AFSUN-DUOLARINING BADIIYATI II.1. AFSUN DUOLARNING KOMPOZITSIYASI ……………….……………43-50 II.2. XALQ AFSUN DUOLARIDA BADIIY TASVIR VOSITALARI …….……..51-55 X U L O S A ……………………………………………………………………56-57 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI….……………………..58-59 2

Kirish Mavzuning dolzarbligi . О `z hayotini yaxshi va k о `ngildagidek о `tkazish uchun har bir inson kurashadi. Buning uchun tabiat kuchlariga, ularning beshavqat xurujiga qarshi chora-tadbirlar о `ylab topadi, bevosita insonlar tomonidan, qilinadigan ta`sir va zarbalarning oldini olish uchun xilma-xil vosita hamda usullar qidiradi. Mana shu tariqa о `ylab topilgan har bir chora-tadbir xalq tajribasida uzoq yillar sinovlardan о `tkazilib, barcha tomonidan q о `llanila boshlaydi. Ma`lumki, jamiyat, xalq, millatning ma`naviy-madaniy taraqqiyoti, barkamol avlodning shakllanishida badiiy adabiyotning ahamiyati nihoyatda ulkan. Bu haqda Prezidentimiz “Adabiyotga e`tibor – ma`naviyatga, kelajakka e`tibor” risolasida katta e`tiborga loyiq fikr-mulohazalarni bildirganlar. Ushbu dastur qarash-g`oyalar har bir ijodkor, shuningdek, adabiyot ilmi mutaxassislariga tasvir va tadqiq yo`llari, vositarini to`g`ri tanlash va ish yuritishga ko`mak beradi. Afsun-duolar s о `z, inson nigohi va xatti-harakatida sehr-jodu qudrati bor deb qaralgan zamonlarda vujudga kelgan b о `lib, о `sha vaqtlardan buyon ular kishilar о `rtasida goh ochiq, goh yashirik holda yashab keladi. Xalq afsun-duolarga nisbatan turli davrlarda turlicha munosabatlar hukm surib keldi. Birgina sovet tuzumi davrida afsun-duolarga b о `lgan munosabatga nazar tashlasak, minglab yillar mobaynida xalq о `rtasida ruhiy terapeya vazifasini о `tab kelgan xalq donoligining mahsuli afsun-duolarga nisbatan hurmatsizlik, beshafqat munosabat qay darajada amal qilganligini k о `ramiz. Turli munosabat bilan xalq murojaat etadigan qanchadan-qancha duoxonlarimiz, azayimxonlar shafqatsiz qatag`onlarga duchor qilindi. Mana shuning oqibatida juda k о `plab afsun-duolarimiz unutildi va beiz y о `qolib ketdi. Mana shuning о `zi xalq ma`naviy boyligining qadrlanmaganligidan, toptalganligidan dalolat beradi. Endilikda davr о `zgardi, xalq yaratuvchiligining barcha namunalariga munosabat butunlay boshqacha tus oldi. Holbuki, bu davrga kelib k о `plab afsunxonlarimiz о `zlari bilan ma`naviy boyligimizning kattagina qismini y о `qlik olamiga olib ketdilar. Shunga qaramay, bir narsaga shukr qilish lozimki, xalq 3

baribir katta kuch. U о `z hayotida, ayniqsa о `z ma`naviy dunyosida mavjud b о `lgan va amal qilgan k о `p narsalarni asrab-avaylab saqlab qoladi. Afsun-duolar haqida ham bu narsani e`tirof etish joiz. K о `p yillik qidirishlarimiz natijasida hozir biz y о `qolib ketdi, deb yurgan afsu-duolarning о `n beshga yaqin turlarining t о `planishi fikrimizning dalili b о `la oladi. T о `plagan materiallar hajmi va k о `lami esa ular haqida maxsus ilmiy tadqiqot ishi yozishga t о `la huquq berdi. Mana shundan kelib chiqib aytish lozimki, bitiruv malakaviy ishimizning dolzarbligi quyidagi ikki jihat bilan belgilanadi: Birinchidan, xalq hayotining turli-tuman jabhalarida har xil munosabat bilan q о `llanilib kelingan afsun-duolarni jamlash, ularni vazifadoshlik nuqtai nazaridan tasnif etish va afsun-duolarning noyob, mukammal namunalari bilan k о `pchilikni tanishtirish. Ikkinchidan, endilikda afsun-duolar va ularning insonga ta`siri masalasi bilan tabobat ilmi, biologiya, bioximiya, biofizika, ruhshunoslik kabi turli-tuman soha olimlari jiddiy shug`ullana boshladilar. Bu narsa yaxshi samaralar berishi shubhasiz. Ammo yana shu narsani alohida ta`kidlash lozimki, afsun-duolar eng avvalo s о `z orqali shakllanadi. Binobarin, afsun-duolar bilan filologiya, uning folklorshunoslik sohasi ham baqamti shug`ullanishi zarur. Mana shu hayotiy-ilmiy talab bizni xalq afsun-duolarning janr xususiyatlari, ularning mavzu jihatidan tasnifi va badiiyati masalalarini о `rganishga da`vat etadiki, bularning barchasi bitiruv malakaviy ishimizning dolzarbligi darajasini belgilashga imkon beradi. Bitiruv malakaviy ishning maqsad va vazifalari borasida shuni aytish о `rinliki, mazkur tadqiqotdan k о `zlangan maqsad bitta. U ham b о `lsa xalq afsun- duolarining mohiyati nimalardan iborat va folbklor janri sifatida ularning badiiy xususiyatlari nimalarda zohir b о `lishini k о `rsatib berishdan iborat. Ushbu maqsadga erishish uchun biz о `z oldimizga quyidagi vazifalarni q о `ydik: -xalq afsun-duolarining folklor janrlari sifatidagi о `ziga xos xususiyatlarini aniqlash; 4

- о `zbek xalq afsun-duolarini mavzu va vazifadoshlik nuqtai nazaridan tasnif etish, afsun-duolarining har bir k о `rinishiga oid xususiyatlarni tavsif etish; - о `zbek xalq afsun-duolarining shakliy tuzilishi, obrazlar silsilasi va badiiy- tasviriy, badiiy-ifoda vositalarini yoritish. Mavzuning o`rganilishi. Ma`lumki, har qanday tadqiqot о `z- о `zidan vujudga kelmaydi. Xuddi shu ma`noda aytganda, har bir tadqiqot kollektiv mehnat mahsuli hisoblanadi. Chunki tadqiqotga jalb etilgan faktik material omma tomonidan yaratilib, k о `pchilik tomonidan istifoda etiladi. Q olaversa, har bir tadqiqotchi о `z faoliyatida о `zidan oldin о `tgan olimlarning tadqiqot usullari va y о `lidan boradi, ularga о `z maqsad va vazifasidan kelib chiqqan holda ayrim о `zgarishlar, yangiliklar kiritadi О `zbek xalq afsun-duolariga folklor janri sifatida ilk marta murojaat etgan tadqiqotchi prof.B.I.Sarimsoqov b о `ldi. 70-yillarning ikkinchi yarim 80-yillarning birinchi yarmidagi sovet hokimiyatining ashaddiy himoyachilari, ularning g`oyaviy homiylari tomonidan k о `rsatilgan juda qattiq qarshililklarga qaramay, u xalqimiz о `rtasida shu kungacha yashab kelayotgan badik, kinna, yomg`ir chiqarish marosimlarida ijro etiladigan «Sust xotin», «Chala xotin», shamol t о `xtash marosimida aytiladigan «Choy mom», shamol chaqirish marosimida aytiladigan «Yo, Haydar» kabi k о `plab aytimlarni ilmiy tahlil maydoniga olib kirdi. Yuqorida sanab k о `rsatilgan aytim-duolar B.Sarimsoqov tomonidan yetarlicha tahlil etilganligi sababli biz ularni о `z tadqiqotimizga jalb etmadik. Eng muhim tomoni shundaki, B.Sarimsoqov, T.Mirzayev, M.Jo`rayev, Sh.Qahhorova kabilar badik, kinna kabi s о `zning sehr-jodu qudratiga asoslanuvchi janrlar xususida t о `xtalib, ularni «ruhiy terapeya» vositasi sifatida ilk marta baholaydilar. Biz ham ularning fikrlarini tо`la tasdiqlashga harakat qilamiz. Bitiruv malakaviy ishning yangiligi. Afsun-duolar haqida mavjul ilmiy, ilmiy-ommabop adabiyotlar yuqoridagilardan iborat. Bitiruv malakaviy ishning yangiligi shundan iboratki, birinchidan, ishda kо`proq xalq afsun-duolariga e`tibor berilgan. Ikkinchidan, ishda har bir duoning ijrochilari, ijro sharoiti, ijro tarzi, 5

duoning mazmuni, badiiy jihatlari, obrazlari tavsifi berilganki, bu narsa tadqiqotning ilmiy yangiligini obyektiv baholashga imkon beradi. Bitiruv malakaviy ishning nazariy va amaliy ahamiyati. Bitiruv malakaviy ishning nazariy va amaliy ahamiyatiga kelganda shuni aytish kerakki, mazkur ish xalq-duolarining vujudga kelishi, xalq о`rtasida amal qilishi va badiiy tabiatini nazariy jihatdan yoritishda dasturlik vazifasini ado etadi. Bitiruv malakaviy ishdan oliy о`quv yurtlari filologiya fakultetlari talabalari uchun darsliklar, о`quv-metodik qо`llanmalar yozishda, maxsus kurslar о`qishda foydalanish mumkinki, bu narsa bitiruv malakaviy ishning amaliy ahamiyatini belgilab beradi. Bitiruv malakaviy ishining o`rganilish obyekti. Bitiruv malakaviy ishining mavzusini yoritishda xalq og`zaki badiiy ijodi namunalaridan to`plangan folklor arxivlaridan, nashr etilgan xalq dostonlari va ertaklarida mavjud bo`lgan afsun- duolardan foydalanildi. Bitiruv malakaviy ishning tuzilishi. Ish kirish, 2 bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro`yhatidan iborat. 6

I.BOB. О`ZBEK XALQ AFSUN-DUOLAR FOLKLOR JANRI SIFATIDA Xalqimiz о`rtasida afsun qilmoq, duo о`qimoq, dam solmoq kabi birikmali atamalar bilan yuritiluvchi aytimlar borki ular folklorshunoslikda deyarli о`rganilmagan. Xalq afsun-duolari tahliliga о`tishdan oldin ikki og`iz yuqoridagi atamalar xususida tо`xtalib о`tishga tо`g`ri keladi. Chunki ayrim manbalarda yuqoridagi atamalar notо`g`ri izohlangan. Jumladan, «О`zbek tilining izohli lug`atida» «afsun» atamasi fors-tojik tilidan olingan deyiladiki, aslida bu atama arab tilidan olingan va sehr, jodu ma`nolarini anglatadi. «Duo» atamasi ham arab tilidan olingan sо`z bо`lib, xudoga va boshqa g`ayri tabiiy kuchlarga sig`inish orqali о`zgalarga yaxshilik yoxud yomonlik tilash ma`nosini anglatadi. «Dam» esa fors-tojik tiliga mansub sо`z bо`lib, u nafas ma`nosini ifodalaydi. Yuqoridagi qisqacha izohlardan shu narsa ma`lum bо`ladiki, xalq turmushida keng qо`llanilib kelingan aytimlarning aksariyati arab, fors-tojik atamalari bilan yuritiladi. Buning eng asosiy sabablari, bizning nazarimizda, quyidagilarda: Birinchidan, xalq о`rtasida keng qо`llaniluvchi va maxsus marosimlar tarkibida о`qiluvchi aytimlar ham borki, ular sof turkiy tilga mansub atamalar bilan 7

yuritiladi. Masalan, badik, burey-burey kabilar shular jumlasidan bо`lib, ular B.Sarimsoqovning tadqiqotlarida batafsil tahlil etilgan. Ikkinchidan, О`rta Osiyo arablar tomonidan tо`la istilo etilgandan sо`ng yerli xalqning hukmron mafkurasi islom bо`lib qoldi. Xuddi mana shuning uchun ham xalq о`rtasidagi aytimlar bilan islom diniga xos aytimlar о`zaro singishib ketdi. Mana shu singishish oqibatida taomilga kirgan aytimlar bilan birga arabcha, tojikcha aytimlar ham bevosita qabul qilindi. Uchinchidan, turkiy xalqlarning juda qadim zamonlardan tojiklar bilan yonma-yon va ayrim joylarda aralash yashashi, qolaversa, juda uzoq vaqtlar fors- tojik tilining О`rta Osiyo xalqlarida adabiy til vazifasini ado etishi ham xalq о`rtasidagi ayrim aytimlarni tojikcha atamalar bilan nomlashga olib kelgan. Umuman, xalq aytimlarining yerli aholi bilmaydigan tillarga mansub sо`zlar bilan nomlanishi ana shu aytimlarga sirlilik, g`ayri tabiiylik bag`ishlangan. Shuning uchun ham xalq shu aytimlarni о`z tilidagi sо`zlar bilan atashga nechog`lik imkoniyatlarga ega bо`lishiga qaramay, ularning nomlarini о`zgartirmay kelmoqda. Afsun-duolar xalq hayotining ajralmas bir qismi sifatida juda qadim zamonlarda vujudga kelgan. Chunki kishilar о`zlarini turli-tuman kasalliklardan, ofat va falokatlardan, ziyon-zahmatlardan, о`g`ri va qaroqchilardan, yirtqich va darandalardan saqlash kerak bо`lganda, о`zgalarga ta`sir kо`rsatish yoki zarar yetkazishga harakat qilganlar. Xuddi mana shunday intilish va istak asta-sekin rang-barang xatti-harakatlar vositasida aytiladigan aytimlarning yaratilishiga olib kelgan. Bu xildagi aytimlar esa uzoq davrlar aytilaverish oqibatida tobora qat`iy shakl mazmunga ega b о `lgan afsun-duolar shaklini olgan. Albatta, bunday aytim- duolarning kelib chiqishi qadimgi ajdodlarimizning tabiat kuchlari oldida ojizliklari, nochorliklari oqibatidan boshqa narsa emas. Chunki inson о `z tarixiy rivojining qaysi bosqichi, о `z umrining qaysi nuqtasida b о `lmasin, hamma vaqt tinch, omon hayot hadeb b о `lavermaydi. Bir maromda oqib о `tayotgan turmush 8

ba`zan tabiat raftori, ba`zan esa insonlarning о `zlari, ba`zan esa boshqa sabablar bilan buzilib turadi. Ana shunday paytlarda esa nochor qolgan uzoq ajdodlarimiz har xil narsalarga, jumladan insonni barcha mahluqotdan ajratib turuvchi о `zining s о `zlash iqtidoriga, aniqrog`i, s о `zning sehrli kuchiga murojaat qilgan. Demak, ma`lum b о `ladiki, xalq afsun-duolari, folklorshunos B.Sarimsoqov t о `g`ri ta`kidlaganidek, s о `zning sehr-jodu (magik) qudratiga tayanuvchi janrlari hisoblanadi. Bu haqda u quyidagilarni yozadi. Qadimgi inson о `zini sal noxush sezadimi yoki qoqilib-surilib ketadimi, yoki qilichining dami qaytadimi-bularning barchasini u g`ayri tabiiy harakat, yomon k о `z bilan qarash yoki s о `z qudratidan deb biladi. Bu narsa istar-istamas insondagi yuqorida aytilgan uch jihat oldida kishilarni sajda qilishga olib keladi. Ammo har qanday holatda ham u xatti-harakat va s о `zning sehrli qudratidan najot kutgan. Chunki u о `zidagi s о `zlash iqtidorini ilohiy qudrat deb bilgan. Albatta, s о `z va uning sehr-jodu kuchi oldida sajda qilish, unga najot k о `zi bilan qarash uzoq о `tmishdan hozirga qadar ma`lum darajada saqlanib keladi. Bevosita mana shu narsa tufayli turli-tuman afsun-duolar yaratilgan. Mana shunga tayanib aytish mumkinki, s о `zning jodu kuchiga, ta`sir qudratiga asoslanish afsun- duolarning xalq og`zaki ijodiga mansub mustaqil janrlar sifatidagi xususiyatlaridan biri sanaladi. Biroq yolg`iz s о `zning sehr-jodu kuchi hamma vaqt afsun-duolar uchun belgilovchi janr xossasi b о `la olmagan. Ba`zan afsun-duolar matnini tashkil etuvchi s о `zlarning sehr-jodu kuchi magik qudratga ega deb qaralgan narsalar (masalan, isiriq, qalampir, non, pichoq, pul, tuz va hokazolar) k о `magida kuchaytirilgan. Hattoki, insondagi xatti-harakat ham bevosita s о `z sehrini kuchaytiruvchi vosita sanalgan. Sehr-jodu nuqtai nazaridan qaralsa, bizningcha, xatti-harakat s о `zga qaraganda qadimiy magik vosita sanaladi. Chunki, inson hali s о `zlash iqtidoriga ega b о `lmagan davrlarda ham xatti-harakat b о `lgan va u kishi nochor qolgan 9

kezlarida bevosita takrorlanuvchi xatti-harakatdan najot kutgan. Bu narsa bizni xatti-harakat jodusi s о `z jodusiga qaraganda ham qadimiy, ham kuchli ta`sir k о `rsatish qudratiga ega, degan hulosaga olib keladi. Demak, afsun-duolarga xos ikkinchi muhim janr xususiyati shundaki, mazkur janrga aloqador aytimlar faqat muayyan xatti-harakat xamkorligida ijro etiladi Sehr-jodu (magiya)ning muhim xususiyati shundaki u g`ayri tabiiy kuchlar vositasida biror narsaga yoki kishiga ta`sir k о `rsatish va shu orqali k о `zlangan natijaga erishishni nazarda tutadi. Magiyaning bu jihatini yaxshi bilgan taniqli ingliz olimi Dj.Frezer о `zining «Oltin shoxa» asarida sehr-joduning quyidagicha k о `rinishlarini, ularning ta`sir k о `rsatishdagi о `ziga xosliklarini alohida qayd etadi, uning k о `rsatishicha, ikki xil magiya mavjud: 1) Gomeopatik magiya; 2) Muloqot magiyasi. Gomeopatik magiya (gomeo-yunoncha о `xshash, bir xil demakdir)talablariga k о `ra, о `xshash narsalar о `xshash narsalarni keltrib chiqaradi. Demak, ibtidoiy kishilar tasavvuricha, biror kishining biror narsasiga ta`sir k о `rsatish orqali uning о `ziga ham ta`sir k о `rsatish mumkin deb qaraganlar. Masalan, uning k о `ylagini g`ijimlash orqali uning joniga og`riq keltirish mumkin. Yoxud boshqa misol: biror kishining yuragi deb faraz qilingan bir siqim xamirga igna sanchish orqali о `sha kishining yuragida sanchiq q о `zg`ash mumkin. Muloqot magiyasida esa о `zaro muloqotda b о `lish orqali muloqotda b о `luvchi tomonlardan birida b о `lgan bir xususiyat ikkinchisiga yuqishi mumkin deb qaralgan. Masalan, kinna kirgan shaxs oldida turish undagi kinnaning yuqi ikkinchisiga ham о `tadi deb qaralgan. Xullas, magiyaning har ikki turida ta`sirning kuchini oshirish yoki ana shu ta`sirni qaytarish maqsadida turli tuman afsun-duolar yaratilgan. Chunki afsun- duolar magiyani yo kuchaytirish yo singdirish uchun xizmat qilganlar. Har ikki holda ham afsun-duo maxsus xatti-harakat va narsalar vositasida ijro etiladi. Bu narsa afsun-duolarning ta`sir kuchini oshirishga k о `maklashadi. 10

Demak, afsun-duolarga xos muhim xususiyatlardan biri ularning maxsus xatti-harakatlar va narsalar vositasida ijro etilishi hisoblanadi. Bu xususiyat afsun-duolar ijrosidagi qadimiy sinkretik tabiatning saqlanib qolganligidan dalolat beradi. I.1. О`ZBEK AFSUN-DUOLARINING MAVZU VA VAZIFADOSHLIK JIHATIDAN TASNIFI Yaqin paytlarga qadar о`zbek afsun-duolari, ularning ijtimoiy-maishiy hayotda tutgan о`rni, vujudga kelishlari, ijtimoiy vazifalari, obrazlar tizimi, poetik tabiati jiddiy о`rganilmay kelindi. Chunki xalq afsun-duolariga diniy folklor tamg`asi bosilib, ilmiy jihatdan о`rganishga arzimaydigan narsa sifatida chetga surib qо`yilgan edi. Asrimizning 80 yillariga kelib afsun-duolarga ilk bor ilmiy qiziqish folklorshunos B.I.Sarimsoqov tomonidan bildirildi. Uning «О`zbek marosim folklorining janrlar sostavi, genezisi va poetikasi» nomli doktorilk bitiruv malakaviy ishsida xalq afsun-duolariga kichik bir bо`lim ajratildi. Totalitar tuzum hukm surgan, dinga, xalq ijodi va milliy maroislarga munosabat jiddiy tо`siqlarga, qarshiliklarga uchrab turgan bir paytda, afsun-duolar 11

«diniy folklor» hisoblangan bir sharoitda xalq afsun-duolariga tо`xtalish, ularni ilk bor ilmiy istifodaga kiritish, uning ayrim janrlar haqida fikr bildirishning о`zi katta ilmiy jasorat edi. Shu bois ham uning xalq afsun-duolari haqidagi izlanishlari «О`zbek marosim folklori» deb atalgan fundamental monografiyasiga kiritilmagan edi. Bu narsada tadqiqotchi emas, balki tuzum, shu tuzumning «labbay» deb ijrochisi bо`lib turgan matbaamiz va ma`lum ma`noda ilmiy muxitimiz aybdor edi. Mana endilikda respublikamiz mustaqillikka erishgan erkin davlat huquqini oldi. Endi har bir tadqiqotchi milliy qadriyatlarimizning barcha-barchasini t о `plash, chop etish va ilmiy jihatdan о `rganish huquqini q о `lga oldi. Natijada G`arb madaniyatiga sajda qilish oqibatida asta-sekin unitilayotgan afsun-duolarni о `rganish, ularning ijtimoiy-ruhiy san`at namunasi sifatidagi qadr-qimmatini yoritish imkoniyati vujudga keldi. Shu bois ham biz tadqiqotimizning ushbu bobida xalq afsun-duolarining tasnifi, ularning u yoki bu namunalariga xos xususiyatlar haqida mulohaza yuritishni lozim topdik. Xalq afsun-duolari nisbatan oz t о `planganligi, t о `plangan mavjud namunalari ham muayyan darajada о `zgarishlarga, soxtalashtirishlarga uchraganligi, qolaversa, bu borada ilmiy tadqiqotlarning nihoyatda ozligi tufayli о `zbek folklorining mazkur turiga mansub material jiddiy tasnif etilmagan. Shunga qaramay t о `plangan material о `zbek xalq afsun-duolarining tarixiy asoslarini yoritishga, ularning mazmun va mohiyatni, poetik tabiati va vazifalarini imkon doirasida о `rganish hamda ayrim t о `xtamlarga kelishga imkon beradi, boshqacha aytganda, о `z tadqiqotimizga jalb etilayotgan ashyoviy dalillar о `zbek xalq afsun- duolarining XIX va XX asrining birinchi yarmidagi holati, k о `rinishlari va vazifalari haqida ma`lum bir tasavvurlarga kelishga imkon beradi. Xalq afsun-duolarini о `rganishning qator о `ziga xos sabablari mavjud. Ulardan eng asosiylari quyidagilardan iborat. Birinchidan, hali sof ilmiy meditsina vujudga kelmagan bir paytda kishilar turli xildagi kasalliklardan, tasodifiy falokatlar (ilon, qoraqurt, chayon chaqishi) kabilardan qanday vositalar asosida qutulganlar? Afsun-duolarning semantik 12

tabiatini, q о `llanish usullari va vazifalarini о `rganish ana shu aytilganlarga javob topishga imkon beradi. Ikkinchidan, davrlar о `tishi, fan texnika taraqqiyoti xalqning maishiy hayotini, uning dunyoqarashini tubdan о `zgartirib yubordi. Binobarin, uzoq ajdodlarimizning e`tiqodiy qarashlarini, udum-tutumlarini, qadimiy aytimlarini, afsun-duolarini t о `plash va ilmiy asosda о `rganish ana shu narsalarning butunlay unutilib, y о `qolib ketishidan saqlab qoladi. Demak, xalq afsun-duolarini ilmiy tadqiqotimiz doirasiga kiritishdan maqsad ularning tabiatini о `rganish va ulardan bugungi turmushimizda istifoda etishga y о `l ochib berishdan iborat. О `zbek xalq afsun-duolaridagi dunyoqarash va badiiylik haqida fikr yuritganda, dastavval ularning q о `llanilish о `rni, shart-sharoitini va vazifalarini hisobga olish kerak b о `ladi. Chunki afsun-duolar uzoq tarixiy davrlarni bosib о `tib, о `zlarida turli davrlarga xos qatlamlar xosil qilganlar sezilarli iz qoldirgan. Umuman, о `zbek xalq afsun-duolarini mukammal tadqiq qilish, eng avvalo, ularni izchil ilmiy tasnif etishdan boshlanadi. Chunki, bunday tasnif hozirga qadar amalga oshirilmagan. Prof.B.Sarimsoqovning yuqorida zikr qilingan doktorilk bitiruv malakaviy ishsida esa faqat marosim bilan aloqador afsun-duolar haqida juda qisqa t о `xtalingan. Mana shu holatni hisobga olib xalq afsun-duolarini quyidagicha tasnif etishni lozim topdik. I. Turli xastaliklarda aytiladigan afsun-duolar. Ular tarixiy asoslari hamda tili jihatidan ikki xildir: A) diniy afsun-duolar. Bu xildagi afsun-duolar xalq orasida keng tarqalgan b о `lsalar ham, biroq ular tarixan xalq afsun-duolaridan farqlanib turadilar. Diniy afsun-duolar «qur`on» va boshqa muqaddas manbaalardan olingan b о `lib, asosan о `qimishli kishilar-mullalar, eshon va otinbibilar tomonidan о `qilgan. Biz xalq afsunlarining u yoki bu turi haqida t о `xtalganimizda imkon doirasida diniy afsun- duolar haqida ham t о `xtalib о `tamiz. Bunday y о `l tutish xalq afsun-duolarini diniy duolar bilan mazmuniy hamda boshqa jihatlardan о `zaro qiyoslashga imkon beradi; B) sof xalqona afsun-duolar. Bular о `z ildizlari jihatidan xalqning ruhlar, dastlabki ajdodlar haqidagi e`tiqodiy qarashlari bilan aloqadorlikda vujudga 13

kelganlar. Ammo keyinchalik, bir tomondan, uzoq davrlar mobaynida turli diniy tasavvurlar tazyiqi ostida, ikkinchi tomondan, yetmish yildan ortiqroq davom etgan kommunistik g`oya-xudosizlik g`oyasi ta`sirida xalq afsun-duolarining kattagina qismi istifoda etilmay asta-sekin unutila boshlandi. Bu xildagi afsun-duolar ilmiy adabiyotlarda shomon folklori, shomon aytimlari ham deb yuritalidi. Shomonlikning falsafiy asoslarini quyidagicha belgilaydi: 1. Inson tabiat ta`siri ostida yashaydi va harakat qiladi. 2. Inson о `lgach, uning ruhi о `lmaydi va abadiy yashaydi. Shomonimizda tabiat deyilganda quyyosh, oy, yulduzlar, ularning insonga, jonli mavjudotga k о `rsatadigan ta`siri tushunilgan. Mana shuning uchun ham turli balo-qazolardan, xastaliklardan najot qidirganda ana shu sayyoralardan madad tilangan. Buning uchun ular shomon qiyofasidagi tirik insonga va ruhlarga singanlar. Chunki shomon ruhlar olami va insonlar о `rtasidagi aloqani ta`minlovchi g`ayri tabiiy kuchga ega b о `lgan shaxslar hisoblanganlar. Shomonlikda inson quyosh, oyo, osmonni va osmondagi sayyoralarni о `ziga hukmron deb bilgan va ularning ta`siriga sig`inishadi. Bu ta`sir esa inson tug`ilgan kundan о `limiga qadar davom etadi, deb qaralgan. Inson о `lgach, undagi ruh esa tirik qoladi. Marhumning u dunyodagi, ya`ni ruhlar olamidagi holati, sharoiti unga bu dunyoda qilingan marosimlarning qanday о `tkazilishiga bog`liq b о `ladi. Agar marhumga tez-tez yaxshi marosimlar о `tkazilib turilsa, uning arvohlari tinch b о `lib, о `lganing qarindosh-urug`lariga ziyon yetkazmas emish. Agar uning ruhiga is chiqarilmasa, arvoh notinch b о `lishi, hatto tiriklarga ziyon yetkazishi mumkin emish. Shomonlikda islom, xristian va boshqa dinlardagidek gunoh degan tushuncha y о `q, unga ruhlar tomonidan yetkaziladigan zarar ziyon-zahmatlar gunoh degan tushuncha о `rnida tushunilgan. Masalan, kishi qalloblik yoki biror boshqa yomonlik qilsa, uning uy-joyiga о `t ketishi, hayvonlari qirilib ketishi, oila a`zolari xastalanishi mumkin yoki u muqaddas deb bilingan о `t(olov)ni tepkilasa, kasallanishi mumkin. Bunday baxtsizliklardan esa faqat shomonlar xolos etish qudratiga ega b о `lganlar. 14

Shomon-iste`dodli sehrgar, о `zgalardan yuqori turuvchi bilimdon, musiqachi, shoir, xomiy va tabib. Turkiy xalqlarda shomon “baxshi”, “qushnoch” deb yuritiladi. О `rta Osiyo va Sharqiy Turkistonda islom dini qabul qilingach, qadimgi shomonlikning muqaddas kultlari о `rnini asta-sekin islomning aziz anbiyo va avliyolari kultlari egallab oldi. Shuning uchun ham baxshilar о `tkaziladigan davolash marosimlarida ana shu anbiyo va avliyolarga, shuningdek u yoki bu sohaning pir(patron)lariga murojaat etiladi, ulardan madad tilanadi. О `rta Osiyo baxshilari parixon va kinnachilari ana shu qadimgi shomonlarning qoldiqlaridan iborat b о `lib, ular mavjud ruhlarni yaxshi(rahmoniy) va yomon(shaytoniy)kabi turlarga b о `lganlar. Rahmoniy ruhlar kishilarga g`amx о `rlik qilib, ularni yomon ruhlardan, ziyon-zahmatlardan himoya qilishadi, deb tasavvur qilganlar. Shuning uchun ham baxshilar u yoki bu bemorni davolashda aziz avliyolar va muqaddas ruhlarga murojaat qilishib, ulardan madad tilaganlar. Baxshilar faoliyatida uchta narsa juda ham sehrli, g`ayri tabiiy qudratga ega deb qaralgan. Biri-s о `z, ya`ni afsun-duolar. Ikkinchisi- о `t va uning poklovchilik xususiyati. Uchinchisi-aylana(doira)jodusi. Shuning uchun ham О `rta Osiyo, xususan о `zbek, baxshilarida ana shu uch narsa muayyan darajada ishtirok etadi va ularga muqaddas narsa sifatida qaraladi. О `zbeklarda ilgari biror shaxs kasal b о `lib qolsa, uning kasalligi yomon ruhlarning zarari deb qaralgan va davolash uchun baxshilar chaqirtirilgan yoki ularning huzuriga bemor olib borilgan. Baxshilar bemor tanasiga joylashib olgan ziyon-zahmatni quvish uchun maxsus aytimlarni aytib, ma`lum xatti-harakatlarni bajarganlar. Yevropaliklar tilida baxshining bemorni davolash jarayoni seans deb yuritilgan b о `lsa, о `zbeklarda о `yin deb atalgan. Bu о `yinlar turli jondorlarning qoni vositasida о `tkazilgan. Chunki, qadimgi ota-bobolarimiz tasavvurida qon eng muqaddas hisoblangan. Q on kishilar о `rtasidagi nizo va qirg`inlarning sababchisi b о `lishi bilan birga ular о `rtasidagi d о `stlik, yaqinlik va ahillikning ham sababchisi 15

b о `lishi mumkin. Shuning uchun ham qadimda va xattoki hozir ham kishilar о `z gunohlarini, ayblarini qon bilan yuvganlar (yumshatganlar), biror qotillik uchun qon bilan qasd olganlar. Bemor tanasidagi yomon ruhni quvishda turli jondorlarning qonlaridan foydalanilgan. Masalan, tovuq, uloq (echki bolasi), kaptar, q о `y va qushxona qoni. Aytilgan jondorlarning qoni k о `rsatadigan ta`sir kuchiga qarab baxshilarning о `yinlari bir necha marta takrorlanishi mumkin. Bu о `yinlar esa quyidagicha о `tkaziladi. Bir bemorni о `ynash uchun t о `rt narsa olinadi, qalampir, kashnich, qon murch. Ular aralashtirilib, kasalning og`rigan joyiga surkaladi. Bemordan ter chiqqach, ana shu narsa uning oyog`iga q о `yiladi. Agar baxshi о `yin echki orqali о `tkaziladigan b о `lsa, s о `yilgan echkining terisiga bemor о `raladi. Demak, qaysi jondor qoni orqali bemorning о `ynalishiga qarab baxshining о `yini (seans)bir necha xalqa, tovuq qonidan besh xalqa, uloq qonidan о `n bir xalqa va h.k. Bular ichida eng og`ir qon qushxona (qassobxona)qoni hisoblanadi. Agar bemorni davolashda qushxona qonidan foydalaniladigan b о `lsa, yetti xalqa о `ynalishi zarur. Agar bemor dev, pariga y о `liqqan b о `lsa, xarom narsadan qon beriladi. Masalan, itning quloqlaridan olingan qonga yetti xalqa, qora mushuk qonidan о `n uch xalqa. Chunki qora mushukda dev parisi b о `ladi va bu narsa uning k о `zlaridan bilinib turadi. Mana shuning uchun ham qora mushuk qoni eng kuchli qon hisoblanadi. Agar s о `yilgan hayvon q о `y yoki katta echki b о `lsa, bemor t о `qqiz xalqa о `ynaladi. Baxshining о `yinlari paytida asosiy quroli doirasi hisoblanadi. Baxshi doira vositasida lashkar (ziyon-zahmat)ni quvadi va о `zini ham ulardan himoya qiladi. О `yin oldidan childirma (doira) ga lashkar yaqinlasha olmasligi uchun uning ichi va teshigi s о `yilgan jondor qonidan surkab q о `yiladi. Bu qon esa quvilayotgan yomon ruhlardan himoya vositasi sanaladi. Bu о `rinda shuni ham aytib о `tish kerakki, baxshi doirani yaxshi chala bilishi ham lozim. Chunki о `yin necha xalqadan iborat b о `lishiga qarab doira ham shuncha xil chalinishi lozim. 16

О `zbek baxshilari qushnoch ham deb yuritiladi. Biz ham “baxshi” atamasining xalq о `rtasida k о `proq doston kuylovchi ma`nosida q о `yllanilishini nazarda tutib, quyida qushnoch atamasini q о `lladik. Q ushnochlar о `zlarining homiy ruhlari yordamida bemor tanasidan yomon ruhlarni (bu ruhlar ziyon-zahmat deb yuritiladi) quvadi. Bemorni davolash о `yin (seans) davrida qushnochlar eng avvalo s о `z magiyasi (sehr-jodusi)ga tayansalar, ikkinchi navbatda turli narsalarga ham murojaat etadilar. Bu narslardan eng muhimi о `t (olov) b о `lib, о `t qadimgi otashparastlardan qolgan magik vosita sanaladi. Otashparastlik tasavvurlariga k о `ra, о `t poklovchilik xususiyatiga ega. Shuning uchun ham chorvachilik bilan tirikchilik qilgan urug` va qabilalar bahorda о `z yilqi yoki suruvlarini yaylovga haydash yoki ularni otarlarga qaytarishda о `t orasidan olib о `tganlar. Ularning tasavvurlariga k о `ra, о `t orasidan olib о `tilgan hayvonlar ziyon-zahmatdan forig` b о `lganlar, k о `zi bor kishilarning suk-hasadlaridan tozalanganlar. Mana shuning uchun ham о `zbeklar о `rtasida о `t bilan alas-alas qilish an`anasi yaqin vaqtlargacha saqlanib keldi. Alas-alas qilishda qushnoch bir tog`ora suv oladi, bir tayoqning uchiga yetti xil rangdagi yangi moto parchalari bog`lanib, moyga botirilib olinadi. Tayyor b о `lgan narsadan mash`ala yoqilib, bemorning boshidan uch marta о `ng tomonga, uch marta chap tomonga, yana uch marta о `ng tomonga ja`mi t о `qqiz marta aylantiradi. S о `ng yoqilgan mash`ala tog`aradagi suvga botiriladi, bemor tog`aradagi suv ustidan uch marta hatlaydi. Ba`zi qushnochlar о `yin boshlanishidan oldin tog`aradagi suvga tanga ham tashlab q о `yadilar. О `yin oxirida tangalar suvdan olinib, k о `chaga tashlanadi. Ularning tasavvuriga k о `ra, bemor tanadagi ziyon-zahmatlar ana shu tangalarga о `tadi va bemor ulardan qutiladi. Qushnoch alas-alas qilayotgan paytda maxsus afsunlar aytadi. Bu aytimlar maxsus boshlamalardan s о `ng aytilgan. Boshlamalarda esa u xudo va payg`ambarlarga, turli pir avliyolarga murojaat qilib, ulardan k о `mak s о `raydi. Ish boshladim, bismillo, Ishni boshi bismillo. 17

Imon boshi bismillo, Alhamd boshi bismillo, Yosin boshi bismillo, Qur`on boshi bismillo. Yosinlarning damidan, Qur`onlarning z о `ridan, Keltirilgan parchadan k о `rinib turibdiki, qushnoch bemor badaniga joylashib olgan ziyon-zahmat bilan kurashga kirishar ekan, eng avvalo yaratuvchi tangriga, keyin anbiyo va avliyolarga, turli kasb-hunarlarning pir(patron)lariga murojaat qilib, ulardan madad tilaydi. Mana shu murojaat paytida u mash`alani bemor boshi uzra aylantirib turadi. Alas-alas, pok qilg`in, Alas-alas, pok qilg`in. Ziyonlardan xolos et, Zahmatlardan xolos et. Alas-alas, alas-alas, Qon tilasang qon berayin, Jon tilasang jon berayin, Bu bechorani q о `y tegma. Bu bechoradan ket, tegma! Alas-alas, alas-alas. Alas-alas qilish paytida aytilgan asosiy matn yuqoridagidek b о `lib, u qushnoch о `yinlarining mazmunini oydinlashtiradi. Bu mazmun esa bemor tanasidan yomon ruhlarni quvish va uni sog`aytirishga da`vat etishdan iborat. Albatta, о `tmishda alas-alas marosimi paytida ijro etilgan matelar rang-barang b о `lgan b о `lishi lozim. Ammo bizga qadar ular t о `la va о `z shukuhida yetib kelmagan. О `zbeklarda qushnochlar yomon ruhlardan ziyon k о `rgan bemorlarni asosan kuchirik qilish orqali davolashgan. Nomlanishidan xam k о `rinib turibdiki, qushnoch о `zining xomiy ruhlari yordamida bemor tanasidan yomon ruhlarni “k о `chirik” deb quvadi. K о `chirik 18

bilan davolovchi q о `shnochlar ham har xil b о `lishadi. Ikkinchisi-parilar yordamida, yoki yaxshi ruhlar k о `magida bemorlar tanasidan –ziyon-zahmatni quvib k о `chirik qiluvchi qushnochlar. Ular k о `proq bemorni biror jondor s о `yib qonidan uning yuziga surtishib, jondorning terisiga о `zini о `rashib, gavron bilan urishib, k о `chirik qilishgan. Agar bemorga ziyon-zahmat k о `proq о `rnashgan b о `lsa, qora jondor, sal ozroq b о `lsa-qizil, juda ham oz b о `lsa oq jondor s о `yish lozimligini qushnochlar belgilab berishgan. Mabodo, bemor iqtisodiy jihatdan nochor ahvolda b о `lsa, jondor tovuq yoki kaptar kabi parranda bilan almashtirilgan. K о `chirik paytida s о `yilgan jondor g о `shtidan sh о `rva solib q о `yilgan. K о `chirik tugagach, sh о `rvaning suvidan bemorga ichrishgan. Xalq о `rtasida k о `chirikning turli-tuman afsun-duolari mavjud. Ulardan keng tarqalgani sheriy shaklda b о `lib, qushnoch ularni keskin ohangda doim aytib, bemorni gavron bilan, ba`zan maxsus qamchi bilan sekin-sekin savalab turgan. K о `ch-k о `ch, k о `chasan, K о `char yering man aytaman, Ziyon bergan odamga k о `ch, Zahmat yetgan yerga k о `ch, Eshik oldi sh о `ralar, Oyog`imga о `ralar, Endi ketib borasan, Xush ketibsan, j о `ralar. K о `ch-k о `ch, k о `chasan, K о `char yering man aytsam, Olti kulcha ozig`ing, Olti oylik yerga k о `ch! Yetti kulcha yemishing, Yetti kunlik y о `lga k о `ch! Mana shu tariqa k о `chirik yomon ruhlar kirgan deb taxmin qilingan shaxslar yoki ziyon-zahmat tekkan deb taxmin qilingan joylarni aytadi va ularni о `z makoniga k о `chirishga intiladi. Asta-sekin u yomon ruhlarni imkoni boricha uzoq yerga k о `chirishga da`vat eta boshlaydi. Biroq qushnoch ziyon-zahmat kirishga sababchi b о `lgan narsalarni ham taxminiy sanab, о `z da`vatini kuchaytira boshlaydi: K о `ch-k о `ch, k о `chasan, 19

K о `char yering men aytsam, Toji davlat boshidan k о `ch, Shami chiroq k о `zidan k о `ch. Charxi falak burnidan k о `ch! Kelma aytgan tilidan k о `ch, Tasbex yuritgan q о `lidan k о `ch, K о `ch-k о `ch, k о `chasan, K о `chirmasam k о `chmaysan, Qoning ichmay t о `ymiman, B о `l о `rtada yurmayman. Keltirilgan misoldan k о `rinib turibdiki, qushnoch da`vati tobora keskinlashib bormoqda. Ba`zan shunday ham b о `ladiki, qushnoch о `z о `yini mobaynida jazavaga tushib yiqilib ham qoladi. Shunday paytlarda uni о `z xoliga q о `yib q о `yishadi. Biroz vaqt о `tgach, u о `ziga kelib, yana k о `chirishni davom ettiradi. Endi u bemorning yomon ruhlar о `rnashib olgan deb taxmin qilingan a`zolarini sanay boshlaydi. K о `ch-k о `ch, k о `chasan, K о `char yering men aytaman, Eski choldevorlarga k о `ch, Changib yotgan tegirmonlarga k о `ch! Qavat-qavat qulog`idan k о `ch, Bilqillagan bayragidan k о `ch, S о `lqillagan yuragidan k о `ch, Umirtqaning uyidan k о `ch, Qabirg`aning zahidan k о `ch, О `taturgan y о `lidan k о `ch, Yuraturgan y о `lidan k о `ch, Qilaturgan ishidan k о `ch, Qari poya suyagidan k о `ch! Yomon ruhlar о `rnashib olgan tana a`zolaridan ziyon-zahmat quvilib b о `lingach, qushnoch yana shiddat bilan k о `chirikni davom ettiradi. U bemor atrofida jazava bilan harakat qilib, qurbonlik hayvon terisiga о `ralgan bemorni о `z 20

gavronlari bilan tinmay savalaydi. Endi u momolar kultiga, о `tgan ajdodlar ruhi arvohiga murojaat etadi, ulardan madad tilaydi. K о `ch-k о `ch, k о `chasan, K о `char yering men aytaman, Mom b о `lsang, q о `lga k о `ch, Ziyon b о `lsang, ch о `lga k о `ch, Arvoh b о `lsang, g о `rga k о `ch! Mana shundan s о `ng xalq orasida ins-jinslar, ruh-arvohlar yashaydigan makon deb taxmin qilingan joylar tilga olinib, bemor tanasidagi yomon ruhlar ana shu joylarga quviladi: K о `ch-k о `ch, k о `chasan, K о `char yering men aytaman, qizib yotgan g о `rga k о `ch, О `lik yotgan mozorga k о `ch, K о `chib yurgan l о `liga k о `ch! Bor, javobing beraman, Tegirmonning d о `liga k о `ch, Iyiq bilan biyiqqa k о `ch, Qizil egar naqshiga k о `ch! K о `ch-k о `ch, k о `chasan, K о `char yering men aytaman, Tov boshida archaga k о `ch, Til tushinmas galchaga k о `ch, Harom desang, tuyaga k о `ch. Sutli desang, biyaga k о `ch, Qon yalagan qassobga k о `ch, Un yalagan allopga k о `ch. Albatta, yuqorida aytilgan maqomlar va shaxslar ziyon-zahmatlar k о `chishi imkonsiz b о `lgan obyektlar b о `lib, ular k о `chirik qilingan bemorlar ruhiga ta`sir k о `rsatish, shu orqali uni darddan forig` etishga k о `mak beradi. Q uyidagi misralar ham ana shunday xarakterga ega: 21

K о `ch-k о `ch, k о `chasan, Egri-bugri tog`larga k о `ch, Hangriagan eshakka k о `ch, Miyovlagan pishakka k о `ch! Nosvoylarni otganga k о `ch, Chilimlarni tortganga k о `ch, Shaqir-shuqur q о `lganga k о `ch, О `tirik yolg`on aytganga k о `ch, Men bormagich uylarga k о `ch, Men о `tmagan t о `rlarga k о `ch! Mana shundan s о `ng k о `chirik qilish tugaydi. Q ushnoch va k о `chiriq qilishda ishtirok etayotgan kishilar kunbotar tomonga yuzlanib, ch о `kka tushadilar, qushnoch esa о `z о `yinini yakunlab fotiha qiladi. Fotiha matni barcha qushnochlarda о `ziga xos b о `lib, ular bir-birlarini takrorlamaydilar. Masalan, “Iloho omin, dard chekkan inim (singlim yoki opam) о `z dardidan forig` b о `lib, boqim nimaligini, qoqim nimaligini bilmasin! Ey aziz-avliyolar, ruh, (arvoh)lar menga madadkor b о `linglar! Ushbu inimga yomon k о `zlardan yomon s о `zlardan, ziyon-zahmatlardan kirgan suk-hasad, yomon nazar qurbonlikka k о `chsin, omin ollohu akbar!” Q ushnoch о `z fotihasini tugatib, bemorni s о `yilgan jondor terisidan ochib oladi va uni issiq о `rab, qurbonlik g о `shtidan solingan sh о `rva suvidan ichiradi. Bemor uyquga ketgach, о `ziga berilgan nazr-niyozni olib ketadi. О `zbeklarda k о `chiriq qilish turli joylarda turlicha, qolaversa, kasallik xiliga qarab har xil shakllarda о `tkaziladi. Masalan, kishi badaniga qizilcha toshganda qoraq о `llik qushnoch X.Boltayeva quyidagicha k о `chiriq qilgan. Bemor uy о `rtasiga, yoz fasli b о `lsa, hovlidagi supa о `rtasida yotqizilib, uning yuzlariga qurbonlik uchun s о `yilgan qizil jondorning qonidan surtiladi. Ana shundan s о `ng uch, besh yoki yetti xil moto parchalaridan, s о `ng о `tkir pichoq olib bemor boshidan aylantirib, mana shunday aytimlarni aytadi: K о `ch-k о `ch, k о `chasan, Qizil yeming berdim sening, K о `k yemingni berdim sening, Qora yeming berdim sening, 22

Sariq yeming berdim sening, Yashil yeming berdim sening, Pushti yeming berdim sening, Oppoq yeming berdim sening, K о `ch-k о `ch, qizilcha, k о `ch-k о `ch! Emingga yem berdim, k о `ch! Qoningga qon berdim, k о `ch! Joningga joye berdim, k о `ch! Bu nochorda nima bor, Buni endi xalos et, K о `ch, qizilcha, k о `ch-k о `ch! Aytim aytilib b о `lingach, qushnoch mash`alani bemor atrofida uch marta aylantirib, s о `ng tog`oraga q о `yilgan suv botiradi, q о `lidagi о `tkir pichoqni ham bemor boshidan uch marta aylantirib, yerga uch marta suqib oladi. Mana shundan s о `ng u yuzini qibla tomonga burib fotiha qiladi: “Omin, aziz-avliyolar, hazrati choryolar, hazrati Xizir pirim, yo chiltonlar, madad beringlar, sizlarga ishonib q о `l urdim, shu bemorni dardini quvinglar, ollohu akbar!” Keyin qizil tovuq (x о `roz)ning sh о `rvasidan bemorga ichiriladi. Bundan maqsad shuki, agar ziyon-zahmat uning о `pka , jigarga о `rnashib olgan b о `lsa , sh о `rva ularni quvadi. Biroq bemor shо`rvaning gо`shtidan yemasligi lozim. Qizilcha, suv chechak, badik toshganda о`tkaziladigan marosim va badik aytimlar, ularning “badik”, “gulofsha” kabi nomlar bilan yuritilishi, aytimlarning mazmuni va badiiy xususiyatlari haqida B.Sarimsoqov batafsil tо`xtalgani uchun biz faqat ular e`tibor bermagan yuqoridagi materiallarga tо`xtaldik, xolos. О`rta Osiyo xalqlari, jumladan о`zbeklar ham islom dinini qabul qilgach, xalqning savodli qatlami kо`proq diniy duolarga murojaat eta boshladilar. Bu xildagi duo-afsunlar muqaddas “Qur`on” oyatlari va hadislardan olingan bо`lib, avom xalq ularning ma`nolarini bilmaydilar. Yaqin paytlarga qadar bu duo- afsunlarning qaysi biri qaysi xastalikka va nimaga bag`ishlanganligini faqat о`qimishli mullalargagina ma`lum edi. “Qur`on” oyatlarini yoki hadislardan bir nechtasini quruq yodlab olgan kishilar esa turli xastaliklar va holatlarda о`zlari bilgan oyat va hadislarni pala-partish о`qiyverar edilar. Bu narsa avom xalq uchun, 23

baribir, ma`lum darajada ta`sir kо`rsatar edi. Chunki mazmuni noaniq diniy afsun- duolar ham kishi ruhiga, ayniqsa bemorlar ruhiga sezilarli ta`sir kо`rsatar edi. Qо`ziqishga qarshi о`qiladigan duo berilgan bо`lsa ham, biroq uning mazmuni tarjimada berilmagan. Biz uchun eng qimmatli yeri shundaki, diniy duolar ham turli narsalarga bag`ishlab yaratilgan va ularni bilib о`z о`rnida qо`llash lozimligi ma`lum bо`ladi. Kitobda yana bir duo keltirilib, uni xastalikdan shifo topishida о`qiladi deyilgan, ammo ana shu duo qaysi xastalikdan shifo topishida о`qilishi lozimligi kо`rsatilmagan. Duo quyidagicha: “Ollohumma inna asalikal-ofiyata fid-dunya val-oxirata, ollohumma inna asaminal afva val-ofiyata fi dinya va dunyaya va ahli va moli, ollohummayotur avrati va omin ravoti. Ollohummaxfazni min bayni yadayya va min xalfi va on yamini va on shimoli va min favkun va auzu bi- azamatika on ugtola min paxti. Ollohumma va tamilni bilofiyati”. Ma`nosi: Ollohim, sendan dunyoda va oxiratda huzur va sog`lik istayman. Ollohim, sendan dinim, dunyom, bola-chaqam va molim uchun avf va imonlik istayman. Ollohim, ayblarimni yopgin, meni qо`rquvlarimdan xavf-xatarsiz qil. Olloxim, meni о`ngimdan orqamdan, oldimdan, sо`l tomonimdan va boshimdan keladigan har turli xastaliklardan, yomonliklardan qо`riqla. Ostimdan keladigan bir yomonlikka tuzoqqa tushushimdan sening muqaddasliginga sig`inaman. Ollohim, meni ilm bilan boyitgin, xili bilan bezatgin, taqvo bilan qaramga yaqinlashtir, tozolik bilan g о `zallashtir. Diniy duo mazmunidan ma`lum b о `ladiki, turli xastaliklardan ziyon- zahmatlardan, yomonliklardan saqlash uchun birgina olloh qodir. Shu bois ham ollohga sig`inish, uning qudratiga ishonish va tayanish ruhi yetakchilik qiladi. Xulosa qilib aytganda, xalqimiz о `rtasida turli xastaliklarda о `qiladigan afsun-duolari rang - barang b о `lib , ulardan ayrimlari xalq afsun duolari sof she`riy shakllarda b о `lib, ular davolash о `yinlarini о `tkazuvchi, maxsus mutaxassislar tomonidan, ya`ni qushnochlar tomonidan ijro etiladi. Ayrimlari, asosan diniy afsun-duolar esa, arab tilida b о `lib, ular muqaddas diniy kitoblardan olingan va diniy ma`lumotga ega b о `lgan shaxslar-mullalar, otinbibilar, eshonlar tomonidan 24

о `qilgan. Diniy duolar qofiyali nasr-nasri musajja`da yaratilgan b о `lib, ravon о `qiladi va esda yaxshi qoladi. I.2. SHE`RIY SHAKLLARDAGI AFSUN DUOLAR Xalq о `rtasida torvoq(eshak yemi)toshganda aytiladigan afsun-duolar ham keng tarqalgan. Ba`zan kishi yoqmaydigan ovqat yesa, uning badani, yuzlariga mayda narsa tashib qichishadi. Shunda k о `pni k о `rgan, k о `p narsalarni boshidan kechirgan kishilar maslahati bilan eshakemi toshgan bemor t о `n yoki yaktagining orqa etagidan biror eshakka yem beradi. Eshak yemni yeb b о `lguncha, bemor uyiga qaytguncha orqasiga qaramaslik lozim. Ana shunda uning badanidagi toshmalar yem yegan eshakka о `tar ekan. Ilgari bemor eshakka yem berayotgan paytda marosimni boshqarayotgan keksa kishi yoki ayol quyidagi afsun-duoni aytib turgan: 25

Bismillohir-rahmonir rahim. Eshagim errayim, Yemni senga berayin, Yemim em b о `lsin, Ilohim, dardim ketsin, Tanamdan tarqalgan, Eshagim errayim, Senga berayin yemim. Dardimga b о `lsin em, Iloho, omin-omin. Keltirilgan aytimdan k о `rinib turibdiki, eshakemi toshganda о `qiladigan xalqona afsun-duolar she`riy shaklga solinganligi, mazmunan juda sodda va ochiq - oydinligi bilan alohida ajralib turadilar. Bizningcha bu xildagi afsun-duolar bemorga qarashli kishilarning istaklarini ifodalash extiyoji tufayli yaratilgan b о `lib, keyinchalik xalq о `rtasida turli nusxalarda keng tarqalgan. Badik yarasi toshganda, kinna kirganda aytiladigan afsun-duolar B.Sarimsoqov tomonidan juda ham batafsil tadqiq etilganligi sababli biz ular haqida t о `xtalib о `tirmadik. Ma`lumki, О `rta Osiyoning issiq iqlimida yoz faslida xalq о `rtasida k о `z og`rig`i tarqalgan. Aholi о `rtasida k о `z og`rig`ining oldini olish chora- tadbirlarining deyarli y о `qligi tufayli kasallik keng miqyosda tarqalgan. K о `z og`rig`ining kelib chiqishi va tarqalish sabablarini bilmagan kishilar bu kasallikka aziz avliyolarning ta`siri yohud yomon ruhlarning ta`siri deb qaraganlar. Davolashning aniq usul va choralarini bilmagan kishilar najot izlab, umid bilan turli-tuman afsunlar yaratganlar. Mana shunday afsunlardan biri о `zbeklar о `rtasida ham keng tarqalgan b о `lib, ular qaldirg`ochlar bilan bog`lanadi. Chunki musulmonlarda qaldirg`ochni muqaddaslashtirish mavjud. Q adimgi diniy afsunlarga k о `ra, qaldirg`och insoniyatni ilonga yemish b о `lishdan saqlab qolgan. Ana shundan buyon kishilar bu qushga xayrixohlik bilan qarab keladilar. Ularning tasavvuricha, qaldirg`och jannat qushi b о `lib, kimning uyiga bu qush in qursa, ana shu xonadon baxtli va osoyishta b о `lgan. Shuning uchun ham k о `z og`rig`iga giriftor b о `lmay degan kishilar erta bahorda endigina issiq о `lkalardan 26

uchib kelgan qaldirg`ochlarga qarata shunday afsunni aytganlar: “Qaldirg`och, eson-omon keldingmi, bola-chaqang omonmi, G о `zal momning k о `zi yaxshi b о `ladimi”? Ushbu aytim shu xolicha hech kimga noma`lum b о `lib qoladi. Uning nima maqsadda, nimaga qarata aytilishi prof.B.Sarimsoqov tomonidan keltirilgan quyidagi asotir orqali oydinlashadi. Unda aytilishicha, qaldirg`och boradigan yurtda G о `zal momo degan bir kampir b о `lar emish. Ana о `sha kampir qaldirg`ochga qarata “Meni s о `raganlar, xudoyo, k о `z og`rig`iga uchramasin” der emish. Shu sababli kishilar k о `z og`rig`iga uchramaylik deb, endigina uchib kelgan qaldirg`ochlarga yuqoridagi afsunni aytadilar. Ayrim joylarda qaldirg`ochlarga aytiladigan maxsus she`riy aytimlar ham mavjud b о `lib, ulardan ba`zi namunalarni prof.M.Murodov ham yozib olgan. Mana ulardan biri: Omin-omin deyaylik, Qaldirg`ochga deyaylik Qaldirg`och, g`och-g`och-ye, Eson-omon keldingmi-ye, Y о `lda-ch о `lda charchamadingmi-ye, Charchab y о `lda suvsamadingmi-ye? Bu qaldirg`och kishilarga yaxshilik tilamaganligi hamisha ularga yomon niyatda b о `lganligi sababli kishilar ularni quvishga uyga yaqin y о `latmaslikka intilganlar. Uy qaldirg`ochlari uyga qut-baraka, tinchlik va eng muhimi, k о `zi og`riganlarga davo keltirganligi uchun ularni uylarida in qurishlariga imkon yaratib berganlar. Har bahorda qaldirg`ochni kutib, uni k о `zga surtish har qanday k о `z og`rig`idan yil b о `yi saqlaydi deb qaralgan. Shuning uchun ham keksa kishilar k о `zim ravshan b о `lsin deb k о `zlariga qaldirg`och patlarini surtib q о `yilgan. Xalq tasavvurlariga k о `ra, uy qaldirg`ochi shunday niyat qilar ekan: Qoldirg`ochman, g`och-g`och, Eshigingi och-och! Eshigingi ochmasang, Uyginangga kirarman, 27

Afsunlarga k о `ra, qaldirg`ochning eng shirin g о `sht baqaning g о `shti ekan deb bergan xabari yolg`on ekanligini ilon keyin bilib qoladi. Biroq vaqt о `tgan edi, chunki Nuh alayhis-salom ilonga baqa g о `shtini yeyishga fatvo berib b о `lgan edi. Mana shundan keyin ilon qaldirg`och g о `shtiga o`ch b о `lib, doim qaldirg`ochni ta`qib etar ekan. Yuqoridagi misolning oxirgi misralarida ana shu afsonalarga ishora mavjud. Biroq, k о `r qaldirg`och kishilarga yomonlik tilar emish, shuning uchun ham uni hech kim yaqin y о `latmaydi. Mana shu xildagi har xil xalq tasavvurlarida maxsus aytimlar shaklida о `z ifodasini topgan. Q uyida ana shunday aytimlardan birini keltiramiz: Qaldirg`och, der g`och-g`och, Eshigingni och-och, Eshigingni ochmasang, T о `ynigingdan kiraman, Atalangni ichaman, Atalangni ichvolib, Chug`urlayman-da qochaman, Men ketaman uzoqqa. Alpoq-shalpoq, K о `zing b о `lar shalpoq, Shalpog`ing shalpaysin, Akang tura yayrasin. Men aytaman g`och-g`och, Eshigingni och-och, Eshigingni ochmasang, Teshigindan kiraman, Teshigindan kirvolib, S о `k oshingni ichaman, S о `k oshingni ichvolib Qozoningga chichaman. Ketirilgan misoldan k о `rinib turibdiki, k о `r qaldirg`och kishilarga, uning oilasiga yomonlik tilash bilan birga ularga k о `z og`rig`ini ham ravo k о `radi. Mana 28

shuning uchun ham k о `r qaldirg`ochga nisbatan odamlarning munosabati yaxshi emas. K о `z og`riganda yoki unga oq tusha boshlaganda ba`zi joylarda maxsus afsunlar о `qiganlar. Ana shunday afsunlardan birini professor B.Sarimsoqov Tojikiston respublikasi Leninobod (hozirgi X о `jand)viloyati О `ratepa rayonidagi Shahriston qishloq jamoasiga qarashli Buragan qishlog`idan yozib olgan. Ma`lum b о `lishicha, bu joylarda afsunning bu xili “Buriy-buriy” deb atalar ekan. “Buriy- buriy” afsunining matnini biladigan maxsus tayyorgarlikka ega b о `lgan ayollar quyidagicha ijro etishadi. Bola-chaqang omonmi-ye Qarindoshlaring sog`mi-ye, О `zing omon-esonmi-ye, Momong qalay, sog`mi-ye, K о `zlari og`rimay yurarmi-ye, B о `zang qalay sog`mi-ye, О `ynab kulib yurarmi-ye? Qaldirg`och, eshik ochoyin-o, Uyga seni saqlayin-o, Olondan seni saqlayin-o, Saqlasam omon qoloyin-o, Bizlar bilan turgin-o, Professor M.Murodov materiallariga qaraganda, qaldirg`ochlar ham ikki xil b о `ladilar. Biri uy qaldirg`och, ikkinchisi k о `r qaldirg`och. Uy qaldirg`och kishilarga yaxshilik tilasa k о `r qaldirg`och ularga yomonlik tilar ekan. Shu sababli kishilar k о `r qaldirg`ochlarni uyga y о `latmaydilar. Bu haqda shunday aytimlar ham yaratilgan: K о `r qaldirg`ochni-yo, Uyga q о `ymanglaro, Uy qaldirg`ochni-ye, Uyga q о `yinglar-o! K о `r qaldirg`och uyini-yo, 29

Buzib tashlanglar-o! K о `ngli yomon uning Rahm qilmanglar-o! Uy qaldirg`och uyiga Q о `l urmanglar-o Qaldirg`och, g`och-g`och, Karim buva k о `zini Senam bir k о `rgina, K о `rib gaping aytgin-o. K о `zi og`rigan yoki k о `ziga oq tushgan shaxs afsun aytuvchining t о `g`risiga о `tirgiziladi va uning iyagi ostida bir kosa toza suv tutib turiladi. Agar k о `zga oq tushgan b о `lsa, afsun о `quvchi о `z о `qishi mobaynida bemorning qoshi ustidan oq j о `xori donasini bittadan kosadagi suvga tashlab turadi. Agar k о `z qizarib og`rigan b о `lsa, bir donadan bug`doy yoki mayda t о `g`ralgan qizil g о `shtdan kosaga tashlab turadi. Bu narsa afsun matnini uch, besh yoki yetti marta о `qigunga qadar davom etadi. Afsun о `qib b о `lingach, kosadagi suvdan bemor k о `ziga purkab “Omin shifo topib ket, ollohu akbar!” deyiladi. Suvga tashlangan guruch yoki oq j о `xori, t о `g`ralgan g о `sht qushlarga tashlanadi. Buriy-buriy afsunining matni quyidagicha: Bismillohir-rahmonir rahim, Ola-bula q о `zichoq, buriy-buriy, Ola k о `zga oq tushmas, buriy—buriy, Qoshga, tishga qurt tushmas, buriy-buriy, Opa-singil el b о `lmas, buriy-buriy, Eski paxta b о `z b о `lmas, buriy-buriy, Manov kishi k о `ziga; buriy-buriy, Hech qachanom oq tushmas, buriy-buriy, Oming, xudo shifo bersin, ollohu akbar! Buriy-buriy matnidagi “bismillo” qismi, ya`ni boshlanishidagi bir misra va yakunidagi bir misra islom dini ta`sirida vujudga kelgan b о `lsa, biroq matinning asosiy qismi sof xalqona mazmunga ega. K о `z qizarganda ham о `sha tekst quyidagicha turkiy о `zgarishlar bilan aytiladi: Bismillohir-rahmonir-rahim, 30

Qora-qora q о `zichoq, buriy-buriy, Qora k о `zlar qizarmas, buriy-buriy Qoshga, tishga qurt tushmas, buriy-buriy Opa-singil el b о `lmas, buriy-buriy Eski paxta b о `z b о `lmas, buriy-buriy Manovi kishi k о `zlari, buriy-buriy Xech qachonom qizarmas, buriy-buriy Omin-ollohu akbar, xudo shifo bersin, Xullas, yuqoridagi afsunlarni о `qish orqali bemor k о `zidagi kasallik guruch, bug`doy, oq j о `xori yoki t о `g`ralgan g о `shtga k о `chirilib, boshqa narsalarga о `tkaziladi. K о `rinib turibdiki, afsun о `qish marosimida muloqot sehri (magiyasi)ning qoldiqlari saqlanib qolgan. Oq tushganda oq j о `xori, qizarganda bug`doy yoki t о `g`ralgan g о `sht tashlanishi esa bevosita taklidiy magiyaning qoldiqlaridan iborat. Mana shu nuqtai nazardan qaralsa, “buriy-buriy” afsunini aytish paytida k о `zning xastaligiga qarab har xil rangdagi narsalardan foydalanish haqiqatdan ham taqlidiy magiyaning qoldiqlaridan iborat ekanligi ortiqcha izox talab etmaydi. Xullas, k о `z og`riganda о `qiladigan xalq afsunlari rang-barang b о `lib, ular shaklan rang-barang b о `lsalar ham, biroq mohiyat e`tibori bilan hastalangan k о `zni shifo etishga qaratilgan. Keyinchalik zamonaviy tibbiyotning rivojlanishi, k о `z hastaliklarini yangicha usullar, dori-darmonlar bilan davolash k о `z og`riganda о `qiladigan afsun-duolarning kamroq q о `llanilishiga olib keldi. О `zbeklar о `rtasida zaharli hashoratlar chaqqanda о `qiladigan afsun-duolar ham qadim zamonlardan keng q о `llaniladi. B.Sarimsoqov bunday afsunlarni "avrash afsunlari“ yoki “avrashlar” deb nomlaydi. Haqiqatdan ham afsun- duolarning bu xili maxsus tayyorgarlikka ega b о `lgan shaxslar-avrovchilar tomonidan о `qiladi. Ular ma`lum darajada kishini gipnoz qilish, ya`ni es-hushini olish qobiliyatiga ega b о `lib zaharli hashorat yoki ilon zahrini qaytarish iqtidoriga ega b о `ladilar. Shuning uchun ham qoraqurt, ilon, chayon chaqqanda о `qiladigan afsun-duolar avrash afsunlari, marosimning о `zi avrashlar, afsunni ijro etuvchilar esa avrovchilar (xalq о `rtasida arbovchilar) deb yuritiladi. 31

Ma`lumki qoraqurt k о `proq suvsiz yoki kamsuv joylarda-bedazor, pichanzor, muvokzorlarda b о `ladi. Uning zahari о `ta kuchli b о `lib, saraton oylarida kishini halok qilishi mumkin. О `tmishda kishilar qoraqurt chaqqanda avrash orqali yordam k о `rsatishdan boshqa chorani bilmaganlar. Mana shu tariqa xalq о `rtasida avrash afsunlarining maxsus an`anaviy matnlari vujudga kelgan. Bu matnlar turli joylarda turlicha shaxslarda b о `lib, ular avrovchilarga avloddan avlodga ustozdan shogirdga о `tib kelgan. B.Sarimsoqovning bergan ma`lumotiga qaraganda, ayrim joylarda sof о `zbek tilidagi afsunlar ham qoraqurt chaqqanda о `qiladi. Masalan: Biyma qur, biyrama kur, Haydama kur, judama kur, Saddima kur, maddima kur, Oltoy korjima kur, Kalla buji, uranak boshli, Sahro sizdan kuf-suf bizdan, Mor-mor qilmasam, Zor-zor qilmasam, Mening otim aymandi, Asli joning kuymandi, Tula biydan uch t о `kkiz, Turabersang t о `ymaydi, Oq qurt, mart qurt, Sangor bosdi qurt Mana shu afsun о `qilgach, avrovchi boshqa afsunlarda b о `lganidek, Sulaymon payg`ambarga, xudoning qudratiga murojaat etib, bemor tanasidagi qoraqurt zahrini chiqarishga undaydi: Sulaymon payg`ambar dami bilan, Xudoning amri bilan, Yaratganning dargohi bilan, Kuf-suf, chiq kuf-suf, chiq. 32

Ota-bobolarimiz uchun uyqu qanchalik mas`uliyatli b о `lmasin undan sog`- omon uyg`onish ham shunchalik shodlik bahsh etgan. Chunki sokin, farog`atli uyqudan kishi yaxshi tushlar k о `rib, shod kayfiyatda uyg`onsa, shu kuni uning ishida ham baror, baraka b о `ladi. Shu bois ota-bobolarimiz uyqudan turish paytida о `qiladigan afsunlar ham yaratganlar: Bismillohir rahmonir rahim! Kechasi ketib tong otdi, shukur, Uyqu ketib k о `z ochildi, shukur, Tushum kelsin о `ngidan, shukur Ishim kelsin о `ngidan, shukur, Uyqu о `lik, uyg`otgan egamga, shukur, Tong oqarib turg`izgan egamga, shukur, О `ngim bilan turdim, ishim о `ngli b о `lsin deb, Ba`zi xalq, afsunlarida yotish va uyqudan turish paytidagi aytimlar q о `shib yuborilgan, ya`ni uyqudan oldin va uyqudan keyin turish paytida aytiladigan afsunlar birgalikda aytilgan. Masalan: Bismillohir rahmonir rahim! Yotdim yotaloq, turdim tug`aloq. Yotdim tinch, turay omon. Yotdim, yo oblo, turdim, inshollo, Yotdim, yo oblo, saqlagaysan, yo ollo. Xullas, uyqu oldidan о `qiladigan afsunlarga uyquning tinch о `tishi, yaxshi tushlar k о `rish istagi va uyqudan yaxshi kayfiyat bilan uyg`onish istaklari tilanadi. Uyqudan turganda aytiladigan aytimlarda ham yangi mehnat kunining unumli о `tishi, barcha ishlari о `ngidan kelishi tilanadi. Uyqu oldidan aytiladigan afsun-duolar qadimgi diniy kitoblarda ham mavjud b о `lib, uning ayrim namunalarini S.Otash ham tarjimasi bilan keltiradi. Uning k о `rsatilishicha, uxlash uchun m о `ljallangan duolar ham bor b о `lib, bunday duo matni quyidagichadir: “Allohuma aslomtu vajhi iloyhi va favaztu amri ilayka va oljaotu zahri ilayka rag`batan va rag`batan ilayka do moljaa valo monkaa minka 33

illa ilayk. Amantu bikitobikallazi anzamta va binobiyyi-kllazi arsoit, subhonolloh vaalhamdu lillohi valailoho illolohu vallohu akbar. Astag`furullahs islozi loyloa vaalhavvaal qayum”. Ma`nosi: Ollohim, yuzimni sanga taslim ettim, ichimni sanga buraqtim, sirtimni sanga dayodim, sandan о `laroq va q о `rqoqroq sanga daldim. Sandam qochib sig`iniladigan bir yer y о `qtir. Sandan yina sanga sig`inadir. Indirdigan kitobo, gundirdigan elchiya inondim, Allohi tasbix va ona xamdalarim, Allohdan boshqa tangri y о `qtur. Allox eng buyuktir. Buyuk allohdan mag`firat dilarimki, undan boshqa tangri y о `qdir. U tirik, har narsani yaratuvchidir. Keltirilgan duo mazmunidan anglashib turibdiki, ushbu duo yaratganning о `ziga bandaning shukronasini, uning qudrati oldida tobaligini tan olishdan iborat. Darhaqiqat, inson, uyquga, ya`ni о `likka boror ekan, bu uyqudan uyqudan uyg`onadimi yoki y о `qmi, buni faqat ollo taoloning о `zi biladi. Shuning uchun ham u uyqu oldidan yaratganga tavba-tazarrular qilishi, uning marhamatidan shukronalar qilishi har bir musulmon farzandi uchun farzdir. Mana shu duodan s о `ng u о `z о `rniga kirib boshqa bir duoni о `qiydi. Bu duo yuqoridagi duoga nisbatan ancha qisqa b о `lib, uni uch marta takrorlasa, yanada yaxshi b о `ladi. Uning matni quyidagicha: “Mu`minu billoh, nasihi billoh narudu havlo quvvata illo billohil aliyul aziym”. Ma`nosi, Ollohga ishoningiz, ollohga quvoningiz, butun ishlarimizni ollohga havola etamiz. Olloh bizga yetar, u na g о `zal vakildir. Quvvat va qudrat u ulkan, buyuk va muqaddas ollohga oidir. Ma`lumki, ba`zan inson biror vaqtda uyqudan uyg`onishni istab qoladi. Chunki ana shu vaqtda u biror ishni m о `ljallab q о `ygan b о `ladi. Biroq aksiga olib u belgilangan vaqtda uyg`onolmay qolishi mumkin, ya`ni uxlab qolishi mumkin. Shuning uchun duolar ichida shunday suralar ham borki, kishi yotish oldidan belgilangan biror vaqtda uyg`onishini niyat qilib uyg`onishi mumkin ekan. Q uyida ana shu surani keltiramiz. “Inna attayna kal kavsar fasalli merabbika van-har inna shoni manika huval abtar.” Albatta, yuqoridagi sura sharti amaliyotda sinalgandagina tasdiqlanadi. Ammo shuni ham aytib о `tish kerakki, kishining о `zi istagan soatda uyg`onishi 34

uning xushyor yotishi, charchoqlik darajasi kabi holatlar bilan ham bog`liqdir, duo esa inson uchun bir dalda va о `zini ishontirish vositasidir. Kishi uyquda bosinqirashi, dahshatli tushlarni k о `rib q о `rqib uyg`onishi mumkin. Ana shunday holatlarda u quyidagi duoni о `qisa, q о `rquvi bosilib, ruhiyati orom oladi. “Auzu bikelimotillohiy-taimati min babibhi vasharri ibodihi va min hamazatush-shausti-i va an yahdirun”. Masalan: Ollohning g`azabidan va qullarning shafrindan, shaytonlarning uchramasindan va galmasindin tun kalimalarila alloga sig`inaman. Yuqoridagi duolardan о `zga yana uyqu uchun m о `ljallangan duo ham mavjud b о `lib, unda ollo taologa tavbalar qilish, uning qudrati oldida bosh egish, barcha bergan in`om-ehsonlari uchun shukronalar qilish yetakchilik qiladi. Mana shu duo matni: “Alhamdu lillohilazi ataamana vasakana va kasana va kaalana muslimina. Allohumma xanni-no va borik taaomana va mavvir qudubana vaarhamona varda anno va otino tamoma ne`matina va davoma ne`matina va taoma tavfiqiqa va davoma tavfiqiqa va tamoma muhabbatina va davoma muhabbatina va tamoma ma`rifatina va davoma ma`rifatina va davoma ridvanika va davoma ridvanika va-hurmati ta`amina va kabibiki va yo iloha si-olamin valhamdu lillohi rabbil olamin”. Ma`nosi. Bizga yedirgan, ichirgan, kiydirganadigan va bizni musulmonlardan yakka-yu-yagona allohga hamd b о `lsun. Ollohim bizni ofiyatla yashat, yamog`imizni muborak ayla, qalblarimizni nurlantir, bizga marhamat ayla, bizdan rozi b о `l, bizga ne`matingning tamomini va davomini, tavqingning borini va davomini sevgingning borini va davomini, ma`rifatingning barchasini va davomini, rizolingning barini va davomini ehson ayla. Yamog`in va sevgilin yuzu hurmatiga va alamlarin tangrisi, hamma alamlarning egasi b о `lgan Ollohga maxsus hamdlar b о `lsin. Demak, islom dini va uning muqaddas kitoblarida barcha mu`min- musulmonlarning barcha xatti-harakatlari, hususan ularning tinch va farog`atda uxlashlari ham e`tiborda tutilgan b о `lib, ularni о `rganish, halol-pok о `ringa yotish, uyqu oldidan ularni о `qib yotish kishi ruhiga, uning rohat va farog`atda uxlab dam olish uchun k о `mak berishi shubhasizdir. 35

Xulosa qilib aytganda, uyqu oldidan, uyqudan s о `ng о `qiladigan xalq afsun- duolari, diniy suralar ham talaygina b о `lib, ularni t о `plash va ilmiy nuqtai nazardan о `rganish, kundalik turmushimizda amaliy foydalanish endigina folklorshunosligimiz kun tartibiga q о `yilmoqda. Bu ishga ruhshunoslarimiz, tibbiyot va pedagogika kabi fanlar ham о `z ulushlarini q о `shsalar, yaxshi b о `lur edi. Qadimgi ota-bobolarimiz koinot jismlarini hususan quyosh, oy, yulduzlarni muqaddas deb bilganlar va ular inson hayotiga, sog`lig`iga ta`sir etadi deb ishonganlar. Mana shunday qarash va e`tiqodiy tasavvurlar oy yoki quyosh bilan bog`liq juda k о `p xilma-xil afsun-duolarning, marosim hamda rasm-rusumlarini yuzaga kelishiga sabab b о `lgan. Albatta, ular haqida talaygina ilmiy adabiyotlar mavjud b о `lib, biz ularning barchasi haqida t о `xtalib о `tirmaymiz. О `zbeklar о `rtasida faqat yangi chiqqan oyni k о `rganda aytiladigan afsun namunalarigina saqlanib qolgan. Chunki о `zbeklar ham koinot jismlaridan oyga alohida munosabatda b о `lganlar. Buning asosiy sababi shundaki, oyning turli k о `rinish holatlari kishilarning sog`ligi, kasb-kori va xatti-harakatiga turlicha ta`sir k о `rsatgan. Mana shu ta`sirni ular oyning kishilarga marhamati yoki qahr-g`azabi deb tushunganlar. Ular uchun oyning yangilanishi alohida e`tiborga loyiq sanalgan. Yangi chiqqan oyni k о `rgan har bir kishi unga qarata о `z istaklarini q о `shib afsun aytsa, uning barcha istaklari oson amalga oshishiga ishonganlar. Quyida keltirilgan xalq afsunida kishilarning ezgu istaklari ifodalangan: Oy k о `rdim, omon k о `rdim, Oyboshi olti k о `rdim, Yangi yilga boshimni omon, Bag`rimgi butun k о `rdim. Bu xildagi afsunlar turli variantlarda xalq о `rtasida keng tarqalgan. Masalan: quyidagi afsunda kishilar yanagi yangi oy chiqishiga sog`-omon yetishga, ishlarining baror olishiga, omad kulib boqishiga istak tilangan: “Iloho, omin yanagi oy, yanagi yilgacha eson-omon, tugal-t о `kis yetishaylik, boshimiz yaxshilikdan 36

chiqmasin, ishimiz о `ngidan kelib omad kulib boqsin, bola-chaqa sog`-omon b о `lsin, oymomo, sizdan s о `radim, omon-esonlik tiladim, omin, ollohu-akbar”. Yuqoridagi afsun-duo oddiy olqish shakliga tushib qolgan, ya`ni haqiqiy xalq afsunning nasriy mazmunidan iborat. Quyidagi afsunda esa haqiqiy xalq afsunga xos izchillik saqlanib qolgan. Q о `l ochib omin deng Osmondagi oyga. Oymomo, sizdan s о `rayman, Omonligu esonlik. Yomonlikmas, yaxshilik, Yangi oyga, yangi yilga, Eson-omon yetaylik. Patiha torttim yuzimga, Umr bergin о `zimga, Patiha torttim yuzimga, Tinchlik ber elu yurtga, Patiha torttim yuzimga, Sog`lik ber ota-onamga, Omin, olohu akbar. Diniy afsunlar ichida ham yangi chiqqan oyni k о `rganda о `qiladigan duolar mavjud b о `lib, ular S.Otashning yuqorida zikr qilingan kitobida ilk bor tarjimasi bilan keltirilgan. Mana о `sha duo: “Ollohu akbar, ollohu akbar, allohu akbar, loiloho illolloh. Allohuma axlilku moyana, bil-omni, val-inoni, vas-sadomati val islom”. Mazmuni: Olloh eng buyukdir, olloh eng buyukdir, ollohdan boshqa angrim y о `qdir, ollohim oyi biza quvonch huzur va islom ila о `tkazgan. Yangi chiqqan oyga qarata aytilgan afsun-duolar qaysi shakllarda b о `lmasin, ularning barchasida koinot qismlariga sig`inish, ulardan madad tilash, tangri qudrati oldida sajda qilish kabi mazmun yetakchilik qilishi mavjud. Yangi oyga qarata aytilgan barcha afsun-duolar zaminida koinot jismlari, solyar kultlarga sig`inish, ularning qudrati oldida bosh egish ruhi yotadi. Endilikda ana shu afsun-duolarning mavjud namunalarini t о `plash, ularni jiddiy ilmiy nigohdan о `tkazish vazifasi barcha folklorshunoslar oldida turibdi. 37

“Oyna k о `rsatar” marosimida aytiluvchi afsun-duolar xalq hayotida oyina katta о `rin tutganligidan dalolat beradi. K о `zguda nurning sinishi va tasvirning aynan qaytishi qadimda kishilarni hayratga solgan. K о `zguning fizik tabiati haqida ma`lumotga ega b о `lmagan uzoq ajdodlarimiz oynaga g`ayri tabiiy kuchga qodir buyum sifatida qaraganlar. K о `zguda nisbatan ana shunday munosabat xalq о `rtasida turlicha tasavvurlarning paydo b о `lishiga, turlicha aytim va afsun- duolarning vujudga kelishiga sabab b о `lgan. Shunga qaramay xalq о `rtasidagi oyina bilan bog`liq marosim va rasm-rusumlar, aytim va afsun-duolar haqida о `zbek etnografiyasi hamda folklorshunosligida professor B.Sarimsoqovning birgina maqolasidan boshqa birorta ham ilmiy fikr yuritilgan tadqiqot y о `q. Ushbu maqolada oyna bilan bog`liq tasavvurlarning vujudga kelishi, uning turli ta`birnomalaridagi talqini, t о `y va motam marosimlaridagi tutgan о `rni, oyina bilan bog`liq qarashlarning folklor, о `zbek klassik adabiyotida badiiy detal sifatida bajargan vazifalari haqida ilk bor jiddiy mulohazalar bildirilgan. Ammo maqola muallifi о `zining ana shu. Shubhasiz, ulkan marifiy-nazariy ahamiyatga molik maqolasida о `zbek nikoh t о `ylaridagi oyna k о `rsatar marosimlaridagi afsunlar haqida t о `xtalmaydi. Quyida biz ana shu udum haqida va unda aytiladigan afsunlarning ayrim numanalari haqida t о `xtalamiz. Oyna insonni har xil ziyon-zahmatlardan qutqaruvchi vosita sifatida ham qaraladi. Chaqaloqning beshigida yostig`i ostida boshqa narsalar qatori oyna q о `yishni yoki nikoh t о `ylarida kuyov-kelinga oyna k о `rsatilishi faqat ezgu maqsadlarda qilinadigan udumlar hisoblanadi. Chunki qadimgi ota-bobolarimiz tasavvuricha, k о `zgudagi inson aksi uning shaklidan tushgan nurning sinishi va qaytishidan iborat emas, balki uning oynadan joy olgan ruhidan iborat. Biror kishi vafot etgan xonadonda darhol oynaning yuziga qora mato yopib q о `yilishining sababi ham shunday qarash bilan izohlanadi. Qadimgi tasavvurlarga k о `ra, inson vafot etsa, uning aksi oynaga tushsa, marhumning ruhi ana shu k о `zguda joylanib oladi va u keyinchalik xonadon ahliga tinchlik bermasligi mumkin. 38

Bu udumni professor B.Sarimsoqov ikki narsa bilan izohlaydi. Birinchisi marhum va tirik qolgan kishining narigi dunyoda bir-birlarini topib olishlari, ikkinchisi sindirilgan oynada marhumning ruhini tiriklar orasida paydo b о `lishidan saqlaydi. Chunki, e`tiqodlarga k о `ra, oyna sindirish marhumning ruhini kuchsizlantiradi. K о `zgu haqidagi e`tiqodiy qarashlar shu qadar rang-barang va kuchli ekan, u holda nikoh t о `ylarida kelin-kuyovga oyna k о `rsatish udumi nima bilan izohlanadi? Bizningcha, nikoh, t о `ylarida kuyov-kelinga oyna k о `rsatilishi har ikki yoshga baxtli hayot kechirib, q о `sha qarishlarini tilash bilan izohlanadi. Chunki har ikkisiga k о `rsatilgan oynadan ularning ruhi birgalikda joy olgan. Oyna k о `rsatarda aytilgan xalq aytimlaridan bir varianti quyidagicha: Optovi bosh-bosh, Xush keldingiz. Mulki s о `zning rahbari Xush keldingiz. Oyu-kunlar siz uchun Mushtoq edik. Jon bolam, jononasi Xush keldingiz. Oyna berdik boqsin deb, Xush keldingiz. Q о `sha qarib yursin deb, Xush keldingiz. Omin, ollohu akbar. Albatta, oyna k о `rsatar marosimida aytiluvchi afsun-duolar xalqimiz о `rtasida juda k о `p b о `lishi lozim, biroq ular yozib olinmaganligi sababli y о `qolib ketgan. Hozirga qadar nisbatan t о `laroq saqlanib qolgan yuqoridagi variant esa yakayu-yagonadir. Shu bois biz faqat ana shu misol bilan chegaralanamiz. 39

Xullas, oyna k о `rsatar udumidagi afsun-duo sehri bevosita k о `zgu haqidagi uzoq ajdodlarimizning e`tiqodiy qarashlariga, oynaning sehr-qudrati haqidagi qarashlariga borib taqaladi. Ma`lumki, ayrim yerlarda nikoh t о `ylarida kuyov-kelinlarning boshidan chiroq yoki yonayotgan shamni aylantiradilar va bu udum “chiroq aylantirar” deb ataladi. Xuddi mana shu paytda aytiladigan maxsus afsun-duolar mavjud b о `lib, ularning k о `pi unutilib ketgan. “Chiroq aylantirar” udumi о `zining tarixiy asoslari bilan о `tga, olovga sig`inish odatining qoldiqlaridan iborat b о `lishi lozim. Chunki olovga qadimda ikki xil qarash mavjud b о `lgan. Bulardan biri olov( о `t) yorug`lik, manbai b о `lib, u quyoshga sig`inishidan kelgan. Darhaqiqat, quyosh butun olamga issiqlik va yorug`lik beruvchi yagona muqaddas manba b о `lib, uning harorati va nurisiz yer yuzida hayot b о `lmaydi. Chindan ham faqat quyosh nuri va harorati bilan butun mavjudot tirikchilik qiladi. Yonib turgan chiroq, sham yoki olov ana shu muqaddas koinot qismining bir parchasi hisoblangan. Bu nazariya olov ( о `t)ning kelib chiqishi va bajargan vazifasi kishidagi koinot qismlari (solyar) nazariyasi deb ataladi va juda k о `p xalqlarning e`tiqodiy qarashlarida hozirga qadar saqlanib qolgan. Olov ( о `t), binobarin, chiroqning sehrli, kuch-qudrati haqidagi ikkinchi xil qarash bu о `t bilan ruhlarni quvish va poklovchilik xususiyati haqidagi nazariya hisoblanadi. Bunday qarash qadimgi shomonlikda olov vositasida davolash, q о `l vositasida kinna silash, kishini olov atrofida aylantirish, yonib turgan isiriqni bosh atrofida aylantirish, о `t bilan alas-alas qilish, qabriston va boshqa muqaddas joylarda, murda chiqqan xonadonlarda chiroq yoqish kabi holatlarda saqlanib qolgan. Albatta sig`inish va uning tarixiy asoslari haqida juda ham k о `p ilmiy adabiyot yaratilganligi sababli biz ular haqida t о `xtalib о `tirmaymiz. Chiroq aylantirar udumi asosida yosh kuyov-kelinlarga yorug` umr y о `li, bir birlariga issiq mehr tilash istagi yotadi. Shu bilan birga ushbu udum asosida ularni yomon k о `zlardan asrash, yomon ruhlar ziyon-zahmatdan poklash kabi niyatlar ham yotadiki, bunday qarashlar О `rta Osiyo va Qozog`iston xalqlarining qadimiy 40

e`tiqodiy qarashlari bilan aloqadorlikda yashab keladi. Udum paytida aytiladigan aytimlar turli joylarda turlicha variantlarda tarqalgan b о `lishiga qaramay ulardan faqat yagona quyidagi namuna yozib olingan: Chiroq chiroqdan aylansin, Chimildiq quroqdan aylansin, Juft tangasini bermasa, Kuyov qizdan aylansin, Juft tangasini bersa, Qiz kuyodan aylansin, Chiroq chiroqdan aylansin, Chimildiq quroqdan aylansin, Kuyov xarjini bersa, Yangasi kuyovdan aylansin, Kelin xarjini bersa, Yangasi kelindan aylansin, Umrlari uzun b о `lsin, Mehrlari issiq b о `lsin, Y о `llari yorug` b о `lsin, Rizq-r о `zi m о `l b о `lsin, Bolalari k о `p b о `lsin. Omin, ollohu akbar. Xulosa qilib, aytganda, chiroq aylantirarda aytiluvchi afsun-duolarda yosh kuyov-kelinga mehr-muhabbat, uzoq-umr, serfarzand b о `lish, t о `kin-sochinlik, barakali rizq tilash istaklari ifodalangan. Bu tilaklarning qay darajada amalga oshishi esa aylantirilayotgan chiroqdagi muqaddas olovning poklovchilik, homiylik kuch-qudratiga ishonch orqali mustahkamlanadi. Xulosa qilib aytganda, о `zbeklar о `rtasida chaqaloqni beshikka belashda aytiladigan afsunlar rang-barang b о `lib, uning eng k о `p tarqalgan variantlari yuqoridagilardan iborat. Bunday, afsunlar qanday shaklda b о `lmasin, ularda yagona k о `zlangan maqsad beshikka solinayotgan bolaga sog`liq, uzoq umr, sihat- salomatlik, t о `kin-sochinlik tilashdan iborat. Xalq afsunlarining bunday k о `rinishlari k о `p yillar mobaynida k о `pchilik og`zida aytilaverganligidan b о `lsa kerak, izchil she`riy shaklga tushib qolgan. Albatta, uning she`riy tuzilishi badiiyati haqida ishimizning navbatdagi bobida batafsilroq, t о `xtalamiz. 41

Biz yuqorida о `zbek xalq afsun-duolarining turli munosabatlar bilan turli holatlarda ijro etiladigan t о `qqiz xilini keltirdik. Albatta, о `zbeklar о `rtasida ham ularning xillari ancha k о `p b о `lishi lozim. Masalan, professor B.Sarimsoqov batafsil tahlil etgan badik va kinna kabilarni q о `shib hisoblasak, о `zbek xalq afsun- duolarining miqdori o`ndan ortib ketdi. О `tmishda esa ularning miqdori ancha k о `p b о `lgan. Biroq turli davrlarda turli ideologik munosabatlar ta`siri ostida xalq afsun- duolarining bir qancha xillari unutilib ketganligi aniq. 1. APOTROPIK (quvlovchi) AFSUN-DUOLAR Bu xildagi afsun-duolarda sehr-jodu qudratiga ega b о `lgan tumor, doira, pichoq, igna, tuz, piyoz, sarimsoq, non, isiriq, pul kabi vositalar yordamida kishi tanasiga kirib olgan yomon ruhlar quviladi. Afsun-duolar ijrosi paytida afsun- duolar turli tuman pirlarga, vali va payg`ambarga murojaat etilib, ollo-taolodan madad tilanadi. Masalan: kinna, badik, k о `z og`rig`i, k о `chirik, alas-alas kabi afsunlarni buning yorqin namunasini k о `rish mumkin. 2. KARTIK (ximoya qiluvchi) AFSUN-DUOLAR. Bu xilga turli avrashlar: uyqu oldidan, uyqudan s о `ng, yirtqichlarning og`zini bog`lovchi afsun-duolar mansub b о `lib, ular bizga qadar yetib kelmagan, balki qoldiq holda yetib kelgan. «Oyna k о `rsatar», bolalarni beshikka solganda, shuningdek chiroq aylantirishda о `qiladigan afsun-duolar ham shu turga mansubdir. Chunki ularning barchasi yosh kuyov-kelinning, chaqaloqning ziyon-zahmatlardan, ins-jinslardan, yomon nazarlardan ximoya qilishga xizmat qiladilar. 3. METEOROLOGIK (koinot jismlari, tabiat hodisalari haqidagi) AFSUN- DUOLAR. Bu xildagi afsun-duolarda tabiat hodisalari, koinot jismlari oldida o`zlarini ojiz deb bilgan kishilarning rahm-shafqat s о `rab qilgan iltijo-istaklari о `z ifodasini topgan. Yomg`ir chaqirish, shamol t о `xtatish yoki shamol chaqirish, duolar shular jumlasidandir. Xullas, hozirgacha saqlanib qolgan о `zbek xalq afsun-duolarini asosiy y о `nalishi va bajargan vazifalariga qarab yuqorida qayd etilgan guruhlarga b о `lish mumkin. 42

Biroq bu о `zbek xalq afsun-duolarining oxirgi tasnifi degani emas. Keyinchalik olib boriladigan izlanishlar, yangi topilgan afsun-duolar yuqoridagi tasnifini t о `ldirish mumkin. Masalan, kasb-kor bilan bog`liq, ziyon-zahmat yetkazishga xizmat qiluvchi kabi afsun-duolar b о `lishi mumkin. Bu esa kelajakvazifalarimizdan hisoblanadi. 43

II.BOB. О `ZBEK XALQ AFSUN-DUOLARINING BADIIYATI II.1. AFSUN DUOLARNING KOMPOZITSIYASI О `zbek xalq afsun-duolari qadimgi ajdodlarimizning tabiat hodisalari, kishilarning sehr-jodu qudratlariga ishonch-e`tiqodlari natijasida vujudga kelgandir. Shu bois afsun-duolarga kishilar estetik lazzat olish istagi bilan emas, balki kundalik maishiy ehtiyoj tufayli murojaat etganlar. Masalan, kimdir q о `ziqib qoldi, kimnidir biror zaharli jondor chaqib oladi va x.k. Mana shunday paytlarda kishilar chorasizlikdan ota-bobolari qachonlardir kashf etgan va sehr-jodu qudrati bor deb taxmin etilgan aytimlarga, xatti-harakat va narsalarga murojaat qilganlar. Ma`lum b о `ladiki, xalq afsun-duolari estetik vazifa bajaruvchi janrlar b о `lmay, balki sof maishiy-amaliy vazifa о `tovchi janrlar hisoblanadi. Biroq uzoq davrlar mobaynida takror va takror q о `llanish oqibatida bu aytimlar muayyan qat`iy shakllarga kelib qolgan. Uzoq vaqtlar о `tishi natijasida aytimlar tarkibida uchraydigan ismlar ham о `z tarixini y о `qotib sof badiiy t о `qima obrazlar darajasiga kelib qolgan. Qolaversa, afsunlar matnidagi takrorlar, parallelizimlar, bir xil marom(ritm), sinonimlaridan foydalanish, bog`lovchilarning k о `p q о `llanishi ushbu matnlarga muayyan darajada hissiy ta`sir k о `rsatish xususiyatini ham bag`ishlaganki, bu xususiyat ham afsun-duolarni folklorning amaliy vazifa о `tovchi janrlari sifatida о `rganish huquqini beradi. Mana shu mulohazalardan kelib chiqilgan holda biz ishimizning mazkur bobida о `zbek xalq afsun-duolarining badiiy xususiyatlari haqida s о `z yuritishga harakat qilamiz. Mana shu holatni hisobga olib biz quyida о `zbek xalq afsun-duolarining badiiyligi haqida fikr yuritishni lozim topdik. Shuni ham alohida aytib о `tish lozimki, afsun-duolar badiiyati masalalari ham nihoyatda keng qamrovli masala b о `lib, u asl ma`noda afsun-duolarning ham mazmuniy jihatlaridagi, ham shakliy jihatlaridagi badiiyatini qamrab oladi. Bu ikki jihatning barcha muammolarini hal etish ancha mushkul. Shuni hisobga olib biz afsun-duolar badiiyatidagi uch masala haqida fikr yuritishni lozim topdik. Bular, afsun-duolarning kompozitsiyasi, obrazlar tizimi, shakliy xossalaridan iborat. Bu uch masala afsun-duolarning janriy 44

xossalarini, obrazlar dunyosi va badiiy-tasviriy, badiiy-ifodaviy xususiyatlarini t о `la ifodalay oladi. Ma`lumki, afsun-duolarning tuzilishi k о `pgina tadqiqotchilarning diqqat- e`tiborini о `ziga jalb etib keladi. Jumladan, rus olimi YE.G.Kagarov afsun-duolarni besh qismdan iborat tuzilishga ega deb izohlaydi. Uningcha, har bir afsun-duo quyidagi qismlardan: 1) xudo va payg`ambarlarga murojaat, ulardan madad s о `rash, 2) epik qism, 3) lirik qism, 4) mistik qism, 5) yakundan iborat. Epik qismning о `zi esa: 1) afsunxon tomonidan qilinadigan xatti-harakatga k о `rsatma berish; 2) d о `q-p о `pisa qilish; 3) ruhlarga madh va maqtovlar qilish; 4) dushmanga, ya`ni yomon ruhlarga zarba berish; 5) Bemorga rahm-shafqat uyg`otish; 6) ilohiy qudratga ishora qilish; 7) hikoya qilib berish kabi qismlardan tashkil topgan. Lirik qism esa t о `rt qismdan iborat deb k о `rsatiladi. О `zbek xalq afsun-duolarining tarkibiy qismlari haqida professor B.Sarimsoqov ham alohida t о `xtalib, ularning uch qismdan: boshlama, bayon qismi va tugallanmadan iborat deb k о `rsatadi. О `zbek xalq afsun-duolari ustida olib borgan kuzatishlarimiz tanlagan materiallarimiz shuni k о `rsatadiki, xalq afsun-duolari asosan uch qismdan- boshlama, bayon qismi va tugallanma kabi qismlardan tashkil topganlar. Agar boshlamada afsunxon xudoga, payg`ambarga, avliyolarga, pirlarga murojaat qilib, ularning madadiga tayanib u yoki bu ishga q о `l urayotganligini ma`lum qilsa, bayon qismida bevosita yomon ruhlarga murojaat qilib, ularni bemor tanasini tark etishga undaydi. Yakunlovchi qismida esa yana ilohiy kuchlar, pirlarga shukronalar qilishib, bemorga sog`ayib ketish tilaklari bildiriladi. Xulosa qilib aytganda, afsun-duolar tuzilishi, ularning asosan uch qismdan iboratligi haqiqatga yaqinroqdir. Biroq, davrlar о `tishi, mohir afsungarlarning asta- sekin y о `qolib yoki kamayib ketishi, afsun-duolar matnlarining unutilishi oqibatida bizga qadar uch qismdan iborat tuzilishga ega b о `lgan materiallar yetib kelgan. Afsun-duolar matnlarining tarkibiy qismlari va ularning bajarajak vazifalarini tahlil etish shuni k о `rsatadiki, uch qismdan iborat tarkibiy qism qadim-qadimdan saqlanib, bevosita amal qilib kelayotgan afsun-duolarning uzviy qismlari b о `lib, 45

ularsiz har qanday afsun-duolar tarkibining murakkab qismlariga b о `linishi haqidagi qarashlar qanday matnlarga asoslanishi ana shu matnlarni ijro etuvchilarning professionallik darajalari, matndagi har bir uzviyning tarixan ishonarliligi yoki ishonarli emasligi kabi masalalar ham yetarli tekshirilmaganligi sababli afsun-duolarning tarkibiy qismlari murakkab ekanligi haqidagi fikrlarga biz q о `shila olmaymiz. Binobarin, о `zbek xalq afsun-duolarining poetikasi haqidagi barcha fikr-mulohazalarimiz yuqorida k о `rsatilgan uch qism haqidagi qarashlardan iborat b о `ladi. О `zbek xalq afsun-duolari uch qismdan tashkil topgan ekan, ularning har biri qat`iy va о `zgarmasdir. Ammo, afsun-duolar yagona bir janrni tashkil etmay, aksincha, yagona vazifa о `tovchi, har biri о `ziga xos mazmuniy qamrov hamda badiiy xususiyatlarga ega b о `lgan janrlar turkumini tashkil etadilar. Ularning yagona vazifa о `tashlariga qarab barcha afsun-duolarni tashkil etuvchi uzviylarga jiddiy diqqat qilsak, barcha afsun-duolar о `z tarkibidagi uzviylar yaxlitligi bilan bir birlariga bog`liqlik ham kasb etganliklarini k о `ramiz. Masalan, har bir afsun-duo ijro etilishi uch narsaning mavjudligini talab etadi. Birinchisi-muayyan tartibda takrorlanuvchi xatti– h arakat. Ikkinchisi-aytilishi zarur bо`lgan barqaror matn, uchinchisi-sehr-jodu qudratiga ega deb tasavvur etilgan narsalar. Albatta, afsun-duolarning turli taraqqiyot bosqichlarida bu uzvlarning bajargan vazifalari har xil bо`lgan. Ammo umuman prinsip nuqtai nazaridan qaralsa, afsun-duolarning vujudga kelishida sо`z, harakat va sehrli buyumlarining bir xil ahamiyat kasb etgani aniq. Masalan, sehr-jodu qudratiga ega deb bilingan aylanma harakat, ya`ni biror narsaning atrofida aylanish, о`z holicha sehrli harakat hisoblanadi. Biroq bu harakat muayyan matnlarisiz о`zining mazmunini, vazifalarini ado eta olmaydi. Demak, sо`z va xati harakat birlashgandagina bir- birlarining sehrli ta`sir qudratini kuchaytiradilar. Ammo shunday holatlarda ham bо`ladiki, ularda xatti-harakat ham, sо`z ham ojizlik qilib qoladi. Bunday paytlarda afsun-duolarning sehr-jodu kuchi non, pichoq, qalampir, kо`z tikan, keksa kishining kiyimi, chorraha tuprog`i, pul, mayda tosh, tanga pul kabi tarixan sehr- joduga ega deb tasavvur qilingan narsalar vositasida yanada kuchaytiriladi. Chunki 46

qadimgi ota-bobolarimiz sehrli buyumlarni qay darajada moddiy deb bilsalar, kishilardagi turli kasalliklarni ham shu darajada moddiy narsa sifatida tasavvur qilganlar. Demak, moddiy narsaga moddiy narsaning ta`siri ancha kuchli va foydali b о `ladi. Mana shu mulohazalardan kelib chiqib aytilsa, afsun-duolar ijrosi paytida ishtirok etadigan barcha uzvlar teng-huquqli va bir xildagi tarixiy ahamiyatga molik. Xulosa qilib aytganda, afsun-duolar poetikasini biz matn badiiyati, mazmun badiiyati jihatidan tahlil etamiz, xatti-harakat, buyumlar badiiyatini tekshirish bizning vazifamizga kirmaydi. Shu bois afsun-duolarning bu uzviy badiiyat masalalari haqida biz s о `z yuritmaymiz. Ma`lumki, afsun-duolar ham qadimgi insonlarning о `z salomatliklari, tinch va osoyishta hayot kechirishlari y о `lida olib borgan kurashlarini, xatti- harakatlarini, intilishlarini aks ettiradi. Biroq bu kurash va intilishlar о `z davrining hukmron dunyoqarashi, e`tiqodiy tasavvurlari doirasidan tashqariga chiqa olmagan. Mana shuning uchun afsun-duolardagi obrazlar tizimida morfologik obrazlar (jin, dev, pari, yomon ruhlar) bilan bir qatorda real inson obrazi (afsun о `qiydigan shaxs yoki bemor) ishtirok etadi. Bundan tashqari afsun-duolarda insonga zarar yetkazgan qoraqurt, ilon yoki ari, chayon kabi gazandalar bilan bir qatorda kishilarga xayrixoh qaldirg`och obrazi yoxud koinot jismlaridan oymomo obrazlari ham mavjudki, ular afsunlar tarkibida muhim magik vazifa bajaradilar. Yomon ruhlar hamma vaqt kishilarga zarar yetkazishga, ularning sog`ligiga putur yetkazishga harakat qiladilar. Shuning uchun ham kishilar biror narsa bilan kasallansalar, darhol baxshi (qushnoch), parixon va azayimxonlarga murojaat etib, ulardan madad tilaganlar. Chunki qadimda kishilar bunday shaxslarda s о `z va jodu qudratini benihoya deb bilganlar. Inson tanasidagi xastalikni esa ular yomon ruhlarning ta`sirida kirib olgan moddiy narsa sifatida tasavvur qilganlar. Shu bois baxshi (qushnoch) yoki parixonlar afsun-duolari vositasida xastalikka buyruq ohangida murojaat etib, ularni bemor tanasini tark etishga da`vat etganlar. Afsun-duolarning о `ziga xosliklari yana shunda k о `zga tashlanadiki, ularda inson tanasiga kirib olgan xastalik ham moddiy borliq, ya`ni jonli narsa sifatida 47

tasavvur etilgan. Bunday xususiyat nafaqat о `zbek, balki juda k о `plab xalqlarning afsun-duolarida ham uchraydigan tipologik hodisa, sanaladi. Rus xalq afsun- duolarini tekshirgan V.P.Petrov bu haqda quydagicha yozadi. «Afsun-duolarda xastalik moddiy-mavjudot sifatida tasavvur etiladi va u insonga yopishib olib, uni qiynaydi, yemiradi va yeydi». Mana shunday tasavvurlarga k о `ra, kasallik qadimgi kishilar ongida faqat yo hayvonga, yo inson qiyofasida tasavvur etilgan. Afsun-duolardagi kasallikni quvib chiqarish, haydash bilan bog`liq b о `lgan undovlar, da`vatlar bevosita ana shunday tasavvurlarga asoslanadi. Shuning uchun ham afsun-duolarda kasallikni quvish, uni boshqa narsalarga yoki о `zga kishilarga k о `chirish kabi usullar mavjud. Demak, xalq afsun-duolaridagi yomon ruhlarga, xastalikka qarshi q о `llaniladigan vositalarda s о `zning sehr-jodu qudrati qatoriga xatti-harakat, magik kuchga ega b о `lgan narsalarning q о `shilishi, eng avvalo, afsun-duolarning ta`sir kuchini orttirishdan iborat b о `lsa, ikkinchi tomondan, moddiy tuzilishiga ega b о `lgan xastalikka bevosita moddiy narsalar orqali zarba berishdan iborat. О `zbek xalq afsun-duolarida kishilarga ziyon yetkazuvchi, uning sog`ligiga zarar beruvchi, barcha ishlariga xalal beruvchi obrazlar bilan bir qatorda unga faqat k о `mak beruvchi, ishlarida omad, sihat-salomatlik baxsh etuvchi oymomo, qaldirg`och, Sulaymon payg`ambar, Xizr kabi xayrxoh obrazlar ham borki, ular qadimgi ajdodlarimizning mifologik tasavvurlari, diniy e`tiqodlari zaminida vujudga kelib, afsun-duolardan mustahkam о `rin olgandir. Ayrim afsun-duolarda esa jannat eshigini q о `riqlab turuvchi shoxli mifologik ilon obrazi ham tilga olinib о `tiladiki, bu obraz ota-bobolarimizning narigi dunyo, xususan d о `zax va jannat kabi ikki bir-biriga butunlay zid b о `lgan makonlar haqidagi qarashlari bilan aloqador. О `zbek xalq afsun-duolaridagi mavjud obrazlar bevosita о `zbek xalqining emas, balki juda k о `plab xalqlarning, ayniqsa О `rta Osiyo va boshqa joylarda istiqomat qiluvchi xalqlarning tafakkuri mahsulidir. Bu obrazlarning о `zaro bir- biriga qarama-qarshi b о `lgan tomonlari о `rtasidagi kurash va ziddiyatlar bevosita afsun-duolar asosida yotuvchi konfliktni tashkil etadi. 48

Bu konflikt hozir fan-texnika taraqqiyoti natijasida biroz sustlashgan, ma`lum darajada ishonchsizlik tug`dira boshlagan b о `lsa ham, biroq mohiyat e`tibori bilan afsun-duolardagi doimiy-abadiy konfliktni tashkil etadi. Yuqoridagilardan tashqari afsun-duolarda turli-tuman aziz-avliyolar, payg`ambarlar, pirlar va ruh-arvohlarga ham о `rni- о `rni bilan murojaat etiladi. Biroq bu obrazlar shunchaki qayd etilib о `tilganligi uchun ham, ular afsun-duolar tarkibida faol harakat etmaydilar. Natijada, ular afsun-duolardagi murojaat etiluvchi, doim xayrxoh obrazlar sifatida afsunlar matnida barqaror saqlanib turadilar. Xullas, о `zbek xalq afsun-duolaridagi obrazlar tizimi juda k о `p xalqlar afsun-duolari tarkibidagi obrazlar tizimi bilan tarixiy-tipologik jihatlarga, mazmun- mohiyat jihatidan mushtarakliklarga ega. Bunday tipologiyaning sababi insoniyat qaysi irq, qaysi urug` va qabila yoki millatga mansubligidan qat`iy nazar, о `z tarixiy taraqqiyotida muayyan e`tiqodiy tasavvurlar bosqichlarini bosib о `tgan. Mana shu bosib о `tilgan umumiy e`tiqodiy qarashlar sistemalari esa о `z- о `zidan tarixiy tipologiyani keltirib chiqargan. Hozirga kelib turli xalqlar, elat va millatlarda alohidalashish, ajralish kuchayib ketdi. Natijada, о `tmishda barcha tomonidan bir xil tasavvur etilgan hodisalar endilikda har bir halqda alohida, о `ziga xos talqin etilib, о `ziga xos tarzda qabul etilmoqda. Mana shuning oqibatida о `zbek xalq afsun-duolari tarkibidagi obrazlar talqinida ham muayyan farqlanishlar, xiralashishlar yuz bermoqda. Folklorshunoslar va etnograflarning muqaddas vazifasi sunish tomon borayotgan xalq afsun-duolarini t о `plash va sistemali о `rganishdan iborat. О `zbek xalq afsun-duolarining badiiyati haqida s о `z yuritilganda, ularning shakliy tuzilishini ham hisobga olish kerak b о `ladi. Chunki har bir afsun-duoning ohangi, ritmikasi, qofiyalanish xususiyati, badiiy-tasviriy hamda ifoda vositalari bevosita afsun-duolarning shakliy tuzilishi bilan bevosita bog`liqlikda voqea b о `ladi. Mana shu mulohazadan kelib chiqib biz о `zbek xalq afsun-duolarining shakliy tuzilishidagi badiiyati haqida quyida alohida t о `xtalishni lozim topdik. 49

О `zbek xalq afsun-duolari tuzilishlariga k о `ra, ikki xil shakldan tashkil topganlar: 1. Nasriy tuzilishdagi afsun-duolar. 2. She`riy tuzilishdagi afsun-duolar. Nasriy tuzilishdagi afsun-duolar о `zbek folklorida katta о `rin egallaydi. Chunki aksariyat afsun-duolar dastlab nasrda vujudga kelib, keyinroq she`riy shaklda kasb etishi mumkin, qolaversa, о `zbek folkloridagi deyarli barcha nasriy shakldagi afsun-duolar о `zga tillarga mansub materiallardan iborat. Bu narsa xalq afsun-duolari uchun qonuniy hol hisoblanadi. Chunki, birinchidan, о `zga tillarga, ayniqsa k о `pchilik uchun tushunarli b о `lmagan afsun-duo matnlari uzoq yashovchan b о `lib, ularning ta`sir kuchi baland b о `ladi. Mana shu nuqtai nazardan qaralsa, о `zbek xalq afsun-duolarining jami о `zga tillarda о `tib о `zlashgandir. Ikkinchidan, afsun-duolar xalqning amaliyotida, kundalik turmushida q о `llanishga ixtisoslashganligi uchun ularni q о `llashda afsunlarning mazmuni emas, balki ruhiy ta`sir k о `rsatish kuchi yetakchi ahamiyat kasb etadi. Nasriy tuzilishdagi afsun-duolarning о `zlariga xos ritmikasi, ohangi, badiiy tasvir vositalari mavjud. Masalan, bu xildagi afsunlarda s о `z takrori ustunlik qiladi. S о `z takrori esa matnni bir-biriga nisbatan yaqin yoki butunlay teng b о `laklarga b о `lib tashlaydi. Oqibatda, har bir afsun matni о `ziga xos ritmik nasr namunasini yuzaga keltiradi. Ilon chaqqanda о `qiladigan afsun matniga diqqat qiling: «Innahuma yakuduna kayda, vaaqudu kayda, pamahlil kofiruna, amhilihum rivoyda, bastam, bastam, mari, bastam! Bad kardam, bad kardam, bad kardam! Bastam, bastam, bastam!» Keltirilgan matnga diqqat qilinsa, kichik bir parchada о `n bir о `rinda s о `z va gap takrori q о `llanilgan. Bunday takrorlar afsungar yoki duoxon istagi bilan emas, balki kishi tanasiga kirgan ilon zahrini quvib chiqarishga xizmat qiluvchi ta`kid, undov , da`vat ruhi bilan afsun matnidan о `rin olgan. Afsun-duolar matnidagi takrorlar aksariyat hollarda uch raqami bilan aloqadorlikda q о `llaniladi. Uch raqami esa xalqning diniy qadimiy tasavvurlari tartibida sehr-jodu qudratiga ega b о `lgan raqam sanaladi. 50

Professor B.Sarimsoqovning haqli ta`kidlashicha bu raqam odamning vertikal tuzilishiga, ya`ni yer osti (ruhlar dunyosi) yer osti (tirik mavjudot dunyosi), osmon (ilohiy kuchlar dunyosi) haqidagi tasavvurlarga borib bog`lanadi. qolaversa, uch raqami omad, baxt raqami ham sanaladi. Shuning uchun ham k о `p ishlarni amalga oshirishda kishilar uch marta urinib k о `radilar. Birinchi, ikkinchi urinishda amalga oshmagan ishlar uchinchi urinishda amalga oshishi mumkin. Birinchi urinish yer osti, ikkinchi urinish yer yuzi, uchinchi urinish ilohiyot bilan bog`liq b о `lganligi uchun ham k о `pincha uchinchi urinishda qiyin ishlar amalga oshadi. Mana shuning uchun ham xalq о `rtasida «Uch, uchdan keyin puch» degan maqol yaratilgan. Chunki uchinchi urinishda ham omad kelmasa, demak bu ishni ilohiy qudrat ham xushlamaganligini, q о `llab-quvvatlamaganligini anglatadi. Mana shundan keyin kishilar uchinchi urinishdan s о `ng bu ishga harakat qilmay q о `ya qolganlar. Xulosa qilib aytganda, she`riy shakldagi о `zbek xalq afsunlari asosan turkiy tildagi matnlardan tashkil topgan b о `lib, bu narsa ularning uzoq qadimiyligidan dololat beradi. Vazn, ritm tuzilishi jihatidan qaralsa, о `zbek xalq afsun-duolari rang-barang b о `lib, bu rang-baranglik ularning turli-tuman о `rin va vaziyatlarda, turlicha maqsad va vazifalarda q о `llanilishi talab hamda ehtiyojlaridan kelib chiqqan. О `zbek xalq afsun-duolarining vazn, ritm tuzilishini tahlil qilish shuni k о `rsatadiki, о `zbek xalq afsun-duolarigina emas, balki umuman xalq poeziyasining barcha k о `rinishi hamda turlari rang-barang ritmik tovlanishlarga, vazniy imkoniyatlarga, qofiyalanish xususiyatlariga egaligi, maxsus, jiddiy tadqiq etilishiga muhtojdir. 51

II.2. XALQ AFSUN DUOLARIDA BADIIY TASVIR VOSITALARI Xalq afsun duolari folklor janri sifatida olib qaralar ekan, ular о `ziga xos badiiy tasviriy, ifodaviy vositalar, usullarga ham egaki, ular haqida t о `xtalmay turib afsun-duoning badiiyati haqida tasavvur hosil qilib b о `lmaydi. Afsunlarda keng q о `llanilgan badiiy usullardan biri miqdoriy takror usuli afsun mazmunini, undan kuzatilgan maqsadni ta`kidlash, b о `rttirish uchun xizmat qiladi. Chunki miqdoriy takror afsunlarda murojaat qilinuvchi obyektning diqqatini о `ziga jalb etish uchun ham xizmat qiladi: Allang-sallang ola qurt, Baxri qora qoraqurt. Yoki: Ola g`undal,balo gundal Miqdoriy takror murojaat qilinayotgan obyektga tahlil solish, unga buyruq qilinuvchi о `rinlarda ham q о `llaniladi: Chodiringni buzayin, Tirkovingni buzayin. . . Yoki: Mor-mor qilmasam, Zor-zor qilmasam. Keltirilgan misollardan k о `rinib turibdiki, miqdoriy takror asosida obyektiv d о `q qilish va uni о `zining izmiga b о `ysundirish yotsa, afsunxon madad s о `rab murojaat qiladigan payg`ambar, olloh yoki boshqa pirlarining nomlari afsunning ta`sir kuchini oshirishga xizmat qiladi. 52

Ayrim afsunlarda obrazni, ta`kidni kuchaytirish ikki-uch miqdoriy takror asosida emas, balki k о `p miqdorni anglatuvchi s о `zlarni keltirish hisobiga amalga oshiriladi. Masalan, «Qulxu olloh ming-ming, oyatul kursi hazor-hazor va x.k.» Xullas afsundagi muayyan obrazni kuchaytirish afsunning ahamiyatini oshirish iki, uch yoki k о `p miqdoriy takror usuli vositasida amalga oshiriladi. Xalq afsunlarining ohangdoshligini kuchaytirish ularning yodda qolishi osonlashtirish ta`sir kuchini orttirishdagi muhim fonatik vositalaridan biri alliteratsiya usulidir. Ma`lumki, alliteratsiya ikki xil b о `ladi, ya`ni unlilar va undoshlar alliteratsiyasi mavjud. Har ikki xil alliteratsiyada ham ohangdoshlik, afsunning ta`sir qudrati kuchli b о `ladi. Chunki bir xil tovush bilan boshlangan alliteratsiya kishi diqqatini kuchli jalb etadi: Masalan, quyidagi afsunda misra boshi (anaforik) alliteratsiya mavjud: Ola-bula q о `zichoq, buriy-buriy, Ola k о `zga oq tushmas, buriy-buriy, Opa-singil el b о `lmas, buriy-buriy, Quyidagi afsunda esa «yo» hamda «t» tovushlarining takrori afsun matniga muayyan ohangdorlik, ta`kid ruhini bag`ishlab turibdi: Yotdim yotoloq, turdim tug`aloq, Yotdim tinch, turay omon, Yotdim, yo oblo, turdim inshollo, Yotdim, yo oblo, saqlagaysan, yo ollo. «Yo» hamda «t» tovushlarining takrori afsun matniga о `ziga xos ta`kid va ritmik izchillik bag`ishlab turibdi. Xulosa qilib aytganda, alliteratsiya xalq afsunlarining tashkil topishidan tortib ularning ritmik о `ziga xosligini ta`minlashgacha keng q о `llanilgan. Chunki alliteratsiya ayrim tadqiqotchilarning k о `rsatishlaricha qofiyaning yuzaga kelishida muhim rol о `ynagan fonetik san`atlardan biri hisoblanadi. О `xshatish xalq afsun-duolarida qisman uchraydigan badiiy-tasviriy vositalardan sanaladi. U afsundagi muayyan obrazning ayrim sifatlarini, 53

belgilarini, xatti-harakatini boshqa narsaga о `xshatish orqali tasvirga aniqlik bag`ishlaydi. Masalan, ilon chaqqanda aytiladigan afsunning bir variantida (A.Soibnazarov variantida) ilonning rangi, oyog`i, dumi kabilar о `xshatishlar vositasida tasvirlangan va bu tasvir kishida ilonga nisbatan jirkanish hissini yanada kuchaytiradi: «Zard hasti zalid, rang hastu xumor, cholok poyu cholok dum, bastam, barbastam. . . » Salbiy jihatdan yomon narsalarga о `xshatib tasvirlangan obrazga nisbatan bemorda, ya`ni ilon chaqqan kishida salbiy reaksiya q о `zg`aladi. Mana shuning natijasida uning badanida ilon zahrining tarqalish sekinlashadi. Xullas, о `xshatish xalq afsun-duolarida u qadar k о `p b о `lmasa ham, ammo ba`zan-ba`zan uchrab turadigan badiiy san`at hisoblanadi. Afsunlarda tasodifiy q о `llanilgan sifatdoshlar (epitetlar) b о `lmaydi. Chunki afsunlardagi har bir s о `z, har bir tafsil (detal) kabi sifatdoshlar ham janrning amaliy maqsadiga bog`liq holda tanlanadi. Shuning uchun ham xalq afsunlarida ilonga, chayonga nisbatan-sariq, qorqurtga nisbatan-qora, k о `zga tushgan oqqa nisbatan- «ola-bula» kabi kishi ruhiga ta`sir etadigan sifatdoshlar q о `llanilgan. Afsunlarda q о `llanilgan epitetlar yaxshilik uchun xizmat qiluvchi narsa va obrazlarni maqtash, uning yaxshi sifatlarini b о `rttirish uchun xizmat qiladi. Masalan, chaqaloqni beshikka solganda aytiladigan quyidagi afsun matnida beshik yasalgan daraxt maqtovi bilan bolaning sevimli b о `lishi, baxtli umr о `tkazishi s о `ralgan. Qoraolidandir beshigi, Qayrilib olsin onasi, Tilla qamishdan beshigi, Tovlanib olsin buvisi, Shaftolidandir beshigi, Shopillab о `psin opasi. Jiyda daraxtdan beshigi, K о `tara qolsin akasi. . . 54

K о `rinib turibdiki, beshik yasalgan daraxt nomining bosh harfi bilan uyg`un holda chaqaloqqa yaqinlari qilgan muomala, munosabat bildiruvchi s о `z olingan. Masalan, qoraoli-qayrilib, tillo-tovlanib, shaftoli-shopillab va h.k. Bu narsa, ya`ni epitetning bosh tovushi bilan munosabat ifodalovchi s о `zning bosh tovushi mosligi о `zaro bir-birlarini kuchaytirishga xizmat qiladi. Masalan, epitet munosabatini va aksincha munosabat epitetni kuchaytirish, b о `rttirish, ta`kidlashga xizmat qiladi. Mana shu narsaning о `zi k о `rsatib turibdiki, epitet (sifatlashlar) xalq afsun- duolarida keyin kiritilgan badiiy tasviriy vositalar emas, balki juda ham qadimiy hodisa sanaladi. Shu bois epitetlarning afsunlarda tutgan mavqei, bajaradigan g`oyaviy-badiiy vazifasi juda ham muhim ahamiyat kasb etadi. Ba`zan afsunlardagi ayrim epitetlar shunchaki oddiy sifatlashlardan iborat b о `lmay, ular qadimgi e`tiqodiy qarashlar bilan bog`liq tushunchalarni ifodalovchi s о `zlardan, obrazlardan iborat b о `ladi. Ular afsunlarning ta`sir kuchini orttirishga, afsunlarga nisbatan b о `lgan kishilarning ixlosini, ishonchini oshirishga xizmat qiladilar. Masalan, ari chaqqanda aytiladigan quyidagi afsunda ana shunday s о `zlardan biri ishtirok etgan: Zamburiman-ziloliman, Murchayiman-miyoniman. Dastak bura, dustak bura, Oq ilonning dami bilan, Payg`ambarning s о `zi bilan, Kuf-suf, chiq, kuf-suf, chiq Keltrilgan misollardagi oq ilon obraziga diqqat qilinsa, uning afsun matnidan bekorga joy olmaganligi ma`lum b о `ladi. Chunki oq rangli ilon bu musulmon dunyosida kishilarga baxt, sog`liq va boylik keltiruvchi ramziy obraz sanaladi. Uni k о `p о `rinlarda Hazrati Xizirning zoolatrik (hayvon, jondor) qiyofasida namoyon b о `lishi ham deb talqin qilinadi. Qanday b о `lmasin, oq ilon turkiy xalqlarda muqaddas obraz sanaladi. U kishilarga faqat yaxshilik keltirish 55

uchun xizmat qiladigan ramziy obraz sanaladi. Shuning uchun ham afsunda oq ilonga murojaat qilib, undan madad tilangan. Xullas, epitetlar xalq afsunlarida ham g`oyaviy ham badiiy vazifa о `tovchi badiiy vosita sanalgan. Umuman olganda, xalq afsunlarining badiiyati о `ziga xos b о `lib, ularni sof estetik vazifa о `tovchi janrlarga tenglashtrib b о `lmaydi. Chunki afsunlar maishiy amaliy vazifa о `tovchi janrlar turkumidan iborat. Shu sababli afsunlarning poetika haqidagi mulohazalarimiz yuqoridagi qaydlar bilan chegaralanadi. 56

X U L O S A Biz mazkur bitiruv malakaviy ishimizning bob va bo`limlaridan quyidagicha xulosaga keldik. Tabiat kuchlariga qarshi kurash choralarini aniq bilmagan ibtidoiy ajdodlarimiz о`zi va о`zgalarni ishontiruvchi turli-tuman vosita hamda usullarni kashf etdi. Afsun-duolar ham qadimgi ajdodlarimizning о`zi va о`zlarini turli balo- ofatlardan himoya qilish uchun xudolarga, aziz-avliyolar ruhiga iltijo qilish ehtiyojidan yaratilgan vositalardan biri hisoblanadi. Shuning uchun ham xalq afsun-duolarida har xil ruhlarga, tabiat kuchlariga, mifologik personajlarga, keyinroq yaratilgan afsun-duolarda esa yolg`iz ollohga, payg`ambar va avliyolarga iltijo qilish ruhi ustunlik qiladi. Xullas, о`zi va о`zgalarni yovuz kuchlar xurujidan ofat va balolardan muhofaza qilish ehtiyoji tufayli yaratilgan afsun-duolar uzoq vaqtlar mobaynida og`zaki yaratilish va yashashlari tufayli muayyan darajada badiiylik unsurlarini kasb etgan. Mana shu tufayli ham afsun-duolarni folklor janrlari sifatida olib qarash va baholash tо`la ilmiy-nazariy hamda amaliy ahamiyat kasb etishi tabiiydir. Birinchidan, Afsun-duolar xalq maishiy, ma`naviy hayotining barcha jabhalarini qamrab olgan. Afsunlarni mavzu va vazifadoshlik nuqtai nazaridan tasnif etish shuni kо`rsatadiki, ular, umuman olganda xalq hayotining yigirmadan ortiq sohasida juda keng va ommaviy tusda istifoda etiladilar. Ammo afsun- duolarga nisbatan turli g`oyaviy munosabat tufayli ularning ayrim namunalari unutilgan yoki istifoda etilmay qolganlar. Ikkinchidan, Afsun-duolardagi obrazlar silsilasi ham keskin ikki qarama- qarshi guruhga ajraladi. Birinchi guruh obrazlar insonga barcha yumushlarda 57

kо`mak beruvchi, uni har xil xastaliklardan, ofatlardan himoya qiluvchi yaxshi (rahmoniy) ruhlardan yoki aziz-avliyolar obrazlaridan iborat. Kishilar biror xastalik yoki og`ir holatlarga duch kelib qolsa, bevosita mana shu guruh obrazlar murojaat qiladilar. Shuning uchun ham ular bu xildagi obrazlarga murojaatda chiryli sifatlash(epitet)lar, tashbehlar, mubolag`alar qо`llaydi. Uchinchidan, Ikkinchi guruh obrazlar esa insonlarga yomonlik, baxtsizlik, xastalik olib keluvchi yomon(shaytoniy) ruhlardan iborat bо`lib, ular о`zlarining yomon niyat, maqsadlari tufayli kishilarning la`nat va nafratlariga sazovor bо`ladilar. Mana shu tufayli ham bu xildagi obrazlar salbiy ruhdagi sifatlashlar, о`xshatishlar, mubolag`a va kinoyalar bilan tavsiflanadilar. To`rtinchidan, Xalq afsun-duolari, ayrim mualliflar aytganlaridek, hech qanday biologik nur tarqatmaydilar. Ularning ta`sir kо`rsatish kuchi eng avvalo о`zi va о`zgalarni ruhiga ta`sir kо`rsatish, ishontira olishda kо`zga tashlanadi. Binobarin, afsun-duolar qadimgi ajdodlarimizning «ruhiy terapiya»si ruhiy davolash vositalari hisoblanadilar. Afsun-duolarga ishonish, ularga turli holatlarda murojaat qilish xalq ruhiy dahosining bu kashfiyotini uzoq vaqtlar mobaynida saqlanib qolishlarini ta`minlaydi. Folklorshunosligimizning muhim vazifasi ham xalq afsun-duolarining nodir namunalarini tо`plash, ularning shakliy va mazmuniy xossalarini, badiiy sо`z sehrini о`rganish orqali ularni unutilishdan saqlab qolishdan iborat. Mazkur tadqiqotimiz ana shu yо`ldagi dastlabki qadam, intilishlardan biri hisoblanadi. 58

Foydalanilgan adabiyotlar rо`yxati: 1. Karimov I.A. Adabiyotga e`tibor- ma`naviyatga e`tibor. – T.: Ma`naviyat, 2008. – B.174. 2. Karimov I.A. Mamlakatimizni modernizatsiya qilish qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish – ustuvor maqsadimizdir. // Xalq sо`zi, 2010, 30 yanvar. 3. Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil Al-Buxoriy. Hadis. Al-jomi` as-sahih (Ishonarli tо`plam). Arabchadan Abdulg`ani Abdulloh tarjimasi. 4-jild. T.: Qomuslar Bosh tahririyati, 1992, 27-bet. 4. Alaviya M. О`zbek xalq marosim qо`shiqlari. – T.: Fan, 1974. – B. 222. 5. Ashirov A. «Avesto»dan meros marosimlar. О`zbek turmush tarzida zardushtiylik diniy marosimlar an`anasi. – T.: A.Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti, 2001. – B.30. 6. Bobolardan qolgan naqllar. (Tо`plab, nashrga tayyorlovchilar: M.Jо`rayev va U.Sattorov). – T.: Fan, 1998. – B.127. 7. Yoqubbekova M. О`zbek xalq qо`shiqlarining lingvopoetik xususiyatlari. – T.: Fan, 2005. – B.160. 8. Jо`rayev M. О`zbek xalq ertaklarida “sehrli” raqamlar. – T.: Fan, 1991. – B.152. 9. Jо`rayev M., Shomusarov SH. О`zbek mifologiyasi va arab folklori. – T.: Fan, 2001. – B.136. 10. Imomov K. Pari obrazining mifo-epik talqini // О`zbek tili va adabiyoti, 2007, №3, 36-39-betlar. 59

11. Kinna // Imomov K., Mirzayev T., Sarimsoqov B., Safarov O. О`zbek xalq og`zaki poetik ijodi. – T.: “О`qituvchi”, 1990, 140-141-betlar. 12. Koshg`ariy M. Devonu lug`otit turk. 3 tomlik. I tom. Tarjimon va nashrga tayyorlovchi S.Mutallibov. – T.О`zFA nashriyoti, 1960. – B. 332. 13. Mirzayeva S. О`zbek xalq afsun-duolari folklor janri sifatida- О`TA, 1992, 2-son, 31-35- b. 14. Mirzayeva S. О`zbek xalq afsun-duolarining janr xususiyatlari va badiiyati. – T.: Istiqlol, 2006. –B. 95-bet. 15. Mirzayev T., Safarov O., О`rayeva D. О`zbek xalq og`zaki ijodi xrestomatiyasi. – T.: Aloqachi, 2008. –B.560. 16. Rabg`uziy Nasiriddin Burhoniddin. Qissasi Rabg`uziy. Birinchi kitob. – T., 1990, 42-44-betlar. 17. Rahmonov N. Ruhiyatdagi nur murodi. – T.: Xalq merosi nashriyoti, 2002. – B.128 18. Sarimsoqov B. О`zbek marosim folklori. – T.: Fan, 1986, 139-214-betlar. 19. Sarimsoqov B. Sо`zning magik qudratiga asoslangan marosim folklori // 20. B.Sarimsoqov. Badiiylik asoslari va mezonlari. T. 2012 60

Похожие

О‘zbek ertaklaridagi shart-sinov motivlarining nazariy asoslari

To’ra Sulaymon she’riyatining g’oyaviy badiiy xususiyatlari

Og`zaki latifalarda sujet, kompozitsiya va konflikt

“O‘zbek xalq ertaklari” modulini o‘qitishda multimediya vositalaridan foydalanish

Tabiat poetikasi va badiiy tasvir vositalari (70-80-yillar she’riyati misolida)