Asqad Muxtor ijodida esse janrining takomili - Литература - Дипломные работы

Asqad Muxtor ijodida esse janrining takomili

Загружено в:

24.09.2019

Скачано:

0

Размер:

254 KB

“ Asqad Muxtor ijodida esse janrining takomili ” mavzusidagi BITIRUV MALAKAVIY ISHI

M UNDARIJA Kirish………………………………………………………………….. 3 I BOB. Essenavislik taraqqiyotida Asqad Muxtorning o‘rni. 1.1. Esse janri adabiy- tanqidiy janr sifatida….………………………7 1.2. XX asr o`zbek adabiyotida yaratilgan adabiy-tanqidiy esselar… ... 19 II BOB. Asqad Muxtor esselarining mavzu-mundarijasi 2.1. “Yosh do‘stlarimga” asarida falsafiy, adabiy-tanqidiy va publitsistik esselar................................................................................30 2.2. “Tundaliklar” asari –falsafiy-estetik mushohadalar majmui..........48 Xulosa ....................................................................................................5 6 Foydalanilgan adabiyotlar.................................................................... 60 KIRISH 2

Tadqiqot m avzu sining dolzarbligi . Istiqlol yillarida o`zbek adiblari A.Qodiriy, Cho`lpon, Oybek, A.Qahh or, O.Yoqubov, P.Qodirov kabi o`nlab yozuvchilarimiz boshlab bergan ajoyib an`analarni muvaffaqiyat bilan davom ettirdilar. Shuningdek, yangi janrlar, usul va uslublar, yo`nalishlarni kashf etdilar. Yurtboshimiz I.Karimov o`zining o`nlab asarlarida badiiy adabiyotning xalqimiz ma`naviy olamini boyitishdagi o`rni va roliga juda yuqori baho berganligi ham o`zbek yozuvchilariga ilhom va qanot bag`ishlaydi. Prezidentimiz mustaqillikning dastlabki kunlaridan boshlab mumtoz adabiyotimiz namoyandalari ijodiga katta baho berdi, shuningdek, zamondosh adiblarimiz ijodining yuzaga chiqishi uchun tinmay g`amxo`rlik qilib kelmoqda. Xususan, A.Yassaviy, A.Navoiy, Muqimiy, Furqat singari ijodkorlarning yubileylarini nishonlanishi, “Avesto” kitobining 2700 yillik yubileyi, “Alpomish” dostonining 1000 yilligining BMT qoshidagi YUNESKO tashkiloti bilan hamkorligida katta bayram qilinishini fikrimizning dalili desak, adashmagan bo`lamiz. Yurtboshimiz bir qator zamondosh yozuvchilarga ham g`amxo`rlik ko`rsatganligi XXI asrning rivojlanishiga katta hissa bo`lib qo`shilmoqda. Prezidentimizning “Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch”, “Adabiyotga e`tibor–ma`naviyatga e`tibor” kabi asarlarida badiiy ijodga, yozuvchilar mehnatiga yuqori baho berildi. Kelajagimiz egasi bo`lmish yosh avlodni yetuk inson sifatida tarbiyalashdek muhim va oliyjanob ishda badiiy adabiyotning o`rniga alohida urg`u berildi. Bir so`z bilan aytganda, yurtboshimiz tashabbusi bilan adabiyot, badiiy ijod masalasi davlat siyosati darajasiga ko`tarildi. Badiiy adabiyotning yuksak namunalari iste`dodli adiblar tomonidan yaratiladi. Ana shunday serqirra iste`dodli adiblarimizdan biri Asqad Muxtor hisoblanadi. Bu adibimiz ijodiga bag`ishlangan bir qancha tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Adibning “Yosh do`stlarimga”, “Uyqu qochganda(Tundaliklar)” nomli asarlarida yozuvchining turli mavzularda yozgan esselari jamlangan. Bu esselarda yozuvchining badiiy-falsafiy mushohadalari, go`yo, matonatli shaxs va betakror ijodkorlarning insoniyatga qoldirgan vasiyatidek yangraydi. Asqad 3

Muxtor tomonidan yozilgan esselar hali maxsus tadqiq etilgani yo`q. Bu esa tadqiqotimiz mavzusining dolzarbligini belgilaydi. Ilmiy izlanishning maqsad va vazifalari . Mazkur tadqiqotimizda adib Asqad Muxtor ijodida katta o ` rin egallagan esse janri va uning yozuvchi ijodiy merosida tutgan o ` rni haqida bahs yuritishni asosiy maqsad qilib olganimiz ham buning yaqqol dalilidir . Shuningdek , mashhur adibning o ` zbek adabiyotida esse janri rivojiga qo ` shgan hissasini ham yoritishga harakat qildik . Bu maqsadimizni amalga oshirish uchun quyidagi vazifalarni bajarish lozim deb hisoblaymiz : – o ` zbek adabiyotida esse janrining maydonga kelishi va rivojlanish bosqichlarini aniqlash ; – mashhur essenavis adiblar va ularning ijodini tahlil qilib , bir - biriga qiyoslash ; – Asqad Muxtor qalamiga mansub esselarning mavzu ko ` lamini tadqiq etish ; – Asqad Muxtor badiiy mahoratining esselarda qay darajada namoyon bo ` lganligini tahlil qilish ; – yozuvchi esselarida ilgari surilgan g ` oyalarni aniqlash ; – Asqad Muxtorning o ` zbek adabiyoti rivojiga , xususan , essenavislik taraqqiyotiga qo ` shgan hissasini ochib berish . Mavzuning o‘rganilish darajasining qiyosiy tahlili. Adib Asqad Muxtor o`zbek adabiyoti taraqqiyotiga katta hissa qo`shgan. Uning asarlari maktab darsliklariga kiritilgan, akademik litsey, kasb-hunar kollejlarida o`rganilmoqda. Adibning asarlari haqida taniqli munaqqidlar Ozod Sharafiddinov, Umarali Normatov, Qozoqboy Yo`ldoshev kabi adabiyotshunoslar tadqiqotlarida iliq fikrlar bildirilgan. Mashhur tanqidchi olim Ozod Sharafiddinovning “Ijodning katta yo`lida” maqolasida shoir va adib Asqad Muxtorning ijodiy yo`li, xarakter yaratish mahorati, o`ziga xos poetik san`atini tahlil qilish orqali Asqad Muxtorning o`zbek adabiyotida tutgan o`rni va o`ziga xos uslubini izchil dalillar orqali ko`rsatishga intilgan. U adib ijodining asosini belgilovchi zamonaviylikning ma`nosini aniqlashtirib olgach, Asqad Muxtor asarlarining bosh mavzusi – 4

zamondoshlarimiz, degan xulosaga keladi, ammo o`zbek tanqidchiligida Asqad Muxtor esselari haqida ayrim ma`lumotlar, maqolalar uchrasa-da, hali maxsus tadqiqotlar yaratilgani yo`q. Tadqiqotning ilmiy yangiligi . A s qad Muxtor xalqimizning sevimli adiblaridan biri hisoblanadi . Uning o ` nlab hikoyalari , romanlari , lirik she ` rlari , asarlari qatorida o ` zbek madaniyatining rivojiga munosib hissa qo ` shgan adiblar , san ` atkorlar to ` g ` risida mehr bilan yozgan esselari ham mavjud . Adib bu janrning mohir ustasi sifatida tanildi . Ushbu bitiruv malakaviy ishimizni yozish davomida quyidagi ma ` lumotlar aniqlandi : – adib esselarining yetakchi mavzu va g ` oyalari tahlil qilindi ; – yozuvchi yaratgan esselarning mavzu doirasi aniqlandi ; – Asqad Muxtorning esse yaratishdagi o ` ziga xos uslubi haqida fikr yuritildi ; – Ijodkor Asqad Muxtor o`zbek adabiyotida esse janri rivojiga munosib hissa qo`shgan adiblardan biri ekanligi aniq dalillar bilan yoritildi; – Asqad Muxtorning adabiy-tanqidiy qarashlarida esse janrining o`rni belgilandi. Yuqorida aytilgan fikr-mulohazalar ishimizning ilmiy yangiligini belgilaydi deyishimiz mumkin. Tadqiqot predmeti va ob’yekti . Ushbu BMI ni yozishda Asqad Muxtorning turli yillarda yozgan esselarini asosiy o`rganish manbasi qilib oldik. Adibning “Yosh do`stlarimga” deb nomlangan kitobi bir-birida takrorlanmas g`oyalar ifodalangan esselardan iborat. Shuningdek, yozuvchi ijodiga bag ` ishlangan tadqiqotlar , maqola , risola , darslik , qo ` llanmalardan ham unumli foydalanish yozuvchi ijodiga oid , ayniqsa , romanlar yaratish mahorati haqida yozilgan maqolalarni o ` qib o ` rgandik . Uning esselarini o ` qigan har bir kitobxon , hech bir ikkilanishsiz aytish mumkinki , Asqad Muxtor essening turli xil yo ` nalishlarini – badiiy , tarixiy , xotiraviy , publisistik yo ` sindagilarini ko ` rishi mumkin . 5

Tadqiqotning ilmiy ahamiyati . Mazkur bitiruv malakaviy ishi natijalari va xulosalaridan umumta ` lim maktablarida , akademik litsey , kasb - hunar kollejlarida Asqad Muxtor ijodiga oid darslarni tashkil etishda , oliy o ’ quv yurtida Asqad Muxtor ijodi bo ’ yicha ma ’ ruza va amaliy mashg ’ ulotlar o ’ tishda foydalanish mumkin . Shuningdek, yozuvchi ijodiy faoliyatiga oid maqolalar yozishda ham foydalanish o`rinlidir. Bular ishimizning ilmiy va amaliy ahamiyatini belgilaydi. Ishning tuzilishi va hajmi. Ish Kirish, ikki asosiy bob, to‘rt fasl, umumiy xulosalar va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Jami 13 535 so’zdan iborat. 6

I BOB. Essenavislik taraqqiyotida Asqad Muxtorning o’rni. 1.1. Esse janri adabiy- tanqidiy janr sifatida Hozirgi kunda esa tanqidchilarimiz adabiy jarayonni qanday kuzatib borishsa, adabiy tanqidchilarimizning mahsuloti ham xuddi shunday diqqat-e`tibor bilan baholanmoqda. O`zbek adabiyotshunosligida tanqidiy tafakkur tahliliga, asosan, 60-yillarning oxiriga kelib jiddiy kirishildi. Buni qator adabiyotshunos olimlarimizning bevosita adabiy tanqidga oid monografiyalari, “O`zbek tili va adabiyoti” jurnali, “O`zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasida uyushtirilayotgan bahs va munozaralardan ham bilsa bo`ladi. Adabiy tanqid adabiy faoliyatning mustaqil sohasi bo`lib, adabiyotshunoslikdan farqli o`laroq, asosan zamonaviy adabiyot hayotida sodir bo`layotgan jarayonlarni kuzatadi, bu jarayonlardagi yetakchi tamoyillarni aniqlaydi, gazeta va jurnal sahifalarida e`lon qilingan adabiy asarlarga munosabat bildirib, ularni shu davrning g`oyaviy va estetik talablari asosida tahlil etadi. Adabiy tanqidning asosiy vazifasi yozuvchi yoki adabiy asarni faqat tanqid qilish emas, balki adabiy asar yoki hodisaga haqqoniy baho berish, undagi yutuq va kamchiliklarni xolislik bilan yoritishdir. 1 Adabiy portret, adabiy-tanqidiy maqola, taqriz, bibliografiya, adabiy sharh, esse, bahs, suhbat, ochiq xat, pamflet singari janr ko`rinishlari mavjud. Adabiy-tanqidiy jarayonlardan biri bo`lgan esse janri o`zbek adabiyotida XX asrning 70-yillaridan e`tiboran keng shakllandi. O`zbek adabiyotida yaratilgan esse namunalarini Sh.Xolmirzayev, Mirtemir, Said Ahmad, P.Qodirov, E.Vohidov, O`tkir Hoshimov, A.Muxtor kabi adiblarning ijod namunalarida ko`rishimiz mumkin. Yuqorida nomlari tilga olingan essenavislar orasida Asqad Muxtor esselari alohida o`rin egallaydi. U essening barcha yo`nalishlarida, ya`ni adabiy-tanqidiy esse, xotira esse, publitsistik esse, falsafiy esse kabi yo`nalishlarda baravar ijod qilgan. 1 O`.M.E. 266-bet 7

“Adiblar hayoti va ijodida shunday bir bosqich bo`ladiki, ijodiy faoliyatning muayyan bir davrida bosib o`tgan yo`lga, davr va odamlarga, salaflari, tengqurlari, shogirdlari suhbatiga, ustozlari saboqlariga va nihoyat, o`z tajribalariga ham bir qur razm solishni, o`z “meni” orqali ko`rgan-kechirganlariga xolis baho berishni taqozo qiladi. Ana shu estetik baho san`atkorlarning individual ijodiy qiyofasini, betakror shaxsiyatini namoyon etadi: shu bilan barobar, uning o`z zamonasining, xalqining dardlari bilan nechog’lik hamnafas yashaganligini ham ko`rsatadi” 2 , – deb yozadi N.Rahimjonov “Ilmiy tafakkur jilolari” risolasida. Esse janrida yuqoridagi xususiyatlarning barchasi namoyon bo`ladi. Asqad Muxtor yaratgan esselarda N.Rahimjonov ta`kidlagan xususiyatlar qay darajada ifodalangan?, o`quvchiga ta`sir kuchi qanday?, esse janri talablariga to`la-to`kis javob bera oladimi? kabi bir qator savollarga ushbu bitiruv malakaviy ishi orqali atroflicha javob beriladi. O`zbek adabiyotida esse janrining genezisi, shakllanish jarayonining o`ziga xos xususiyatlari, taraqqiyot omillari va yetakchi tamoyillari singari masalalarni oydinlashtirish bugungi adabiyotshunosligimiz oldida turgan dolzarb vazifalaridan biridir. Tadqiqotchilarimiz nasriy janrlarning XX asr adabiy hayotida tutgan o`rni va ahamiyati, ularning shakllanish tarixi, shuningdek badiiy mahorat masalasida munosabat bildirishgan, ammo esse janrining o`ziga xos xususiyatlarini yorituvchi fundamental ilmiy-nazariy tadqiqot yaratilmaganligi sababli bu masala hal qilinmay kelayotgan edi. Biz ushbu izlanishimizda ana shu bo`shliqni to`ldirishga, esse janrini o`zbek adiblari ijodi misolida o`rganishga harakat qildik. Kuzatishlarimiz davomida ingliz, rus, o`zbek tilidagi adabiyotlarda essega berilgan qisqacha ta`riflarga duch keldik. Biroq, o`zbek tilida nashr qilingan “Adabiyot nazariyasi”, “Adabiyotshunoslikka kirish”, “Adabiyotshunoslik terminlarining ruscha-o`zbekcha izohli lug`ati” kabi darslik va qo`llanmalarda, umuman bu janrning nomi ham tilga olinmagan. 3 Esse adabiy, falsafiy, tarixiy, biografik, publitsistik, diniy va adabiy-tanqidiy mazmunga ega bo`lgan nasriy ijod namunasi bo`lib, unda nafaqat adabiyot olami, 2 Rahimjonov N. Ilmiy tafakkur jilolari. – Toshkent : ”fan”, 1991. 26-bet 3 Qo`chqorova M. Esse janri haqida // O`zbek tili va adabiyoti. 2004. 2-son 43-bet. 8

shuningdek, barcha fanlar, tabiat va jamiyatning turli jabhalariga tegishli voqelik qalamiga olinadi. Essening falsafiy-estetik, badiiy xulosalarida inson va jamiyat ruhiyatini shakllanitruvchi fikrlar ifodalanadi. Shu sababli esse janrining barcha shakily ko`rinishlarida ijodkor shaxsi, uning tafakkur olami, dunyoqarashi va madaniyati bosh qahramon sifatida gavdalanadi. To`g`ri, ijodkorlarning fikri nuqtai nazari turli xil yo`sinda, xususan, badiiy, falsafiy, publitsistik, hamda suhbat, adabiy o`ylar, lirik mazmundagi publitsistik monolog, e`tirof, murojaat va hokazo shakllarda ifodalanishi mumkin. Adiblarning badiiy mahorati va individual uslubi qanchalik bir-birini takrorlamagani singari, ular yaratgan esselarning har birida turli-tuman fe`l-atvor, ma`naviy-intellektual saviyasi, betakror va o`ziga xos xarakterlar tasvirlanadi. Esse janri boshqa janrlardan shunisi bilan farq qiladiki, voqelikni tasviriy tarzda ifodalab, kitobxon bilan jonli muloqotga kirishadi. O`zbek tadqiqotchilari nasrning barcha janrlariga adabiy-tanqidiy munosabat bildirishgan, ammo esse janriga nisbatan aniq va jiddiy tadqiqotga qo`l urishmagan. O`zbek tilida nashr qilingan “Adabiyot nazariyasi”, “Adabiyotshunoslikka kirish”, “Adabiyotshunoslik terminlarining ruscha- o`zbekcha izohli lug`ati” nazariy qo`llanmalarida umuman bu janr haqida ma`lumot yo`q. Faqat 1991-yilda nashr qilingan “Adabiy turlar va janrlar” nazariy qo`llanmasida esse va badia haqida yarim betlik ma`lumot berilgan. Unda, jumladan shunday deyiladi: “Essening hajmi va shakllari har xil. Ikki-uch satrdan iborat kichkina bir hayotiy manzarani yoki voqealar tasvirini ifodalashi, fikrning yoki kechinmaning aforistik talqinidan to epik janrga xos katta hajmli asar ham bo`lishi mumkin” 4 . Shuningdek, badialar haqida ham qisqacha so`z yuritilib, badialar janr izlanishlaridagi xarakterli tamoyil sifatida baholangan. Bu ilmiy- nazariy xulosada esse badiiy asar sifatidagina talqin qilingan, vaholanki, essening imkoniyatlari keng. Ensiklopedik lug`atda essega quyidagicha ta`rif berilgan: Esse falsafiy-estetik, adabiy-tanqidiy, tarixiy-biografik, publitsistik proza janri” 5 . Bu ta`rif janr tabiatini to`laligicha ochib bermagan. Chunki, jahon essechiligini ko`zdan kechiradigan bo`lsak, lirik, hatto fantastik mazmundagi esselar 4 Adabiy turlar va janrlar. Uch jildlik, 1-jild. Toshkent.: 1991. –B. 23. 5 Ensiklopedik lug`at. Toshkent.: 1990. –B. 440. 9

yaratilganligining guvogi bo`lamiz. “Xususan, A.Kanyu, R.Muzil, T.Mann ijodi bunga misol bo`ladi. Robert Muzil o`zining “Xususiyatsiz odam” romanini fantastik esse deb ataydi” 6 . Esseni hajm jihatidan chegaralab bo`lmaydi. Jumladan, adabiyotshunos Marhabo Qo`chqorova ilmiy maqolalaridan birida shunday deydi: “Ispan faylasufi Xose Ortega-i-Gossetning “Omma g`alayoni”, “Falsafa nima” esselari o`rtacha romandan kichikroq, qissadan esa kattaroq hajmga ega, yoki ingliz essenavisi Jorj Oruelning ayrim ilmiy publitsistik mazmundagi “Adabiyot va buyruqbozlik”, “Filning o`ldirilishi” esselari hajman hikoyadek keladi. Bunday nasrga ko`chgan muhsohada-mulohazalar ham haqli ma`noda essedir. Chunki yuqorida aytilgan asarlarda essega xos xususiyatlar yorqin ko`rinib turadi”. Inglizcha terminlar lug`atida juda qisqa va lo`nda ta`rif mavjud: “Maxsus predmetga xos qisqa prozaik mulohazalar essedir”. Hajm haqidagi qarashni hisobga olmaganda, essening janr mohiyatini, uning xususiyatini anchayin ochib bergan. Chunki Yevropada har qanday mulohaza, fikr esse yoki inglizcha “essay” deb yuritiladi. Demak, esse adabiy janrgina bo`lib qolmay, barcha fanlar, san`atning turli ko`rinishlari, umuman jamiyat hayotida yuz berayotgan va yuz bermoqchi bo`lgan turfa voqelik, faraz va mulohazalarni aks ettiruvchi qulay ijodiy janr. Essening aynan shu xususiyati uni boshqa janrlardan tamomila ajratib turadi. Har-xil kasb egalari – biolog, kimyogar, faylasuf, riyozatchi, shifokor, ruhiyatshunos, agronom, sport ustasi, adabiyotshunos, tilshunos, yozuvchi, shoir, rassom, aktyor va hatto jurnalist uchun ham esse birdek teng janr. Yozuvchidan boshqa kasb mutaxassisi roman yoza olmaydi. Chunki, roman professional janr. Ammo har qanday kasb mutaxassisi esse yozishi mumkin. Chunki, muayyan mulohaza shaxsiy tajriba asosida qalban his etilib, esse yaratiladi. Shuning uchun bo`lsa kerak, rus adabiyotshunosi M.E. Epshteyn o`zining esse janri haqidagi maqolasini “Erkin ijod qoidalari. Esseistika va esseizm zamonaviy madaniyat hayotida” deb nomlagan. Muhimi, M. Epshteyn essening janr tabiatini va mohiyatini atroflicha yoritgan. 6 Qo`chqorova M. Esse janri haqida// O`zbek tili va adabiyoti. 2004, 2-son, 43-bet. 10

N. Rahimjonovning esse va badiachilik bo`yicha qilgan ilmiy tadqiqotlari ham e`tiborga loyiq. “Badialarga… yaxlit estetik butunlik baxsh etuvchi narsa bu – san`atkor “meni” – san`tkor dunyoqarashidir”, – deydi olim. 7 U esse va badiani bir- biridan ajratmaydi, bir o`rinda “esse”, ikkinchi o`rinda “badia” deb qo`llaydi. Balki olim bu ikkala janrni bir xil ijod shakli deb qaragandir. Chunki esseistik mulohazalar sof holda ham, qorishiq holda ham qo`llanilishi mumkin. Muallifning shaxsiy munosabati, mulohazalarning xilma-xilligiga ko`ra esse va badiani bir- biriga teng janr deyish o`rinli. Marhabo Qo`chqorova esa “Esse badiaga nisbatan kengroq tushuncha, ammo bu janrlar bir-birini inkor etmagan holda, biri Sharqda, biri G`arbda o`z-o`zicha shakllandi” 8 , – deb yozadi. O`zbek adabiyotimizda badia janrining etimalogiyasi mumtoz adabiyotimizga borib taqaladi. Chunki qadim Sharq adabiyotida badiiy maqolanavislik san`ati bor. Shuningdek, Boburning “Boburnoma” asarida ham essening janr ko`rinishlari, xususan, yo`l xotirasi, ocherk, shaxsiy kechinmalar,ilmiy mulohaza shaklidagi turfa xil fikrlar mavjudki, asarni esse janrining mumtoz shakli deyishimizga yetarlicha asos bo`ladi. G`arbda esse degan terminning vujudga kelishi haqida turlicha taxminlar yuradi. Chunonchi, Jan Berkli, Jon Kohh, A.Papaning adabiy va falsafiy asarlarining nomidan kelib chiqqan bo`lishi mumkin, ammo janr nomi bo`lib yaratilmagan, degan qarash shular jumlasidandir. Ammo esse janr nomi sifatida Mishel Montenning “Esselar” asari orqali adabiy istelohga kiritildi. M.Epshteyn bu asarni essening genetic kodi sifatida ilmiy tadqiq qiladi. Ammo esse uslubi va esse shaklidagi risolalarning paydo bo`lishini Platon dialoglaridayoq kuzatish mumkin. 9 Platonning falsafiy risolalarida muallifning shaxsiy “meni”, “shaxsiy ovoz”, o`zini- o`zi tahlil qilish, mulohaza yuritish birinchi planga chiqarilgan. G`arbda esse ming yillik tarixga ega bo`lgan qadimiy janr. Fransuz adabiyotida Montendan boshlangan falsafiy estetika Dekart, Laroshfuko, Paskal, Volter, shuningdek, XX asr yozuvchilari A. Morua, Sartr, Kamyu, Kafka ijodida davom etdi. Janr taraqqiyotini ko`zdan kechirar ekanmiz, bu janr asrlar davomida 7 Rahimjonov N. Badia haqida // O`zbek tili va adabiyoti. 1983. 5-son, 21-bet. 8 Qo`chqorova M: Komil insonga intiqlik // Jajji tadqiqot. 2002. 3-son, 41-bet. 9 Platonning “Davlat”asari ko`zda tutiladi. 11

didaktiklikdan turfa mazmun va mohiyatga qarab evrilishga uchraganligini sezish qiyin emas. Shunga ko’ra adabiyotshunos Shoira Ahmedova esseni mazmun va mohiyatiga ko`ra quyidagicha tasnif qiladi: a) falsafiy-estetik ( Kamyu, Gasset, Asqad Muxtor); b) adabiy-tanqidiy ( J.Oruell, P.Qodirov, A.Muxtor); d) tarixiy-biografik ( A.Morua, Chesterton, O.Sharafiddinov, E.Samandar); e) xotiraviy ( A.Morua, Olesha, Erenburg, S.Ahmad); f) ijtimoiy-siyosiy ( Gasset, Asqad Muxtor, Sh.Xolmirzayev); g) fantastik ( T.Mann, R.Muzil); h) badiiy-publitsistik ( J.Oruell, Asqad Muxtor, Sh.Xolmirzayev, P.Qodirov, I.G`ofur); i) lirik ( Kamyu, Cho`lpon). Yuqoridagi tasnif bo`yicha esse mazmun-mohiyatiga ko`ra sakkiz turga bo`linishi kuzatiladi. Bu tasnifga e`tibor qiladigan bo`lsak, o`zbek adabiyotida yozuvchilar tomonidan essening barcha turlari bo`yicha nodir namunalar yaratilgan va bu esselar jahon adabiyotida munosib o`rin egallashga har jihatdan munosib. Adabiyot tarixiga nazar soladigan bo`lsak, adabiy-tanqidiy esselar ko`p yaratilganligining guvohi bo`lamiz. Adabiy-tanqidiy esseda tasavvur, taxayyul, mushohada, muhokama, turli sohalardagi dalil va xulosalardan foydalanish orqali muallif o`zining shaxsiy qarashlarini erkin bayon etadi. Unda adabiyotshunoslik qonun-qoidalari yoki adabiy tanqid talablariga to`la-to`kis rioya qilinishi dalillarning ilmiy jihatdan har tomonlama isbotlangan bo`lishi shart hisoblanmaydi. Bu janrga xos xususiyatni ko`pincha esse yozuvchi adibning o`zi belgilab oladi. Asqad Muxtor esseni “erkinlik” janri deb atagan. Shukur Xolmirzayev ham bu janrning muallifga behad keng erkinliklar berishini alohida e`tirof etgan. Esse adabiot tarixi hamda hozirgi adabiy jarayonning muayyan muammolari, vakillari to`g`risidagi mushohada va muhokamalar majmui sanaladi. Unda adabiyot muammolari, hayot haqidagi kuzatishlarning erkin ifodasi, yozuvchi yoki shoir hayot yo`lining turli-tuman vositalar ( xotiralar, afsonalar, iqrorlar va h.k) 12

asosidagi mulohazalari aks etadi. Essening o`ziga xos yetakchi fazilati – erkin fikr- mulohaza yuritish imkoniga egaligi, erkinlik bilan mustaqillik uyg`unlashgan syujet yo`nalishi va qahramonga ega ichki lavha-epizodlar asosida tarkib topishidir. Essening xili, turi, ichki ko`rinishlari rang-barang. Chunonchi, tanqidchining ijodkor haqidagi essesi XX asrning 70-yillarida alohida yo`nalishda rivojlana boshladi. Unda san`atkor tabiati, ijodining nozik jihatlari, o`zuga xos qirralarini ilg`ab, obrazli va ilmiy tafakkur chig`irig`idan o`tkazib berish tamoyili kuchli. Bu holat, ayniqsa, esse romanlarda yorqin aks etgan. Ilmiy tadqiqot bilan badiiy asar oralig`ida shunday bir adabiy-tanqidiy janr borki, uni esse-roman deb atash mumkin. Esse-roman ilmiy tadqiqot bilan badiiy asar o`zaro uyg`unlashgan jarayonda yaratiladi. Adabiy-tanqidiy yo`nalishda yoziladigan esseda, ayniqsa esse-romanda kompozitsiya ko`pincha o`ziga xos bo`ladi. Tanqidchining barcha mulohazasi – ular erkin, xayolotga to`yingan bo`lsa-da, aniq bir yozuvchining hayoti va ijodi muammolari atrofida jipslashadi. Ilmiy mazariy tadqiqotchilik yo`nalishi bilan birga ilmiy-ommaboplik va ma`rifiylik xususiyatlari ustuvorlik qiladi. N.Karimov, O.Sharafiddinov, Otayor va Sh.Xolmirzayev esse-romanlarida janrga xos xususiyatlar yetakchidir. N.Karimovning Oybek, Hamid Olimjon, Usmon Nosir, Cho`lpon, Maqsud Shayxzoda kabi ijodkorlarga bag`ishlangan asarlarini essening yorqin namunalari sifatida ko`rsatish mumkin. Masalan, Usmon Nosir hayoti va ijodiga bag`ishlangan esse ilmiy-esseistik tafakkur uyg`unligiga yo`g`rilgan. Shoir haqidagi rivoyat-u afsonalarning ko`pligi, ularning qaysi birida haqiqat, qaysinisida yolg`on ko`p ekanligi munaqqidni uzoq o`ylantiradi, haqiqatni yozishga undaydi, shoir izidan tushib, uzoq o`lkalarga safar boshlaydi va shu tariqa shoir haqidagi esse-roman dunyo yuzini ko`radi. Bu asarda munaqqidning hayol olami naqadar kengligi navqiron yoshida fojeali halok bo`lgan o`zbek shoiri hayot va ijod yo`lining o`ziga xos talqin etilishida yaqqol namoyon bo`lgan. Esseda 13

munaqqid o`zini erkin his etadi, fikr oqimining rang-barangligi inga katta imkoniyat beradi. Esse muayyan ko`rinishdagi adabiy tanqidning keng ko`lamli va yirik janrlardan bir bo`lib, unda muallif “men”i yorqin ko`rinib turadi. His-tuyg`ularning chuqurligi va teranligiga asoslanadi. Esse muallifi keng qamrovli bilimdon sifatida chuqur mulohaza yuritishga intiladi, unda muallifning ilmiy-badiiy olami, qarshlari birlashadi. Esse juda keng imkoniyatlarga ega, uning erkinligi, teranligi o`ziga xos xususiyatlaridir. Esseda adabiyotshunoslik qonun-qoidalariga to`la-to`kis rioya qilinishi, dalillarning ilmiy jihatdan har tomonlama isbotlangan bo`lishi ko`pam talab qilinmaydi. Esse janrining Yevropa adabiyotidagi asoschisi fransuz yozuvchisi – gumanist va filosof M. Monten bo`lib, 1580 yilda inson va jamiyat taqdiri haqida mulohaza yurituvchi “Esselar” kitobini yozgan. Sharq adabiyotida essening tarixi ancha qadimdan boshlanadi. Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Mahmud Qoshg`ariy ijodida essening o`ziga xos xususiyatlari uchraydi. Navoiy, Bobur ijodida essening yetuk namunalar uchraydi. Ular noma, holot, xotira shakllarida ko`zga tashlanadi. Yozuvchi tanqidi ko`pincha esse janrida yoziladi. Unda ijod va hayot tajribalaridan kelib chiqqan xulosalar, qarashlar, kuzatishlar aks etadi. Esse o`zbek tanqidchiligida “adabiy o`ylar” nomi bilan ham ataladi. Asqad Muxtorning “Yosh do`stlarimga” (1971,1980), P.Qodirovning “O`ylar” (1971), A.Oripovning “Ehtiyoj farzandi”, E.Vohidovning “Shoiru she`ru shuur” (1987) to`plamlarini asosan esselar tashkil etadi. Badiiy asarda ijodkor uslubi qanchalik aniq aks etsa, badiada ham yozuvchi tanqidchining betakror qiyofasi aks etib turadi. 10 70-80-yillarda yozuvchi, san`atkorlar haqida xotiralar kitobini yaratishga jiddiy e`tibor berilgan. Xotira ko`p tomonlari bilan badiaga yaqin turadi. Lekin, xotiralarda keltirilgan dalil-faktlarni ayni haqiqat deb olish va ulardan foydalanaverish to`g`ri emas. Xotira yozuvchilar ba`zan subyektiv qarashlarni subyektivizmga aylantirib yubordilarki, bu hol adabiyotshunoslik va tanqidchilikka nafdan ko`ra zarar keltiradi. Adabiyotshunos va munaqqidlar asarlarida ilmiy 10 Rahimjonov N. Ilmiy tafakkur jilolari. – T.: 14

mantiq aniq sezilib turadi. Yozuvchilar esselarida adabiy tanqidning san`atlik xususiyati ko`zga yarq etib tashlanadi. Jiddiyroq o`ylab ko`radigan bo`lsak, I.G`ofurov ilk kitoblarini adabiy o`ylar janrida havola qilib, to`g`ri yo`l tutganligini sezish mumkin. Munaqqidning “She`riyat – izlanish demak”, “O`ttiz yil izhori” to`plamlaridagi maqollarida so`z jozibasini his etish sezilib turadi. Ayni vaqtda mazkur asarlarda ilmiy konsepsiya kitobxonni rom etadi. Esseni tor va keng ma`noda tushunish mumkin. Tor ma`noda janr nomi bo`lib xizmat qilsa, keng ma`noda badiiy shakl bo`la oladi. Amerikalik adabiyotshunoslar Uorren Ostin va Rene Mellekning “Adabiyot nazariyasi” kitobida epik janrlarning esselashish jarayoni haqida so`z yuritilgan. Shuningdek, Baxtinning roman roman janrining esselashishi, M.Epshteyn, N.Rahimjonovning nasriy janrlarda esseistik unsurlarning ishtiroki haqidagi qarashlari mavjud. Olimlar e`tirof etgan bu ilmiy xulosalar e`tiborga loyiq. Asarda “Muallif meni” va erkin mulohazalarning mavjudligi essening janriy belgilaridan biridir. Shunga ko`ra uning roman-esse, qissa-esse, hikoya-esse, esse-xotira, esse-maqola, esse-dialog shaklida qo`llanilishi ajablanarli hol bol`may qoldi. Chunonchi, Sh.Xolmirzayevning esse bo`lmagan nasriy asarlari, jumladan, hikoyalarida esse unsurlari uchraydi. Uning “Bandi burgut” hikoyasida bolalik xotiralari, yetuk san`atkorga xos kuzatuvchilik va ramziylik mavjud. Hikoyada real qahramonlar ishtiroki bilan birgalikda, ramziy- timsol obraz bosh qahramon darajasiga chiqqan. Esse va badiachilik bo`yicha ilmiy tadqiqotlar olib borgan N.Rahimjonov “… 70-yillardan e`tiboran shoir va yozuvchialrimizning hayot va adabiyot masalalariga doir adabiy o`ylar – badialardan iborat katta xirmon ko`tarildi” , – deb e`tirof etadi. Shu o`rinda badiiy ijodning esse va badia singari ko`rinishlari to`g`risida bir necha savollar tug`iladi. Esse va badia ayni bir janrning ikki xil atamalarimi?, ularning adabiy voqelikda unib o`sib chiqqan ildizlari-genezlari bormi? Sharq va G`arb adabiyotida shakllangan bu janrlar qaysi xususiyatlari bilan o`zaro farqlanadi? Yoki nomlari boshqa-boshqa bo`lgani bilan aslida bitta janrmi? Ilmiy-nazariy adabiyotlarga, shuningdek, ijodkorlarning adabiy qarshlari, fikr- mulohazalariga murojat qilish mazkur savollarga oydinlik kiritadi. Jumladan, 15

yozuvchi Pirimqul Qodirov badia janri haqida fikr yuritar ekan, shunday deydi: “Badiiy so`zning shakllari ko`p. She`riy nutq nazmga kirsa, badiiy maqolalar shaklidagi nasriy nutq klassik adabiyotimizda badia deb atalgan, hozir g`arb adabiyotlarida keng tarqalgan esse ham ko`p jihatdan badiaga o`xshab ketadi”. Demak, Pirimqul Qodirov badia va esseni hayotni, voqelikni badiiy-estetik, ijtimoiy-falsafiy tadqiq etishdagi vazifasiga ko`ra o`xshash janr, deb e`tirof etadi. Chindan ham sharqda badia janrining ildizlari mumtoz adabiyotimizga borib taqaladi. XX asrning boshlarida shoir Cho`lpon ijodida “Kleopatra” nomli badia borki, bu asar aynan esse janri talablariga javob beradi. Sof badia shaklidagi asarlarni 70- yillarda Sh.Xolmirzayev, P.Qodirov, A.Muxtor singari ijodkorlar ijodiy izlanishlarida uchratishimiz mumkin. 80-90-yillar o`zbek adabiyotimizda esse va badia barobar ijod shakli sifatida shakllanganini ko`ramiz. Bu davrda Sh.Xolmirzayev, E.Samandarov, I.G`ofurov, G`.Hatamov ijodida esse va badia namunalarini kuzatish mumkin. Har ikkala janrda ham bosh qahramon – ijodkorning nuqtai nazaridir. Shu jihatdan olganda esse va badia bir-biriga teng janrdir. 11 Adabiyotshunos N.Rahimjonov shunday degan edi: “Badialarga… yaxlit estetik butunlik baxsh etuvchi narsa bu san`atkor “meni” – san`atkor dunyoqarashidir”. Ruscha adabiy-qomusiy lug`atda esa “Esse muallif nuqtai nazari birinchi planga chiqariladigan janr” – deyiladi. Bizningcha keyingi yillar adabiy jarayoni tajribasida kuzatilayotganidek, esse mohiyatan badiaga nisbatan kengroq tushuncha. Ular bir-birini inkor etmagani holda, Sharqda – badia, G`arbda esa esse sifatida mustaqil nasriy janrlar tariqasida shakllandi. Bugungi adabiy jarayon hamda adabiyotshunoslikda “badia”, “badi`a”, “badea”, sifatida ishlatilishi ushbu janr etimologiyasi mumtoz adabiyotimizga borib bog`lanishini anglatadi. Adabiyotshunos U.Normatov “Umidbaxsh tamoyillar” kitobida ham 90- yillardan keyin yaratilgan esse xotiralarda “Bugungi nasrimiz yo`llari”, “Xotiralar 11 Marhabo Qo`chqorova. Jajji tadqiqot. // Guliston. 2002, 3-son, 41-bet. 16

jozibasi” maqolasida esse namunalariga munosabat bildiradi. Ushbu maqolalarida S.Ahmad va Sh.Xolmirzayev esselari alohida tadqiq etilib, qisqa tahliliy mulohazalar bildirilan. Olimning “Xotiralar jozibasi” maqolasida S.Ahmadning “Yo`qotganlarim va topganlarim” esse-xotirasi tahlil qilinadi va shu yerda olim esse janriga xos bo`lgan erkin kompozitsiyani S.Ahmad xotiralari misolida quyidagicha ta`riflaydi: “Nazarimda yozuvchining tabiati, iste`dod yo`nalishi o`zi tanlagan janr shakliga mos tushganini, bisotini to`laroq namoyon etolsa kerak. Bilamizki, xotira, esse subyektiv va erkin janr. Said Ahmad tabiatan qoliplarga tushmaydigan, S.Zunnunova ta`biri bilan aytganda, talablarni suymaydigan, o`gitlarni xushlamaydigan, o`yinqaroq, bevosh odam. Shu jihatdan esse-xotira uning tabiatiga mos tushgan”. Ko`rinadiki, U.Normatov esse janriga xos bo`lgan subyektivlik va erkin iodiylik xususiyatini to`g`ri baholagan. Biroq bu ilmiy tadqiqotlar ham esse janrini o`rganish yo`lidagi kichik izlanishlar xolos. N.Rahimjonovning nasriy janrlarda esseistik unsurlarning ishtiroki haqidagi qarashlari mavjud. Olim e`tirof etgan ilmiy xulosalar e`tiborga loyiq. Asarda “Yozuvchi meni” va erkin mulohazalarining mavjudligi essening janriy belgilaridan biridir. Shunga ko`ra, esse-roman, qissa-esse, hikoya-esse, esse-xotira, maqola-esse, dialog-esse teminlari paydo bo`ldi. Esse badiiy ijodda xuddi ocherk singari razvedkachi rolini o`taydi. Biroq bundan “esse yuzaki, sinov janri ekan” degan xulosa kelib chiqmasligi kerak. Chunki esse falsafiy-tahlily fikr-o`ylar, turli xil mulohazalar asosiga quriluvchi murakkab janr. Esselarda ham rivojlanib boruvchi hayotiy voqealar va bu voqealar zaminida shakllangan xarakterlar syujet chizig`ini tashkil qiladi. Shunga ko`ra, S.Ahmadning “Yo`qotganlarim va topganlarim” esse-xotiralarida yozuvchining o`zi uyushtiruvchi komponent b`olib xizmat qilsa, Sh.Xolmirzayevning “Binafsha hidlang, amaki” turkum esselarida O`lmas Umarbekov obrazi yozuvchining shaxsiy kechinmalarini, qahramonlarninig o`zaro munosabatini, paradoksli mulohazalarni tafsilot sifatida kiritilgan voqeiy hikoyalarni bitta joyga uyushtiruvchi markaz bo`lib xizmat qilgan. Essening kompozitsion tuzilishida 17

tabiat lavhalari, jumladan, yil fasllari, qushlar, hayvonot dunyosi qahramonning kayfiyati va holatini ochishdan tashqari, syujet unsurlarini birlashtiruvchi mantiqiy asos bo`lib xizmat qiladi. 1.2. XX asr o`zbek adabiyotida yaratilgan adabiy-tanqidiy esselar Esse o`zbek adabiyotida XX asrning 70-yillaridan e`tiboran keng shakllandi. Shu davrdan boshlab o`zbek yozuvchilari A.Muxtor, P.Qodirov, A.Oripov, E.Vohidov, Sh.Xolmirzayevlar tomonidan sof esse tipidagi asarlar yozildi. Aslida 18

Sharq adabiyotida essening tarixi ancha qadimdan boshlanadi. Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Mahmud Qoshg`ariy ijodida essening o`ziga xos shakllari uchraydi. Navoiy, Bobur ijodida essening yetuk namunalari mavjud. Ular noma, holot, xotira shakllarida ko`zga tashlanadi. Asrimizning 70-80-yillarida yozuvchi, san`atkorlar haqida xotiralar kitobini yaratishga jiddiy e`tibor berildi. Xotira ko`p tomonlama essega yaqin turadi va xotiraga bag`ishlab yozilgan asarlar essening xotira-esse turini tashkil qiladi. Bu davrda yaratilgan A.Muxtorning “Yosh do`stlarimga” (1971, 1980), P.Qodirovning “O`ylar” (1971), A.Oripovning “Ehtiyoj farzandi” (1988), E.Vohidovning “Shoiru she`ru shuur” (1987) to`plamlarini asosan esselar tashkil qiladi. Yuqorida aytib o`tganimizdek, sof esse tipidagi asarlar 70-yillardan e`tiboran A.Muxtor, P.Qodirov, Sh.Xolmirzayev singari adiblarning ijodiy izlanishlarida ko`plab yuzaga keldi. Biz quyida XX asrda yaratilgan esselarning ayrimlarini tahlil qilamiz. O`zbek esselarida real shaxslarning hayot yo`li, dunyoqarashi, fe`l-atvori, madaniy saviyasi, xarakteri yozuvchi nuqtai nazari bilan ochiladi. Essenavis qahramon nutqida sheva xususiyatlaridan, dialog, ishki monolog, muallif bayoni singari badiiy tasvir vositalaridan qahramon xarakterini ochishning uslubiy vositasi sifatida foydalanadi. Yozuvchi qahramon xarakterini ochishda batafsil tasviriylik mezoniga amal qilish muhimdir. Esselarda yolg`iz yozuvchining fikri ham bosh qahramon sifatida tasvirlanadi. Yozuvchi esselarda sof muallif, kuzatuvchi, hikoyachi, personaj-obraz, markaziy qahramon sifatida ko`rinadi. Agar yozuvchining badiiy niyati aniq bo`lmasa, voqealar, uni harakatga keltiruvchi xarakterlar sochilib ketadi. Esselar tahlilida ana shu nuqtai nazarga tayaniladi. Esse o`zbek adabiyotida falsafiy-estetik, tarixiy-biografik, badiiy-publitsistik, diniy, ilmiy-ommabop xarakterga ega bo`lib, sof va sinkretik janr sifatida shakllandi. Esse adabiy janr sifatida muallifning shaxsiy mulohaza va taassurotlari asosiga qurilgan, erkin kompozitsiyali, kitobxon bilan erkin suhbatga asoslangan nasriy ijod namunasidir. Esse adabiy, ilmiy, publitsistik janrlarga birdek aralashadi. 19

O`zbek adabiyotida esse janrining tarixiy, biografik, ocherk, xotira, ilmiy mulohazalik, shaxsiy kechinma unsurlarini mumtoz adabiyotimiz namunalaridan topish mumkin. Esse o`zbek adabiyotida nafaqat Yevropa essechiligi ta`sirida, mumtoz adabiyotimiz zamirida vujudga keldi. Esse badiiy ijodda katta rejadagi asar uchun sinov, pog`ona vazifasini ham o`tashi mumkin. Jumladan, S.Ahmad, Sh.Xolmirzayev, A.Muxtor ijodida bu jarayon yaqqol seziladi. 90-yillarga kelib, xotira yozish an`anasi o`zbek adabiyotida yanada jadal rivojlandi. Bu yillarda Said Ahmadning “Yo‘qotganlarim va topganlarim”, Shukur Xolmirzayevning “Binafsha hidlang, amaki”, “Odil aka haqida o`ylasam”, Ne`mat Aminovning “Bir asr hikoyati”, Habibullo Qodiriyning “Qodiriyning so`nggi kunlari”, Kibriyo Qahhorovaning “Chorak asr hamnafas”, Zarifa Saidnosirovaning “Oybegim mening” singari esse xotiralari yaratildi. “Ularning badiiy qimmatini, intellektual salohiyatini Andre Morua singari dunyo essenavislarining biografik xarakterda yaratilgan asarlari bilan bemalol muqoyasada o`rganish mumkin” 12 . Ularni birlashtiruvchi yaxlit bir xususiyat bor, bu adabiy siymolar qiyofasini hissiy tafakkur bilan badiiy-falsafiy umumlashtirishga moyillikda ko`rinadi. Adabiyotimizning zabardast namoyondalari Abdulla Qodiriy, Oybek, G`afur G`ulom, Abdulla Qahhor, Maqsud Shayxzoda, Mirtemir, Odil Yoqubov kabi adiblarning bag`rikenglik, xalqparvarlik kabi insoniy fazilatlari shaxs va adib tariqasidagi badiiy qiyofalari qiziqarli va ishonarli voqealar yordamida yoritilgan. Esse janrining boshqa janrlarga ta`siri ilmiy-badiiy izlanishlarda ko`zga tashlanadi. Sh. Xolmirzayev asarlarini kuzatar ekanmiz, esse uning ijodida katta rejadagi asar uchun pillapoya vazifasini o`taganligiga guvoh bo`lamiz. “Mafkura bobidagi o`ylar” essesining poydevori “Oldi-ortingga qara” asaridir. Har ikki esseda ham qadim o`tmish, tarix va bugun qiyos qilinadi. Shuningdek, ilarda yolg`iz muallif fikri bosh qahramon sifatida ishtirok etadi. “Oldi-ortingga qara” essesida yozuvchi o`zining bolalik xotiralari orqali milliy an`ana va qadriyatlarni, xususan, Suzma xotin, aza bilan bog`liq marosim, 12 Qo`chqorova M. Esse janri haqida // O`zbek tili va adabiyoti. 44-bet 20

sumalak pishirish, boychechak qo`shig`ining ijrosi, o`zbek kurashi, Tiniqoy kampir haqidagi ertaklarni hikoya qiladi. Jumladan, Tiniqoy kampir haqidagi ertakda kuylangan “Ayuv bo`lsayam boyim edi, Ayuv bo`lsayam bolam edi…” qo`shig`i haqida yozuvchi o`zining ikki xil paradoksini bildiradi: birinchisi bu afsona musulmonchilik davrida yaratilgan “Xotin kishi er kishiga bo`ysunishi kerak, er kim bo`lishidan qat`iy nazar, undan ajralmasligi kerak”. Ikkinchidan, “Mening nazarimda, Tiniqoyning “Ayiq eri” hasratida aytadigan qo`shig`ida ham insonning tabiatga yaqinligi o`z ifodasini topgan”. Birinchi fikrida, haqiqatan ham musulmon mamlakatlaridagi erning xudo darajasida ekanligi to`gri ifodalangan. Biroq ikkinchi mulohazada essenavis bir mulohazani o`rtaga tashlaydi. Umuman Shukur Xolmirzayevning Tiniqoy kampirning hasratli qo`shig`ida ifodalangan ma`no mazmunga bildirgan paradoksli fikrlariga qo`shilgan holda, biz bu qo`shiqda, avvalo, yolg`izlikning dahshatli azobi kuylanganini ta`kidlamoqchimiz. Muhimi Sh.Xolmirzayev ikkala esseda ham bolalik xotiralarini adibona kuzatuvlari bilan ilmni bog`laydi. Demak, bitta esseda falsafiy, ilmiy, badiiy, publitsistik, lirik-monolog kabi turli xil mulohazalar oqimi tez-tez almashinib turadi. Shukur Xolmirzayevning “Binafsha hidlang, amaki” (O`.Umarbekov haqidagi) “Farg`ona yo`llarida” (Uchqun Nazarov haqidagi), “Issiq jon” (A. Oripov haqidagi), “Binafsha hidlang, amaki” (B.Zokirov haqidagi) kabi to`rtta esseni o’z ichiga oladi. Ularning barchasida O‘lmas Umarbekov obrazi markaziy o`rinda turadi. Dastlab O‘.Umarbekovning insoniy adibona qiyofasini inkishof etishga bel bog`lagan Sh.Xolmirzayev keyinroq Uchqun Nazarov, Botir Zokirov, O`tkir Hoshimov, Abdulla Oripov, Nizom Komilov, Turg`un, Mutal Burxonovlarning o`ziga xos tabiatini, xarakterini voqealar zamirida yanada tiniqroq aks ettirdi. “Binafsha hidlang, amaki” essesida jamiyatning ziyoli qatlami, yozuvchi, shoir, bastakor, telemuhandis, rejissyor, aktyor singari san`at ahllari adabiy qahramon (U.Nazarov, O‘.Umarbekov, F.Musajanov, A.Oripov, O‘.Hoshimov singari shoir va yozuvchilar, bastakor M.Burxonov, aktyor T.Azizov, estrada xonandasi B.Zokirovlar) sifatida ishtirok etadi. Ularning ahvoli- 21

ruhiyati, adabiy hamkorligi, kechagi kunga va kelajakka munosabati batafsil hikoya qilinadi. Voqealar ishtirokchisi bevosita yozuvchining o`zi, u voqealarni ko`r-ko`rona hikoya qilmaydi. Inson ruhiyatidagi ko`zga ko`rinmas, eng mayda ichki ruhiy jarayonlarni ham yozuvhi nazardan chetda qoldirmaydi. Har bir qahramonning botiny va zohiriy olamini yozuvchi yangidan kashf etishga harakat qiladi. Yozuvchi ijodkor do`stlarining bir-biriga munosabatini, jamiyat va adabiy hayot haqidagi fikrlarini xoisona hikoya qiladi. O`lmas Umarbekovga bag`ishlangan esseda yozuvchining badiiy niyati butun fikri-zikri o`z millatini dunyoga tanitish, xalqning an`ana-qadriyatlaini e`zozlash, garchan mustamlaka sharoitda bo`lsa-da, millat g`ururi, or-nomusini himoya qilishga chog`langan 60- yillar avlodining sa`y harakatlarini ko`rsatish edi. Essenavis shu niyatda ziyoli qatlamning uchrashuvlarini, suhbat-yig`ilishlarini, ijodiy safarlarini hikoya qiladi, muallif qahramonlarnng xarakterini o`rganishda obyektiv kuzatuvchi, ayrim o`rinlarda personaj obraz, keyingi oxirgi sahifalarda essenavisning o`zi bosh qahramon darajasiga chiqan. Chunonchi, asar boshlarida xolis kuzatuvchi sifatida ko`zga tashlangan essenavis asarning Uchqun Nazarovga bag`ishlangan qismida anchagina faol qahramonga aylanadi. Shartli an`anada yozuvchining bevosita esseda ishtirokini quyidagicha formulada berishimiz mumkin: Sof muallif→muallif hikoyachi→muallif→personaj→obraz→muallif→bosh qahramon. Yuqoridagi formula “Binafsha hidlang, amaki” essesida turli o`rinlarda turfa shaklda almashinib turadi. Essening markaziy qahramoni yozuvch O`lmas Umarbekov essening dastlabki sahifalaridan to oxirigacha 60-yillar avlodining boshini biriktiruvchi, do`stlari o`rtasida juda katta hurmat va e`tiborga ega muloyim tabiatli shaxs sifatida tasvirlanadi. Sh.Xolmirzayev esselari orasida “Bir vujudda ikki jon” asari alohida ajralib turadi. Esse qahramoni Sh.Xolmirzayevning o`z onasi Oysha xola bo`lib, uning ikki xil tuzumda kechgan umri, e`tiqodi ramziy ma`noda bitta vujudga jo bo`lgan ikkita jonga o`xshatiladi. Essenavis o`zbek tilining Surxondaryo shevasiga xos lisoniy xususiyatlardan samarali foydalanib, birinchidan, qahramonning jonli 22

nutqini namoyish etsa, ikkinchidan voqelik bayonining hayotiyligini ta`minlaydi. Jumladan, – Dag`ingdi ko`rmayin. Shunday-shunday kep turmaysanmi, bolam? O`tir, Xayri, ko`rpacha to`sha, xoda juttingma?”. Shuningdek, essenavis tasvirida mayda-chuyda detallarni ham erinmasdan tasvirlaydi va izohlaydi. Xususan: “Qirqchillama qish. Boshidan totor dugonasi to`qib bergan shol ro`molini olib, bir uchini osiltirib kelaveribdi. Bo`ri ro`mol bilan o`ynasharkan. Oxiri bir tishlab, tortib olibdi. Onam otni qamchilab qochibdi”. Adib shunchaki, Onamning shol ro`moli osilib kelar edi, demaydi. Aksincha “totor dugonasi to`qib bergan shol ro`mol” deb ta`kidlaydi. Shol ro`molning hilpirab, shamolda o`ynab osilib kelishi esa tasvirni yanada jonlantirgan. Sh.Xolmirzayev esselarining qahramonlari Surxon vohasida istiqomat qiluvchi kishilardir. Jumladan, Oysha xola, Xayrulla singari qahramonlarda tog`lik kishilarga xos qaysarlilik, jaydarililik, mardlik fazilatlari mujassamlashgan. Sh.Xolmirzayev esselarida real tarixiy shaxslar obrazi qahramon sifatida ishtirok etsa, P.Qodirovning “O`ylar” nomli esselar to`plamida yozuvchining aqliy salohiyati bosh qahramon sifatida ko`rinadi. 70-yillarda yaratilgan “O`ylar” esselar to`plamida davr hayoti, eng dolzarb masalalar qatorida adabiyot haqidagi adabiy o`ylari nihoyatda qimmatlidir. Adabiyotshunos N.Rahimjonov hissiy tafakkur teranligini, assotsiativ tafakkur yetakchiligini P.Qodirov esselariga xos bo`lgan asosiy omil sifatida belgilaydi. Ammo bu esselarda assotsiativ fikrlashdan tashqari analitik tahlil va kuzatuvchanlik uslublari ham yetakchi o`rindadir. Biografik xarakterda yaratilgan asarlari bilan mashhur bo`lgan Andre Morua esselarida yozuvchi ko`proq ilmiy tadqiqotchi sifatida yetakchi mavqega ega bo`lsa, o`zbek adabiyotining yirik vakili bo`lgan Said Ahmad esse-xotiralarida adib o`zi bilan bir davrda yashagan yozuvchi-shoirlarning zamondoshi, shogirdi sifatida avtor-hikoyachi, sof xotiralar muallifi tarzida namoyon bo`ladi. Said Ahmad ijodkorlarning asarlarini ilmiy nuqtai nazardan tadqiq etmaydi. Aksincha, asarlarning yaratilish jarayoni, turtki bo`lgan omillar, ijodkor ruhiyati, shunigdek, ularning oilasi, farzandlari, do`stlari bilan bog`liq qiziqarli voqealarni hikoya 23

qiladi. A.Morua esselarida esa bunday hayotiy voqeliklar yo`q, unda ham mashhur yozuvchilarning asari bilan bog`liq tafsilotlar bo`lsa-da, biroq ularda sof ilmiy mulohaza yuritish ustunlik qiladi. Said Ahmad “Yo`qotganlarim va topganlarim” nomli esse-xotirasining “Yo`qotganlarim” qismida vafot etib ketgan Oybek, G`ofur G`ulom, Abdulla Qahhor, Maqsud Shayxzoda, Mirtemir, Shuhrat, Saida Zunnunova, Asqad Muxtor, Turob To`la, O`lmas Umarbekov kabi ustoz-adiblar, tengdosh-ijodkorlar haqidagi xotiralarini kitobxon bilan baham ko`radi. “Topganlarim” qismida esa o`zidan keingi avlod vakillari – O`tkir Hoshimov, Ne`mat Aminov, To`g`ay Murod, Nosir Fozilov, Maqsud Qoriyev, To`lan Nirom kabi ijodkorlar to`g`risidagi adabiy o`ylarini o`rtoqlashadi. Esse-xotiralarni birlashtiruvchi yagona mushtaraklik, bu – so`z san`atkorlarning ijodiy va insoniy qiyofasi, shaxsiyatlarning real voqelik zamirida ochilishida ko`rinadi. Muhimi, xotiralar muallifi bevosita voqealar ishtirokchisi, jonli guvohi sifatida fakt va hodisalarga xolisona baho beradi. Muallif ijodkorlar ma`naviyatini gavdalantirish orqali millat dardi-iztiroblarini, davr jarohatlarini hayotiy manzaralarda realistik uslubda ochib bergan. Asarda har bir ijodkor xarakteri, taqdiri, dunyoqarashi va fojealari ochiladi. Ular Said Ahmadga adabiyot olamida o`z-o`zini topishda qattiqqo`llik va bag`rikenglik bilan mehribon ota, betakror ustoz bo`lib rahnamolik qilgan. Adiblarning biridan hajvga moyillikni, ikkinchisidan teran falsafani, yana boshqasidan so`zga talabchanlikni o`rganadi. Har uchchala “Yo`qotganlarim va topganlarim”, “Chorak asr hamnafas”, “Oybegim mening” asarlaridagi maktublarni mazmun mohiyatiga ko`ra quyidagicha tasniflash mumkin: 1) Suhbat; 2) turli safarlar; 3) xotira kabi. Said Ahmadning “Nazm chorrahasida” esdalik essesi nafaqat ilmiy-badiiy tafakkur rivojida, shu bilan barobar adabiyotshunoslik tarixini yaratishda ham muhim o`rin tutadi. Said Ahmadning “Nazm chorrahasida” xotira lavhalari G`.G`ulomning she`riyatimiz tarixini yaratuvchi asarlarining badiiy g`oya sifatida tug`ilishi, yozilish jarayoni bilan bog`liq ijodiy laboratoriyasini ochishga xizmat qiladi. 24

Asarning o`ziga xosligi shundaki, u ilmiy-hujjatli memuaristikamizga xotira hikoya shaklini olib kirdi. 13 80-yillarda atoqli san`atkorlarimizning adabiy-estetik qarashlarini o`zida mujassamlashtirgan esselari “Yozuvchi va davr”, “Adabiy o`ylar” turkumlarida ko`plab nashr etilmoqda. Bu turkumdagi nashrlarda yirik san`atkorlarimizning shaxsiyati, ijodiy tabiati, badiiy adabiyot va adabiy mehnat haqidagi, adabiy jarayon hamda milliy madaniyatimiz xazinasini boyitgan barkamol asarlarning ijodiy g`oya sifatidagi tug`ilishi, yozilishi jarayoni, ijtimoiy-estetik ta`sir kuchi bilan bog`liq g`oyat qimmatli fikr-o`ylari keng o`rin oladi. Bu kabi hodisalar o`zbek adabiyotshunosligi taraqqiyotida alohida bir yorqin sahifani tashkil etadi. Ushbu hodisa kecha yoki bugun paydo bo`lgani yo`q. Uning ildizlari ming yillik adabiyotimiz tarixiga borib tutashadi, undan hayot suvini ichadi. Ustoz Mirtemirning “Tingla, hayot” (1974), “Do`stlar davrasida”(1980) majmualari turli davrlarda yaratilgan. Lekin, keyingi yillarga kelibgina, xususan, 70-80-yillarda muxtasar bir yaxlitlikda chop etildi. Ular shoirning ijoddan, qaynoq she`r ilhomlaridan bir dam tiniqqan, bir zumgina bo`shagan daqiqalarida emas, aynan shu ehtirosli ijodiy xayollari jo`sh urgan bir paytda yozilganligini payqaymiz. Mirtemir esselari ana shunday laziz daqiqalarning mahsulidir, ijtimoiy- ma`naviy zarurat bilan yuzaga kelgan hodisalardir. She`r zimmasidagi ustuvor vazifalar Mirtemir esselarining asosini tashkil etadi. She`r nafaqat insonlar qalbiga, ongiga, shuuriga ham yorug`lik olib kiradi. U o`z she`rlarini nur dunyosida nur bo`lib qolishini istaydi She`r hikmat dunyosi, sehr daryosi, Jumboqday bittalab yecholsam deyman. Ilmu ishq daryosi, mehr daryosi Qonib-qonib men ham icholsam deyman. 14 Mirtemir “Ulkan zamonga ulkan she`riyat” essesida barkamol she`r timsollar sistemasidan dunyoga kelihsini alohida ta`kidlab o`tadi, shoirning uhsbu estetik qarashi “Daho” maqolasida yanada kuchaytiriladi. 13 Rahimjonov N. Ilmiy tafakkur jilolari. Toshkent .: 1991. 15-bet. 14 Mirtemir. “Do`stlar davrasida”. Toshkent.: 1980. –B.105. 25

Mirtemirning birgina poetik mahorat masalasini tushunishi va tushuntirishdagi nuqtai nazari nechog`lik ko`lamdorligidan beixtiyor hayratlanasan. Eng muhimi, adib she`riy mahorat maktabini hayot maktabi bilan uzviy aloqadorlikda ko`radi. Uning adabiy-tanqidiy qarashlarining mag`zi “Olimjon Xoldorga maslahatlarim”, “Yoshlar haqida ikki og`iz so`z”, “O`nta bo`lsa-da o`rni bo`lak”, “Urgut va burgut”, “ Tong kuychisi”, “Ulkan shoir” singari ko`pgina esselariga singdirib yuborilgan. Shoir esselaridan shoirning hamda she`riyatning ijtimoiy hayotdagi, odamlar turmushidagi o`rni va ahamiyatiga doir falsafiy mushohadalar yorqin shu`la sochib turadi. Mirtemirning adabiy o`ylari, avvalo, padari buzrukvorning mehr to`la samimiyat ila balqqon nigohini, o`git-suhbatlarini eslatadi. Keng o`quvchilar ommasi shoir esselarini, adabiy-tanqidiy maqolalarini maxsus ilmiy-nazariy tadqiqot yo`nalishidagi kuzatishlar sifatida emas, shoirning falsafiy teran, sertimsol, fikrchan lirikasining nasrga ko`chib o`tgan esselar sifatida qabul qilib oladi. Shu o`rinda Pirimqul Qodirovning esselarini yana bir ko`rsatib o`tishimiz mumkin. Zotan, esse janrining badiiyligini ta`minlagan asosiy xususiyatlardan biri uning hissiy tafakkur teranligida namoyon bo`lishidadir. Adib esselarining markazida ijodkorning qat`iy va aniq nuqtai nazari turadi. Ya`ni ijodkorning intellektual darajasi esselarning bosh qahramoni vazifasini ham o`taydi. P.Qodirovning muayyan ijodiy tajribasi, samarali ilmiy tadqiqotchilik faoliyati esselarining o`ziga xosligini ta`minlashda muhim o`rin tutadi. Xo`sh, ana shu o`ziga xoslik qanday belgilarda ko`rinadi? Pirimqul Qodirov esselarida yolg`iz muallif individualligining muhri hisoblangan fikr ifodasidagi jo`shqin kechinmalar o`quvchini rom etadi. Bu hol adibning aniq nuqtai nazari bilan izohlanadi. Ma`lumki, har bir adibning hayotni, odamlar qalbini ko`ra oladigan, kuzata biladigan maxsus ko`zoynagi bor (Abdulla Qahhor). 15 Bu narsa adibning voqelikka va odamlar qalbiga nazar tashlaydigan san`atkorlik nigohi, ma`naviyati ko`zgusida aks etgan manzaralar jilvasidir. Ana 15 Rahimjonov N. Ilmiy tafakkur jilolari. Toshkent. 1991, 39-bet. 26

shu ruhiyat manzaralarining tafakkur ko`zgusida aks etgan ko`rinishlari esselarni, badiiy etyudlarni, fikr-o`ylar silsilasini tashkil etadi. Shu jihatdan P.Qodirovning “Til va shaxsiy uslub” essesiga murojaat etishimiz mumkin. “Har bir yozuvchining hayotiy tajribasi, o`ziga xos ichki dunyosi, voqelikka qanday ko`z bilan qarashi, fe`l-atvori va insoniy qiyofasi uning nimalarni yozganida emas, qanday uslub bilan yozganida ko`rinadi. Katta romanlarda har xil xarakterlar tasvirlanadi, turli voqealar ko`z oldimizdan o`tadi. Bularning hammasini ichdan birlashtirib, yaxlit bir asar qilib turgan narsalar – yagona g`oya, syujet, kompozitsya, konflikt va hokazolargina emas, g`oya ham, syujet, kompozitsiya va konflikt ham hammasi yozuvchining ichki dunyosida bir- biriga payvand bo`lib yaxlitlashadi. Shu sababli adabiyot nimaligini yaxshi biladigan kishilar yangi asarni qo`lga olganlarida undan faqat hayot tasvirini emas avtorning o`zini ham qidiradilar”. 16 P.Qodirovning hayot va voqelikka, odamlarning qalb tarixiga yondashishi o`laroq falsafiy xulosalar chiqarishga moyillik Asqad Muxtor esselaridagi fikriy teranlikni ta`minlagan asosiy omil bo`lsa, kechinmali mushohadalar asosiga qurilgan assotsiativ tafakkur P.Qodirov esselarining keng o`quvchilarga manzur qilgan asosiy fazilatlardandir. Asqad Muxtor esselarida esa voqelik va adabiyot hodisalaridan axloqiy hamda falsafiy mazmunga ega bo`lgan xulosalar chiqarish yetakchilik qiladi. P.Qodirov ustoz san`atkorlarning ijodiy tajribalarini (“Qalb tarjimoni”, “Oltin ko`prik”, “Til va shaxsiy uslub”, “Iftixor manbai” nomli esselari), ijod saboqlarini (“Sehrli tuyg`ular”, “Fakt va kashfiyot”, “Haqiqiy va sun`iy to`qima”, “Qahramon muammosi” singari esselari), o`zining hayot va adabiyot haqida muhokama-mulohazalarini, ma`naviy hamda ijodiy jamg`arma- o`ylarini(“Inson va haqiqat”, “Talant olovi”, “Yetuk bo`lish orzusi”, “Hayot va yozuvchi”, “Mahorat kaliti”, “Til va mazmun” va hokazo) o`quvchilar bilan hamroz do`stlar singari bo`lishadi. Ana shu yuzma-yuz suhbat jarayonidagi bevosita fikr almashishda essening o`ziga xos janr xususiyatining muhim bir belgisi namoyon bo`ladi. Zero, esseda 16 P. Qodirov. O`ylar. Toshkent, 1971, 139-bet. 27

shoir yohud yozuvchi roman va qissalari, she`r va poyemalaridagidan ko`ra o`quvchi bilan ko`proq ochiq oydin fikrlashish imkoniyatiga ega bo`ladi. Birgina Odil Yoqubov, P.Qodirov, O`.Hoshimov emas, balki boshqa ijodkorlarimiz ham o`z esselarida hayot, adabiyot va badiiy ijod xususidagi o`ylarini o`quvchilar qalbiga ko`chirmoqdalar. Adiblarimiz esselarida nafis adabiyot va badiiy ijod, ijod psixologiyasi, san`atkorlar laboratoriyasi kabi ilmiy-nazariy masalalar bilan cheklanib qolinayotgani yo`q. Zamon va zamondoshlarimiz hayoti, davr va ijtimoiy taraqqiyot, inson taqdiri va insoniyat istiqboli xususida sidqidildan fikrlashish esselarga publisistik ruh ham baxsh etayotir. Ana shu erkin, hech qanday zo`riqishsiz, majburiyatsiz mushohada-mulohazakorlik, fikrlashish madaniyati esse janrining asosiy xususiyatlaridan biridir. Keyingi yillarda atoqli shoir va yozuvchilarimizning adabiy-estetik qarashlarini o`zida mujassamlashtirgan esselari, yon daftar qaydlari, maqolalari (M.Shayxzoda, Mirtemir, Zulfiya, Shukrullo, O.Yoqubov, Rahmat Fayziy, P.Qodirov, T.To`la, E.Vohidov, A.Oripov, H.Xudoyberganov va boshqalar) ko`plab nashr etilmoqda. Bu esa adabiyotshunoslik fanining yangi rivojlanish pallasiga kirganidan, estetik tafakkur kamolining yangi bosqichga ko`tarilganidan dalolat beradi. Mazkur turkumdagi nashrlarda san`atkorlarimizning shaxsiyati, ijodiy tabiati, badiiy adabiyot va adabiy mehnat haqidagi adabiy jarayon va milliy madaniyatimiz xazinasini boyitgan asarlarning ijodiy g`oya sifatida tug`ilishi, yozilish jarayoni to`g`risidagi g`oyat qimmatli mulohazalar, kuzatishlar keng o`rin olmoqda. Ushbu hodisa o`zbek adabiyotshunosligi taraqqiyotida alohida bir sahifani tashkil etadi. Negaki bugunga kelib shoir va yozuvchilarimizning hayot, adabiyot, badiiy ijod masalalariga doir o`ylaridan tartib olgan esselaridan katta xirmon ko`tarilmoqda. 17 70-80-yillarda maydonga kelgan Mirtemir, Zulfiya, Shukrullo, A.Muxtor, R.Fayziy, P.Qodirov, O.Yoqubov va boshqa san`atkorlarning esselarini ko`zdan kechirish, ular masalaning tanlanishi va yaratilishidagi tafakkur tarziga, uslublarining rang-barangligiga, axloqiy, falsafiy, ijtimoiy umumlashmalar 17 Rahimjonov N. Ilmiy tafakkur jilolari. Toshkent. 1991, 44-bet. 28

mohiyatiga ko`ra bir-biridan farqlanib turishi shundoqqina ko`zga ko`rinadi. Ularning mushtarakligini ta`minlab turgan omil ham bor. Bu – muqaddas ona yurt va xalq oldidagi mas`uliyatidir. Bu – so`z san`ati va ma`naviy madaniyatimizning o`ziga xos betakror jihatlarini muayyan ilmiy-nazariy masalalar atrofida yoritish majburiyatidir. II BOB. Asqad Muxtor esselarining mavzu-mundarijasi 2.1. “Yosh do`stlarimga” asarida falsafiy, adabi y -tanqidiy va publisistik esselar Asqad Muxtor ijodining dastlabki yillaridanoq hayotning o`zi biladigan jihatlarini qalamga oldi, shu bois tasvirda samimiylikka, odamlarni tabiiy holicha, ruhiy olamidagi teranliklari bilan tasvirlashga erishdi. 29

Asqad Muxtor 1920-yilning 23-dekabrida Farg`ona shahrida temiryo`lchi oilasida dunyoga keldi. Oiladagi uchinchi farzand bo`lgan Asqad Muxtor 11 yoshga to`lganida otasi vafot etadi. Oilada o`n ikki bola yetim qoladi. U balog`at yoshiga yetguncha bolalar uyida tarbiya topadi, o`qiydi. 1936-yilda u Toshkentga kelib jurnalistlar tayyorlaydigan kurslarga o`qishga kiradi, gazeta tahririyatida ishlaydi. Keyingi taqdiri badiiy va publisistik ijod bilan bog`liq ekanligini anglagan Asqad Muxtor 1938-yilda Samarqanddagi dorulfununga o`qishga kiradi. Urush yillari bu ilm dargohi O`rta Osiyo dorulfununiga qo`shilishi munosabati bilan ko`pchilik qatori Asqad Muxtor ham Toshkentda o`qishni davom ettiradi. 1960-1965-yillar oralig`ida Asqad Muxtor Respublikaning eng yirik adabiy nashri – “Sharq yulduzi” jurnaliga, “O`zbekiston adabiyoti va san`ati” haftalik gazetasiga bosh muharrirlik qilgan yillarini hamkasblari iliq xotiralar bilan yodga olishadi. Chunki bu yillari mazkur nashrlarda o`zbek adabiyotining puxta tahrirdan chiqarilgan eng sara asarlari chop etilgandi. O`sha gazeta va jurnal tahririyatlarida xizmat qilgan ko`plab yosh yozuvchi – shoirlar keyinchalik milliy adabiyotimizning yorqin namoyondalariga aylandilar. Respublikada “Asqad Muxtor tahrir maktabi” degan haqli ibora bejiz paydo bo`lmagandi. Zero, adabiy matn ustida tinimsiz ishlash, uni tahrir orqali jilolash san`atini juda ko`pchilik aynan Asqad Muxtordan o`rgangandi. Asqad Muxtor badiiy ijodga juda yoshligidan qiziqdi. Uning “Tilak”, “Tong edi”, “Totli damlar” singari ilk she`riy asarlaridayoq (1935-1938) adabiyotdan juda k o`p narsani kutuvchi, unga butun umrini bag`ishlashga tayyor lirik qahramon qiyofasi gavdalangandi. Ikkinchi jahon urushi yillari Asqad Muxtor poyeziyasining asosiy mavzusi, o`z-o`zidan, urush bilan bog`landi. Yosh ijodkorning kuchli pafosga yo`g`rilgan “G`alaba ishonchi”, “Jangchining bayram kechasi”, “Tug`ishganlar qaytdi”, “Sog`inish” singari o`nlab she`rlari urush davri o`zbek poyeziyasi namunalari bo`lib qoldi. 30

O`tgan asrning 50-yillaridan boshlab Asqad Muxtor o`z ijodiy imkoniyatlarini prozaik janrlarda ham sinab ko`rishga kirishdi. Dastlabki kichik hikoyalardan so`ng, birin-ketin yozuvchining “Daryolar tutashgan joyda” (1950), “Qoraqalpoq qissasi” (1958), “Buxoroning jinko`chalari” (1980), “Bo`ronlarda bordek halovat”, “Jar yoqasidagi chaqmoq” (1982), “Kumush tola” (1987) singari qissalari, “Opa- singillar” (1954-1955), “Tug`ilish” (1960-1963), “Davr mening taqdirimda” (1964), “Chinor” (1969-1973), “Amu” (1984) nomli yirik romanlari yaratilib chop etildi. Bu asarlarning har biri o`zbek o`quvchisi tomonidan katta qiziqish bilan kutib olindi, jiddiy adabiy bahslar qo`zg`alishiga sabab bo`ldi. Bundan tashqari, Asqad Muxtorning bolalarga bag`ishlangan “Chin yurakdan” (1956) nomli she`ri, “Hayotga chaqiriq” (1956), “Dunyo bolalari” (1962) nomli hikoyalar to`plami ham nashr qilindi. Rus adabiy tilini juda yaxshi egallagan va his qilgan Asqad Muxtor tarjimachilik sohasida ham ibratli muvaffaqiyatlarga erishdi. Masalan, u buyuk Sofokl qalamiga mansub “Shoh Edip” asarini mahorat bilan tarjima qilgan. Bundan tashqari, Asqad Muxtorning Pushkin, Lermontov, Tagor, Mayakovskiy, Blok, Gorkiy, Shevchenko singari klassiklardan qilgan tarjimalari o`zbek kitobxoniga ajoyib tortiq hisoblanadi. Asqad Muxtor umrining oxirida sog`lig`i yomonlashib, yozishga qiynalgan yillari ham ijod qilish, ko`nglidagini odamlar bilan baham ko`rishdan to`xtamadi. Uning “Uyqu qochganda(Tundaliklar)” deb nom berilgan badiiy-falsafiy mushohadalari, go`yo, matonatli shaxs va betakror ijodkorning insoniyatga qoldirilgan vasiyatidek yangraydi. 18 Taniqli adib uzoq davom etgan og`ir xastalikdan so`ng 1997-yilning 17- aprelida Toshkent shahrida vafot etdi. Asqad Muxtor hech mubolag`asiz yirik san`tkordir. Uni ham shoir, ham nazariyachi, ham tarjimon, ham publitsist, ham arbob sifatida o`zbek kitobxonlari yaxshi tanishadi. Uning shoir sifatida yozgan she`rlari shunchalar rang-barang, dilkash, ziyobaxsh va quvnoq. She`rda ham Asqad Muxtorning o`z yo`sini, o`z 18 Asqad Muxtor zamondoshli xotirasida Toshkent. Ma`naviyat. 2003. 31

uslubi, o`z dastxati, o`z shavkati, o`z zahmati – qiqasi, o`zligi yaqqol namoyon bo`ladi. Uning she`rlari oz va lekin soz. Uning she`rlarida obrazlar siyqalik illatidan xoli. Asqad Muxtor she`rlari haqida Mirtemir shunday fikr bildirgan: “Asqad tili chinakam poyeziya tili, ko`klam chechaklaridek yuz rang, xushbo`y, sutday toza, xalq tili. Asqad Muxtor so`z xazinasiga ega qalamkashlardan. Chertib- chertib, chinniday jarang bergan so`zlardan silliq va har qaysisi o`z o`rnida zarur g`isht qo`ya oladi. Men Asqad romanlarini hali kitob bo`lib chiqmasdan turib o`qib olaman. Asqad she`rlaridagi yetuklik va yuksak didga chinakam havas qilaman. Yangi asarlarini intizor kutaman”. 19 Asqad Muxtor she`rlari bilan tanish bo`lgan har qanday o`quvchi Mirtemirning yuqoridagi fikrlari naqadar to`g`riligini tasdiqlaydi. Zamonaviy o`zbek she`riyatida Asqad Muxtor maktabi ham bor. Chunki uni she`riyatda boshqalardan ajratib turadigan o`z yo`li, o`z uslubi, o`z qarashi, o`z so`zi bor. Asqad Muxtor she`riyati o`ychan, tafakkur bilan yo`g`rilgan, odamni hayolga, falsafiy mushohadaga, zarrada zaminni, qatrada ummonni ko`rishga undaydigan san`at, hayot ma`nosi, umr shiddati uning she`rlarida jilolanib turadi, misralaridagi daqiqa va adabiyot, quvonch va iztirob mujassam ifodasini topgan. 20 Shoir Muhammad Yusuf “Asqad aka she`rlarini o`qiganimda xuddi qahraton qish tunlari sandalda o`tirgandek huzur qilaman. Sodda va samimiy satrlar o`rik o`tinning cho`g`idek joningni allalaydi…” degan edi. Asqad Muxtor tarjimonlik faoliyatining cho`qqisi qadimgi yunon dramaturgi Sofokl yaratgan “Shoh Edip” tragediyasi bo`ldi. Shoh Edip rolini ijro etgan zabardast aktyorimiz “Shukur Burhonovning “Shoh Edip” tarjimasi haqida aytgan gaplari hali-hali qulog`im ostida yangraydi: “Bu Asqad Muxtor, – degan edi Shukur aka bir kuni menga, – balo ekan. Pyesani qiyomiga keltirib tarjima qilibdi. Maza qilib yodladim, huzur qilib o`ynayapman. Tavba, qayoqdan topdi-ya shuncha chiroyli so`zlarni?”. 21 Asqad Muxtor tarjima qilgan barcha asarlarning tili har bir o`quvchiga ma`naviy va ruhiy zavq beradi. 19 Mirtemir. Tingla xayot. Tosh. 1974 y. 184-186-betlar. 20 A.M.Z.X. 40-bet. 21 Sharipov H. Asqad Muxtor zamondoshlari xotirasida. Toshkent. “Ma`naviyat” 2003, 64-bet. 32

Asqad Muxtorning hayot, jamiyat, davr, adabiyot haqidagi adabiy-tanqidiy qarashlari u yaratgan esselarda ifodalangan. Adiblar hayotida shunday bir bosqich bo`ladiki, ijodiy faoliyatning muayyan bir davrida bosib o`tilgan yo`lga, davr va odamlarga, salaflari va tengqurlari, shogirdlari suhbatiga, ustozlari saboqlariga, va nihoyat o`z tajribalariga ham bir qur razm solishni, o`z “meni” orqali ko`rgan- kechirganlariga xolis baho berishni taqozo qiladi. Ana shu estetik baho san`atkorlarning individual ijodiy qiyofasini, betakror shaxsiyatini namoyon etadi. Shu bilan barobar, uning o`z zamonasining, xalqining dardlari bilan nechog`lik hamnafas yashaganligini ham ko`rsatadi. 22 Shu jihatdan Asqad Muxtorning esselaridagi fikr-mulohazalari tadrijiga nazar tashlasak, adabiy qahramon va zamon ruhini, ijobiy qahramon kim va u qanday kishi bo`lishi kerakligini, badiiy adabiyot zimmasida nechog`lik salmoqli ijtimoiy hamda ma`naviy-ahloqiy masalalar turganligini, ushbu talab va vazifalar xalqimiz hayotining har-bir inqilobiy-ijtimoiy bosqichlarida yangi sifat belgilarida zuhur topganligini va har bir davrda yangi-yangi mazmun ila boyib borganligini kuzatishimiz mumkin. Ularda ijtimoiy faol inson qalbining tebranishlari yolqinlanib turadi. Undan har bir avlod ma`naviy-intellektual ehtiyojiga yarasha harorat, nur oladi. Ularda adabiyot va san`at, badiiy ijod va mahorat, hayot materiali va badiiy to`qima, hayotiy fakt va uning badiiy talqini, ustozlar ijodxonasi va yosh ijodkorlar mas`uliyati, davr muammolari va yoshlar ma`naviy ahloqi kabi ko`pgina masalalar qamrab olinadi. Asqad Muxtor yaratgan har bir esseda uning o`ziga xos fazilati, ijodiy dadillik, puxta nazariy bilim, mustaqil nuqtai nazar, qizg`in munozaralarga o`chlik, fikrni ehtiros bilan ifodalash fazilati yaqqol sezilib turadi. Bular har bir tanqidchiga suv va havodek zarur fazilatlardir. Tanqidchi uchun “birovdan nido chiqishini kutib” yurishdan yomoni yo`q. U hayotdagi, jamiyatdagi, adabiyotdagi salbiy va ijobiy tomonlarni, o`zgarishlarni boshqalardan oldinroq anglab, ijodiy dadillik bilan qalamga olib hayotga targ`ib qilishi lozim. Asqad Muxtor adabiy-tanqidiy qarshlarida o`ziga xos mustaqillik, ya`ni boshqalarda uchramaydigan kuzatishlar, 22 N. Rahimjonov. Ilmiy tafakkur jilolari. Toshkent, “Fan” 1991, 26-bet. 33

fikr-mulohazalar, ijodiy dadillik, o`z fikrini ochiq-oydin aytishga bo`lgan ishtiyoq, hayotiylik, fikr yuritilayotgan obyektga nisbatan tanqidiy fikrlashning ustunligi yorqin sezilib turadi. Shu o`rinda L.Qayumovning quyidagi fikrlarini aytib o`tish o`rinlidir: “Tanqidchi va adabiyotshunoslarimizga goho ijodiy dadillik va mustaqillik yetishmay qolishi ham kelishib bo`lmaydigan holdir. Yaxshilab o`rganilgan va rasman baholangan hodisalar, shaxslar asarlarga zo`r qiziqish bilan qarash va ayni paytda hali ko`pchilik biron bir narsa demagan adabiy faktlar va jarayonlarga indamay turishning sabablari shunda emasmi? Boshqa kimdir birovdan nido chqishini kutib o`tirmay, to`gri va isbotli fikr bilan o`sha asarlar haqidagi ko`pchilik fikrini shakllanitirish adabiyotshunos yoki tanqidchining vazifasi emasmi? Ehtimol, xuddi mana shu sabablarga ko`ra adabiyotshunoslarimiz va tanqidchilarimizning tadqiqiy doiralariga, asosan, bizga yaxshi ma`lum bo`lgan, adabiyotda faol va ta`sirchan kuch bo`lgan ba`zi yozuvchilarning ijodi chetda qolib kelayotgandir”. Bu fikrdan xulosa qilib aytishimiz mumkinki, Asqad Muxtor tanqidiy tafakkur tahlili bo`yicha samarali ishlagan adiblardan biridir. Uni biror yozuvchi ijodini yoritib bergani, yoki adabiy asarlarga to`g`ri baho berib va hayot, davr haqida fikr-mulohazalar bildirgani uchungina emas, balki birinchi navbatda biror yozuvchi ijodi, biron asar, hayotiy o`y-mulohazalar bahonasida adabiyotining qiyofasini, zamondoshlarimiz qalbini to`lqinlantirayotgan hayotiy masalalarga javob berayotgani uchun ham, uning esselarini sevib o`qiymiz. Asqad Muxtorning o`z dunyoqarashi, nuqtai nazari, chuqur mulohaza egasi ekanligi adabiy-tanqidiy ruhda yaratilgan esselarida namoyon bo`ladi. Adib o`zaro suhbatlarda: “Voqealarga odam befarq bo`lmasligi kerak. Noto`g`ri bo`lsa, nega bunday, deb so`rashi kerak. Afsuski, nega, deb so`raydigan odam kam… Sizlar yoshsizlar, rahbar aytgan topshiriqni bajarishdan oldin o`ylab ko`ringlar: to`g`rimi- noto`g`rimi? Chunki har bir odamning o`z fikri, qarashi bo`lmog`i kerak. Ko`r- ko`rona ishga kirishish, inson bolasi, xususan ziyoli, ijodkor uchun yarashmaydi”, 23 – deya ko`p ta`kidlar edi. 23 Hazratqulov M. Asqad Muxtor zamondoshlari xotirasida. Toshkent.: Fan, 1991. 34

Adibning “Yosh do`stlarimga” (1971-1980) to`plamini ijod va hayot tajribasidan kelib chiqqan xulosalari asosida yozilgan esselari tashkil etadi. Badiiy asarda ijodkor uslubi qanshalik aniq aks etsa, esseda ham yozuvchi-tanqidchining betakror qiyofasi aks etib turadi. Asqad Muxtor esselarida voqelik va adabiyot hodisalaridan axloqiy hamda falsafiy mazmunga ega bo`lgan xulosalar chiqarish yetakchilik qiladi. Adib esselarini ko`zdan kechirsak, ular narsalarning tanlanishi va yoritilishidagi tafakkur tarziga, uslublarning rang-barangligiga, axloqiy-falsafiy, ijtimoiy umumlashmalar mohiyatiga ko`ra bir-biridan farqlanib turishi shundoqqina ko`zga ko`rinadi. Ularning mushtarakligini ta`minlab turgan omil ham bor. Bu – muqaddas ona yurt va xalq oldidagi, badiiy adabiyot oldidagi mas`uliyatdir. Bu – so`z san`ati va ma`naviy madaniyatimizning o`ziga xos betakror jihatlarini muayyan ilmiy-nazariy masalalar atrofida yoritish majburiyatidir. Ana shu jarayonda hayot haqiqati, zamondishlarimiz ko`nglida tugilib yurgan muammolar xarakteri, tarixiy voqelik hamda faktlar mohiyati ijodkorning mustaqil nuqtai-nazari orqali, dunyoni ko`rish va ko`rsatishdagi ijodiy individualligi orqali birma-bir ochilib boradi. Shu ma`noda “Zamondoshimiz” essesini ko`zdan kechirish mumkin. Chunonchi u yozadi: “Poyeziyaning bu bosqichi turmushni chuqur falsafiy mulohazakorlik asosida tahlil qilishga intilish bilan xarakterli, zamon va hayot ijtimoiy jihatdan ham yanada murakkablashdi. Poyeziya jonli narsaday sezgir, u mana shu murakkablikni sezib, uning darajasida bo`lishga intilyapti. Mana shu chuqur va murakkab falsafiy mulohazakorlik avvalo lirik qahramonimizning qiyofasida yaqqol sezilmoqda. Yosh she`riyatimizning zamonaviy qahramoni ko`pincha o`ychan, hayotga aktiv aralashuvchi, o`z yurtidagina emas, dunyo voqealaridan, xalqlar taqdiridan manfaatdor, har ishga qodir, jamiyat oldida, davr oldida o`zini javobgar deb biluvchi, keng bilimli ijtimoiy aktiv, bezovta shaxs”. 24 Adib bu esseda bevosita she`riyat haqida o`zining adabiy-tanqidiy qarashlarini bayon qiladi. Adibning fikricha, yosh she`riyatimizning zamonaviy qahramoni dunyo bilan hamnafas, hayotga faol aralashuvchi, falsafiy mulohazakor, o`z fikriga 24 Muxtor A. Yosh do`stlarimga (adabiy-axloqiy suhbatlar). 1-kitob. –T.: 1971. –B.123. 35

ega bo`luvchi shaxs bo`lishi kerak. Adib lirik qahramon orqali davr kishisi ega bo`lishi kerak bo`lgan xususiyatlarni aytib o`tgan. Shoir yoshlar lirikasidagi yetakchi xususiyatlarni qaynoq adabiy jarayon hodisalari bilan uzviy aloqada ko`rsatar ekan, nuqsonlarni ham she`riyatimizdagi salbiy tamoyillar bilan bog`liqlikda tekshiradi. Asqad Muxtor esselarida uning adabiy-tanqidiy fikrlari badiiy bo`yoqlar ila yo`g`rilgan. Ularda ijodkorning individual o`ziga xosligi, adabiy-tanqidiy qarashlari, ma`naviy dunyosi ko`p jihatdan yorqin chizgilari bilan ravshan ko`rinib turadi. Uning birgina poetik mahorat masalasini tushunishi va tushuntirishdagi nuqtai nazari diqqatga sazovordi. Eng muhimi adib she`riy mahorat maktabini hayot maktabi bilan uzviy aloqadorlikda ko`radi. Uning adabit-tanqidiy qarashlarining asosi “Zamondoshimiz”, “Ustoz va shogird”, ”Gavhar qatra” singari ko`pgina esselarida namoyon bo`ladi. Asqad Muxtor esselarini aslo adabiy mezon sifatida, adabiy tajribaning ilmiy namunasi sifatida taqdim etmaydi. U o`z o`quvchilari bilan nafis adabiyot, badiiy ijod sirlari, sehri xususida sirdosh do`stlar singari suhbatlashadi. Asqad Muxtorning “ Yosh do`stlarimga” asari adabiy-tanqidiy, falsafiy, publitsistik esselardan tashkil topgan. Bu esselarning mavzu ko`lami rang-barang bo`lib, bir-birini takrorlamas g`oyalardan iborat. Ularda Asqad Muxtor o`zining adabiy-tanqidiy, falsafiy qarashlarini erkin mulohazalar bilan, shaxsiy tajriba asosida qalban his etib yozgan. Shuning uchun ham u esse janri haqida fikr yuritib, bu janrni “erkinlik” janri deb atagan. “Asqad Muxtorning “Umr hikmatlari” turkumidagi esselarida hayotiy, adabiy-axloqiy masalalar xususida baxs yuritilar ekan, ularni yagona bir konsepsiya birlashtirib turadi. Bu – mazkur masalalarga hayot va insoniy burch, ijodkor mas`uliyatidan kelib chiqib yondashish, falsafiy o`y-mulohazalarga berilish, ulardan muayyan ijtimoiy umumlashmalar chiqarishga intilishdir”. 25 Bu asarda “Kamolot kaliti”, “Siz qanday o`qiysiz?”, “Xat yozib turasizmi?” kabi falsafiy yo`nalishda yozilgan esselar borki, ularni alohida diqqat e`tibor, zavq- 25 Rahimjonov N. Ilmiy tafakkur jilolari. - Toshkent, 1991.-B. 41. 36

shavq va adib iste`dodiga havas bilan o`qiymiz. Bizga ma`lumki, falsafiy yo`nalishda yozilgan esseda tasavvur, taxayyul, mushohada, muhokama, turli sohalardagi dalil va aniq xulosalardan foydalanish orqali muallif o`zininh shaxsiy tajriba va qarashlarini erkin, hech bir chegaralarsiz bayon etadi. Unda adabiyotshunoslik qonun-qoidalari yoki adabiy tanqid talablariga to`la-to`kis rioya qilinishi, dalillarning ilmiy jihatdan har tomonlama isbotlangan bo`lishi shart emas. Bu yo`nalishga xos xususiyatni ko`pincha esse yozuvchi adibning o`zi shaxsiy mulohaza va xulosalari asosida o`zi belgilab oladi. Asqad Muxtorning falsafiy yo`nalishda yozilgan esselarida yuqoridagi xususiyatlarning barchasini ko`rishimiz mumkin. Uning “Kamolot kaliti” essesini olaylik. Bu esseda adib bugungi tezkor va shiddatkor davr kishisini uning imkoniyatlari va talablari, burchi va mas`uliyati, ehtiyoji va vazifalari tomonidan turib yozitishga moyillik sezadi. Adib esselari favqulodda kutilmagan badiiy tasvir bilan boshlanib, ularda yozuvchi kuzatuv, mulohaza, xotira, tafsilot, contrast kabi tasvir vositalaridan unumli foydalanib, pishiq va puxta esselar yaratadi. Kichik badiiy detallar ham Asqad Muxtor esselarida mantiqiy izchillikni yashkil etib, ramziy-falsafiy ma`no kasb etadi. Jumladan, “Kamolot kaliti” essesi shunday falsafiy fikr bilan boshlanadi: “Davr kishisi. Bu mavhum tushuncha emas, buyuk jamiyatning joni, zarrasi. Odam insonlar va xalqlar taqdiriga o`zini daxldor deb bilsagina shaxs sifatida ko`rinadi”. 26 Adib bu esseda davr kishisining burch va majburiyatlari, vazifalari va fazilatlari haqida fikr yuritadi. Katta xalqaro muammolar davr kishisining shaxsiy tuyg`ulari bilan bog`liq deb baholaydi. Bu esseda adib maktab haqida, maktabni inson hayotidagi o`rni haqida quyidagi fikrlarini bayon qiladi: “Maktab hamma narsani berolmaydi. Lekin u bitta juda muhim narsani, butun ma`naviy hayotda hal qiluvchi rol o`ynaydigan bir ko`nikmani bera oladi va berishi kerak. Bu – mustaqil mutolaa, mustaqil fikrlash, mustaqil tahlil ko`nikmasi, mustaqil o`qishga, kitobga muhabbat”. 27 Yuqoridagi parchani o`qir ekanmiz, ko`z o`ngimizda adib hayotni chuqur biladigan, tahlil qila oladigan buyuk siymo sifatida gavdalanadi. Adib 26 Asqad Muxtor. Yosh do`stlarimga. Toshkent, 1980, 4-bet. 27 O`sha asar. 5-bet. 37

fikricha, davr kishisida avvalo mustaqil mutolaa, mustaqil fikrlash, mustaqil tahlil k`onikmasi, mustaqil o`qishga, kitobga muhabbat bo`lishi kerak. Zero, shaxsni shakllantirish uning ma`naviyatini boyitishdan, fikr ufqlarini kengaytirish, avvalo, unda mustaqil va o`ziga xos fikrlash madaniyatini vujudga keltirishdan, ana shu malakani, ya`ni mustaqil kitob o`qish malakasini oshirishdan boshlanadi. Esseni o`qish davomida “… kitob o`qish shartmi?” – degan savolga duch kelamiz. Adibning fikricha, fan va texnikaning beqiyos taraqqiyoti tufayli kino va televideniye yosh-u kattani o`ziga birdek mahliyo qilib, kitob mutolaasiga bo`lgan qunt va ishtiyoqni, vaqtni o`z tasarrufiga olgan. Bu savol hozirgi davrimiz o`smiri tomonidan berilayotgan savol ekanligi achinarli hol. Chunki hozirda badiiy asarni, hozirgi davr kishisi ikki-uch soatda ko`rib tomosha qilyapti. “So`z san`ati go`zalligi o`zi alohida sehrli olam, kitobni qo`lga olib, yosh to`kib, quvonib, g`azablanib, shaxsan o`qiganga nima yetsin? Lekin, goho ekran yoshlarni faqat tomosha san`ati bilan cheklab qo`yadi, bunday ruhda tarbiyalangan kitobxon kitob o`qisa ham undan qiziq voqeani qidiradi, tasvirlarni, o`ychan, fikrchan sahifalarni, psixologik lirik chekinishlarni tashlab o`qishni odat qiladi. Natijada adabiyot haqida, ijod dunyosi haqida uzuq-yuluq tasavvur paydo bo`ladi. Bu esa asardan olinadigan estetik tuyg`uni, zavqni o`tmaslashtiradi. Tabiiyki, mutolaaga bo`lgan qiziqish kamayadi”. 28 Xuddi shu narsa haqida adib jon kuydirib, shunday deb yozadi: “Mening ko`z oldimda “Urush va tinchlik”ni ham, “Tinch oqar Don”ni ham qo`liga olmagan butun bir qatlam yetishib kelayotganga o`xshaydi. Siz bilan biz bilamizki, hech bir yetuk, a`lo insenirovka ham,… ajoyib so`z san`ati sehrining o`rnini bosolmaydi”. 29 Muallif “Urush va tinchlik”, “Tinch Don” kabi ko`p jildli asarlarni suratga olinishi bilan uning o`quvchilari kamayib ketayotganidan afsuslanadi. Adib tavsiyasiga ko`ra, adabiyot darslari shunday tashkil qilinishi kerakki, toki kitobxon kitob o`qish shartmi degan savolni xayoliga ham keltirmay qolsin. Albatta, adabiyot o`qituvchisi asar qahramonining ijtimoiy kelib chiqishi, qilgan ishlari, portreti haqida ma`lumot berib ketaversa yoki tayyor qoliplar asosida insho 28 Jo`rayeva M. Asqad Muxtor adabiy savodxonlik haqida. // Til va adabiyot ta`limi, 2009. N3. –B.4-5. 29 O`sha manba, 6-bet. 38

yozdirib baho qo`yaversa, kitobga, badiiy so`z qudratiga muhabbat uyg`otishi qiyin. Bunda eng muhimi – talaba asarni o`zi o`qib chiqqanmi, asarning qaysi o`rinlari unga ko`proq ta`sir qilgan, asardagi qanday o`ylar, qanday hislar o`quvchini to`lqinlantirgan – mana shular haqida o`quvchilar bilan alohida suhbatlashish, o`quvchi e`tibor qaratmagan o`rinlarga diqqatni jalb etish, so`z san`atining nozik sirlari haqida fikrlashga o`rgatish yanada muhimroqdir. Adib “Vaqt” essesida “telequl” so`zini qo`llaydi. Bu so`z albatta badiiy asar o`qishdan yiroq bo`lgan insonlarga nisbatan qo`llanilgan. O`smirlarni, adib tili bilan aytganda, telequl bo`lib tarbiyalanmasliklari uchun ko`proq adabiyot muallimlari mas`uldirlar. Chunki kitobga, san`at va go`zallikka, ayniqsa, so`z san`atiga muhabbat tuyg`usini tarbiyalashni ularsiz, adabiyot darslarisiz tasavvur qilib bo`lmaydi. Adibning fikricha, haqiqiy shaxs bo`lib, davr kishisi bo`lib yetishish uchun, kitob mutolaasi asosiy omil hisoblanadi. Chunki kitob insonni har jihatdan mukammal bo`lib tarbiyalanishida, bilim ufqlarining ochilishida asosiy manba hisoblanadi. Adib shunday deya murojat qiladi: “Siz bilan biz bir umr yoshlar bilan birga bo`lolmaymiz. Qo`limizdan kelganda ularga kitob tutqazib yuboraylik, mustaqil takomil topish odatini o`rgataylik, tarbiya jarayonida buni eng muhim ish deb bilaylik”. 30 Bu so`zlar huddi barchamiz uchun da`vat, chaqiriq singari yangraydi. Asqad Muxtor esselari orasida “Xat yozib turasizmi?” essesi alohida e`tiborga loyiqdir. Bu esse har bir o`quvchini fikrlashga, mulohaza yuritishga majbur qiladi. Xatlar inson ruhiyatiga qay darajada ta`sir qilishi, uni o`qishning o`zi bir zavq ekanligi, xat kutish esa undanda zavqli ekanligini anglaymiz. Hozirda insonlar orasida xat yozishish kamyob hodisa hisoblanadi. Ba`zi birovlar esa xatlarga eskilik deb baho beradilar. Bunga, albatta, xilma-xil qulay transport, telegraf va telefon apparatlarining jamiyatimizda faol qo`llanilishi sabab bo`ladi. Lekin aslida hech bir tezkor vositalar insonning o`z qo`li bilan, mehr qo`ri, ko`ngil oynasi bilan, qalb shuuri va izhori bilan yozilgan xatlar singari inson ruhiyatiga kuchli ta`sir qila 30 O`sha asar, 8-bet. 39

olmaydi. Buni chuqur anglagan adib Asqad Muxtor insonlar orasidagi xat yozishish munosabati haqida o`z fikr-mulohazalari va qarashlarini “Xat yozib turasizmi?” essesida bayon qilgan. Bu esseda adibning kuzatuvchanlik, batafsil tasviriylik, kuzatuv-mulohaza, tafsilotlardan, qistirma epizodik tasvirlardan samarali foydalana olish xususiyati namoyon bo`lgan. Esseda insonlarning bir-birlari orasida xat yozilmay qo`yilganining sababi deb telegraf, selektor, grafik, telefon kabi tezkor apparatlar ko`rsatiladi. Lekin bu vositalar qanchalik qulay va tezkor bo`lmasin, qimmatli vaqtingiz, tengsiz e`tiboringiz, mehr qo`ringiz bilan yozilgan xatlarning o`rnini bosolmaydi. Biz yaqinlarimizga xat yozib, ulardan xat olmaganimiz uchun ham xatlarning nechog`lik ahamiyatga ega ekanligini u darajada his qilmaymiz, chunki biz fan- texnika taraqqiy etgan davrda yashaymiz. Tarixga, badiiy adabiyotlar orqali, keksalarimizning hikoyalari orqali nazar tashlasak vatan urushi yillari xatlar otalar, onalar, kelinlar, opa-singillar uchun nondek aziz bo`lgani, ko`p yillar sandiqlarda avaylab saqlanganligini ko`ramiz. Adib shunday deb yozadi: “Maktubni ko`zguga qiyos qilsa bo`ladi, o`zingiz qanday bo`lsangiz, xatingiz ham shunday. Albatta, o`z qiyofangizdan uyalmasangiz oynaga qaraysiz. Xat ma`naviy qashshoqlikni ham, qaynab yotgan hissiy va tafakkur boyligingizni ham bexato aks ettirishi mumkin”. Bu lavhani o`qib shunday xulosa chiqarishimiz mumkinki, xat muallifining bizga yozgan ma`lumot va murojaatinigina emas, balki uning ma`naviy dunyosini, hissiy va tafakkur boyligini ham bilib olishimiz mumkin. Essenavis asarning emotsional ta`sir kuchini oshirish maqsadida xat so`zi o`rnida maktub so`zini ham qo`llagan. Asqad Muxtor maktubga shunday ta`rif beradi: “Maktublar o`tmish xotiralari, butun bir hayotning adabiy saqlangan onlari” 31 . Har bir inson qo`liga qalam olar ekan, uning zimmasiga qandaydir mas`uliyat yuklanadi. Modomiki, xatlar qalam bilan yozilar ekan, alohida diqqat-e`tibor, his-tuyg`u, ruhiy kayfiyat, mehr- muhabbat va yuqorida aytganimizdek, mas`uliyat bilan yoziladi. Shuning uchun 31 Muxtor A. Yosh do`stlarimga. – Toshkent.: 1980. –B. 59. 40

ham xatlar ko`ngilga, yurakka yaqin hisonlanadi. Bunday kechinmalarni yaqinlaridan xat olgan kishilargina biladilar. Mumtoz adabiyotimizda Alisher Navoiy xatlardan tuzilgan “Munshaot” asarini yozganligini esga olaylik. Bundan ko`rishimiz mumkinki, xatlarning qadr- qimmati o`tmishda ham kuchli bo`lgan. Shuningdek, Asqad Muxtor ham bu esseda xatlashuv usuli bilan ko`pgina asarlar yozilganini aytib o`tadi. “Yodingizda bo`lsa, Gyotening “Yosh Verterning musibatlari”, Dostoyevskiyning “Faqir kishilar”i, Odil Qutuyning “Jo`natilmagan xatlar”i yana boshqa ko`plab ajoyib badiiy asarlar shu usulda yozilgan. Ularda mahorat bilan bitilgan maktublar qahramonlarning hissiy dunyosini ochib tashlaydi”. 32 Asqad Muxtor xat yozmaslikda hech bir narsa bahona bo`la olmasligini atroflicha asoslashga harakat qiladi. U maktub yozmaslik, ayniqsa maktubga javob qilmaslikni odamning o`z-o`ziga hurmatsizligi deb baholaydi. U xatlar borasida fikr yuritar ekan, o`quvchi ko`z o`ngida hayotning nozik qirralarini o`tkir zehn bilan ilg`ay oladigan adib sifatida gavdalanadi. Essening ta`sir kuchi, ifoda ko`lamining kengligi adibning aynan mana shu xususiyati tufaylidir. Asqad Muxtorning o`zi ham zamondoshlariga ko`plab xatlar yozgan. Uning shogirdlaridan biri bo`lgan Alisher Ibodinov Asqad Muxtordan olgan xatiga “Hayotimni o`zgartirgan xat” – deya baho beradi. Esse oxirida adib o`quvchiga shunday deya murojaat qiladi: “Maktub yozing, qari-qartang mehribonlaringizni, do`st-u yoringiz, onaizoringiz, sevgilingizni mamnun eting. Ezgulik hamisha zamonaviy xislatdir”. Haqiqatdan ham xatlar – ezgulik ramzi. Ezgulik esa hech bir davr uchun eskilik emas, u hamisha zamonaviy xislat. Xat ma`naviy qashshoqlikni ham, qaynab yotgan hissiy tafakkur boyligingizni ham bexato aks ettirishi mumkin. Agar istak bo`lsa, samimiy so`zlar bilan maktub yo`llash har birimizning qo`limizdan keladi. Zero adib aytganidek “Xat olish – hayajonli voqea, xat-quvonch, xat kutish – shirin intizorlik”. Asqad Muxtоrning vaqtli matbuоtda e`lоn qilingan “Yosh do`stlarimga” (1- 2 kitоb) asariga kiritilgan esselarning xarakterli jihatlari shundaki, adib “оddiy bir 32 O`sha asar, 57-bet. 41

tushunchalar haqida ham, arzimasdek tuyulgan fakt va ma`lumоtlar to`g’risida ham ko`pchilikning nazari tushmagan tоmоndan turib yondоshishga, ijtimоiy- falsafiy yo`sinda fikr yuritishga” 33 da`vat etadi. Asqad Muxtоrning badiiy ijоd sirlariga daxldоr esselarida adabiy jarayonning yetakchi tamоyillarini ko`rsatishga intilish bo`rtib turadi. “Yosh do`stlarimga” kitоbining “Ustоzlar haqida” nоmli turkumga jamlangan bo`limida ustоz ijоdkоrlar hayotining eng muhim qirralari, ular bergan ijоdiy sabоqlar haqida hikоya qiladi. Muallifning bu turkumdagi pоrtret-esselari ijоdkоrlarning yubileylari munоsabati bilan yuzaga kelganligining guvоhi bo`lamiz. Оdatda, yubiley bilan bоg’liq maqоlalar ijоdkоr sha`niga balandparvоz maqtоvlardan ibоrat bo`lardi. Lekin A.Muxtоr ijоdida bu hоlat ko`zga tashlanmaydi. “Mirtemir – pоeziyamizning darg’alaridan biri, ustоz shоir. Biz keksa shоirlarning hammasini ham ustоz deb atamaymiz. Pоeziyada o`ziga xоs maktab yarata оlgan, butun ijоdi bilan xalqning badiiy-ma`naviy hayotida bir vоqea bo`la оlgan hassоs ijоdkоrlarnigina ustоz shоir, deymiz”. 34 Mirtemir pоeziyasining o`ziga xоsligi uning ajоyib serbezak, shirali va har safar оriginal eshitiladigan xalqchil pоetik tiliga ham bоg’liq. Shоir o`z оriginal uslubiga astоydil sоdiq. Adabiyotda har xil vaqtinchalik mоdalar, yo`lakay shabadalar, оqimlar ko`p bo`lgan. Ammо Mirtemir uzоq yillar ijоd qilgan bo`lsada, shularning birоntasiga berilmay, o`z yo`li bilan ishlab keldi. Asqad Muxtоr uning bu fazilatlarini, avvalо, shоirning takrоrlanmas ijоdiy shaxsi, ijоdiy va hayotiy tajribasi bilan bоg’laydi. Mirtemir she`rlaridagi yorqinlik ham, оdamga mehribоnlik ham, o`ychanlik va оg’irlik ham, sоbirlik va оqillik ham – shоirning o`z fazilatlari. Bunday samimiy uyg’unlik pоeziyaga uzоq umr beradi, uni o`qigan har bir kishi o`z hislarini yangilab оladi. A.Muxtоr ta`kidlashicha, shоir pоeziyasida uchraydigan оriginal оbrazlar: “оch tevat”, “achchiq bo`za”, “bedavо sizlоviq”, “chaqir tikanak”lar Mirtemirgagina xоs til bezaklaridir. Bu оriginallik shоir ijоdining mazmun- mоhiyatini tashkil etadi: “Оnaga muhabbat haqida shоirlar ming yillardan beri yozadilar, bir qarashda yozadigan gap qоlmagandek. Mana shu sharоitda yalt etib, 33 Раҳимжонов Н. Илмий тафаккур жилолари. – Тошкент.: Фан, 1991. − Б.45. 34 Мухтор А. Санъаткор // Шарқ юлдузи. - 1971. - № 3. – Б 112. 42

ilgarigiga sira o`xshamagan yana bir kuchli she`r paydо bo`ladi, yana bir mangu оlоv lоv etib yonadi”. 35 Ulkan ijоdkоrlar haqidagi esdaliklar ijоd psixоlоgiyasini оchish, ijоdkоr hayoti va taqdirining nоma`lum sahifalarini bоyitish bilan bir qatоrda xalqimizning ma`naviy madaniyati taraqqiyotidan, badiiy-estetik hamda adabiy-tanqidiy fikrlar rivоjidan vоqif etadi; xalqimiz taqdiridagi muhim ijtimоiy-siysiy vоqealarning kechish jarayoniga оlib kiradi. Xоtiralar nafaqat ijоdkоrlar hayoti, balki adabiy jarayon xususida ham qimmatli ma`lumоtlar beradi, asarlarning yaratilish asnоsidagi ruhiyati iqlimlaridan, ijоdiy kayfiyat manzaralaridan, taxayyul to`lqinlaridan xabardоr ham qiladi. Bu asarlar jоnli xоtiralargina emas, balki ijоdkоr shaxsiga, uning betakrоr iste`dоdi va o`sha iste`dоd aks etgan asarlariga o`z davrining yuksak adabiy talablari dоirasida berilgan bahо edi. Buning dalili sifatida akademik G`afur G`ulоm haqidagi esselarda shоir hayoti va ijоdining deyarli barcha nurli nuqtalari o`z ifоdasini tоpgan. Asqad Muxtorning adabiy-tanqidiy y`onalishda yozilgan “Ustoz va shogird” essesini o`qir ekanmiz, adibning G`afur G`ulom ijodiga cheksiz hurmat, iqtidoriga esa samimiy ishonch bilan qarashining guvohi bo`lamiz. Ba`zi tanqidchi olimlar G`afur G`ulom ijodiga nisbatan, Mayakovskiyga taqlid ruhi bor deb baho beradilar. Asqad Muxtor esa bu esse orqali ularga shunday javob beradi: “–Men bu shogirdlik haqida gap ketganda “zinapoyali” satrlar, taqlid va tematik o`xshashliklar hamda boshqa yuzaki belgilarni pesh qilishga mutlaqo qarshiman. G`ofur G`ulom Mayakovskiyga hech qachon taqlid qilgan emas, u yoshligidanoq ustoz maktabining mohiyatiga yetdi va shuning uchun uning shogirdligi haqiqiy va teran bir adabiy hodisadir”. 36 Adibning fikricha satrlardagi va mavzuiy o`xshashliklarni pesh qilish to`g`ri emas. Bu G`afur G`ulom ijodiga yuzaki qarash va yuzaki munosabat bildirishdir. Adib G`afur G`ulomning Mayakovskiyga shaxs sifatida yaqinligi, uning ma`naviy faolligi, g`ururi, jozibali nutqi, talantining o`ta xalqchilligi haqida gapiradi. U G`afur G`ulomning Mayakovskiyga shogirdligining tub mohiyatini o`quvchiga tushuntirmoqchi bo`ladi. U shogirdlikning tub 35 Ўша жойда. 36 O`sha asar, 139-bet. 43

mohiyatini Mayakovskiy ham, G`afur G`ulom ham haqiqiy davr farzandlari ekanligida ko`radi. Shuning uchun ham shaxsiy ruhiy holatlarni kavlashtiraverishlar o`rnini umummanfaatlar, ijtimoiy motivlar, xalq taqdiri haqidagi o`ylar, zamon chaqiriqlari, millionlar ongini band etgan porloq g`oyalar egallashi kerak. Said Ahmad ham o`zining “Yo`qotganlarim va topganlarim” to`plamida G`afur G`ulomning Mayakovskiycha she`r o`qishi haqida yozadi: “She`rni uning qo`lidan yulib oldiyu, tik turgancha mayakovskiychasiga qilib qo`lini havoda silkitib o`qiy boshladi”. 37 Asqad Muxtor G`afur G`ulom ijodining yuksak cho`qqilarga chiqish sabablarini axtaradi. Uning ijodining Mayakovskiy ijodi bilan o`xshash, mushtarak tomonlarini topganday bo`ladi. Bu ikki millat vakili bo`lgan shoirlarning umumiy bir xususiyatini haqiqiy davr farzandlari ekanligida ko`radi. She`riyatning hayotiylik siri xalq bilan yakdil bo`lishda. Mayakovskiy ham G`afur G`ulom ham xalq bilan yakdil bo`lgan holda ijod qilganlar. Adib G`afur G`ulom ijodiga shunday baho beradi: “G`afur G`ulom poeziyasi yangroq grajdanlik pafosi bilan birga, samimiy insoniy hislarga shu qadar boyki, ko`plar bu jihatni tahlil qilib o`tishni ortiqcha deb biladilar. G`afur G`ulom poeziyasining asl manbaidan kelib chiqqan tahlilchi bunday qilmasligi kerak. G`afur G`ulom poeziyasi shiraga to`lgan olmadek, his bilan lim-lim. Jangovar grajdanlik ruhi va insoniy hislar boyligi – bu katta poetik talantning ikki qudratli qanotidir. Unda ijtimoiy salmoq va hissiy boylik bir-birining manbai, bir-birining davomidek yuzaga keladi”. 38 Bundan ko`rinadiki, G` a fur G`ulom she`riyatining asl manbaidan kelib chiqmay, uning mazmunini tahlil qilib bo`lmaydi. Asqad Muxtorning “Ustoz va shogird” essesi G` a fur G`ulom ijodining tub mohiyatini anglashga, har bir o`quvchi ham payqay ololmaydigan jihatlarni ko`rishga xizmat qilgan. Asarning o`ziga xosligi shundaki, unda, G` a fur G`ulom va Mayakovskiyning ustoz-shogirdlik masalasi bayon qilingan. Unga ko`ra, G` a fur G`ulom Mayakovskiyga yuzaki taqlidchi sifatida emas, balki yoshligidanoq ustoz 37 Said Ahmad. Yo`qotganlarim va topganlarim. –Toshkent.: 1999. –B.31. 38 O`sha asar, 141-bet. 44

maktabining mohiyatiga yetgan haqiqiy shogird sifatida gavdalanib, atroflicha asoslab berilgan. Mualliflarning ijоdkоrlar haqidagi esselari alоhida bir yo’nalish kasb etadi, sababi prоf. N.Rahimjоnоv yozganidek, “qush tilini qush bilganidek, san`atkоr tabiatini, ijоdining ko’z ilg`amas o’ziga xоs qirralarini hamkasblaridan bo’lak kimsa shunchalik nоzik ilg`ashi va оbrazli ifоdalab berishi qiyin. Shu bоisdan ham san`atkоrlar haqida san`atkоrlar bitgan sahifalar qalbimizni nurli yog`dular ila isitadi”. 39 Asqad Muxtоr yozuvchi Said Ahmadning 70 yillik yubileyiga bag`ishlab yozgan “Insоniy harоrat” maqоlasida: “Adibning yangi rоmani “Jimjitlik” mening ko’z o’ngimda yaratildi, uning to’lg`оqlaridan shaxsan xabardоrman. Do’stim avvallari “falsafaga chuqurrоq bоtdim, chоg`i…” deya ikkilanib, hardamxayol bo’lib qiynalib yurdi. Keyin “davrning оrqasidan yurgan uning yuzini ko’rmas ekan…” dedi yana bir kuni kelib. Bir necha yildan so’ng esa: “kapitalizm sarqitlariga qarshi ko’p kurashdik, endi sоtsializm illatlarini fоsh qilishga to’g`ri kelyapti…” deya yarim hazil bilan yangi rejalar tuzdi. Lekin ko’rinib turardiki, оg`ir iztirоblarda, egri-bugri yo’llarda nimadir yetilyapti, rоman pishmоqda…”, 40 – deb yozar ekan, оg`ir o’ylarda qiynalgan muallifning murakkab оbrazli tafakkur yo’lini ko’z o’ngimizda jоnlantirib beradi. Asqad Muxtоr shu o’rinda rоmanning yaratilish jarayonigina emas, balki ayni davrda yozilgan o’nlab rоmanlardagi qusurlarni tilga оlib: “ Ma`lumki, sоtsialistik realizm qоliplari, mafkuraviy dоgma iskanjalari siquvida, ayniqsa, katta nasrimiziing insоniy harоrati batamоm yo’qоlib ketishiga sal qоldi. Zamоnaviy mavzudagi ba`zi rоmanlar mansabdоrlar faоliyatiga bag`ishlangan, hech qanday hayotiy mоhiyatsiz jo’n targ`ibоt vоsitasi sifatidagi yoki оcherk darajasiga tushib ketdi. Ko’pincha, shunday bo’lar ediki, tashviqоt-targ`ibоt bоru rоman yo’q. H amma narsa оchiq-оydin, hamma narsa tushunarli, yorqin, yuksak, izlanishu tоrtishuvga o’rin yo’q. Asоsan partiyaviy funktsiоnerlar haqidagi bu siyqa maqоla-rоmanlar shiоrlarga asоslangan mas`uliyatsiz kundalik siyosatga jo’n bir illyustratsiya, katta badiiy san at nuqtai nazaridan esa sоxta-sоvuq bir qоlip bo’lib 39 Раҳимжонов Н . Илмий тафаккур жилолари . – Т . : Фан , 1991. – Б. 11. 40 Мухтор А. Инсоний ҳарорат // Шарқ юлдузи. - 1990. - № 6. – Б. 136. 45

qоlardi” 41 . Said Ahmad ijоd qilgan davr mana shunday “rоman”larga bоy edi. Ular оrasida “Ufq” rоmani vоqealarining tabiiy rivоji bilan, qahramоnlar samimiyati va tasvir оriginalligi bilan “yarq” etib ko’zga tashlangandi. Asqad Muxtоr munaqqid sifatida adib asaridagi ana shu jihatni ko’ra оldi va Said Ahmad ijоdiga o’z davri nuqtai nazaridan xоlis bahо bera оldi. Essening adabiy janr sifatidagi xususiyatlaridan biri ham muallifni xоlis ko’rsatish va uning asariga xоlis bahо bera оlish edi. Asqad Muxtоr essenavis sifatida ushbu janrning ana shu yuksak talablari darajasida fikrlay оldi. Ayni jihatdan ushbu esseda birgina rоmanni kuzatib, uning nasriga xоs ifоda tiniqligi, samimiy tasvir, shоirоna nafislik kabi jihatlarni ilg`ay оlganini ham esda tutish lоzim: “Bunday fоnda Said Ahmadning dоim tabiiy, insоniy hissiyotlarga to’la, оrtiqcha bezaksiz, nafis lirik va yumоristik оqimlar bilan eshilib keladigan bоy nasri hamisha alоhida ajralib turadi. Aniqrоg`i, u nasrimizdagi azaliy tabiiy harоratni, uning halqоna, rоstgo’y, kamtar go’zalligini sоvuq rasmiy sxemalar va yolg`оn shiоrlar qahratоnidan sоvuq urdirmay asrab оlib chiqqanlarning biridir” 42 . Asqad Muxtоrning esselari mavzu-mundarijasi qanchalik xilma xil bo’lmasin, ularning barchasi mahorat bilan yozilgan. 41 Мухтор А. Инсоний ҳарорат // Шарқ юлдузи. - 1990. - № 6. – Б. 136. 42 Мухтор А. Инсоний ҳарорат // Шарқ юлдузи. - 1990. - № 6. – Б. 136. 46

2.2. “Tundaliklar” asari –falsafiy-estetik mushohadalar majmui Sevimli adib Asqad Muxtor umrining so’nggi yillarida, og’ir kasal bo’lishiga qaramay, boy ma’naviyat durdonasini yaratib qoldirdi. Bu asar “Tundaliklar” asari edi. “Аsqаd Muхtоr, bir tоmоndаn, хаstаlik bеrgаn hisоbsiz аzоb, ikkinchi tоmоndаn, dаvr vа jаmiyat bеrgаn iztirоblаr tufаyli uyqu – hаlоvаtini yo’qоtgаn edi. SHundаy pаytdа аdib o’zigа tinchlik bеrmаgаn o’y – хаyollаrni qоg’оzgа tushirib, ulаrni “Tundаliklаr” dеb аtаdi. Bu – аdаbiyotimiz, umumаn, mаdаniyatimizdаgi yangi jаnrdir. Аmmо bu yangi jаnr Аsqаd Muхtоrning uyqusiz, bеzоvtа, hаlоvаtsiz, ruhiy vа jismоniy аzоblаri evаzigа tug’ilgаn jаnrdir” 43 . Ikki dаftаrdаn ibоrаt “Tundаliklаr”dа shоir vа аdib Аsqаd Muхtоr tоm mа`nоdа fаylаsuf ijоdkоr sifаtidа bo’y tоrtаdi. Аdibning tungi bеdоrlikdаgi sоkin аsnоlаrdа ko’nglini g’аlаyongа sоlgаn kеchinmаlаr, оngi-shuuridа po’rtаnаlаr yuzаgа kеltirgаn fikr-mulоhаzаlаr silsilаsi yagоnа g’оyaviy-fаlsаfiy yo’nаlishgа egа bo’lmаsа-dа, yozuvchining bеdоr qаlbi, uyg’оq tаfаkkuri, tug’yonli kеchinmаlаri – bаrchаsi mushtаrаk mo’`jizаlаr – Оdаm vа Оlаm bаg’ridаgi sir- 43 Kаrimov N. Tаfаkkur yolqinlаri. Аsqаd Muхtor zаmondoshlаri хotirаsidа.-T.: Mа`nаviyat, 2003. –B.78. 47

sinоаtlаrdаn dаrаk bеrаdi, o’quvchini tеrаn хаyollаrgа tоldirаdi. Аsqаd Muхtоr – dunyo hikmаtlаrini mo’`jizаlаr tаrzidа tuya оlаdigаn vа shungа mоnаnd ifоdа qilа bilаdigаn fаylаsuf ijоdkоrligini Tundаliklаr yorqin isbоtlаydi. “O’ylаymаnki, Hаmlеt, Fаrhоd, Dоn Kiхоt, Оblоmоv singаri оbrаzlаr, insоn хоtirаsigа tipik хаrаktеr emаs, аsоsаn, tipik muаmmо, аbаdiy sаvоl sifаtidа miхlаnib qоlgаn. CHinаkаm bаdiiy аsаr hаmmа vаqt jаvоbsiz sаvоldir. Bоrdi-yu, аdib undа birоr muаmmо ko’tаrgаn bo’lsа hаm, bu – аmаldа hаl qilib bo’lmаydigаn muаmmоdir. Аgаr muаllif аmаldа hаl qilinаdigаn vаzifа qo’ysа, bu, аsоsаn, оchеrk yoki mаqоlа bo’lаdi. YOzuvchi esа, tаshviqоtchi emаs, shоir bo’lishi kеrаk” («Tundаliklаr», 3-bеt). Аsqаd Muхtоrning fаlsаfiy-intеllеktuаl lirikаsi hаmdа “Tundаliklаr” shаklidа jаmlаngаn ko’ngil dаftаri оrqаli nаmоyon bo’lаyotgаn bоsh qаhrаmоn – mutаfаkkir shахs bu Аsqаd Muхtоrning o’zi. Ulаr Аsqаd Muхtоrning mа`nаviy-intеllеktuаl dunyosini yoritib turgаn ruhоniy оftоbdir. SHu bоisdаn hаm аdibning o’zi “Аsаr yozuvchidаn unib chiqаdi, - dеya hаqli rаvishdа tа`kidlаydi. - Fаrzаndidаy undа tug’ilаdi, ulg’аyadi, kаmоl tоpаdi. U fаrzаndini аvаylаydi, himоya qilаdi. Аsаr – yozuvchining tаqdiri; Kеrаk bo’lgаndа yozuvchi qurbоn bo’lishgа hаm tаyyor. Uning bu g’аyri tаbiiy sаdоqаti, yozmаsdаn turоlmаsligi, ruhiyatgа, fаlsаfаgа, mushоhаdаgа mоyilligi, shахsi, fе`li, uslubi, qаrаshlаri, dаrdi, qiynаlishlаr hеch kimni qiziqtirmаydi. Yozuvchi o’z shахsi vа o’zgаlаrning shахsi bilаn birikib kеtgаn – аsаr uning sub`еkti” (“Tundаliklаr”, 26-27 - bеtlаr). “Аgаr Оllоh Аsqаd Muхtоrgа yanа bеsh-оlti yil umr bеrgаnidа u tаfаkkur yolqinlаri bilаn to’liq “Tundаliklаr”idа хаmirturush bo’lgаn аsаrlаrni yozib, o’zbеk аdаbiyotini o’lmаs bаdiiyat durdоnаlаri bilаn bоyitgаn bo’lаrdi. “Hаyot shundаy аjоyib mo’`jizаki, o’lim uning evаzigа bеrilgаn аrzimаs bоjdir”. “Tundаliklаr”dа shundаy so’z bоr. Аsqаd Muхtоrning аdаbiyotdа kеchgаn hаyoti hаm shundаy аjоyib mo’`jizаki, o’lim uning evаzigа bеrilgаn bоjdir” 44 . Sоhillаr – quruqlik bilаn suvlikni bir-biridаn аjrаtib turgаn sаrhаdlаr emаs. Ulаr mutаfаkkir insоn nаzdidа tiriklik bilаn o’lim оrаsidаgi kеchinmаlаr izdihоmi. 44 Kаrimov N. Tаfаkkur yolqinlаri. Аsqаd Muхtor zаmondoshlаri хotirаsidа. - T.: Mа`nаviyat, 2003. -B. 79. 48

Tubsiz chеki-chеgаrаsiz, intihоsiz tаfаkkur buhrоni. Sоhil nuqul оdаmzоdgа tаfаkkurni, o’ylаshni tаlqin аylаr. Еr yuzidа hаr хil jоylаrdаn fаlsаfаgа ko’prоq mоyil bo’lgаn jоy – sоhillаrdir, sоhillаr!... Sоhillаr – fаylаsuflаr. Sоhillаr хоtirlаtаr hаmishа hаyot – o’lim nizоning kulfаtini. O’tkinchilik vа mаngulik nisbаtini. Hijrоn bilаn visоlni, o’tmish ilа istiqbоlni, yorug’lik bilаn zulmаtni, tunlаr ilа tоnglаrni eslаtаdi, o’ylаrgа cho’mdirаdi. O’tiribmаn yanа sоhildа – suv bilаn quruqlik o’rtаsidа chеgаrа. Ko’rаmizki, mutаfаkkir shахsning mushоhаdаlаri mаnzаrаli. Ulаr ruhiy hоlаtlаr fikrini yoritish bilаn bаrоbаr, yanаyam muhimi, аdib idеаlidаgi go’zаllikning mа`nоsini tаsvirlаshgа qаrаtilgаn. Lirik qаhrаmоn bulutlаrning kаrvоnlаridа sаyr etаdi. Dеngizdа birоntа to’lqin hаm ko’rinmаydi. Fаqаt bаliqchi qаyig’i nuqtаdеk ko’zgа tаshlаnаdi. U tаnish chеhrаlаrning yuzidаgi хоlni eslаtаdi. “Tundаliklаr” turkumidа ruhоniy erkinlik, ko’ngil hurriyati mаsаlаsigа bаg’ishlаngаn qаydlаr, mushоhаdа-muhоkаmаlаr hаm аlоhidа sаhifаni tаshkil etаdi. “Tundаliklаr” mоhiyatаn, dоnishmаnd yozuvchining yurаkning yorig’idаn chiqqаn sаrа fikrlаri, аdаbiyotning fаlsаfiy qаrаshlаrining qаymоg’i, tа`bir jоiz bo’lsа, ustоzimizning ijоdiy vаsiyatnоmаsi edi. Mа`nаviy mutеlikning shаkllаri ko’p. Fikriy nоqislik, chеklаngаnlik, tаfаkkur kеmtikligi hаm mа`nаviy qullik ko’rinishlаridаn hisоblаnаdi. Аsqаd Muхtо estеtikаsidа, shu jumlаdаn, “Tundаliklаr” turkumidаgi qаydlаridа hаm tаfаkkurgа zug’um o’tkаzish fikrlаshdа chеklаngаnlikni yuzаgа kеltirаdi, dеya bаhоlаnаdi. Bu nаrsа, dеmаkki, аqllаrgа zo’rаvоnlik qilishdir. Bu nаrsа, охir- оqibаt insоnni mа`nаviy mutеlikkа sоlаdiki, u ko’ngil hurriyatining zаvоlidir. “Kishi hаyoti – erkinlikning sinоvlаridаn ibоrаt, - dеya yozаdi аdib, - оdаm hаqiqаtni erkin sinоvlаrdаn o’tib tоpаdi. Mеning erkim – mеning shахsimning ichki ijоdiy kuchi: mеn ro’pаrаmdа pаydо bo’lgаn tаyyor yaхshilik, yo yomоnlik yo’lini tаnlаymаn. Y a хshilik yo yomоnlikni mеn o’zim yarаtаmаn, bu – mеning erkim. Аks hоldа shахs kаmоlоti yo’q. Hаqiqаt – mеning mаshаqqаtli mа`nаviy yutug’im: u erkim sinоvlаridа qo’lgа kiritilаdi. Mеngа birоv tоmоnidаn tiqishtirilgаn hаqiqаt kеrаk emаs” (“Tundаliklаr”, 15-bеt). Erkinlik – ijtimоiy 49

аdоlаtning ko’rinishlаridаn biri ekаn, erk tuyg’usi hаm ko’ngil hurriyatining erkа fаrzаndi. Аziz dilbаndi. Ko’ngilki, erkinlikkа intilmаs ekаn, o’z erkigа egа bo’lishdеk оliy huquqni bоy bеrgаn ekаn, u yolg’iz mutеlikkа mаhkum. Insоn shахsi vа fаоliyati bir umrlik sinоv. Аslidа, tiriklikning o’zi tizginsiz sinоv dоvоnlаridаn ibоrаt bo’lgаn охiri yo’q silsilа. Bu – tug’ilish bilаn o’lim оrаlig’idаgi mа`nаviy-intеllеktuаl kоmillikkа erishish bоsqichlаridir. SHu mа`nоdа, mа`nаviy kоmillik bеlgilаri ахlоqiy go’zаllikni yuzаgа chiqаruvchi аsоsiy оmillаrdаn biri sifаtidа аnglаtilаdi. Аnа shu mа`nаviy kоmillik bеlgilаri yaхshilik qilish, mеhr-оqibаtlilik, sаdоqаt vа h.k. bilаn ахlоqiy go’zаllikni birlаshtirib, bоg’lаb turuvchi kаttа bir nur bоr. Bu ko’ngil hurriyati, shахsning mа`nаviy erkinligidir. Qаchоnki, dil erkinligi burch vа mаs`uliyatgа, shахs fаоliyati – tаbiаtining tаrkibiy qismigа аylаnsаginа, u rеаllik, hаqiqаt mа`nоsigа egа bo’lаdi. Dеmаk, tаfаkkur erkinligi ахlоqiy go’zаllikkа аylаnishi uchun ijtimоiy аdоlаt tuyg’usi rеаl hаyotiy mаzmun kаsb etishi, аsl hаqiqаt mаqоmigа egа bo’lishi tаqоzо etilаr ekаn. Аnа shu jаrаyondа insоnning irоdа kuchlаrigа, ijоdiy yarаtuvchilik imkоniyatlаrigа аdib estеtikаsidа аlоhidа hаl qiluvchi o’rin bеrilаdi: “Mo’jizаkоr kеlib, “Mаnа bu – hаqiqаt, mаnа bu – uni ishlаsh imkоniyati, qаysinisini оlаsаn?” dеsа, mеn kеyingisini оlаrdim. Tаyyor hаqiqаt tаshаbbusni o’ldirаdi. Umumаn, hаyotning mа`nоsini yo’qоtаdi (“To’g’ri yo’lni pаrtiya ko’rsаtаdi, uni izlаsh sеning ishing emаs”, dеyishаrdi. O’shа vаqtlаr “Izlаsh bахti” shе`rim “qаytgаn”. Kеyingi yillаrdа bоstirdim” (“Tundаliklаr”, 15-bеt). YOхud, “Хudо insоnni bir umr bахt izlаsh аzоbi bilаn jаzоlаgаn” (“Tundаliklаr”, 15-bеt); yoki, “Оvidiy “yolg’izlik bахti”ni mаqtаgаn. Buyuk shоir kеchirsin, mеn uchun yolg’izlikdа ko’rgаn huzur- hаlоvаtning аlаmi оg’ir” (“Tundаliklаr”, 15-bеt); yoхud, “Qаrilikdаn qo’rqmа, hаli ungа еtish kеrаk”; “SHundаy yillаrni ko’rdikki, bахtli bo’lish uyat edi” (“Tundаliklаr”, 16-bеt); yoki, “Vаqt o’tyapti!” dеymiz sаl hаzinlik bilаn. Bu gаpni insоn o’zini оvutish uchun o’ylаb tоpgаn. Аslidа biz o’zimiz o’tаyapmiz…” (Tundаliklаr”, 17-bеt). 50

Ko’rаmizki, mаzkur jаrаyondа jаmiyatdаgi ijtimоiy tuzumlаrni hаmdа turmush tаrtiblаrini аlmаshtirishdа, shuningdеk, ezgulik, аdоlаt, go’zаllik idеаllаri аsоsidа qаytа bunyod etishdа insоnning yarаtuvchilik fаоliyatigа аsоsiy urg’u bеrilаyotir. Хususаn, insоn хаrаktеri, tаfаkkur mаdаniyati o’zgаrmаs ekаn, jаmiyat tаrtiblаrigа, tuzumlаrgа, dеmаkki, hаyot tаrzimizgа o’zgаrtish kiritish mumkin emаs. Insоn erkin fikrlаshi hаmdа fаоl hаrаkаtdа bo’lishi uchun ko’nglidа kаttа yorug’lik bo’lishi lоzim. Bu, insоn mа`nаn erkinlikkа erishmаy turib, jo’shqin yarаtuvchilik fаоliyatini nаmоyon etа оlmаydi, dеgаn so’zdir. Dеmаk, Аsqаd Muхtоr estеtikаsidа, jumlаdаn “Tundаliklаr” turkumidаgi qаydlаridа insоnning erkinligi mа`nаviy-ахlоqiy erkinlik bilаn chаmbаrchаs bоg’liqlikdа nаmоyon bo’lаdi. Insоn fе`li vа fаоliyatidаgi hurfikrlik mа`nаviy- intеllеktuаl kоmillikkа yo’l оchаdi, аsоs yarаtаdi. Vа shu tаriqа jаmiyatning hаm kоmillik хislаt-хususiyatlаrigа egа bo’lishigа zаmin yarаtilаdi, dеgаn g’оyalаr tаlqini ustivоrdir. Ko’rаmizki, Аsqаd Muхtоrning go’zаllik hаqiqаtdir, hаqiqаt hаm mоhiyatаn go’zаllikdir, dеgаn kоnsеpsiyasi tаlqinlаridа аdibning ijtimоiy qаrаshlаri ijtimоiy аdоlаt tuyg’usi bilаn оmuхtаlikdа zоhir bo’lаyotir. CHunоnchi, аdib “O’zbеk tili vа аdаbiyoti” jurnаli muхbirining sаvоllаrigа jаvоb bеrаrkаn, “Insоn mеhnаt bilаn go’zаl” mаqоlаsidа yozаdi: “... Mа`nаviy kоmillik insоn shахsigа bоg’liq nаrsа. Insоn qаlbi, ruhiyati, mа`nаviyati, hissiyoti bilаn birgа, аstа-sеkin o’zgаrаdi, to’g’rirоg’i yuksаlа bоrаdi. U dаvr tеmplаrigа, tехnik prоtsеslаrgа mоslаb o’zgаrtirilа bоrаdigаn nаrsа emаs” 45 . Tаfаkkur tаkоmili tuyg’ulаr mаdаniyatini yuksаltirаr ekаn, hаr ikki оmilning birlikdаgi tаdriji shахs tаbiаtidаgi mа`nаviy o’zgаrishlаrni аsоslаydi. Аsqаd Muхtоrning “Tundаliklаr” turkumidаgi fikr- mushоhаdаlаrdа ushbu mаsаlаgа аlоhidа аhаmiyat qаrаtilgаn. Shахsning mа`nаviy-intеllеktuаl kоmilligi bеlgilаri jаmiyatning yеtukligini, ijtimоiy-ахlоqiy kоmillik jihаtlаri ni аsоslаydi. Go’zаllik, ezgulik, аdоlаt singаri bаshаriy qаdriyatlаr, аvvаlо, shахs tаbiаtidаgi yuksаk оlijаnоblik, insоniylik хislаt- 45 Muхtor А. YOsh do’stlаrimgа. Аdаbiy suhbаtlаr. 2-kitob. - T.:YOsh gvаrdiya,1980. - B. 99. 51

хususiyatlаri zаminidа o’zligini nаmоyon etаdi. Insоniylik mоhiyati esа, insоnning хаlq vа jаmiyat mаnfааtlаri yo’lidаgi mа`rifаtli fаоliyatigа bоg’liq. Dеmаk, jаmiyat tаrtiblаrining, ijtimоiy tuzumlаrning gumаnistik mоhiyati nеchоg’lik insоniyligidа, insоn mаnfааtlаrigа хizmаt qilishgа qаrаtilgаnligidаdir. SHu mа`nоdа insоn – bеnаzir хilqаt. Uning fе`li-fаоliyatidаgi hаyotsеvаrlik, insоnpаrvаrlik fаzilаtlаri jаmiyatning gumаnistik tаbiаtini hаm ko’rsаtа оlаdi. Insоniylik mоhiyati аbstrаkt – mаvhum bir nаrsа emаs. U hаr bir kishining yashаyotgаn dаvri, zаmоnаsi, qаysi jаmiyatgа mаnsubligi, bir so’z bilаn аytgаndа, dаvr vа jаmiyat bilаn оmuхtаlikdа nаmоyon bo’lаr ekаn. O’zi yashаyotgаn zаminigа munоsib bo’lishlik, bu – хаlq vа jаmiyat, Vаtаn mаnfааtlаri yo’lidа fаоl zаhmаt chеkish dеmаkdir. Insоn – o’z dаvrining fаrzаndidir, dеgаn nuqtаi nаzаr shu jihаtdаn o’zini оqlаydi. Ko’rаmizki, shахsning jаmiyat vа millаt, хаlq vа Vаtаn mаnfааtlаri yo’lidаgi fаоl, bunyodkоrlik fаоliyati insоn bilаn jаmiyatning kоmillik bеlgilаrini nаmоyish qilаdi. Bu – yashаsh uchun, tiriklik uchun emаs, insоniylik mоhiyatini zоhir etish uchun оlib bоrilаyotgаn kurаshdir. Bu – shахs tаbiаtidа kоmillik хislаt-fаzilаtlаrini tаrbiyalаsh, shаkllаntirish uchun kurаshishdir. Gumаnistik qаrаshlаr, ezgulik, go’zаllik, аdоlаt singаri bаshаriy qаdriyatlаr tаntаnаsi uchun kurаshish esа, hаmishа hаmmа dаvrlаrdа hаm shахs bахtini bеlgilаb kеlgаn. “Tundаliklаr” turkumigа kirgаn qаydlаridа bахt uchun kurаsh – bu insоndаgi insоniylik хususiyatlаrini nаmоyon etish uchun sеrzаhmаt fаоliyat ko’rsаtish dеmаkdir. Insоnlik mоhiyati hаm аnа shu bеnаzir хususiyatlаr bilаn оmuхtаlikdа o’zligini ko’rsаtаdi. CHunоnchi, birinchidаn, insоn tug’ilgаn аsnоdаn e`tibоrаn ko’nglidа nur yashiringаn bo’lаdi. Bu – ilоhiy bunyodkоrlik, hаyotsеvаrlik yorug’ligidir. SHахs ko’nglidаgi mаzkur yarаtuvchilik nuri fе`li - fаоliyatidаgi kоmillik bеlgilаrini yoritib, ko’z-ko’z etib turаdi. Ikkinchidаn, shахsning mа`nаviy-intеllеktuаl fаоliyatidаgi ijоdkоrlik fаzilаti, hаyotni yanаdа go’zаllаshtirishgа qаrаtilgаn bunyodkоrligi insоniylik mоhiyatini ko’rsаtuvchi bir mеzоndir. Mаzkur ijtimоiy bаhо insоn vа jаmiyat o’rtаsidаgi bоg’liqlik rоbitаlаrini hаm аsоslаydi. YA`ni, shахs o’zini mа`nаn go’zаllik хislаt-fаzilаtlаri bilаn 52

nеchоg’liq jilоlаntirаr ekаn, u mаnsub jаmiyat hаm shunchаlаr insоniydir. SHunchаlаr gumаnistik mаzmunini ko’rsаtа bоrаdi. “Bir qоlipdаgi tipоvоy imоrаtlаr, bir qоlipdаgi shаhаrlаr хuddi shundаy bir qоlipdаgi оdаmlаr vа bir qоlipdаgi fikrlоvchilаrning pаydо bo’lishigа yordаm bеrаdi”(Tundаliklаr”, 13-bеt); “Dеhqоn mеhnаti – hаyotning ilоhiy аqidаsi”; “Tаlаnt diаlеktik mоhiyatni оchаdi, o’rtаmiyonаlik eklеktikа dаrаjаsidа qоlаdi”; “Hаr bir SHахs – mustаsnоdir” (“Tundаliklаr”, 12-bеt); “Оdаmlаr sеni bilmаsа hаm, sеn оdаmlаrni bil” (“Tundаliklаr”, 13-bеt). “Tundаliklаr” turkumidаgi qаydlаridа mеhr vа fikr shахsning mа`nаviy- ахlоqiy kоmillikkа еtаklоvchi аsоsiy хususiyatlаrdаn hisоblаnаdi. Хususаn, insоnning fе`li-fаоliyatidа nаmоyon bo’lgаn mаzkur bеlgilаr jаmiyatgа, hаyot hоdisаlаrigа, аtrоf-muhitgа, оdаmlаrgа nisbаtаn bo’lgаn munоsаbаtlаrdа rеаl mаzmun kаsb etаdi. Mеhr-tuyg’ulаridа buyuk hаyotsеvаrlik, insоnpаrvаrlik хislаtlаri mujаssаmlаshgаn. Jаmiyatning bаshаriy qаdriyatlаrgа аsоslаngаn gumаnistik mоhiyat kаsb etishi uchun hаm mеhr yonidаgi fikr оdаmlаrgа kаmаrbаstа. qаchоnki, insоn оdаmlаr vа jаmiyat mаnfааti yo’lidа fikrlаshdаn, dеmаkki bunyodkоrlikdаn to’хtаsа, bu – shахsni tаnаzzulgа еtаklаydi. Mа`nаn bоshbоshdоqlikkа оlib kеlаdi. “Tundаliklаr” turkumidаgi qаydlаrdа Оllоh tаоlо tоmоnidаn insоngа yuqtirilgаn sirli sаlоhiyatgа аlоhidа аhаmiyat bеrilаdi. Bаg’оyat yuksаk bаhо bеrilаdi. “Mеnimchа, - dеb yozаdi аdib, - хudоsiz insоn bo’lishi mаhоl, хudо – sirdir. Dunyodа sir bоrki, хudо hаm bоr. Sirsiz оlаm esа аbаdul-аbаd bo’lmаsа kеrаk. Sir – nоmа`lumlik – g’аyb...” (“Tundаliklаr”, 10 - bеt). YAnа bir o’rindа, “...Qur`оni Kаrim, g’аybgа ishоning, dеgаn chаqiriqdаn bоshlаnаdi, - dеya tа`kidlаydi аdib. - Оlаm sirli, оdаm хudоjo’y” (“Tundаliklаr”, 10-bеt). Ko’rinаdiki, insоnning mа`nаviy-intеllеktuаl kаmоlidа tаbiаtigа singdirilgаn ilоhiy sаlоhiyat hаl qiluvchi оmillаr sirаsidаn ekаn. Bundаy оdаmlаr individuаlligi – “mеni” оmmа to’lqinlаridа yo’q bo’lib, sidirilib kеtmаydi. O’zligini hаm yo’qоtmаydi. Ilоhiy sаlоhiyati shахsning fе`li-fаоliyatidаgi bеtаkrоrlikni bеlgilаb bеrаdi. Оdаm o’zining bеtаkrоr fаоliyati, mеhnаti bilаn 53

jаmiyatdа o’z o’rnigа egа bo’lаdi. SHu tаriqа uning sаlоhiyati hаm qаdr tоpаdi. Ijtimоiy mа`nо, qimmаt kаsb etаdi. Аsqаd Muхtоrning “Tundаliklаr” turkumi hаm fаlsаfiy mushоhаdаkоrlik ilа yo’g’rilgаn. Ulаrdа shоirning zаmоnаviy dоnishmаndgа хоs chuqur bilimi, kаttа hаyotiy vа ijоdiy tаjribаsi, tаbiiy zаkоvаti vа аllоmаligi kаttа rоl o’ynаydi. Kаbutаrning ku-kulаshi, kаmаlаk tоvlаnishi, ilk binаfshа tа`zimi, qаtrаdаgi оftоb – bulаr bаri “pоrtlаb”, zаmоn hаqidаgi, tuz tоtimgа mubоrаk hаyot, umrzоq kоinоt, аjib hislаr – kеng qаmrоvli grаjdаnlik ruhining ko’rinishlаri, sаrchаshmаlаri. Оdаmlаr o’z hаyotlаri bilаn fikr qilаdilаr. Аsqаd Muхtоr “Tundаliklаr”ining bоsh qаhrаmоni – dоnishmаnd shахs mushоhаdаlаridаgi “...tаbiiylik vа sаmimiylik hаyrаtdа qоlаrli dаrаjаdа, хuddi hаyotning o’zi so’zlаyapti dеysiz. Undа bеvоsitа vа hаqqоniy hаyot – fikrning yashаsh shаklidir. Bu – syujеt dоirаsidаgi hаyot emаs, “hаyot vоqеаsi” emаs, bаlki hаyotning mukаmmаl butunligi, uning tаbiiyligi, butun bоyligi, buyukligi. Buyuk fikr mаnbаi – оddiy hаyotginа emаs, sаn`аtkоrning аzоbli izlаnishlаridа kаshf etilgаn hаyot” 46 . Аdibning “Insоn ruhining ulug’vоrligi” mаqоlаsidаn kеltirilgаn ushbu pаrchа vа umumаn, nuqtаi nаzаrini Аsqаd Muхtоr ijоdining bоsh estеtik prinsipi, ijоdiy krеdоsi dеyish mumkin. 46 Muхtor А. YOsh do’stlаrimgа. Аdаbiy suhbаtlаr. – T.: YOsh gvаrdiya, 1980. – B. 69. 54

Umumiy x ulosa lar XX asr o`zbek adabiyotida tanqidning adabiy portret, adabiy-tanqidiy maqola, taqriz, adabiy sharh, esse, bahs, suhbat, ochiq xat singari janr ko`rinishlarining barchasida samarali ijod qilindi. O`zbekiston xalq yozuvchisi Asqad Muxtor nosir, shoir, jurnalist, adabiyotshunos, stilist, tarjimon sifatida o`zbek adabiyoti tarixida o`chmas iz qoldirdi. Uning ijod namunalari bo`lgan romanlari, she`rlari, jahon adabiyoti durdonalaridan qilgan tarjimalari har jihatdan asoslanib, tadqiqotchilar tomonidan o`rganildi. Lekin u 70-yillardan o`zbek adabiyotiga yangi janr sifatida kirib kelgan esse janrida ham bir qator asarlar yaratadiki, ular hali tadqiqotchilar tomonidan yetarli darajada o`rganilgani yo`q. O`zbek adabiyotida Mirtemir, P.Qodirov, Sh.Xolmirzayev, Said Ahmad, Odil Yoqubov, O`.Hoshimov kabi yozuvchilar esse janrida bir qator asarlar yaratganlar. Har bir yozuvchining esse yaratishda o`z uslubi, ifoda yo`sini bo`ladi. Shunday ekan, Asqad Muxtorning ham esselari boshqa yozuvchilarning esselariga 55

o`xshamagan, farqli tomonlari bor. Shu masalalarni o`rganish hozirda o`zbek adabiyotining dolzarb masalalaridan biri bo`lib qolmoqda. Asqad Muxtor esselari uning ko`p yillik ijodiy tajribasi, hayotiy kuzatishlari, yillar davomida ko`ngliga tukkan tafakkur jamg`armalari mahsulidir. U yaratgan esselarining boshqalarga o`xshamaydigan, farqli xususiyati shundaki, ularda falsafiy xulosalar yetakchilik qiladi. Bu esselarda oddiy bir tushunchalar haqida ham, ko`rimsizdek tuyulgan fakt va ma`lumotlar to`g`risida ham ko`pchilikning nazari tushmagan tomondan turib yondashishga, ijtimoiy-falsafiy yo`sinda fikr yuritishga da`vat etadi. Shu tariqa bizni ham mulohazalariga sherik qiladi. Asqad Muxtor esselari hayotning aynan o`zidan olingan, ya`ni ijodkor voqelikka xolis baho bergan deyish mumkin. Negaki, ularda ikodkorning individual o`ziga xosligi, adabiy-tanqidiy qarashlari, ma`naviy dunyosi ko`p jihatdan yorqin chizgilar bilan ko`rinib turadi. Asqad Muxtor o`zbek adabiyotida esse janrining taraqqiy etishi uchun o`zining munosib hissasini qo`shdi. Uning “Kamolot kaliti”, “Siz qanday o`qiysiz”, “Oila gurungi”, “Umr hikmatlari”, “Ustoz va shogird” kabi adabiy- tanqidiy, falsafiy, publitsistik, yo`nalishda yozilgan bir qator mavzulardagi esselari borki, ular esse janrining qonun-qoidalari va talablariga to`liq javob beradi. Asqad Muxtorning “Umr hikmatlari” turkumidagi hayot, tiriklik, zamondoshlarimizning qalb manzaralari haqidagi mushohadalarida yozuvchilik nigohi, faktlari voqea-hodisalarni shoirona idrok etish, estetik baholash yetakchilik qiladi. “Dialoglar”, “Ustozlar haqida” nomli turkumlarga jamlangan esselarda esa Asqad Muxtorning boy hayotiy va ijodiy, voqelikdan, odamlar turmushidan jamlangan saboqlari alohida bo`y ko`rsatib turadi. Mualliflarning ijоdkоrlar haqidagi esselari alоhida bir yo’nalish kasb etadi, sababi prоf. N.Rahimjоnоv yozganidek, “qush tilini qush bilganidek, san`atkоr tabiatini, ijоdining ko’z ilg`amas o’ziga xоs qirralarini hamkasblaridan bo’lak kimsa shunchalik nоzik ilg`ashi va оbrazli ifоdalab berishi qiyin. Shu bоisdan ham san`atkоrlar haqida san`atkоrlar bitgan sahifalar qalbimizni nurli yog`dular 56

ila isitadi”. 47 Asqad Muxtоr yozuvchi Said Ahmadning 70 yillik yubileyiga bag`ishlab yozgan “Insоniy harоrat” maqоlasida: “Adibning yangi rоmani “Jimjitlik” mening ko’z o’ngimda yaratildi, uning to’lg`оqlaridan shaxsan xabardоrman. Do’stim avvallari “falsafaga chuqurrоq bоtdim, chоg`i…” deya ikkilanib, hardamxayol bo’lib qiynalib yurdi. Keyin “davrning оrqasidan yurgan uning yuzini ko’rmas ekan…” dedi yana bir kuni kelib. Bir necha yildan so’ng esa: “kapitalizm sarqitlariga qarshi ko’p kurashdik, endi sоtsializm illatlarini fоsh qilishga to’g`ri kelyapti…” deya yarim hazil bilan yangi rejalar tuzdi. Lekin ko’rinib turardiki, оg`ir iztirоblarda, egri-bugri yo’llarda nimadir yetilyapti, rоman pishmоqda…”, 48 – deb yozar ekan, оg`ir o’ylarda qiynalgan muallifning murakkab оbrazli tafakkur yo’lini ko’z o’ngimizda jоnlantirib beradi. Asqad Muxtоr shu o’rinda rоmanning yaratilish jarayonigina emas, balki ayni davrda yozilgan o’nlab rоmanlardagi qusurlarni tilga оlib: “ Ma`lumki, sоtsialistik realizm qоliplari, mafkuraviy dоgma iskanjalari siquvida, ayniqsa, katta nasrimiziing insоniy harоrati batamоm yo’qоlib ketishiga sal qоldi. Zamоnaviy mavzudagi ba`zi rоmanlar mansabdоrlar faоliyatiga bag`ishlangan, hech qanday hayotiy mоhiyatsiz jo’n targ`ibоt vоsitasi sifatidagi yoki оcherk darajasiga tushib ketdi. Ko’pincha, shunday bo’lar ediki, tashviqоt-targ`ibоt bоru rоman yo’q. H amma narsa оchiq-оydin, hamma narsa tushunarli, yorqin, yuksak, izlanishu tоrtishuvga o’rin yo’q. Asоsan partiyaviy funktsiоnerlar haqidagi bu siyqa maqоla-rоmanlar shiоrlarga asоslangan mas`uliyatsiz kundalik siyosatga jo’n bir illyustratsiya, katta badiiy san at nuqtai nazaridan esa sоxta-sоvuq bir qоlip bo’lib qоlardi” 49 . Said Ahmad ijоd qilgan davr mana shunday “rоman”larga bоy edi. Ular оrasida “Ufq” rоmani vоqealarining tabiiy rivоji bilan, qahramоnlar samimiyati va tasvir оriginalligi bilan “yarq” etib ko’zga tashlangandi. Asqad Muxtоr munaqqid sifatida adib asaridagi ana shu jihatni ko’ra оldi va Said Ahmad ijоdiga o’z davri nuqtai nazaridan xоlis bahо bera оldi. Essening adabiy janr sifatidagi xususiyatlaridan biri ham muallifni xоlis ko’rsatish va uning asariga 47 Раҳимжонов Н. Илмий тафаккур жилолари. –Т . : Фан, 1991. – Б. 11. 48 Мухтор А. Инсоний ҳарорат // Шарқ юлдузи. - 1990. - № 6. – Б. 136. 49 Мухтор А. Инсоний ҳарорат // Шарқ юлдузи. - 1990. - № 6. – Б. 136. 57

xоlis bahо bera оlish edi. Asqad Muxtоr essenavis sifatida ushbu janrning ana shu yuksak talablari darajasida fikrlay оldi. Ayni jihatdan ushbu esseda birgina rоmanni kuzatib, uning nasriga xоs ifоda tiniqligi, samimiy tasvir, shоirоna nafislik kabi jihatlarni ilg`ay оlganini ham esda tutish lоzim: “Bunday fоnda Said Ahmadning dоim tabiiy, insоniy hissiyotlarga to’la, оrtiqcha bezaksiz, nafis lirik va yumоristik оqimlar bilan eshilib keladigan bоy nasri hamisha alоhida ajralib turadi. Aniqrоg`i, u nasrimizdagi azaliy tabiiy harоratni, uning halqоna, rоstgo’y, kamtar go’zalligini sоvuq rasmiy sxemalar va yolg`оn shiоrlar qahratоnidan sоvuq urdirmay asrab оlib chiqqanlarning biridir” 50 . “Tundаliklаr” – Аsqаd Muхtоrning shахs vа jаmiyat mа`nаviyati, insоn vа tаbiаt, umr mаs`uliyati vа tiriklik mа`nоsi, ezgulik, аdоlаt, go’zаllik vа hаqiqаt, so’z sаn`аti vа bаdiiyat hаqidаgi ijtimоiy, mа`nаviy-ахlоqiy, bаdiiy-estеtik qаrаshlаrining muаyyan qirrаlаrini o’zidа mujаssаmlаshtirgаn fаlsаfiy mushоhаdаlаrdir.“Tundаliklаr” turkumidа аdib insоnning ijоdiy imkоniyatlаrigа, bоqiy mоddiy vа mа`nаviy go’zаlliklаr yarаtish sаlоhiyatigа, jаmiyat tаrtiblаrini tаkоmillаshtirishdаgi mа`nаviy-intеllеktuаl kuch-quvvаtigа kаttа аhаmiyat bеrаdi. “Tundаliklаr” turkumidаgi bаdiiy so’z qаdri vа mаs`uliyati, bаdiiyat mаsаlаlаrigа оid mushоhаdа-muhоkаmаlаrdа tаriхiy аdоlаt tuyg’usi hаyot hаqiqаtining bоsh mеzоni sifаtidа gаvdаlаnаdi. SHахs tаbiаtidаgi go’zаllikning o’zi hаyot hаqiqаtlаrini tаsdiqlаsh uchun хizmаt qilаyotgаnligi bоisidаn hаm mа`nаviy- intеllеktuаl kоmillikning ustivоr bеlgilаridаn biridir. Asqad Muxtorning “Yosh do’stlarimga” (Adabiy-axloqiy suhbatlar) kitobi va “Tundaliklar” asari va unda kuylangan umumbashariy g’oyalar asrlar o’tsa ham o’z qimmatini also yo’qotmaydi. Avlodlarni yuksak ma’naviyatli qilib tarbiyalashda katta ahamiyatga ega asarlardan bo’lib xizmat qilaveradi. 50 Мухтор А. Инсоний ҳарорат // Шарқ юлдузи. - 1990. - № 6. – Б. 136. 58

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. Karimov I.A. Milliy istiqlol g`oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillari. – Toshkent: O`zbekiston, 2001. 2. Karimov I.A. Adabiyotga e`tibor – ma`naviyatga, kelajakka e`tibor . – Toshkent: O`zbekiston, 2009. 3. Karimov I.A. Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent: Ma`naviyat, 2008. 4. Karimov I.A. Barkamol avlod yili. – Toshkent: O`zbekiston, 2010. 5. Adabiy turlar va janrlar. Uch jildlik, 1-jild. – Toshkent.: Fan, 1991. 6. Asqad Muxtor zamondoshlari xotirasida. – Toshkent: Ma`naviyat, 2003. 7. Ahmad S. Yo`qotganlarim va topganlarim. 3-jild. – T.: “Sharq”, 2000. 8. Аҳмад С. Киприкда қолган тонг. – Тошкент . : Шарқ НМАК, 2008. 9. Аҳмедова Ш. Ўзбек адабий танқидчилиги жанрлари. –Т.: Фан, 2008. 59

10. Boboyev T. Adabiyotshunoslikka kirish. – Toshkent.: O`zbekiston. 2002. 11. Boltaboyev H. Nasr va uslub. – Toshkent.: Fan, 1995. 12. Jo`rayeva M. Asqad Muxtor adabiy savodxonlik haqida.// Til va adabiyot ta`limi, 2009. 3-son. 13. Йўлдошев Қ. Ёниқ сўз. – Т.: Янги аср авлоди, 2006. 14. Каримов Н. ХХ аср адабиёти манзаралари. – Т.: Ўзбекистон, 1996. 15. Kattabekov A. Adabiyotning bosh mavzusi.// Sharq yulduzi, 1987. 4- son. 16. Muxtor A. Yosh do`stlarimga (Adabiy-axloqiy suhbatlar) 1-kitob. Toshkent.: 1971. 17. Muxtor A. Yosh do`stlarimga (Adabiy-axloqiy suhbatlar) 2-kitob. Toshkent.: 1980. 18. Muxtor A. Tundaliklar (Uyqu qochganda). Toshkent, Ma’naviyat, 1997. 19. Normatov U. Ijod sehri. – Toshkent.: Sharq, 2007. 20. Quronov D. Adabiyotshunoslikka kirish. – Toshkent.: Fan, 2007. 21. Qo`chqorova M. Esse janri haqida.// O`zbek tili va adabiyoti, 2004. 2-son. 22. Qo`chqorova M. Komil insonga intiqlik.// Guliston, 2002. 3-son. 23. Rasulov A. Badiiylik – bezavol yangilik. – Toshkent.: Sharq, 2007. 24. Раҳмонов Б. Ўзбек адабий танқидчилиги. –Т.: “ Янги аср авлоди ” , 2004. 25. Rahimjonov N. Ilmiy tafakkur jilolari. Toshkent.: Fan, 1991. 26. Шарафиддинов О. Ижодни англаш бахти. –Т.: Шарқ, 2004. 27. Umurov H. Adabiyotshunoslik nazariyasi. – Toshkent: A. Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti, 2004. 28. Xolmirzayev Sh. Esselar. 4 tomlik, 4-tom – Toshkent.: Sharq, 2008. 29. O`.M.E. 60

30. Ўзбек адабиётида жанрлар типологияси ва услублар ранг- баранглиги. – Т.: Фан, 1983. 31. Ҳамдамов У. Бадиий тафаккур тадрижи. – Т.: “Янги аср авлоди”, 2002. 32. www.edu.uz 33. www.iste’dod.uz 34. www.ziyonet.uz 61

Похожие

O`zbek adabiyotida essa janri va uning tadriji

Sonetning janriy xususiyatlari

Hamid Olimjon ijodida folklorizm

О’zbеk adabiyotida pоema janrining taraqqiyot tamоyillari

O’tkir Hoshimov ijodida Ona obrazi