70-80 yillar hikoyanavisligida yangi badiiy tamoyillar (XAYRIDDIN SULTON HIKOYALARI MISOLIDA) - Литература - Дипломные работы

70-80 yillar hikoyanavisligida yangi badiiy tamoyillar (XAYRIDDIN SULTON HIKOYALARI MISOLIDA)

Загружено в:

24.09.2019

Скачано:

0

Размер:

282 KB

“70-80 yillar hikoyanavisligida yangi badiiy tamoyillar” (XAYRIDDIN SULTON HIKOYALARI MISOLIDA) 1

REJA Kirizh.................................................................................................................3-6 I.BOB. 70-yillar oxiri 80-yillar hikoyanavisligida yangi badiiy tamoyillar I.1. 70-80 yillar hikoyachiligida uslub va mahorat………………………..….7-19 I.2. Xayriddin Sultonning qahramon yaratish san’ati………………………20-36 II.BOB. Xayriddin Sulton hikoyalarining kompozitsion о‘ziga xosligi…..…37-44 II.1.Ijodkorning sujet, konflikt yaratish mahorati………………………........45-50 II.2. Adib hikoyalarida muallif va qahramon nutqidagi individualliklar……51-55 Xulosa……………………………………...…………………….…………..56-58 Foydalanilgan adabiyotlar r о ‘yxati…………………………………….……59-60 2

KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Ijtimoiy tafakkur eskicha qarash va yondashuvlardan xalos b о ‘lib borayotgan bir davrda ilm-fanning barcha sohalari qatori adabiyotshunoslikning ham muhim nazariy masalalarini har tomonlama teran tadqiq etish borasida keng imkoniyatlar ochilmoqda. Zero, «Ilm-ma’rifatga qiziqishi sust millatning kelajagi ham b о ‘lmaydi» Binobarin, yozuvchi uslubi va badiiy mahorati masalasiga bag‘ishlangan tom ma’nodagi ilmiy tadqiqotlar yaratish dolzarb ahamiyatga ega. Chunki busiz milliy badiiy-estetik tafakkurni boyitib, yangilab, rivojlantirib b о ‘lmaydi. Bunda, ayniqsa, hayotni badiiy yorqin tasvirlash, betakror obrazlar yaratish, milliy adabiyotimiz xazinasini yangi poetik kashfiyotlar bilan boyitishga muvaffaq b о ‘lgan yozuvchilar ijodini tadqiq etish beqiyos о ‘rin tutadi. Shu ma’noda, о ‘tgan asr 80-yillari о ‘zbek nasrida, xususan, hikoya janrida samarali ijod qilgan, iste’dodi va badiiy mahorati bilan adabiy jamoatchilik e’tiborini qozongan adiblar ijodi, uslubiy о ‘ziga xosligini о ‘rganish muhim masala hisoblanadi. Adabiyotshunoslik va uning tadrijida badiiy mahorat masalasi azaldan muhim ahamiyat kasb etib keladi. Aynan shu nuqtai nazardan qaraganda, taniqli yozuvchi, k о ‘rkam asarlari bilan milliy adabiyotimiz rivojiga salmoqli hissa q о ‘shib kelayotgan Xayriddin Sultonning badiiy mahorati, uslub borasidagi izlanish hamda erishgan natijalarini tadqiq etish maqsadga muvofiqdir. Yozuvchi Xayriddin Sultonning о ‘zbek adabiyotida munosib о ‘rni bor. Uning zamonaviy va tarixiy mavzudagi asarlari jamlangan quyidagi kitoblari nashr etilgan: «Quyosh barchaga barobar» (hikoyalar t о ‘plami), «Bir oqshom ertagi» (hikoyalar, tarixiy etyudlar, qissa), «Onamning yurti» (qissa va hikoyalar), «Umr esa о ‘tmoqda» (hikoyalar t о ‘plami), «Boburning tushlari» (qissalar, hikoyalar, esselar), «Y о ‘qchilik va t о ‘qchilik» (hikoyalar, qissa, tarjima), «Boburiynoma» (ma’rifiy roman). 3

Adibning Bobur Mirzo hayotidan ibratli bir voqeani aks ettirgan «Saodat sohili», inson ichki olami butun murakkabliklari bilan tasvirlangan «Yozning yolg‘iz yodgori», о ‘tmish bugungi kun voqeligiga favqulodda bir shaklda uyg‘unlashtirib yuborilgan «K о ‘ngil ozodadur», shuningdek, «Ajoyib kunlarning birida» qissalari betakror qahramonlari, jozibali tili, g о ‘zal tasvirlari, teran mazmun-mohiyati bilan kitobxon qalbidan joy olib ulgurgan. Sababi, ularning barchasida inson qalbi talqini asosiy о ‘rin egallaydi. X.Sulton tarixiy mavzuga k о ‘p murojaat qilgan, ayniqsa, Bobur Mirzo shaxsiyati, ijodi uni mudom qiziqtirgan, yangi-yangi izlanishlarga undagan. Shuning samarasi о ‘laroq yaratilgan Bobur haqidagi hikoyalar, qissa va esselari adib ijodining deyarli yarmini tashkil etadi. Ushbu asarlar Bobur Mirzo qadami yetgan mamlakatlarga qilingan ilmiy ekspeditsiya xotiralari kompozitsiyasiga singdirilib, ajib falsafiylik kasb etgan — «Boburiynoma» ma’rifiy romani yuzaga kelgan. Bu asarni adib badiiy tafakkurining yuksak mahsuli deyish mumkin. «Ra’no gulining suvi» (Abdulla Qodiriy haqida), «Bunchalar shirinsan, achchiq hayot!» (Qurbonjon dodho haqida) tarixiy etyudlari, «Boburning tushlari», «Tavba» («Boburnoma» asosida), «Andisha» (Abdulla Qodiriyning « О ‘tkan kunlar» asari asosida), «Shoirona, darveshona bir ma’no» («Mehrobdan chayon» asari asosida) esselari Xayriddin Sultonning Bobur Mirzo va Abdulla Qodiriy ijod olamini nechog‘liq chuqur anglashini, uni butun nozikliklari bilan teran tadqiq eta olganini k о ‘rsatadi. Shuningdek, X.Sulton mohir tarjimon va otashin publitsist sifatida ham e’tirof etilganini ta’kidlash lozim. Tadqiqot ishimiz Xayriddin Sultonning hikoyanavislik mahoratini о ‘rganishga bag‘ishlangan. Tabiiyki, uning 80-yillarda yaratilgan hikoyalari ish uchun asos qilib olindi. Shu bois adibning boshqa janrdagi asarlari hamda faoliyatiga batafsil t о ‘xtalmaymiz. 4

Mavzuning о ‘rganilish darajasi. Adabiyot olamida paydo b о ‘lgan yangi iste’dod egasi, uning о ‘ziga xos asari hech qachon adabiy jamoatchilik e’tiboridan chetda qolmaydi. Ularga tezda baho beriladi, yutuqlari e’tirof etilib, kamchiliklariga nisbatan tanqidiy fikrlar bayon qilinadi. Tadqiqot maqsadimiz b о ‘lgan yozuvchi Xayriddin Sulton ham ilk asarlari bilanoq adabiy jamoatchilik nazariga tushgan: bir talay yetuk adabiyotshunoslar uning ijodiga munosabat bildirgan. Xususan, U.Normatov, N.V.Vladimirova, B.Nazarov, I.G‘afurov, A.Rasulov, H.Boltaboyev, B.Karimov, shuningdek, M.Qarshiboy, N.Shukurov, I.Hasanov, SH.Nuraliyev, S.Rahmon lar adib asarlari haqida yozgan maqola va taqrizlarni misol keltirish mumkin. Bitiruv malakaviy ishning maqsadi. Bitiruv malakaviy ishning asosiy maqsadi 70-80 yillar hikoyanavisligida yangi tamoyillar va Xayriddin Sulton hikoyalarini tahlil qilish asosida yozuvchining hikoya yaratishdagi individual uslubi, badiiy mahoratini aniqlash, syujet, kompozitsiya, til kabi muhim poetik komponentlardan foydalanishdagi о ‘ziga xosligi haqida mushohada yuritish, uning о ‘zbek hikoyachiligi taraqqiyotiga q о ‘shgan hissasini k о ‘rsatishdir. Bitiruv malakaviy ishning vazifalari. Bitiruv malakaviy ishi maqsadidan kelib chiqib quyidagi vazifalarni amalga oshirish k о ‘zda tutildi: — 70-80 yillar hikoyanavisligidagi yangicha talimotlarni tahlil qilish — X.Sulton adabiyotga kirib kelgan davr hamda u yozuvchi sifatida shakllangan adabiy muhit haqida fikr yuritish; — yozuvchi hikoyalarida mavzu va qahramon masalasi, badiiy g‘oya va shakl xususiyatlarini tadqiq etish; — adibning obraz yaratish mahorati, hikoya syujeti, kompozitsiyasi, konflikt, kolliziya va til masalalarida olib borgan badiiy izlanishlari va erishgan yutuqlarini ilmiy-nazariy rejada yoritish; 5

— yozuvchining о ‘tgan asrning 80-yillari о ‘zbek hikoyachiligida tutgan о ‘rnini aniqlash. Bitiruv malakaviy ishning manbalari. Bitiruv malakaviy ish uchun Xayriddin Sulton hikoyalari asosiy manba b о ‘ldi. Shuningdek, qiyosiy tahlilda SH.Xolmirzayev, E.A’zam, M.M.D о ‘st va boshqa yozuvchilarning hikoyalaridan ham foydalanildi. Bitiruv malakaviy ishning ilmiy yangiligi. X.Sulton hikoyalarining badiiy- uslubiy о ‘ziga xosligi va umuman, yozuvchining hikoyanavislik mahorati mazkur bitiruv malakaviy ish ishida ilk bor maxsus monografik tadqiqot tarzida о ‘rganilmoqda. X.Sultonning hikoyanavislik mahoratini baholash asnosida adib ijodiga xos quyidagi jihatlar yoritildi: — muayyan davr nasrida badiiy tafakkurdagi о ‘ziga xos siljish va uning X. Sulton ijodida aks etishi; — yozuvchining qahramon yaratish, kompozitsiya, konflikt, personaj nutqi borasidagi badiiy-uslubiy izlanishlari; — adib qahramonlarining ma’naviy-axloqiy olami; personajlar ruhiy dunyosi butun ziddiyat va murakkabliklari bilan tasvirlanishi; — yozuvchi hikoyalarida aks etgan asosiy badiiy-estetik tamoyillar. Bundan tashqari maktab, litsey, kollejlarda hikoya janri mavzusida tahlil qilinadigan ijodkorlar ijodi o’rganilishida mazkur bitiruv malakaviy ishdan foydalanish mumkin. 6

I.BOB 70-yillar oxiri — 80-yillar hikoyanavisligida yangi badiiy tamoyillar. I.1. 70-80 yillar hikoyachiligida uslub va mahorat. Xayriddin Sulton adabiyotga kirib kelgan о ‘tgan asrning 70- yillarida, ijtimoiy hayotning barcha jabhalaridagi kabi, adabiyot va san’atda ham sh о ‘ro mafkurasi yakkahukmron edi. Adabiyot olamiga kirib keladigan har qanday yosh ijodkorga, uning asarlariga nisbatan bir qolipdagi siyosiy-mafkuraviy talablar q о ‘yilardi: yozuvchining ijtimoiy kelib chiqishi qanday, asarlarida partiyaviylik, sinfiylik pozitsiyasi sezilarlimi, voqelikni revolyusion taraqqiyotda tasvirlaydimi- y о ‘qmi, u partiyaning rahbarlik, yetakchilik rolini t о ‘laqonli ochib bera oladimi, qahramonlari kommunistmi, oddiy ishchi yoki kolxozchimi? Xullas, hukmron kommunistik mafkura sotsialistik realizm metodi hayotni haqqoniy aks ettirishning birdan-bir t о ‘g‘ri y о ‘li, degan bahona bilan badiiy adabiyotning erkin rivojiga, ijod erkinligiga mutlaqo y о ‘l bermas edi. Ammo 80-yillarga kelib bu metodning yaroqsizligi tobora k о ‘proq ayon b о ‘ladi. Shu bois bu davrda sotsialistik realizm metodi talablari bir oz susayib, tanqidiy realizm ruhidagi asarlar yaratila, ijodda yangicha uslub va y о ‘nalishlar sinab k о ‘rila boshlandi. Aynan shu davrda о ‘zbek adabiyotiga bir guruh iste’dodli yosh ijodkorlarning kirib kelishi bilan badiiy tafakkurda о ‘ziga xos siljish k о ‘zga tashlanadi. Nasrda, xususan, kichik janrda ham ancha jonlanish r о ‘y bergani — hikoyaning nafaqat soni ortgani, balki mavzu doirasi ham kengaygani, eng muhimi, uning badiiy-poetik jihatdan takomillashib borgani kuzatiladi. Ayniqsa, yosh nosirlar ijodida adabiyotning asl vazifasi voqelikni quruq bayon qilish, sotsialistik tuzumni ta’riflash emas, balki avvalo inson ruhiyati va k о ‘ngil kechinmalarini tasvirlash, shu orqali davrning qiyofasini jonlantirish deb qaralishi, shuni amalda isbotlashga b о ‘lgan intilish yaqqol k о ‘rinadi. Bu jarayonning ildizlari о ‘tgan asr ibtidosida yangi davr о ‘zbek adabiyoti tamal toshini q о ‘ygan Abdulla Qodiriy, Abdurauf Fitrat, Abdulhamid Ch о ‘lpon, shu avlod an’analarini davom ettirishga harakat qilgan Oybek, Fafur Fulom, Abdulla Qahhor kabi mumtoz adiblar ijodiga borib taqaladi. Bu 7

yozuvchilar realistik hikoya janrini milliy adabiyotimizga olib kirdi, mazkur janrning yuksak namunasi b о ‘lib qolgan asarlarni yaratdi. О ‘tgan asrning ikkinchi yarmida Asqad Muxtor, Said Ahmad, Odil Yoqubov, Saida Zunnunova, О ‘lmas Umarbekov, Uchqun Nazarov, О ‘tkir Hoshimov, Shukur Xolmirzayev singari yozuvchilar milliy hikoyachilik an’analarini davom ettirib, samarali ijod qildilar. XX asrning 80-yillariga kelib esa Erkin A’zam, Murod Muhammad D о ‘st, Xayriddin Sulton, Alisher Ibodinov, Nodir Normatov singari yosh adiblar hikoya janriga yangicha nafas olib kirishga harakat qildilar va bunga ozmi-k о ‘pmi muvaffaq b о ‘ldilar. Modomiki, Xayriddin Sultonning hikoyachilik mahoratini о ‘rganar ekanmiz, u mansub b о ‘lgan davr adabiy muhiti, hikoya janri va adabiy tanqidchilikning unga munosabati t о ‘g‘risida ham t о ‘xtalib о ‘tishni lozim topdik. Chunki bu о ‘rganayotgan obyektimizni xolis baholashga yordam beradi. Holbuki, о ‘sha vaqtda yirik asarlar yaratishga e’tibor kuchayib, hikoya janri bir oz oqsay boshlagan edi. Adabiyotshunos Umarali Normatov shu jarayonni sharhlab, hatto ijodini hikoya qoralashdan boshlagan, bu janrda ancha barakali ijod qilgan iste’dod egalari ham boshqa janrlarga (qissa, roman) о ‘tib ketgani t о ‘g‘risida yozgan edi. «Hikoya — ulkan hayot haqiqatini, shaxsning tub mohiyatini, xarakterini ixcham, siqiq shaklda ifodalash, ochib berish qudratiga ega. Hikoyani xalq tajribasining l о ‘nda ifodasi sanalmish aforizmga, maqolga qiyos qilishlari tasodifiy emas, — deb izoh bergan edi olim. — Hikoya uchun doim mavzu, material topilaveradi, faqat unga e’tibor bilan qaralsa, bu janrga chinakam iste’dodlar murojaat etsa bas, e’tibor k о ‘rsatilgan hamono u о ‘zining samaralarini k о ‘rsata qoladi» . Adabiyotshunos Abdug‘afur Rasulov esa 80-yillar hikoyachiligi t о ‘g‘risida fikr yuritar ekan, О ‘.Hoshimov, SH.Xolmirzayev, О ‘.Usmonov, S.Nurov, A.Ibodinov, X.Sulton kabi yozuvchilarning hikoyachilikdagi izlanishlari samarali b о ‘lganini qayd etadi. Olim bu davr hikoyachiligida k о ‘zga tashlangan ayrim kamchiliklar, shuningdek, yutuqlarni ham k о ‘rsatib о ‘tadi: «Yoshlar hikoyalarida 8

samimiy, beg‘araz, nari borsa raqibidan arazlab ketadigan ijobiy tiplar k о ‘payib bormoqda. ...X.Sultonovning «Qog‘oz gullar», A.A’zamning «Odamning olasi», N.Qobulning «D о ‘stmurod bobo», G‘.Hotamovning «Qilk о ‘prik», M.Hazratqulovning «Momaqaldiroq», Z.A’lamning «Kiyik k о ‘zlari», N.Qilichevning «Yugan» hikoyalari mahorat bilan yozilgan, kitobxon diqqatini jalb qiladi. Mazkur hikoyalarda ijobiy qahramonlarning samimiy kishilar, hayotning tirgagi ekanini his qilasiz» . О ‘sha davr adabiyotshunosligida biron-bir asar tahlil etilib, adabiy-estetik jihatdan baholanar ekan, avvalo uning mundarijasi, obrazlarning qaysi ijtimoiy toifaga mansubligi, qahramonning ijobiy yoxud salbiy ekaniga asosiy e’tibor qaratilar, hayotdagi dolzarb masalalar, yetakchi qahramonlar qalamga olinishi badiiy yuksaklikning muhim sharti deb hisoblanar edi. Shu bois munaqqid A.Rasulov nazarida, hikoyachilikda о ‘sha davrning muhim masalalari, yetakchi qahramonlarini tasvirlashdan chetlashish hollari ham seziladi, yaratilayotgan asarlarning aksariyatida kitobxon his-tuyg‘ulariga ta’sir etadigan, uni yig‘latadigan sentimental ruh kuchlilik qiladi: «Hikoyalarda tasvirlanayotgan hayvonu parrandalar ham yetarli g‘oyaviy vazifani bajarmayapti. Turmush ikir-chikirlariga о ‘ralashib qolish hayotga yuzaki munosabatda b о ‘lish natijasidir. San’atkor hayotga jiddiy munosabatda b о ‘lib, zamondoshlar xarakterini chuqur tadqiq qilsagina yetuk hikoyalar, о ‘lmas asarlar yaratishi tabiiy» . Aynan shu masala xususida U.Normatovning fikri esa quyidagicha: «Biz — adabiy tanqidchilar yuksak ch о ‘qqilarni nishonga olib ish k о ‘rish bilan barobar nihol shaklidagi adabiy yutuqlarimizni avaylash, q о ‘llab-quvvatlashga burchlimiz. Shunday yutuqlar bugungi hikoyachiligimizda parranda-darrandalar, jondorlar obrazlarini yaratish bobida ham bor. E’tiborga molik tomoni shundaki, hikoyanavislarimiz parrandayu darrandalar obrazlari, ularning inson bilan munosabati, о ‘ziga xos hayot tarzi, qismati ifodasi orqali hozirgi kunda hammamizni о ‘ylantirayotgan ekologiya muammosiga о ‘z munosabatini bildirmoqda; eng muhimi, inson hayotining murakkabliklarini k о ‘rsatishga, muhim 9

ijtimoiy, ma’naviy-axloqiy muammolarni о ‘rtaga q о ‘yishga, hayot haqiqati, uning chigalliklari xususidagi о ‘y-mushohada va mulohazalarini ilgari surishga intilayotirlar» . Aynan о ‘sha yillari adabiyotga kirib kelgan yoshlar ijodi hikoya janrining mavzu doirasi kengayishi barobari har qanday voqea-hodisa, har qanday vaziyat unga asos qilib olinishi mumkinligini k о ‘rsatadi. Chunonchi, turmush ikir- chikirlari, kundalik voqealardan badiiy ma’no axtarish, hayvonlaru parrandalar obrazi orqali jamiyatdagi, insonlar о ‘rtasidagi munosabatlarni tasvirlashga tobora k о ‘proq e’tibor qaratilgani ham bu davr hikoyachiligining muhim xususiyatidir. U.Normatov e’tirof etganidek, adabiy jarayonda buni tabiiy hol sifatida qabul qilish lozim. Ma’lumki, jahon va rus adabiyotida hayvonlar, parrandayu darrandalar asosiy obraz sifatida talqin etilgan mashhur asarlar mavjud. О ‘zbek adabiyoti uchun ham bu mavzu yangi emas. Chunonchi, о ‘rganilayotgan davrda bu borada SH.Xolmirzayevning «Qizilboy», «CH о ‘loq turna», M.Muhammad D о ‘stning «Darvoza yonidagi it», X.D о ‘stmuhammadning «Qoyalardan balandda» hikoyasi kabi bir talay asarlar yaratilganki, ularning barchasi milliy hikoyachiligimizdagi izlanish va tajribalar natijasi sifatida baholansa maqsadga muvofiq b о ‘lardi. Adabiyotshunos H.Boltaboyev 80-yillar adabiy jarayoni, xususan, nasr janrida qalam tebratgan yosh adiblarning ijoddagi о ‘ziga xosligi haqida fikr bildirar ekan, odatda uslub haqida s о ‘z ochilganda k о ‘proq ijodda, adabiyotda xiylagina tajriba orttirgan, ma’lum bir mavqega ega b о ‘lgan ustoz adiblar, ularning ijodiy xususiyatlari t о ‘g‘risida mulohaza yuritilishini ta’kidlaydi. Holbuki, adabiyot — jonli jarayon, bir joyda t о ‘xtab turmaydi, qolaversa, uning maydoni keng, yangi-yangi ijodkorlar kirib kelaveradi. H.Boltaboyev boshqa tengqurlariga nisbatan uslub borasida ancha muvaffaqiyatli izlanishlarga erishgan adiblardan M.M.D о ‘st, E.A’zam, X.Sulton, A.Ibodinov kabi ijodkorlarni sanab о ‘tadi. H.Boltaboyev shu о ‘rinda E.A’zam, X.Sulton, A.Ibodinovlar ijodida ma’lum darajada yaqinlik borligini, bu mushtaraklik qahramonlar tabiatida, asar 10

kompozitsiyasining aksariyat ma’naviy-axloqiy muammolar asosiga qurilishi, yetakchi personajlarning hayotda uchraydigan soxtalik va loqaydliklarga qarshi oshkora kurashida namoyon b о ‘lishini ta’kidlaydi. Munaqqid E.A’zam qahramonlari ruhiyatida kurashchanlik ochiq isyon tarzida ifoda etilishiga e’tiborni tortar ekan, «U (E.A’zam — SH.S.) k о ‘pincha bosh qahramon nomidan gapiradi yoki hikoyachi-bayonchi uslubini q о ‘llaydi. Lekin uning ba’zi hikoyalari eksperiment uchun yozilganday taassurot qoldiradi. Shu bilan birga, ularda tasvir ehtirosli b о ‘lgani uchun kitobxon diqqatini tutib turadi» , degan fikrni bildiradiki, biz bu mulohazaga q о ‘shilamiz. Ayni chog‘da shuni ham ta’kidlash kerakki, kitobxon diqqatini jalb etish uchun ehtirosli tasvirning о ‘zigina yetarli emas. Bizning nazarimizda, E.A’zamning ham, ijodiy tamoyillari unga birmuncha yaqin b о ‘lgan X.Sultonning ham asarlarida voqealarning jonli va hayotiy asosga ega ekani; qahramonlarning qandaydir favqulodda fazilat va xatti-harakatlari emas, balki о ‘ziga xos fe’l-atvori, jaydari xarakteri kitobxonni k о ‘proq jalb etadi. Darhaqiqat, о ‘sha davrda nasr janrida qalam tebratgan yosh ijodkorlar asarlarining hammasini ham badiiylik nuqtai nazardan talab darajasida deb b о ‘lmasdi. Shu ma’noda, yuqorida keltirilgan — ustoz adabiyotshunoslarimizning hikoyachilikdagi kamchiliklar haqida bildirgan fikrlari bejiz emas edi. Bu davrda k о ‘plab hikoyalar yaratildi-yu, lekin, taniqli adib Xurshid D о ‘stmuhammad aytganidek, «XX asr о ‘zbek badiiy tafakkurining о ‘lmas mulkiga aylangani unchalik k о ‘p emas. Buning bosh sabablaridan biri badiiy s о ‘z sh о ‘ro mafkurasining xizmatchisiga aylanib qolganida edi» . Shunga qaramasdan, о ‘tgan asrda о ‘zbek adabiyotida hikoya eng sermahsul janrga aylandi, deyishga asosimiz bor. Ma’lumki, chinakam badiiy asarlar — «badiiy tafakkurning о ‘lmas mulki» b о ‘lgan hikoyalar ustoz A.Qodiriy, A.Qahhor, G‘.G‘ulomlar tomonidan yaratilgan. Ularning realistik hikoyachilikdagi an’analarini davom ettirgan ijodkorlar SH.Xolmirzayev, M.M.D о ‘st, E.A’zam, T.Murod, X.Sultonovlarning asarlari ham milliy hikoyachiligimizda yangilik b о ‘ldi. Chunonchi, «Qaydasan, quvonch sadosi?», «Bir toychoqning xuni», «Soy 11

b о ‘yi, chimzor», «K о ‘k eshik», «Dunyoning siri», «YO, Jamshid!», «Nomus» kabi hikoyalar ham о ‘sha davr mahsulidir. Yozuvchi X.D о ‘stmuhammadning fikricha, «Ayni shu asarlar adabiyotimizga xos b о ‘lgan muammobozlik, z о ‘rma-z о ‘rakilik, nasihatbozlik, fikrga erk bermaslik an’anasini buzdi. Yanayam muhimi, oq-qora ibtidoiyligi ushbu asarlar misolida fosh b о ‘ldi» . U t о ‘g‘ri ta’kidlaganidek, bu yozuvchilar ijodida an’anaviy bayonchilik, nasihatbozlik usullaridan voz kechilgani, uning о ‘rniga psixologik tahlilni kuchaytirish, xarakter yaratish y о ‘lidagi izlanishlarga, voqeaviy syujetlardan k о ‘ra uning mushohadasiga k о ‘proq ahamiyat qaratilgani seziladi. Albatta, о ‘zbek adabiyotida hikoyaning mumtoz namunalarini, о ‘lmas durdonalarini yaratgan, realistik hikoyachiligimizning asoschilaridan deya haqli ravishda tan olingan buyuk adib Abdulla Qahhordan keyin bu borada yangilik qilishga erishgan (sotsialistik realizm quyushqonlariga sig‘magan, mafkuraga b о ‘ysunmagan hikoyalar yaratgan) ijodkor Shukur Xolmirzayev edi. Adibning voqealar tafsilotiga emas, psixologik tahlil, milliy xarakterlarga asoslangan hikoyalari adabiyotni asl vazifasiga — inson va uning taqdiri, k о ‘nglini tadqiq etishga y о ‘naltirish y о ‘lidagi izlanishlar edi. Keyinroq bu janrda barakali mehnat qilib, uning yangi imkoniyatlarini ochishga uringan Murod Muhammad D о ‘st, Erkin A’zam, Xayriddin Sulton singari nosirlar ijodi ana shunday izlanishlardan oziqlandi. Bu adiblar adabiyot, avvalo, insonshunoslik ekanini isbotlashga harakat qildi. Zero, hikoyachilik ustasi SH.Xolmirzayev ta’kidlaganidek, «Muammolarning muammosi — odam. Badiiy asarda odamni chinakamiga aks ettirish orqali uning qilmish-qidirmishlaridan muammolar kelib chiqaveradi. Bu muammolarni hal qilish esa yozuvchining ishi emas. Uni hayot hal etadi. О ‘sha hal etilish jarayoni esa yana adabiyotda о ‘z aksini topishi mumkin» . Tadqiqot obyektimiz b о ‘lgan davr vakillari — yosh nosirlar hikoyalarida jamiyatdagi yirik ijtimoiy-siyosiy masalalar, yetakchi, faol qahramonlar hayoti qalamga olinmaydi. Ular uchun kundalik turmushdagi oddiy hodisa, biror odamning odatiy hayoti ham mavzu, о ‘sha insonning о ‘zi qahramon b о ‘lishi 12

mumkin. Ularning asosiy maqsadi — qahramonning yetakchilik faoliyati, namuna b о ‘ladigan jihatlarini k о ‘rsatishdan k о ‘ra uning qalbiga chuqurroq kirish, k о ‘ngil kechinmalarini teranroq ifoda etish. Hayotdagi, jamiyatdagi har qanday hodisa va о ‘zgarishlar, bir s о ‘z bilan aytganda, ijtimoiy muhit, sharoit adabiyotga ta’sir etmay qolmaydi. Shu ma’noda, biz s о ‘z yuritayotgan davr nasrini baholashda adabiyotshunos H.Boltaboyevning fikrlari diqqatga sazovor: «Hayot sharoitining о ‘zi ma’naviy- axloqiy masalalarga har doimgidan k о ‘ra izchilroq yondashishni, inson qalbini butun murakkabliklari, jarohat va iztiroblari bilan tadqiq etish, uning qatidagi g о ‘zal va xunuk sifatlarni «yorib» k о ‘rsatishni talab etmoqda» . Umuman, о ‘tgan asrning 70-yillari oxiri va 80-yillarida adabiyotda hayotni bor ziddiyat va murakkabliklari bilan k о ‘rsatishga intilish kuchaydi. Jumladan, tezkor, hozirjavob janr — hikoyachilik orqali davrning ma’naviy-ruhiy muammolari badiiy aks ettirildi. Bizningcha, bu davr nasri, xususan, hikoyachiligiga xos asosiy xususiyatlar q о ‘yidagilardan iborat: — ijodkorni jamiyatdagi ijtimoiy-siyosiy ahamiyatga molik dolzarb, yirik muammolar, kurashchan qahramonlar faoliyatidan k о ‘ra aksariyat hollarda k о ‘pchilik nazaridan chetda qolib kelgan kamtar, kamsuqum va jaydari, rindtabiat odamlar olami, ularning k о ‘ngil kechinmalari, ruhiyati jalb eta boshladi; — maishiy hayot ikir-chikirlarining butun tafsilotlari bilan aks ettirilishi, shuningdek, jonivorlar, parranda-darrandalar obrazidan foydalanish; oddiy turmush voqeligining umuminsoniy ahamiyatga daxldor jihatlarini k о ‘rsatish, odamzod taqdiri bilan bog‘liq muammolar hech qachon birinchi yoki ikkinchi darajali b о ‘lmasligini ta’kidlash tamoyili yetakchilik qiladi; — muayyan voqeani bayon etishdan k о ‘ra k о ‘proq xarakter yaratishga e’tibor qaratish, ya’ni xarakter dinamikasi, xarakter talqinidan iborat hikoyalarning k о ‘payishi; 13

— hayotdagi, jamiyatdagi ba’zi nohaqlik va kamchiliklarga nisbatan botiniy isyonkorlik va norozilik kayfiyatining ifodalanishi; — obraz yaratishda didaktika, ya’ni nasihatbozlik о ‘rniga badiiy tahlil usulidan samarali foydalanish; erkin bayon usulining faollashuvi, ya’ni voqelikka о ‘z «men»i orqali yondashish, bunda yozuvchi-kitobxon muloqoti shaklining faol q о ‘llanishi; qishloq mavzui keng yoritilishi, qahramonni tabiatga yaqinlashtirish; qahramonlar tafakkuridagi о ‘sish va о ‘zgarish, dinamikaning izchilligi, ularning voqea-hodisalarga aqlan yondashish orqali о ‘z qadr-qiymatini anglab yetishi, intellektual qahramonlarning k о ‘payishi. Odatda havaskor yozuvchi ijodni hikoya qoralashdan boshlaydi. Chunki hikoya janri b о ‘lajak yozuvchiga mashq qilish, malaka oshirish, ijodkor sifatida shakllanish, muayyan bir y о ‘nalishga tushib olib, о ‘ziga xos uslubga ega b о ‘lish uchun har jihatdan qulay. Ammo bu janrning ham murakkab qonun-qoidalari, meyor- о ‘lchovlari borki, ular yozuvchidan chuqur bilim, teran mushohada, s о ‘zga e’tibor va talabchanlikni, fikrni aniq-ravshan va ravon ifodalashni, qisqasi, doimiy izlanishni talab etadi. Hikoyaning janr xususiyatlarini belgilaydigan asosiy jihatlar — qisqalik, aniq va l о ‘nda fikr, teran tuyg‘ularni muxtasar ifodalash, shirali va ravon tilda bayon etishdan iborat. Shuningdek, hikoya — hozirjavob va tezkor janr. U tayin syujetsiz yoki falsafiy, yengil ohangli yoki g‘amgin, ba’zan esa yakunsiz ham b о ‘lishi mumkin. Shu о ‘rinda ta’kidlash joizki, nasrdagi izlanish va tajribalar samarasi о ‘laroq bugungi kunda hikoyaning hajmi, mavzu doirasi, badiiy-estetik tasvir vositalari kengaydi. Romanga xos vazmin va keng k о ‘lamli tasvirning hikoyaga k о ‘chishi, ichki psixologik tahlilning kuchayishi, hozirgi murakkab fan va texnologiyalar zamonida inson dunyoqarashi, tuyg‘u va kechinmalari chigallashib borayotgani bunga sabab b о ‘ldi. Yuqorida ta’kidlab о ‘tganimizdek, XX asrning 80-yillarida milliy adabiyotimizda sifat о ‘zgarishi k о ‘zga tashlana boshladi. Ijodkor endi, Abdulla Qahhor aytganidek, «partiyaning oddiy soldati emas, ongli a’zosi» ekanini anglab yetgan edi g о ‘yo. Bu davr hikoyachiligida faqat partiya, sh о ‘roviy g‘oyalar 14

tantanasini о ‘ylab yashovchi mehnat zarbdorlari, « о ‘z baxtini kolxozda mexanizator yoki sut sog‘uvchi b о ‘lishdan topgan» qahramonlar taqdiri emas, haqiqiy jonli insonlar, ularning turmushi, ichki kechinmalari, ruhiyatini о ‘zgacha bir samimiyat bilan tasvirlash tamoyili ustunlik qila boshladi. Bu hol bejiz emas edi. Xayriddin Sulton samarali ijod qilgan (hikoya janri nazarda tutilmoqda) davr adabiy muhiti t о ‘g‘risida adibning о ‘zi quyidagicha fikr bildiradi: « О ‘tgan asrning saksoninchi yillari о ‘zbek adabiyotida qandaydir k о ‘tarilish davri b о ‘ldi. Adabiyot mafkuraviy kishanlardan qutulib, о ‘zining haqiqiy о ‘zaniga — hayotiylik, haqqoniylik, xalqchillik о ‘zaniga qaytishga intila boshlagan edi. Shu bilan birga, о ‘zbek prozasida shu davrda butun sovet prozasida b о ‘lgani kabi, «tarixiy- revolyusion, ishlab chiqarish, agrosanoat, ishchilar temasi» kabi bozori chaqqon mavzularga javob beradigan katta-katta «adabiy g‘isht zavodlari» ham gurillab ishlab yotar edi. Shunday bir vaziyatda milliy о ‘zligini, adabiyotning asl mohiyatini anglashga intilgan yosh о ‘zbek adiblarining bir qarashda oddiy b о ‘lib k о ‘rinadigan turmush ikir-chikirlaridan poetik ma’no axtarishi bejiz emas edi. Nafsilamrini aytganda, bu paytda men mansub b о ‘lgan adiblar avlodi beshinchi sinfda adabiyot о ‘qituvchim aytgan haqiqatga amal qila boshlagan, ya’ni faqat о ‘zi yaxshi bilgan, о ‘zi k о ‘rib-yashab turgan hayotni b о ‘yamay-bejamay yozishga kirishgan edi. О ‘ylaymanki, kattami, kichikmi, lekin badiiy adabiyot nuqtai nazaridan bu t о ‘g‘ri y о ‘l edi» . Aynan shu davrda dastlabki asarlari bilan k о ‘rina boshlagan Xayriddin Sulton ijodida ham ma’naviy-maishiy mavzular asosiy о ‘rin tutishi tabiiy edi. Milliy kayfiyat, til, tabiat, xalqimizning bir qarashda soddaroq tuyuladigan turmush tarzi, kundalik hayot tashvishlari; insonning taqdir sinov va zarbalariga duch kelishi, goh yengib, goho yengilib olg‘a borishi, jamiyatda о ‘z о ‘rni, qadr- qiymatini topishga intilib yashashi о ‘z talqinini topib, X. Sulton hikoyalarining asosiy mundarijasini tashkil etdi. 15

Shu о ‘rinda ta’kidlash joizki, X.Sulton о ‘zi ustoz deb bilgan Abdulla Qodiriydek, asarlarida hamisha hayotdan о ‘ziga xos bir «shoirona, darveshona ma’no» axtaradi. Va bunda teran hikmat borligini, hayot har qancha og‘ir, har qancha uqubatli b о ‘lmasin, baribir g о ‘zalligini, g о ‘zallik esa — she’riyat, sof, yuksak insoniy xayol va orzu ekanini e’tirof etadi. «K о ‘p chalg‘igan va chalg‘itilgan bizning bugungi jafokash adabiyotimiz esa, afsuski, mana shu qudratli safarbar ruhdan — hayotdan shoirona, darveshona ma’nolar topa bilish va uni badiiy y о ‘sinda ifodalay olish xislatidan tobora uzoqlashib borayotir. Aksariyat asarlarimiz k о ‘ngil dardlari, inson ruhiyatining ming bir sirli jilvalaridan zarracha ham nishon k о ‘rmaymiz» , deydi adib taassuf bilan. Xulosa qilishimiz mumkinki, X.Sulton ijodi, xususan, u yaratgan hikoyalar 80-yillar adabiy muhitida nasr janrining о ‘ziga xos xususiyatlarini belgilovchi ahamiyat ega b о ‘ldi. Shuningdek, milliy hikoyachiligimiz rivojiga salmoqli hissa q о ‘shdi. Ammo shuni ham aytib о ‘tish lozimki, Xayriddin Sultonning hamma hikoyalari birdek mukammal, yetuk, kamchiliklardan xoli emas. Tadqiqot ishimizda biz asosiy e’tiborni yozuvchi hikoyalarining fazilatlariga qaratdik. Bu bejiz emas — tahlilga tortilgan asarlarning aksariyat jihatlari shunga asos beradi. Qolaversa, ular nisbatan pishiq-puxta yozilgani bilan о ‘sha davr hikoyachiligi manzarasida alohida ajralib turadi. Biroq, har t о ‘kisda bir qusur, deganlaridek, adibning hikoyalarida zamon mafkurasi, sotsrealizm metodi ta’sirida yuzaga kelgan ayrim cheklanishlar ham k о ‘zga tashlanadi. Chunonchi, voqelikka yondashuvda, xarakterlar tasvirida goho hayotning murakkab jihatlarini, davr nuqtai nazaridan qaltisroq tuyulgan muammolarni «maqsadga muvofiq» tarzda chetlab о ‘tish, mahorat hisobiga ularni silliqlab yuborish hollari ham uchraydi. Deylik, «D о ‘stim Esonboy» hikoyasida qahramonning bag‘rikengligini, odamiyligini ta’rif-tavsif etish bilangina kifoyalanmay, mazkur xarakterga muayyan bir ijtimoiy salmoq ham yuklash mumkin edi, bunga asarda imkoniyat borligi seziladi. Yoki xiyla jiddiy hikoyalardan hisoblangan «Y о ‘qchilik va t о ‘qchilik»da qahramonning avtohalokatga uchrashi asar yechimini «oson»lashtirib 16

q о ‘ygan. Holbuki, hissiyotbozlik y о ‘lidan bormay, mol-dunyo yig‘ishga ruju q о ‘ygan haris odamning ma’naviy fojiasi kengroq ochib berilganda, bizningcha, asarning hayotiylik qiymati yanada oshgan b о ‘lar edi. Tahlil uchun tanlab olganimiz yuqoridagi hikoyalar asosida X.Sulton ijodiga xos quyidagi muhim jihatlarni ta’kidlab k о ‘rsatishimiz mumkin: — yozuvchi odatda о ‘zi sevgan, k о ‘ngliga yaqin mavzuga, о ‘zini zavqlantirgan voqea va xarakterlarga murojaat etadi. U xoh zamonaviy hayotni, xoh tarixiy о ‘tmishni aks ettirsin, hamisha mavzuga ruhiy-estetik ehtiyoj, ma’naviy zarurat asosida yondashadi; — muallif о ‘zi guvoh b о ‘lgan, goho ishtirok etgan, boshidan kechirgan voqea- hodisalar t о ‘g‘risida yozadi; g‘ayritabiiy, о ‘quvchi hazm qilishi qiyin sanalgan xususiyatlar uning hikoyalarida deyarli uchramaydi; ularga asos b о ‘lgan har qanday voqea-hodisa — hayotning, tiriklikning bir b о ‘lagi; — muayyan hikoya syujeti bir qarashda u qadar ahamiyatga ega b о ‘lmagan, kundalik turmushda har qadamda uchraydigan oddiy voqeadek tasavvur tug‘diradi. Ammo muallifning muvaffaqiyati shundaki, ana shu oddiy hayot voqealaridan chuqur mantiqqa asoslangan ibratli badiiy xulosa chiqara biladi; — adib qanday mavzuni yoritishga kirishmasin, badiiy mazmunni real voqelikdan oladi, avvalo insonni, uning k о ‘nglini tadqiq etadi; aynan inson, inson taqdiri, qadr-qiymati masalasi hikoyalarida yetakchilik qiladi; — uning barcha hikoyalarida milliy asos mustahkam; — adib hikoyalariga k о ‘pincha hayotdagi biror muhim voqea-hodisa yoki keskin burilishlarni asos qilib olmaydi. U butun e’tiborini insonning ichki olamiga, uning axloqiy-ma’naviy jihatlariga qaratadi, hayotning k о ‘pchilik ahamiyat beravermaydigan nozik tomonlariga, inson yuragining tub-tubiga nazar soladi va dardli nuqtalarini topadi; 17

— aksariyat hikoyalari qat’iy xulosa bilan yakunlanmaydi, kitobxonni о ‘ylashga, fikrlashga undaydi. Badiiy ijodning murakkab, ayni damda muhim masalasi uslubdir. Yozuvchining « о ‘z ovozi», ya’ni uslubi «uning о ‘ziga xos boy hayotiy tajribasi, narsalarga, voqea-hodisalarga b о ‘lgan о ‘z qarashi, nuqtai nazari, g о ‘zallik va xunuklikka nisbatan tushunchalari, simpatiya va antipatiyasi, ta’bi, didi va intilishlari» orqali namoyon b о ‘ladi. Yozuvchi uslubi haqida gap ketganda, bu masalaga uning hayotni kuzatishi va voqelikni anglashi, ijodiy his etishi hamda q о ‘llagan ifoda usullari asosida yondashish muhim. Aynan shu jarayonda yozuvchining ziyrak nigohi k о ‘rgan- kuzatganlari orasidan eng zarur deb hisoblagan voqealarni saralaydi va badiiy tahlil etadi. «Adabiyotda hammabop tayyor qolip y о ‘q. Ijodkor har safar mavjud voqelikdan va о ‘z tasavvuridan kelib chiqib, ana shu real voqelikning teranliklarini ochib beradigan insoniy munosabatlarning yangi shaklini kashf etishi kerak» , deganida mashhur yozuvchi Chingiz Aytmatov avvalo, ijodkor mahoratini, adabiy iqtidorini nazarda tutgan. Xayriddin Sultonning fikricha, о ‘z uslubiga ega b о ‘lish uchun yozuvchi shaxs sifatida shakllanishi zarur. «Uslub bu — insondir», degan mashhur ta’rif ham aynan shu fikrni ifodalaydi. Shuningdek, X.Sulton yozuvchining uslubi uning tabiati, fe’l-atvoridan, olgan insoniy va adabiy tarbiyasidan, mavjud badiiy an’analardan kelib chiqishini, qolaversa, yozayotganda qanday kitobxon k о ‘zda tutilgani ham bu borada muhim ahamiyatga ega ekani, bundan tashqari, har qaysi asarning materiali о ‘ziga xos uslubni talab qilishini ta’kidlaydi . Uning fikri Asqad Muxtorning «Uslub doimiy narsa emas. Har bir kitob avtorni о ‘zicha t о ‘lqinlantirishi mumkin. Bir avtorning barcha kitoblari bir uslubda yozilsa, yaxshi b о ‘lmasdi», degan mulohazalariga hamohang keladi. Rus yozuvchisi Y.Kazakovning uslub haqidagi mulohazalari ham shunga yaqin. Uning fikricha, asar uchun tanlangan syujet uning uslubini ham belgilab 18

beradi. Uslub muallifning nima haqda yozayotgani va о ‘sha vaqtdagi holatidan ham kelib chiqadi . Akademik Izzat Sultonning fikriga k о ‘ra, uslub yozuvchining hayotiy tajribasi bilan uzviy bog‘liq hodisadir. Turli yozuvchilar tomonidan yozilgan asarlar, uningcha, turlicha hayotiy materialni, turlicha kishilarni adabiyotga olib kiradi; bu hayotiy material va qahramonlar esa о ‘ziga xos tasvir vositalarini talab qiladiki, bu uslubning birinchi muhim belgisidir . Demak, xulosa qilish mumkinki, uslub yozuvchi ijodida muntazam shakllanib, rivojlanib, mukammallik kasb etib boradi. Bu, tabiiyki, yozuvchining mudom yangilikka intilishini, izlanishda b о ‘lishini taqozo etadi. Ijodkor uslubini aniqlash tadqiqotchidan muayyan ijod qamragan g‘oya, mavzu, xarakter, syujet, kompozitsiya, til masalalaridan hech birini nazardan chetda qoldirmay yondashishni talab etadiki, bu ancha murakkab ishdir. Uslub tasvir vositalari ifoda etadigan poetik obrazlarda, ana shu poetik obrazlar orqali anglashiladigan ijodkor shaxsiyatida yaqqol namoyon b о ‘lishi e’tiborda tutilsa, obrazlar tahliliga estetik hamda psixologik jihatdan yondashish muhimdir. 19

I.2. Xayriddin Sultonning qahramon yaratish san’ati Hikoyada obraz yaratish masalasi haqida gap borar ekan, uning boshqa epik janrlardan, avvalo, hajm nuqtai nazaridan ham farq qilishi e’tiborga olinishi lozim. Chunki hikoyada, qissa yoki romanlardagidek, qahramon obrazini turli vaziyat, turlicha sharoitlardan kelib chiqib har tomonlama, mukammal ochib berish imkoni yо‘q. Hikoyada kichik bir detal, holat, badiiy lavha yoki qahramon nutqi orqali ham obrazning xarakterli jihatlari namoyon bо‘lishi mumkin. Demak, obraz yaratishda xarakter, ayniqsa, muhim о‘rin tutadi. Shu bois badiiy asarda xarakter masalasiga katta e’tibor beriladi. Qahramonning xatti-harakati, yurish-turishi, biror ishni qay yо‘sin amalga oshirishi, gap-sо‘zi va qiziqishlari asarda tasvirlanayotgan hayotiy manzaraga mos kelishi, ya’ni mantiqiy izchillik muhim ahamiyatga ega. Bularning barchasi qahramon xarakterini oydinlashtirish, uning ichki dunyosini tabiiy tarzda ochishga yordam beradi. Shuningdek, bu borada xarakterni yuzaga chiqaradigan vaziyatning ham ahamiyati katta. Chunki u qahramonning ichki olami, xarakter qirralari ochilishiga ma’lum ma’noda imkon yaratadi. 80-yillar badiiy adabiyoti uchun xarakterli xususiyatlar «asarlarda gumanistik pafos doirasining kengayishi, inson konsepsiyasining chuqurlashuvi, insonni tushunish teranlashib borayotgani, inson shaxsi, tabiati va qalbining murakkab, sirli-sehrli tomonlarini anglashga, kashf etishga intilish ortayotgani» bilan belgilanadi. Shu ma’noda X.Sulton ham xarakter yaratar ekan, inson qalbini bor murakkabliklari, nozikliklari bilan (A.Chexovning Olenkasi singari) aks ettirishga intiladi. Adabiyotshunos U.Normatov ta’kidlaganidek, bir vaqtlar nazardan chetda qolgan, aslida esa asrash, ardoqlashga munosib odat va tamoyillarimizni k о ‘z-k о ‘z qilishga, shu tamoyillarimizni о ‘zida mujassam etuvchi kishilar obrazlarini adabiyotga olib kirishga mayl ortdi. X.Sulton о ‘z hikoyalarida bir toifa qahramonlar yaratdiki, ular tabiatida ana shu sifatlarni kuzatish mumkin. Ularning bugungi shiddatli hayotni anglashi, unga k о ‘nikishi qiyin kechadi. Chunonchi, «G‘ulomgardish» hikoyasidagi Sanoqul bobo, «Bir oqshom ertagi»dagi Qori, 20

«D о ‘stim Esonboy»dagi Esonboy obrazlari xarakter xususiyatlari bilan mumtoz shoirimiz Abdulla Oripovning «Noma’lum odam» she’ri qahramonini esga soladi. Ma’lumki, rus adabiyotida «kichkina odam» («malenkiy chelovek») degan tushuncha bor. Yuqoridagi obrazlar ham aslida «kichkina odam», jamiyat uchun «ortiqcha»dek. Ularning har biri g о ‘yoki kechagi hayot, kechagi mezonlar bilan bugungi hayot va taraqqiyotga baho bermoqchi b о ‘ladi. Bunday obrazlar mohiyatini adabiyotshunos Murtazo Qarshiboy «Noma’lum odam kim edi» maqolasida atroflicha ochib bergan. «G‘ulomgardish» hikoyasi qahramoni Sanoqul bobo davri о ‘tganini, boshqa zamonlar kelganini sira tan olishni xohlamaydi, о ‘tmish haqida gapirganida, «Kechagina b о ‘lgan gaplar-da bari, t о ‘ram», deydi. Hamqishloqlari ham uni tentak hisoblaydi: Dadamatov otasidan Sanoqul bobo t о ‘g‘risida s о ‘raganida, «Qaysi Sano? Sano tentakmi?» deydi chol. Sanoqul boboning ota-bobolari bir vaqtlar Dadamatovning ota-bobolariga qaram b о ‘lgan. Yillar о ‘tsa-da, Sanoqul boboning ongida ana shu qullik hissi saqlanib qolgan. Boboning Dadamatovni k о ‘rganida q о ‘l qovushtirib salom berishi, «t о ‘ram-t о ‘ram»lab hol-ahvol s о ‘raganida xokisor termilishlari, uning ongida hanuz ota-bobolariga xos mutelik, yangi zamon k о ‘tarmaydigan aqidalar saqlanib qolganini k о ‘rsatadi. Yangi zamon odami b о ‘lgani uchun Dadamatovga boboning «iltifot»lari xush kelmaydi. U choldan «t о ‘ram» demay, ismini aytishini yoki « о ‘g‘lim» deyishini s о ‘raydi. Ammo Sanoqul bobo bunga aslo k о ‘nmaydi, uning aytishicha, «ayb b о ‘ladi», «Qozi boboning arvohi-chi?!» Shu tariqa Dadamatovning bobosi о ‘tmishda kim b о ‘lganini esga soladi. О ‘tmishidan uzilib qolgan, uni eslashdan ham ch о ‘chiydigan Dadamatov uchun esa bu yana bir zarba... Xullas, Sanoqul bobo shunday qaysar, e’tiqodini о ‘zgartirmaydiganlar toifasidan. U bir zamonlar о ‘zi qarol b о ‘lgan Dadamat qoziga sadoqati boqiyligi sabab «t о ‘ra»sining hatto k о ‘rmagan nabirasini ham «t о ‘ram»lab ardoqlaydi, shu y о ‘sin e’tiqodini namoyish qiladi. Buni u hech bir ta’masiz, soddadillik bilan ado 21

etadi. U ota-bobolari ruhidan, о ‘tmish tuyg‘usidan, tarixiy xotiradan uzilmagan. Shu jihati bilan Dadamatovdan ustun turadi. Sanoqul boboning gap-s о ‘zlari, qiliqlari bir qarashda beixtiyor kulgi uyg‘otishi mumkin. Lekin yozuvchi bu obraz orqali avlodlar va ajdodlar о ‘rtasidagi vorisiylik barham topib borayotgani, zamon kishilari о ‘z tarixi va milliy an’analaridan uzoqlashib ketayotganiga e’tiborni qaratadi. Sanoqul bobo va Dadamatov timsolida butun bir avlod fojiasini tasvirlaydi. X.Sultonning ayrim qahramonlari о ‘zini himoya etolmaydigan, bunga hatto ehtiyoj ham sezmaydigan, nihoyat darajada xokisor odamlar. Bu kabi obrazlar yaratish orqali har qanday odam e’tiborga loyiq ekani, asar qahramoni b о ‘la olishi isbotlanadi. «Bir oqshom ertagi»da hatto asl ismini hech kim bilmaydigan, k о ‘pchilik orqavarotdan «K о ‘r Qori» deb atasa ham, «k о ‘cha-k о ‘yda tuproqqa qorishib yuradigan ishtonchan g о ‘daklar ortidan: «Qoraka, Qoraka, bugun kino qanaqa?» deya mazax qilib qochishsa ham xafa b о ‘lmay, kulib q о ‘yaqoladigan beozor odam obrazi yaratilgan. Qorini tasvirlar ekan, yozuvchi insonning tashqi qiyofasidan k о ‘ra ichki olami tasviriga k о ‘proq о ‘rin berib, uning qalbida о ‘zgacha dunyo yashayotganini k о ‘rsatishga harakat qiladi. Qorining portreti quyidagicha tasvirlanadi: «Xullas, past b о ‘yli, ozg‘in yelkalari turtib chiqqan, yuzi irg‘ay hassasidek ch о ‘tir bu kishi barchaga barobar beozor ermak — «Qori aka», vassalom. K о ‘z о ‘rnida — tuksiz qoshlar tagida yiltiraydigan ikkita k о ‘kimtir soqqa; egnida qishin-yozin qora trinkadan kamzul- shim; oyog‘ida ukasi bir zamonda harbiydan kiyib qaytgan q о ‘pol botinka; labida — ...q о ‘shiq!» Bu obrazli tasvir, ayniqsa, «labida q о ‘shiq» iborasi k о ‘z о ‘ngimizda Qorining qiyofasini aniq jonlantiradi. Bir zamonlar qishloq sh о ‘rosining raisi uni idorasiga chaqirib: «Qori, pensadaman, deb uzun kekirib yotavermang, miltiqning о ‘qidek ovozingiz bor ekan, yurtning xizmatini qilib turing, kam b о ‘lmaysiz», deganidan buyon hech kim chaqirmasa ham t о ‘ylarga borib q о ‘shiq aytishi uning juda sodda, omi odam ekanidan dalolat beradi. Qorini t о ‘ylarda ochiq mazax qilishsa ham, «mahalliy xushovoz xonanda», «Yashang, Qora aka, sizdan boshqa 22

hech kim о ‘lmasin!», «Og‘zini qara, og‘zini! Xuddi kolxozning bog‘iga о ‘xshaydi, vah-ha-ha!», «E, j о ‘natvor, t о ‘rtta qatlamasini berib!» deya kamsitishsa ham u birovdan ranjimaydi, odamlar orasida b о ‘lishni xohlaydi. Qori obrazi bir qarashda bechora, uvolgina odam kishida achinish, rahm- shafqat uyg‘otsa-da, uning о ‘z ma’naviy boyligi — nozik k о ‘ngli bor. Shu jihatdan u t о ‘ydagi mast-alast, о ‘zligini unutgan manqurtsifat yoshlardan ustun turadi. Garchi u k о ‘r-ojiz b о ‘lsa ham, qalb k о ‘zi ochiq, g о ‘zallikni his qila oladi, qadr-qiymatini biladi. Adibning yuqorida tilga olingan «D о ‘stim Esonboy» hikoyasi sof hikoya- xarakter y о ‘nalishidagi asardir. Unda asosiy e’tibor Esonboy xarakterini chizishga qaratilgan. Esonboy soddaligi, samimiyligi bilan k о ‘ngilga qandaydir bir iliqlik olib kiradi. Uning xarakteri muayyan bir vaqtda, holatda, atrofidagilarga munosabatida, muammolarga duch kelganida о ‘zini tutishi orqali oydinlashadi. Esonboy — oddiy, kamsuqum, soddadil, yuvosh odam. Shunga qaramay, d о ‘stlari muammoyu mojarolarini hal etishda k о ‘pincha unga murojaat qilishadi va u bu ishni uddalaydi. Esonboy har qanday vaziyatda ham og‘ir-bosiqlik bilan ish tutadi. Hatto о ‘zini ranjitganlarga ham qattiq gapirmaydi. Esonboy «hammamiz bir odam» degan gapni k о ‘p qaytaradi. Birgina mana shu gapi uning qanday odam ekanini, xarakterini aniq ifodalaydi. Esonboy bu gapni anchayin aytib q о ‘yaqolmaydi, aslida ham u hammani teng k о ‘radi. Deyarli hayotiy e’tiqodiga aylangan bu narsa Esonboyning ma’nan baquvvatligidan darak beradi. О ‘zining muammoyu tashvishlari b о ‘laturib boshqalarning tashvishini chekadi (d о ‘stining y о ‘qolgan telegrammasi topilgan-topilmaganini s о ‘rash uchun atay uning ishxonasiga kirishi, Bodomtepaga, generalnikiga Ilhom akaning «Volga»sini plani t о ‘lmagani uchun! — kira qilib borishi kabi). Bunday odamlar gap-s о ‘zi, о ‘zini tutishi, goho sodda-laqmaligi bilan, qisqasi, g‘alatiroq fe’l-atvori sababli hayotda k о ‘p qoqiladi, ba’zan murakkab, ba’zan kulgili vaziyatlarga tushib qoladi. Har uchala hikoya qahramonlari — Sanoqul bobo, Qori va Esonboyning tabiatidagi soddalik, lakalovlik ularni bir-biriga yaqinlashtiradi. Ularni xalq «afandi» deb 23

ataydigan odamlar yoki g‘aroyib tabiatli kishilar sirasiga ham kiritish mumkin b о ‘lsa-da, yozuvchi Said Ahmad ta’kidlaganidek, «Esonboy singari insonlarga ishonish, ularga suyanish» ba’zan zarurat b о ‘lib qoladi. Shu jihati bilan ham ular milliy qahramonlardir. О ‘rni kelganda ta’kidlash kerakki, yozuvchi Erkin A’zamning Ramazon («Anoyining jaydari olmasi»), K о ‘kaldosh («Bog‘bololik K о ‘kaldosh») kabi qahramonlari ham shu toifa obrazlardandir. Kuzatishlarimizdan ma’lum b о ‘ldiki, yozuvchi odatda qahramonning tashqi qiyofasi — portreti, kiyinishi va yurish-turishiga e’tibor qaratavermaydi, k о ‘proq uning gap-s о ‘zi, atrofidagilar bilan munosabat-muomalasi, о ‘y-fikrlarini tasvirlash orqali xarakter yaratadi. Yozuvchini qahramonning ichki dunyosi, qalbini tahlil etish k о ‘proq qiziqtiradi. Ma’lumki, janr tabiatiga k о ‘ra aksariyat hikoyalarda muayyan bir voqea tasvirlanadi. Undagi qahramon asar boshidayoq shakllanib ulgurgan xarakter b о ‘lishi mumkin. X.Sulton ayrim hikoyalarida qahramonni asar boshida tayyor xarakter sifatida k о ‘rsatadi. Ammo keyin ma’lum bir sabab, ta’sir natijasida uning xarakteri dinamik tarzda о ‘zgarib borishi kuzatiladi. Qahramon ongida r о ‘y bergan ziddiyatlar oqibatida hikoya s о ‘ngida u mutlaqo teskari evrilib ketishi ham mumkin. Muallif k о ‘pincha asosiy e’tiborni qahramonning voqea tasvirlanayotgan paytdagi ruhiy olamini tadqiq etishga qaratadi. Buni «Qog‘oz gullar»da Omon G‘aniyevich, «Yo, Jamshid!»da О ‘rinboy, «Grajdan mudofaasi»da Hikmat, «Y о ‘qchilik va t о ‘qchilik»da Rahmatulla kabi qahramonlar timsolida kuzatish mumkin. Misol tariqasida «Grajdan mudofaasi» hikoyasi qahramoni — Hikmat obraziga t о ‘xtalib о ‘tamiz. Asar uning xarakteriga oid chizgilar bilan boshlanadi: «G о ‘dakning oddiy xarxashasi ham unga Shekspir tragediyalaridan k о ‘ra kuchliroq ta’sir qilardi» tarzidagi bir oz mubolag‘ali ta’rif Hikmatning tabiatan nihoyatda ta’sirchan, k о ‘ngilchanligidan darak beradi. Farzand k о ‘rgach esa u batamom tinchini y о ‘qotadi — endi uning hayotidan xavotirga tushadi. Hikmatning bu fe’li о ‘zi t о ‘qnash kelgan har qanday hodisaning xunuk oqibatlarini tasavvur qilishi, 24

xayolan ularni boshdan kechirishi, farzandi va yaqinlariga zarar yetkazishi mumkinligini о ‘ylab siqilishiga sabab b о ‘ladi. Uning shu holatini yozuvchi andak mutoyiba aralash bunday ta’riflaydi: «Chinor kavagida — kaptar, kaptar qornida — tuxum, tuxum ichida — devning joni, deya ch о ‘pchaklarda naql qilinganidek, u ham mitti zurriyodining jonu jahoni о ‘zining k о ‘ksida, k о ‘zida, lablariyu tomirlarida nihon ekanini qariyb jismoniy og‘riq bilan his etardi» . Muallif qahramonning bu holatga tushishini avvaldan dalillab keladi. Hikmat ruhan xavotirga tayyor. U mudom ana shunday kayfiyatda yashaydi, bu uning har bir xatti-harakatida k о ‘rinadi. Grajdan mudofaasi mashg‘ulotlari, buning ustiga, xalqaro ahvolning tahlikali ekani haqidagi televideniye va matbuot ma’lumotlari uning q о ‘rquv k о ‘zlarini battar ochib yuboradi. Hikmat timsolida hayotning faqat mudhish, qorong‘i tomonlarini о ‘ylab о ‘z- о ‘zini qiynayotgan inson obrazi namoyon b о ‘ladi: «Ey, yorug‘ dunyo, ey, bebaho olam! Bunchalar g о ‘zal, bunchalar g‘ofilsan! Nahot seni hududsiz mozoristonga aylantirmoq shunchalar oson?! E, parivash sanamlar, e, о ‘ktam yigitlar, buncha g‘ofil, buncha beg‘amsiz?!» Shu о ‘rinda Hikmatning xiyla romantikligi ham k о ‘zga tashlanadi. Qahramonning о ‘zini tutishi, har bir harakatlariga nisbatan yozuvchining bir oz kinoyali, bir oz dramatik tarzdagi munosabati seziladi. (Har qanday hodisadan katta fojia yasaydigan, shu barobari, о ‘z hayotini ham fojiaga aylantirish darajasiga yetgan odam k о ‘z о ‘ngimizga keladi.) Bu jihatdan muallifning obraz yaratishda A.Chexov va A.Qahhor tajribalaridan bahramand b о ‘lgani k о ‘rinadi. Odatdagi maishiy hayot hodisalarida umuminsoniy ahamiyatga molik jihatlarni k о ‘ra bilish, qahramon obrazini uning ziddiyat va iztiroblarga t о ‘la ruhiy olamini tasvirlash orqali aks ettirish — X.Sultonga xos xususiyat. Yozuvchi qahramonning telbalikka aylanayozgan xatti-harakatlarini tabiiy voqealar silsilasida kuzatadi. Hikoya s о ‘ngida qahramon beixtiyor о ‘zidan, qilayotgan ishlaridan uyaladi: «Chindan ham temir q о ‘rg‘on bitdi, deylik, ichiga kirib olishga ulgurdi ham deylik, ammo atrofda na bir tirik jon, na bir giyoh b о ‘lmasa, bunday hayot...» Hikmatning 25

ongi о ‘zini, harakatlarini tahlil qilish, nafaqat tahlil, balki tanqid qilish darajasida uyg‘onadi. Mana shu jihati bilan Hikmat yangi obrazdir. Hikmat shu narsani anglab yetadiki, chinakam inson faqat о ‘zi, yaqinlari haqidagina emas, balki butun insoniyat haqida qayg‘urishi kerak, chunki u yakka о ‘zi hech kim emas. Hikoyadagi asosiy g‘oya qahramonning ana shu haqiqatni anglab yetishi orqali ma’lum b о ‘ladi. Muallif insoniyatning urushga b о ‘lgan nafratini, hamjihatlik esa tinchlikning asosiy omili ekanini shu y о ‘sinda ifodalaydi. «Yo, Jamshid!» hikoyasida adibning obraz yaratishdagi mahoratini kuzatish imkoniyati birmuncha keng. Asosiy voqea О ‘rinboy bilan bog‘liq b о ‘lsa-da, hikoyada uning akasi Islomboy xarakterini ham ancha chuqur tahlil etish mumkin. Bu obraz haqida professor U.Normatov: «Islomboyda cheksiz nafrat bor-u, muruvvat, himmat tuyg‘usi y о ‘q... О ‘sha damda talabchan, prinsipial y о ‘l tutgan bu odam nihoyatda hissiz, tuban kimsa sifatida k о ‘rinadi k о ‘zimizga» , deb yozadi. Munaqqid Islomboy xarakteriga qat’iy baho bermagan b о ‘lsa-da, uning fikrlari munozarali. Chunki, Islomboy —murakkab obraz. Binobarin, bir qarashda, uning qanday inson ekanini bilish qiyin. Shu bois uning xarakterini biryoqlama baholab b о ‘lmaydi. Bir qarashda, ziqna, subutsiz, hissiz b о ‘lib tuyulgan Islomboyning ayni paytdagi holatini, tutgan y о ‘lini oqlaydigan biror sabab topishga urinib k о ‘ramiz. Deylik, Islomboy hikoyadagi boshqa qahramonlarga nisbatan hayotga realroq qaraydi — ukasining tuzalmasligi, t о ‘g‘ri y о ‘lga qaytmasligiga k о ‘zi yetadi. Chunki О ‘rinboy bunday vaziyatga birinchi marta tushayotgani y о ‘q. Shunday ekan, Islomboy nimaga pulini bekorga sovurishi kerak? Bu uning baribir odam b о ‘lmaydigan qimorboz ukaning tashvishidan k о ‘ra, о ‘ziga yetadigan moddiy zarar haqida k о ‘proq о ‘ylashi, vaziyatni t о ‘g‘ri baholashga intilishini ham k о ‘rsatadi. Islomboyning nazarida, oxir-oqibat О ‘rinboyga ishonib pul bergan qarindoshlari ham uning qilmishga sherik. Ular О ‘rinboyni g о ‘yoki yana qimorbozlikka rag‘batlantiradi. Mantiqan bu t о ‘g‘ri baho. Ammo, xalqimizga xos mehr-oqibat, qondoshlik «qonuni» nuqtai nazaridan qaralsa, qarindoshlar t о ‘g‘ri y о ‘l tutgan. Vaziyat nihoyatda qaltis. О ‘rinboy 26

qimorboz, subutsiz b о ‘lsa ham, yaqinlari ayni damda uning joni omon qolishini о ‘ylaydi. Islomboyni umuman mehrsiz deb ham b о ‘lmaydi. U ukasiga achinadi. Bu tuyg‘u bir lahzagina uni band etadi-yu, yana ukasining qimorbozligi, bir kunda yigirma mingni ( о ‘sha davr nuqtai nazarida katta pul) shamolga sovurganini о ‘ylab, ham g‘azablanadi, ham hayratga tushadi. Chunki Islomboy har qanday vaziyatda, har qanday masalaga о ‘z manfaatini k о ‘zlagan holda yondashadi. Bir s о ‘z bilan aytganda, unda xudbinlik ustun. U «qoziqning boshi ham, uchi ham b о ‘lmaslik »ni ma’qul k о ‘radi. О ‘rinboyning ammasi Salomat, amakilari Zarif nayza, Orif baqiroq — har qaysisi о ‘ziga xos xarakter egasi. Ayniqsa, Salomat amma sal chapani va laqmaroq. «Yutqazishni bilgan errayim, t о ‘lashniyam о ‘ylasin», deb о ‘tirgan amma vaziyatning qanchalik qaltisligini bilgach, ayolligiga boradi — k о ‘ngli yumshaydi. Ammo u ishning oqibati haqida о ‘ylamaydi. Salomat amma jiyanini qutqarib olib, ehtimolki ertaga shu «jasorati» bilan maqtanib yurishi ham mumkin. Muallifning obraz yaratishda k о ‘proq botiniy olam: his-tuyg‘u va kechinmalar, ichki ziddiyatlarga e’tibor qaratishi, ya’ni psixologik tahlil usulidan samarali foydalanishi shu hikoyada, ayniqsa, yaqqol k о ‘rinadi. Ma’lumki, psixologik tahlilda turli usullardan foydalaniladi. U muallifning bevosita mulohaza-mushohadalari tarzida yoki qahramonlarning ichki kechinmalari, yoxud bilvosita — ularning muallif tomonidan oldindan «tayyorlab» borilgan kitobxon tahliliy tadqiq eta biladigan xatti-harakatlari, qiliqlari orqali yuzaga keladi. Bu kabi barcha tahlil usullari orasida personajlarning tashqi va ichki nutqi alohida о ‘rin tutadi... Adabiyotshunos L.Y.Ginzburg ta’kidlaganidek, «Qahramonlarning bevosita nutqida ularning ruhiy holatini nisbatan aniq, r о ‘y-rost aks ettirish imkoniyati mavjud. Personajning gap-s о ‘zida uning xarakteri, kechinmalari, maqsad-xohishi, qolaversa, obrazning badiiy talqiniga doir asosiy mohiyat о ‘ta muxtasar tarzda ifoda topishi mumkin. Biroq s о ‘zning bunday 27

imkoniyatlariga uzoq taraqqiyot jarayoni, k о ‘plab buyuk s о ‘z san’atkorlarining izlanishlari tufayli erishilgan» . «Yo, Jamshid!» hikoyasida muallif hayot haqiqatidan chekinmagan holda, har qaysi obrazning ichki olamini uning nutqi orqali ochib berishga harakat qiladi. Ularning har qaysisi о ‘ziga xos bir jihati bilan esda qoladi: ona — xokisor, farzand uchun umrini bag‘ishlagan mushtipar ayol; Anzirat — oilam, bola-chaqam deb yashayotgan sodda uy bekasi; Salomat — shartaki, shaddod, mehr-oqibatli, shu bilan birga tez о ‘zgaradigan, hukmfarmo ayol; Zarif nayza — har s о ‘zini о ‘ylab gapiradigan bosiq va vazmin kishi; Orif baqiroq — bir oz nasihatg о ‘y, lanjroq odam. О ‘rinboy ham ziddiyatli, murakkab qahramon. U akasi Islomboy о ‘ylaganidek о ‘ta beburd va qasamx о ‘r b о ‘lmasa-da, irodasi sust, qat’iyatsiz, aqlini yig‘ib ololmagan. Akasi Islomboyga о ‘zining kimligini k о ‘rsatib q о ‘yish, qasos о ‘ti uni tavakkal qilishga undaydi. Uning bu xatti-harakatlari «Daydi t о ‘tining qaytishi» multfilmidagi Keshaning chiranishlarini yodga soladi. T о ‘tiq о ‘sh hech bir ishda omadi kelavermagach, «Porloq hayot» sovxoziga borib о ‘zini k о ‘rsatmoqchi — traktorda yer haydab, urug‘ ekmoqchi, yuksak natijalarni q о ‘lga kiritmoqchi b о ‘ladi. Lekin uquvsizligi oqibatida traktorni daryoga g‘arq etadi. Umuman, bu multfilmda kommunistik tuzum davridagi manmanlik va maqtanchoqlik ustidan kulinadi. Aslida, manmanlik, birovga achchiq qilish bilan biron narsaga erishib b о ‘lmaydi. О ‘rinboyning jon achchig‘idagi s о ‘nggi qilmishini ham manmanlik, deyish mumkin. Adibning «Olis «Artek» haqida xotiralar» hikoyasida talqin etilgan qahramon — A’lochi bola obraziga о ‘xshash, uning taqdiriga hamohang tafsilotlar bayoni adabiyotda k о ‘p uchraydi. Yozuvchi ijodida qariyalar obraziga k о ‘p bor murojaat etadi. Ulardan ba’zilari yoshlarga y о ‘l-y о ‘riq k о ‘rsatish, maslahat berishni yoqtiradigan nasihatg о ‘y keksalar timsolida k о ‘rinsa, boshqalari hech kimga yomonlikni 28

istamaydigan, birovning dilini og‘ritishdan ch о ‘chiydigan beozor odamlar sifatida tasvirlanadi. Adibning dastlabki hikoyalaridan biri «Mirkarim chol» dagi qariya yoshlarning zamonaviylik bahonasida har narsaga haddan ziyod taqlid qilishi — kiyinishi, soch о ‘stirishi, umuman, yurish-turishiyu о ‘zini tutishidan norozi. Ularni koyiydi, tanqid qiladi, shu tariqa о ‘zicha t о ‘g‘ri y о ‘lga solmoqchi b о ‘ladi. Tabiiyki, hayotning achchiq-chuchugini x о ‘b tatigan odam nasihatg о ‘ylikka moyil b о ‘ladi. Lekin Mirkarim ota quruq nasihatg о ‘y emas. Uning «Bundoq odam b о ‘lib t о ‘yga aralashmasang! Ma’rakaga yurmasang! Qanaqa yigitsan о ‘zi?! Man sani odam b о ‘lgin, deyman. Koyisam, shuning uchun koyiyman...», degan gaplari bu nasihatg о ‘ylikning, kuyinchaklikning asl sababini k о ‘rsatadi. Otani bezovta qiladigan insoniy dard axloqiy aqidalar bilan bog‘liq. Holbuki, Mirkarim cholga о ‘xshagan qariyalarning yoshlarni bunday koyib-tergab turishi zamirida «yoshlar asli kimligini unutib q о ‘ymasin», degan tashvish mujassam. Uni, bir qarashda, Erkin Vo-hidovning «Hozirgi yoshlar» she’ri lirik qahramonining nasrdagi muvaffaqiyatli talqini deyish mumkin. Uning harakterida bir oz tajanglik sezilsa- da, yoshlarga nisbatan munosabati beg‘araz va samimiy. «Chollar palatasi» hikoyasida turli tabiat, fe’l-atvorga ega besh qariya obrazi tasvirlangan. Ular shu palataga tushib qolgan talaba yigit Muhammadning nazari bilan tasvirlanadi. Odatda keksalarning yoshlardan nolishi, ularni tergab turishi, pand-nasihat berishi yoshlarga yoqmaydi. Hikoya qahramoni Muhammad ham shunday «xususiyat»dan xoli emas. Dastlab hamxonalarining suhbati asosan «hozirgi yoshlar noziklashib ketdi», «hozirgi yoshlar quruq, betgachopar b о ‘lib ketdi» qabilida ekanidan uning g‘ashi keladi, «Nima, yoshlar bularning arpasini xom о ‘rganmi?» deya ensasi qotadi. Chollar bilan bir palataga tushib qolganidan norozi Muhammadning keyinroq har biri bir olam b о ‘lgan bu insonlarni yoqtirib qolishi ham ulardagi oddiylik, t о ‘g‘rilik, beg‘arazlik tufayli ekani ayon b о ‘ladi. Chollar bilan yaqinroq muloqotda b о ‘lib, har birining hayotiga doir tafsilotlarni о ‘z og‘zidan eshitgach esa, ularga munosabati о ‘zgaradi — k о ‘nglida mehr uyg‘onadi. Ayniqsa, ch о ‘rtkesar Ergash m о ‘ylovning t о ‘g‘ris о ‘zligi unga yoqib qoladi. 29

Hikoyada har bir qariyaning hayotiga doir qiziqarli voqealar ularning о ‘z og‘zidan bayon etilishi (masalan, Ergash m о ‘ylovning front xotirasi — qorli kunda k о ‘chada olti-yetti yashar qizchani k о ‘rib qolib, uni mashinasida uyigacha olib borib, sovuqdan, ochlikdan sillasi qurib, shishib ketgan qizchaning onasi va buvisiga о ‘zining oxirgi nonini bergani; О ‘sar buvaning k о ‘richagini oddiy hamshira Maryam opa operatsiya qilib о ‘limdan asrab qolgani; Fayziqulning Novosibirskka yong‘oq sotgani borishi va u yerda «obixiyes»ga tutilib, bor narsasidan mahrum b о ‘lishi haqidagi kiritma voqealar) xarakterlarning yanada yorqinroq ochilishiga, ular haqida kengroq mushohada yuritishga yordam beradi. Ch о ‘rtkesar, t о ‘g‘ris о ‘z Ergash m о ‘ylovning о ‘limi bir-biriga tasalli berib, hazil-mutoyiba qilib yotadigan qariyalarni ham, Muhammadni ham chuqur qayg‘uga soladi. Ergash m о ‘ylov qaysi bir jihatlari bilan Mirkarim cholga yaqin. U duch kelgan odamni t о ‘xtatib olib, nasihat о ‘qimaydi-yu, lekin yoshlarning qiyinchilikka chidamsiz, «kun k о ‘rmagan bargdan battar nozik»ligi, hatto milliy о ‘yin — kurashda ham mard b о ‘lib maydonga tushadigani qolmaganidan noliydi. О ‘zi azaldan shunday, qariyalar bamisoli hayot muvozanatini nazorat qilib turishga mas’ul! Ikkala chol ham olamdan о ‘tadi. Bu hodisa odamning odamga g‘animatligini, ayniqsa, qariyalarga tirikligida yetarlicha hurmat-e’tibor k о ‘rsatish lozimligini, о ‘lim kutilmaganda kelishini yana bir bor eslatib q о ‘yadi g о ‘yo. Aslida har ikkala qariyaning bezovtaligi ma’naviy-ma’rifiy jihatdan о ‘rinli. Ular yoshlarning milliy о ‘zlikni, an’anayu urf-odatlarni unutib yuborayotganidan xavotirda. «Chayladagi t о ‘rt erkak» hikoyasidagi Asom buva qarigan chog‘ida kolxoz kartoshkasini tezroq yig‘ib olish maqsadida kimsasiz dalada, og‘ir bir sharoitda yotib ishlashga majbur. Bunga yakkayu yolg‘iz о ‘g‘lining betayinligi ham sabab — chol uni uylantiraman deb olgan qarzining bir qismidan hali qutulmagan. 30

Demak, ishlab pul topishi zarur. Asom buva doim nimadandir norozi b о ‘lib, g‘ashlanib yuradi, lekin birovga ozori y о ‘q, kimsaning dilini og‘ritmaydi. Unga hatto radiodan beriladigan ob-havo ma’lumoti ham, q о ‘shiqlar ham yoqmaydi. Chunki kunda bir xil gap qaytarilavergach, qizig‘i y о ‘q-da. Ortiqcha tajangligiga taajjub bildirgan T о ‘lavoyga: «Buni eshitaversang, san ham nervinniy b о ‘pqolasan. Qiztaloqlar, hatto ob-havoni rost aytmaydi-yu!..» deyishi Asom buvaning anchagina chapani, ch о ‘rtkesar insonligidan dalolat. U vaziyatga tanqidiy munosabatda b о ‘ladi, ammo biron narsani о ‘zgartirishga harakat qilmaydi, zero, bunga qodir ham emas. Asom buva hayotdagi nohaqliklardan, yolg‘on- yashiqlardan charchagan: «E, о ‘t tushib ketmaydimi manga desa kolxozning karchikasiga! О ‘lamanmi endi! Oyog‘im sinib ketay deyapti, jonim о ‘zimga kerak... Ketmaysanlarmi? Bilganingni qillaring!..» Obraz yaratish, uning xarakter belgilarini tasvirlashda ba’zan yozuvchi qahramonning tashqi qiyofasi, ya’ni portretini chizishdan ham foydalanadi. Ma’lumki, portret tasviri orqali personajlarning tashqi qiyofasi, hayotiy qarashlari, tabiatiyu odob-axloqi, yoshi va boshqa xususiyatlari ham oydinlashadi. Ammo, yuqorida zikr etilganidek, adib hech qachon qahramonlari portretini bir boshdan, mukammal tasvirlamaydi. Aksincha, y о ‘l-y о ‘lakay matn ichida, о ‘rni kelganda yo biror vaziyatdagi holatini ifodalay turib qahramon portretini ham uch-t о ‘rt og‘iz s о ‘z bilan, ammo aniq chizib ketadi. Masalan, «Nomus» hikoyasi qahramonining holati tasviri orqali uning portreti ham k о ‘z о ‘ngimizda namoyon b о ‘ladi: «Ch о ‘g‘i о ‘chib qolgan muzdek tanchada yonboshlagan k о ‘yi pinakka ketgan chuvak yuz, mallarang soqol-m о ‘ylovi anchadan beri kuzalmagan ushoqqina chol ch о ‘chib k о ‘zini ochdi» Hikoyada bir oyog‘ini urushda qoldirib kelgan ana shu yarimjon qariyaga bolalikdan birga о ‘sgan, qiyomatli og‘aynisi b о ‘lmasa-da, bir mahallada tuproq changitib katta b о ‘lgan tengdoshi Nishonx о ‘jani kontrast q о ‘yish orqali uning xarakteri ochiladi. Chol oriyatli, nomusni har narsadan ustun q о ‘yadigan odam. Nishonx о ‘ja esa iymonini sotgan, q о ‘rqoq, vijdonsiz kimsa. Yozuvchi 31

qahramonining tashqi qiyofasini tasvirlay turib, uning xarakteriga baho ham beradi. Chunki badiiy asarda portret hamma vaqt faqat tasvir vositasigina emas, balki baholovchi xususiyatga ham ega b о ‘lishi mumkin 2. Quyidagi jumlada cholning nigohi orqali Nishonx о ‘ja portretiga oid ba’zi chizgilar beriladi: «Chol qayrilib qaradi-da, pastak paxsa devor osha m о ‘ralab turgan k о ‘k sallali, siyrak soqol, quv basharaga k о ‘zi tushdi». Aynan shu tashqi belgilar tasviridanoq cholning Nishonx о ‘jaga munosabati ham oydinlashadi. Chol uni yomon k о ‘radi. Buni yashirmaydi ham. «Iya! —dedi u kishi (Nishonx о ‘ja — Sh.S.) yalpoq yuziga kulgi yoyilib. Yumuq о ‘ng k о ‘zini negadir silab q о ‘ydi. — Ha, taqsir, y о ‘l b о ‘lsin?» yoki «Nima?! — dedi sog‘ k о ‘zining paxtasi chiqib ketayozgan Nishonx о ‘ja devorga tirsaklab olib» kabi jumlalardan Nishonx о ‘janing bir k о ‘zi k о ‘rmasligi anglashiladi. Shundan s о ‘nggina cholning xotirasi orqali Nishonx о ‘janing hiyla ishlatib frontdan qolgani — k о ‘ziga qalampir surtib о ‘zini k о ‘rlikka solgani, tinchlik zamonida esa ishi ancha yurishgani, kunduzlari bozorda dallollik qilishi, kechqurunlari masjidga chiqishi, juma kunlari о ‘g‘lining mashinasida shaharga tushib, Hasti Imomda namoz о ‘qib qaytishi bayon etiladi. Chol ana shularni hazm qilolmaydi. Chol och ma’rab yotgan q о ‘ylar bahonasida bolasini urib-qarg‘ayotgan (aslida bu koyishlar о ‘ziga qaratilganini bilsa-da) kelinidan ham xafa b о ‘lmaydi. «U ham yaqinda og‘ir kasaldan turdi, hali yosh, esini yig‘ib olar», deya о ‘ziga taskin beradi. Hadeb uyda yeb-ichib yotaverishga vijdoni q о ‘ymay, о ‘t о ‘rib kelgani dalaga j о ‘naydi. Vaholanki, о ‘zi yarimjon — о ‘tni-ku bir amallab о ‘rar, ammo uni eshakka ortish-chi?! Chol bularni о ‘ylamaydi. Devordan m о ‘ralab turgan Nishonx о ‘ja uning о ‘tga borayotganini eshitib, k о ‘zi olayib ketadi. О‘zini achingan kо‘rsatib: «О‘zingiz ham hech tinib- tinchimadingiz-da. Bu dunyoning ishi о ‘lganda bitadi... Axir bundan buyon og‘iz bilan ish bitiradigan paytingiz. Tashlab q о ‘ying bola-chaqaga, kerak b о ‘lsa qilib olsin. Nima, siz bilan biz bu dunyoni g о ‘rga olib ketarmidik?» deya aql о ‘rgatgan Nishonx о ‘janing о ‘zi bu gaplarga amal qilmaydi — hamma narsasi yetarli b о ‘lsa- 32

da, bozorda dallollik qilishni kanda etmaydi. Chol, albatta, Nishonx о ‘janing gaplariga e’tibor bermaydi. Yozuvchi cholni shunday tasvirlaydi: «U tabiatan halimday yumshoq, beozor, ammo jahli chiqqan kezlarda tutganini kesadigan «k о ‘r о ‘jar»ga aylanar edi» . Uning bu fe’lini yozuvchi aniq vaziyatda k о ‘rsatadi. Buni dalada о ‘rgan о ‘tini katta-katta bog‘lam qilib, eshakka ortishga urinayotganida kuzatish mumkin: eshak yurib ketadi, bog‘lam chuqurlikka ag‘anaydi. Chol bog‘lamlarni olib chiqib, yana eshakka ortmoqchi b о ‘ladi, u yana yurib ketadi. Bu safar о ‘zi ham chalqancha yiqiladi. Xullas, bunday ovoragarchilik bir necha bor takrorlanadi. Bog‘lam yechilib, о ‘t sochilib ketadi. Chol esa sabr-bardosh bilan ularni qaytadan yig‘ib, bog‘laydi. Nihoyat, о ‘tni ming bir azob bilan eshakka ortadi. Ungacha kun kech b о ‘ladi. Qartayib qolgan, buning ustiga yarimjon odamga shu tashvishlar zarurmi? Axir, uni hech kim bu ishga majbur qilmaydi. Q о ‘l siltab uyga qaytsa, birov undan norozi b о ‘larmidi? Ammo cholning oriyati bunga y о ‘l bermaydi. Daladan quruq qaytish, tomoshatalab Nishonx о ‘janing k о ‘zi oldidan о ‘tish, uyda javrab qolgan keliniga k о ‘rinishga cholning nomusi chidamaydi. U qari b о ‘lsa ham, ch о ‘loq b о ‘lsa ham, о ‘zining ojiz, notavon emasligini, hali bir ishni uddalashga qurbi yetishini k о ‘rsatib q о ‘yishni xohlaydi va bunga erishadi ham. Asardagi chol bilan Nishonx о ‘ja о ‘rtasidagi ziddiyatga о ‘xshash holatni Shukur Xolmirzayevning «Tabassum» hikoyasidagi Jalil ota va M о ‘min munosabatlarida ham kuzatish mumkin. Ikkala hikoyada ham qariyalar о ‘rtasidagi kelishmovchilik ularning yoshlik vaqtida r о ‘y bergan. Chol Nishonx о ‘jani hiyla bilan urushdan qolgani uchun yomon k о ‘rsa, Jalil ota M о ‘minni nayrangbozligi — о ‘zini qahramon qilib k о ‘rsatgani uchun yomon k о ‘radi. Ikkala qariya ham, oradan necha zamonlar о ‘tib ketsa-da, raqiblarining kirdikorini birovga aytmaydi. Chol Nishonx о ‘janing kulgisiga qolishdan nomus qilsa, Jalil ota M о ‘min bilan quda b о ‘lishdan k о ‘ra о ‘limni afzal biladi. Har ikkala hikoya qahramonlarida ham g‘urur, or-nomus ustun keladi. 33

Yozuvchining ba’zi hikoyalarida qariyalar obrazi yetakchi о ‘rin tutsa, boshqalarida ular faqat kichik epizodlarda k о ‘rinadi. Masalan, «Y о ‘qchilik va t о ‘qchilik» hikoyasida uy t о ‘yiga kelgan ota ketar chog‘ida о ‘g‘li Rahmatullaga k о ‘nglidagini aytadi. Uni faqat shu о ‘rinda uchratamiz. «Zerikdim, о ‘g‘lim. Uying xuddi magazinga о ‘xshab qopti. Qandoq yashaysizlar bunda?» deydi u soddadillik bilan. О ‘g‘lida boylikka, hashamatga havas uyg‘ona boshlaganidan ota xavotirda: «Hozir zamon t о ‘qchilik, hamma narsa bor. Sizlar y о ‘qchilikni k о ‘rmagansizlar, iloyo k о ‘rmanglar. Lekin y о ‘qchilikka dosh bersa b о ‘ladi-yu, t о ‘qchilikka... Bilmadim-da, bolam». Boshdan о ‘tkazgan tabib — chol y о ‘qchilikni ham, og‘ir kunlarni ham k о ‘rgan, yaxshi kunlar kelishiga, t о ‘qchilik b о ‘lishiga umid qilgan sabr-qanoatli insonlardan. U о ‘g‘lini nafs y о ‘liga kirgach, undan qutulish mushkulligidan ogoh etadi. «Yo, Jamshid!» hikoyasida Orif baqiroq va Zarif nayza — «soqol-m о ‘ylovi tekis kuzalgan, bir-biriga nihoyatda о ‘xshagan ikkita chol» obrazi tasvirlangan. Jiyanlari qimorda yutqazib, tang ahvolda qolganda chollar maslahatga chaqiriladi. Ulardan yoshi kattasi — Orif baqiroq jiyaniga nasihat qilib, uni insofga keltirmoqchi b о ‘ladi. Ammo, tabiiyki, qimorboz О ‘rinboyga bu gaplar befoyda. Zarif nayza esa vaziyatni t о ‘g‘ri baholaydi, ayni damda jiyanining qulog‘iga gap kirmasligini, faqat amaliy yordam bilangina muammoni hal etish mumkinligini aytadi. Har bir gapini maqol-matal bilan isbotlab turish uning odati: «E, aka, — dedi Zarif nayza, — bu gaplardan foyda y о ‘q, dedim-ku. B о ‘ladigan ishni aytinglar. Bu sh о ‘rlikning hozir ming joyiga pichoq ursangiz, bir tomchi qon chiqmaydi-yu, nima qilamiz hadeb ezg‘ilayverib?» X.Sulton qahramonlari obrazini tiniq, mukammal tasvirlashga moyil. Yuqorida tilga olingan hikoyalardagi qariyalar obrazi, xoh bosh qahramon, xoh kichik bir personaj b о ‘lsin, nimasi bilandir esda qoladi. Hatto qahramon t о ‘g‘risida uch-t о ‘rt og‘izgina gap aytilganda ham, u haqda yetarli tasavvurga ega b о ‘lasiz. Chunki u hayotiy va ishonarli tarzda k о ‘rsatilgan. 34

Xulosa tariqasida shuni ta’kidlash kerakki, hikoyachilikdagi ijodiy izlanishlar, tabiiyki, yangi qahramonlarning tug‘ilishini ham taqozo etadi. Shu ma’noda, Xayriddin Sulton hikoyalarida har biri о ‘zicha bir olam b о ‘lgan qahramonlar anchagina. Yozuvchining qahramon yaratish borasidagi izlanishlari quyidagi xususiyatlarda k о ‘rinadi: — X.Sultonni inson qalbi, ruhiyati, bir s о ‘z bilan ayganda, ichki olami k о ‘proq qiziqtiradi. U inson qalbining tub-tubidagi ezgulik, poklik va samimiyat tuyg‘ularini shoirona bir y о ‘sinda ifodalashni yoqtiradi. Ba’zan birgina ixcham va l о ‘nda tasvir, kichik detal orqali xarakterni yorqin ochib beradi (masalan, «Olis «Artek» haqida xotiralar» hikoyasida A’lochi bolaning Sabriye xolaga uyidan b о ‘sh shishaga suv t о ‘ldirib olib chiqib berishi). — X. Sultonning obraz yaratishda insonga mehri va samimiyati (goh oshkor, goh yashirin b о ‘lsa-da) mudom aks etib turadi, uning har xarakterdan avvalo о ‘zi zavqlanishi seziladi. Yozuvchi ijodidagi bu xususiyatlar, bunday ruhiyat A.Qodiriydan ta’sirlanish natijasi ekanini his etish qiyin emas (masalan, Qori, Esonboy, Sanoqul bobo singari qahramonlar obrazi). — X.Sulton qariyalar obraziga bot-bot murojaat qilishining muhim bir axloqiy jihati bor. Adib hikoyalarida qariyalar hayoti k о ‘pincha ma’naviy-ma’rifiy ibrat hamda milliylik, vorisiylik, an’ana va qadriyatlar ramzi b о ‘lib xizmat qiladi. Shuni ham alohida ta’kidlash lozimki, qariyalar obrazi yaratish borasidagi (hikoya janridagi) izlanishlari samarasi о ‘laroq X.Sulton ijodida insonning tashqi va ichki dunyosi bor murakkabliklari bilan tasvirlangan yorqin obraz — Adash Karvon kashf etildi. Umuman olganda, yozuvchi hikoyalarida о ‘taketgan razil, xudbin kimsalar obrazi deyarli uchramaydi. Bundan, u faqat hayotning ijobiy tomonlarini, yaxshi insonlarnigina tasvirlar ekan, degan fikr kelib chiqmasligi kerak. Buni, avvalo, adib ijodidagi tabiiylik bilan izohlash mumkin. U qahramonlarni real hayotdan 35

tanlab oladi. Inson mukammal etib yaratilmagan. Bir haqiqatni tan olishimiz kerak: hayotda, ayniqsa, xalqimiz orasida bir umr razillik yoki yovuzlik bilan shug‘ullanadigan kimsalar deyarli y о ‘q. Bu hol xalqimiz mentalitetiga yot. Ammo har qanday odam yaxshi xislatlar bilan birga о ‘ziga yashara kamchiliklardan ham xoli emas. Yoki adashgan, boshi berk k о ‘chaga kirib qolgan, k о ‘pchilik nazarida xudbin b о ‘lib k о ‘ringan odamda ham qalb, ruhiyat, hech b о ‘lmaganda о ‘z oilasi, bola-chaqasiga nisbatan mehr b о ‘ladi. Masalan, «Yo, Jamshid!» hikoyasida О ‘rinboy — adashgan kimsa (qadr-qiymatiga kuyinadi), «Qog‘oz gullar»dagi Omon G‘aniyevich — qilmishlaridan pushaymon (uni о ‘z hayotidan qoniqmaslik, о ‘tgan umriga achinish hissi qiynaydi). X.Sulton uchun aynan shu kabi holatlarni tadqiq etish, insonni inson sifatida, xom sut emgan osiy banda sifatida k о ‘rsatish xosdir. Asarga bosh qahramon qilib kimni tanlash yozuvchining inon-ixtiyori, qolaversa, uning badiiy g‘oyasi, niyatiga ham bog‘liq. X.Sulton ba’zan qahramonlariga xayrixohdek tuyulsa-da, meyorga amal qilishi (yuqorida aytganimiz samimiyat masalasida ham), umuman, qahramonlariga nisbatan munosabatda muvozanatni buzmasligini ta’kidlamoqchimiz. Shu bois ham uning adabiy qahramonlari, rus yozuvchisi V.Rasputin ta’kidlaganidek, q о ‘g‘irchoq kabi jonsiz qiyofalar emas, balki tirik insonlardir . Atoqli adabiyotshunos Izzat Sulton uslubning о ‘ziga xos xususiyatlarini qayd etib, bunday yozgan edi: «Yozuvchi shaxsiyati о ‘ziga xos bir qancha xususiyatlarga (masalan, hayotni boshqalar bilmagan yoki kam bilgan tomondan bilishi, о ‘quvchini hayajonga soladigan asar yozishning о ‘ziga xos usullarini ijod etish va mavjud usullarni mukammallashtira borish kabi) ega b о ‘lsagina, asar muvaffaqiyatli chiqadi. Yozuvchi hatto bir asarida q о ‘llagan vosita va usullarni boshqa asarlarida ishlatish imkoniyatiga har vaqt ham ega b о ‘lavermaydi. Yangi hayotiy material k о ‘pincha yangi vositalar topishni zarur qilib q о ‘yadi. Shunday sabablarga k о ‘ra, badiiy ijod xilma-xil izlanishlar maydonidir» . 36

II.BOB. Xayriddin Sulton hikoyalarining kompazitsion o’ziga xosligi Hikoya hajman katta yoki kichik b о ‘lishidan qat’i nazar, «shunday yozilgan b о ‘lishi kerakki, unga biror narsa q о ‘shish ham, olib tashlash ham mumkin b о ‘lmasin» (S.Moem) . Demak, hikoyadagi har bir tarkibiy qismning joy-joyida b о ‘lishi, har qaysi s о ‘z, ibora, jumlaning о ‘rnida q о ‘llanishi asarning muvaffaqiyatini ta’minlaydi. Shuningdek, badiiy asarning qiymatini belgilaydigan asosiy omil hayotiy haqiqatdir. Modomiki shunday ekan, har qanday badiiy t о ‘qima hayotiy haqiqatga asoslanmay iloji y о ‘q. Hayotning faqat yaxshiligu g о ‘zallik yoki yomonligu razillikdan iborat emasligini nazarda tutgan yozuvchi uni boricha — barcha ziddiyat va qarama-qarshiliklar bilan tasvirlasagina k о ‘zlagan maqsadiga erishadi. Ustoz Abdulla Qahhor e’tirof etganidek, agar yozuvchilik turmushdan nusxa k о ‘chirishdan iborat b о ‘lsa, dunyoda bundan oson ish b о ‘lmas edi. Hayot haqiqatini badiiylik prizmasidan о ‘tkazish, uni badiiy shaklga solish yozuvchining qobiliyati va iqtidor darajasini namoyon etadi. Har qanday badiiy asarda badiiy shakl va g‘oya о ‘rtasida ichki bog‘liqlik b о ‘ladi. Bu borada Abdulla Qahhor yoshlarga maslahat tariqasida bunday deb yozgan edi: «Ba’zi yoshlarimiz badiiy asarning maydonga kelishida avtorning niyatigina, uning nima demoqchi ekanigina hal qiluvchi rol о ‘ynaydi, deb о ‘ylashsa kerak. T о ‘g‘ri, adabiy asarning joni — uning mazmuni, lekin bu jonning jon b о ‘lishi uchun jasad ham kerak. Jonni jasadsiz tasavvur qilish mumkin emas» . Asar kompozitsiyasi haqida gap ketganda, avvalo, uning qurilishi k о ‘z oldimizga keladi. Agar asar kompozitsiyasi bir imoratga qiyos qilinsa, imoratning poydevori — asosining mustahkamligi binoning har qanday tashqi ta’sirlarga qarshiligi va chidamliligini, uzoq muddat saqlanishini ta’minlaydi; badiiy asarda esa badiiy g‘oya ana shu asos vazifasini о ‘tashi e’tibordan soqit qilinmasligi lozim. Kompozitsiyaning muvaffaqiyatini ta’minlashda ijodkor diqqat markazidagi asosiy g‘oya aniq belgilab olinishi katta ahamiyatga ega. Badiiy g‘oya aniq 37

b о ‘lgach, asarda katta-kichik tarkibiy qismlar hamda obrazlarning joylashuvi, ular tasvirida meyor va maqsad muvofiqligiga amal qilinishi muhim . Kompozitsiya — badiiy asar olamining tuzilishi, ya’ni yozuvchining t о ‘qima voqeani ham, hayotiy haqiqatni ham obrazli tarzda ifodalashi, shuningdek, xarakter yaratish y о ‘lida barcha tarkibiy qismlarni bir butun qilib jamlashi va joylashtirishidir. Rus olimi B.Uspenskiy badiiy asarni tahlil qilar ekan, M.Baxtin, V.Vinogradov hamda G.Gukovskiylarning mulohazalariga tayangan holda, kompozitsiyaning asosiy muammosi — yozuvchining diqqat markazi (fokus) ekanini ta’kidlaydi . Albatta, bugungi kunda kompozitsiyaga nisbatan qarash va yondashish ancha о ‘zgargan. Uning an’anaviy, shakllanib kelgan qoliplarga sig‘masligi tabiiy. Chunki ijod mudom tajriba va izlanishlarni taqozo etadi. Asarning kompozitsiyasi borasida ham yangiliklar mavjud, bugungi kunda ijodda an’anaviy kompozitsiya usuli bilan bir qatorda noan’anaviy y о ‘nalishlar ham keng q о ‘llanmoqda. Xayriddin Sulton hikoyalarida an’anaviy kompozitsiya y о ‘nalishi ustunlik qilsa-da, xronologik tartib doim ham izchil saqlanmaydi. Ammo asar kompozitsiyasida qismlar, unsurlar hamda obrazlar muayyan bir aloqadorlikda, izchillikda joylashadi. Bu hol yozuvchining asar kompozitsiyasida ham о ‘ziga xos y о ‘l tutishini bildiradi. Muallifning «Uch tup xurmo» hikoyasi kompozitsiyasini shu nuqtai nazardan k о ‘zdan kechiraylik. Hikoya birgina voqeaga asoslangandek tuyulsa-da, syujet rivoji davomida u ancha murakkablashib, boshqa hodisalar, tugunlar va ziddiyatlar hosil qiladi. Hikoyada barcha badiiy syujet va kompozitsiya unsurlari — ekspozitsiya, tugun, yechim, ziddiyatlar, portret, peyzaj, detal tasviri о ‘rni- о ‘rnida q о ‘llangan b о ‘lib, asosiy g‘oyaning ochilishiga xizmat qilgan. Hammasi ochiq-oshkor k о ‘rinib turgan pyesaning bir pulga qimmat ekanini ta’kidlagan edi buyuk K.Stanislavskiy. Buni hikoya janriga nisbatan ham aytish mumkin. 38

«Uch tup xurmo» hikoyasini о ‘qish jarayonida kitobxon har xil jumboqlarga duch keladi va ular birin-ketin yechila boradi; voqealar rivoji asnosida qahramonning qalb sirlari, shuning barobarida esa badiiy g‘oya — muallifning ijodiy niyati ham oydinlashadi. Hikoya Fayzulla — hikoyachi-qahramonning о ‘zi bilan bog‘liq ayrim tafsilotlarni bayon etishi bilan boshlanadi. Muxtasar ekspozitsiyadan uning tushlik chog‘i uch-t о ‘rt hamkasbi bilan shahar tashqarisiga kabobx о ‘rlikka chiqqani ma’lum b о ‘ladi. Ishxonaga kelganida unga direktor y о ‘qlatganini aytishadi. Shosha-pisha boshliq huzuriga kirgan Fayzullaga uning hech bir izohsiz «Siz besh- о ‘n kun о ‘ynab keling, о ‘g‘lim», deydi. Dabdurust?dan aytilgan bu gapga tushunolmay u turfa о ‘ylar girdobida qoladi. Fayzullaga q о ‘shilib kitobxonning ham qiziqishi ortadi. Hikoya mazkur tugun bilan boshlanadi. Shundan s о ‘ng asosiy qahramon Mallayev paydo b о ‘lib, ilk tugun yechiladi, ammo voqealar mobaynida boshqa tugunlar yuz k о ‘rsata boradi. Kitobxon nazdida Mallayev qanchalik sir- sinoatli odam sifatida gavdalansa, Fayzulla uchun ham u xuddi shunday jumboq. Yozuvchi bu sirni oydinlashtirishga shoshilmaydi, buni shart deb ham hisoblamaydi. Dastlab kulgiliroq, dali-g‘uli odamdek taassurot uyg‘otgan Mallayev о ‘zini tutishi, ba’zi xatti-harakatlari, gap-s о ‘zi bilan kitobxon k о ‘z о ‘ngida о ‘zgarib boradi: goh jiddiylashadi, goh avvalgi holiga qaytadi, goh ayanch ahvolga tushadi. Shu tariqa voqealar silsilasida Mallayevning aslida boshqacha odam ekani, tabiatan о ‘zgaruvchanligi ayon b о ‘ladi. Hikoyada voqealarning dinamik tarzda rivojlanishi kuzatiladi: dastlab bir oz kulgili, maroqli tasvirlar bilan boshlangan hodisa ba’zi о ‘rinlarda dramatik vaziyatlarga joy b о ‘shatadi. О ‘rni kelganda yozuvchi kinoyadan, goho satiradan ham foydalanadi; q о ‘yilgan muammoni, hayotdagi ayrim illatlarni, kishilarning salbiy fe’l-atvorini ochishda bu usul ayniqsa q о ‘l keladi. Lekin yozuvchi vaziyatni butunlay kulgili yoki dramatik y о ‘sinda aks ettirmaydi, balki qahramonga xos b о ‘lgan jihatlarning ham, vaziyatning ham kulgili va qayg‘uli (tragik) tomonlarini yonma-yon, deyarli uyg‘un tarzda tasvirlaydi. Aynan shu xususiyatlar 39

yozuvchining N.Gogol, A.Chexov, A.Qahhor kabi hikoya ustalari ijodidan bahramandligini k о ‘rsatadi. Mallayevning tashqi qiyofasi birgina s о ‘z — «xomsemiz» degan ta’rif bilan chiziladi, «qora kostyumining yaltirab ketgani, hansirab turishi» ham u haqdagi tasavvurni t о ‘ldirishga yordam beradi. Yozuvchi qahramon portretiga alohida t о ‘xtalmaydi. Unga oid sifatlarni о ‘rni kelganda bir-ikki jumla orqali ifodalab (muallifning boshqa hikoyalarida ham shu usul kuzatiladi), y о ‘l-y о ‘lakay tasvirlab ketadi. Masalan, Mallayevning «siyrak, sarg‘ish kipriklarini pirpiratib» kulib turishi uni beg‘araz qilib k о ‘rsatsa, «bamaylixotir lapanglab mashinadan» tushishi, «qozondek shlyapasini boshidan olib, yarg‘oq kallasini siypab» q о ‘yishiyu «halpillagan shimini yuqori» tortib, «orqa о ‘rindiqqa savlat bilan» о ‘tirishi uning tashqi qiyofasinigina emas, tabiatiga xos boshqa jihatlarni ham ifodalaydi. Ya’ni, Mallayev о ‘rni kelganda uddaburon, vaziyatdan chiqib ketishga usta odam. Bu hol y о ‘lda militsiya xodimi bilan b о ‘lgan uchrashuvda, ayniqsa, yaqqol k о ‘rinadi. «R о ‘paradagi k о ‘zguchadan asta razm soldimu hayron qoldim — orqada Mallayev y о ‘q, uning о ‘rnida vajohatli, qovog‘i soliq bir arbob о ‘tirardi! Militsionerga qarab indamay yelka qisdim. — Kechirasizlar-da endi, — deb jilmaydi militsioner, — xizmatchilik... Mallayevning olamshumul ma’no bilan chimirilgan baroq qoshlari past-baland b о ‘lib ketdi. — Nima? E, uka, qiziq ekansiz-ku! Yo bizning gapimizga ishonmayapsizmi? — Ishonamizu, lekin... — Iya! Bu qanday gap! Axir, bizning gapimizga el ishonadi, xalq ishonadi, siz nega ishonmaysiz? Sizniki xizmatchilik b о ‘lsa, biz ammamizning chorbog‘iga anjir yegani ketayotganimiz y о ‘q, bizniki ham xizmatchilik! Qani, ketdik! — Mayli, yaxshi boringlar, akalar, — dedi militsioner birdan b о ‘shashib» . 40

Mallayev yolg‘onni k о ‘p ishlatadi. Ba’zan hikoyachi-qahramonga u yolg‘onni qalashtirib tashlayotgandek tuyuladi. U Mallayevni jiddiy qabul qilmasligi (Uni Mallayevning о ‘zi g‘urur bilan ta’kidlashicha, «idoraning yirik namoyandalaridan biri» sifatida bilishadi, xolos), t о ‘g‘rirog‘i, u haqda hech narsa bilmasligi (buni Fayzullaning о ‘zi ham e’tirof etadi) sababli uning uydirmalari ham, rost gapi ham g о ‘yo Shumbolaning «innaykeyin»iga о ‘xshaydi. Tabiiyki, har kuni k о ‘rib yurgan odamingiz k о ‘z oldingizda turfa qiyofalarga kiraversa, har xil maqomda gapiraversa, unga ishonish-ishonmaslikka qiynaladi kishi. Mallayevning Surxondaryoda z о ‘r tantana bilan kutib olinishi, Berdirahmat bilan b о ‘lgan keskin t о ‘qnashuv, stansiya bufetidagi ayol va «jingalak sochlari sarg‘ish yigitcha» — bularning bari kitobxonga dastlab bir oz jumboqdek tuyuladi. Yozuvchi hamma gapni batafsil bayon etmaydi, balki kitobxon mushohadasiga havola qiladi. Qisqasi, qahramon va u tushib qolgan vaziyatni vijdon, munosabatlar haqqoniyligi, mehr-muhabbat, adolat nuqtai nazaridan tahlil qilish uchun kitobxonga imkon beriladi. Ba’zi asarlarda yozuvchi muhim bir narsa haqida faqat asar yakunida s о ‘z ochadi. «Uch tup xurmo» hikoyasi oxirida ham Mallayevning Surxondaryoda о ‘g‘li borligi hikoyachi-qahramonga g о ‘yo kitobxon bilan bir vaqtda ma’lum b о ‘ladi. Albatta, muallif bu xabarga kitobxonni ma’lum darajada tayyorlaydi, lekin hikoya s о ‘ngigacha sir oshkor etilmaydi. Bu ham hikoya kompozitsiyasiga xos bir usuldir. Hikoyani о ‘qish asnosida kitobxonda Mallayev aslida qanday odam, uning qaysi gapi rostu qaysi biri yolg‘on, о ‘zini bunday tutishiga sabab nima, degan savollar tug‘ilishi tabiiy. Ularga hikoya s о ‘ngida ruhiy iztirobda qolgan Mallayevning e’tirofi javob b о ‘ladi: «Bir og‘iz yolg‘on о ‘n og‘izini boshlab keladi, bundan yana yolg‘on tug‘iladi, oqibat, k о ‘ribsizki, odam ham, oila ham, boringki, umr ham butkul vayron...» Yozuvchi k о ‘zlagan asosiy maqsad ham ayni shu о ‘rinda oydinlashadi. Ya’ni, yolg‘on insonni xarob qiladi, asl qiyofasini y о ‘qotadi, oqibatda u tahlikada yashaydi, о ‘zini qanday tutishni bilolmay qiynaladi, hurmat- 41

e’tibordan qoladi. Mallayevning shu holatini yozuvchi hayotiy voqealar asosida ishonarli tasvirlagan. Yozuvchining bu hikoyadan maqsadi, tadqiqotchi M.Rustamova «Uslub jilolari» maqolasida ta’kidlaganidek, «...xarakteri, nutqi, atrofidagilarga munosabati odamlarga tazyiq о ‘tkazish, d о ‘q, p о ‘pisa bilan о ‘tkazishga asoslangan, bosh egishga majbur qilgan, soxta g‘oyalar bilan tushovlangan sobiq tuzum amaldorlaridan biri b о ‘lgan Mallayevning soxta qiyofasini fosh» qilish emas. Yuqoridagi sifatlar aslida Mallayevga mos ham kelmaydi. Berdirahmatni ham, M.Rustamova aytganidek, «soddadil, t о ‘g‘ri odam» deb b о ‘lmaydi. Aksincha, Mallayev sobiq tuzum amaldorlaridan biri, dastlab «x о ‘b omilkor, keyinchalik о ‘zidan ketib, dunyoda ne noma’qulchilik b о ‘lsa, jamini qilgan» Berdirahmatning kirdikorlarini felyeton qilib ochib tashlagan. Ma’lumki, chinakam badiiy asarda qahramon ijtimoiy muhit, mavjud voqelikdan ayri tasvirlanmaydi. Hikoyada Mallayev mansub b о ‘lgan jamiyat hayotidagi ayrim illatlar ham voqealar silsilasida ochib berilgan. Bu ma’lum ma’noda qahramon xarakterini batafsilroq yoritishga imkon yaratgan. Ammo muallifning asosiy maqsadi, о ‘zi ta’kidlaganidek, «mohiyat, inson ruhiyatining cheksiz g‘alayonlari»ni tasvirlash, ya’ni, qahramon xarakterini har tomonlama — barcha ijobiy va salbiy jihatlari bilan b о ‘yamay-bejamay k о ‘rsatishdir. Bu о ‘tgan asrning 80-yillari nasrida, ayniqsa, hikoya janrida samarali qalam tebratgan adiblar X.Sulton, E.A’zam, M.M.D о ‘stlar ijodida ustuvorlik qilgan xususiyatdir. Xurmo bahona boshlangan voqea xurmo k о ‘chati kelishi bilan yakunlanadi. Uch tup xurmo voqealar rivojida syujet chizig‘ini birlashtirib turadi. Eng muhimi, uch tup xurmo detali orqali axloqiy-ma’naviy ahamiyatga ega b о ‘lgan muhim muammo ilgari suriladi. Hikoya oxiridagi tabiat tasviri ma’lum ma’noda qahramonlarning о ‘sha damdagi ruhiy holatini ham aks ettiradi: «Osmon t о ‘la yulduz, jimir-jimir jilvasi k о ‘ngilga g‘uluv soladi. Poyonsiz dala y о ‘li о ‘rtasida t о ‘xtab yotgan mashinam 42

derazasidan miltillab xira yog‘du taraladi. Allaqaydan uzoqlab ketayotgan poyezd tovushi eshitiladi». Fayzullani band etgan xayollar muallif qarashlari bilan tutashib ketadi: «Nima uchun u (Mallayev — SH.S.) о ‘zi istagandek yashamadi? Aldamay, aldanmay? Yashay olmadimi? Kim bilsin...» Muallif mulohazaga undovchi bunday savollarni kitobxon hukmiga havola qiladi. Yozuvchi hikoyalarida muhim kompozitsion vositalardan qarshi q о ‘yish usuli ham samarali q о ‘llangan. Masalan, «Uch yuz oltmish t о ‘rt kun», «Qog‘oz gullar» hikoyalarida personajlar о ‘zaro kontrast tasvirlansa, «Y о ‘qchilik va t о ‘qchilik» asarida voqealar shunday qarshilantiriladi. Adabiyotshunos U.Normatov: «Hikoya janri о ‘z nomiga xilof о ‘laroq, hikoya qilib berishni uncha xush k о ‘rmaydi, u k о ‘proq k о ‘rsatishni, detallarni jonli gavdalantirishni yoqtiradi, ayni paytda har bir detal, tafsilot jiddiy ma’nodorlik kasb etishini talab qiladi»3, deb yozgan edi. Detal ba’zan biror asarga asos b о ‘lishi ham mumkin. Masalan, Gogolning «P о ‘stin» («Shinel») asarida — p о ‘stin, A.Qahhorning «Anor» hikoyasida — anor detali hikoyada muhim ahamiyatga ega. Asar davomida barcha voqealar ana shu detalga bog‘liq holda r о ‘y beradi. X.Sulton hikoyalarida ham detal k о ‘pincha sarlavhaga olib chiqiladi. Masalan, «Plastinka», «Qog‘oz gullar», «Uch tup xurmo», «Nuqta» va boshqalar. «Plastinka» hikoyasida uch yoshli bolaning plastinkalarni sindirishi bilan bog‘liq voqea hikoyachi-qahramonning insoniy qadr- qimmat, mehr-oqibat haqida mushohada yuritishiga turtki b о ‘lgan. «Onamning yurti» hikoyasi bayonida о ‘ziga xos kompozitsiya usuli k о ‘zga tashlanadi. Unda ona yurt muhabbati, insonning vatanga sadoqat tuyg‘ulari jozibali poetik ohangda ifodalangan b о ‘lib, aynan shu bayon usuli asarga boshidan-oxirigacha ta’sirchan ruh baxsh etgan. Hikoya «Nihoyat, onamning yurtiga j о ‘nar b о ‘ldik» jumlasi bilan boshlanadi. Keyin hikoyachi-qahramonning onasi va u tug‘ilib о ‘sgan yurt, ona bir zamonlar bola chog‘ida y о ‘qolib qolgani, 43

tug‘ilgan yeri qayer, qavm-qarindoshlari kim ekanini bilmasligi t о ‘g‘risida s о ‘z ketadi. Muallif bular haqida bir chetdan batafsil hikoya qilib о ‘tirmaydi. Chunki k о ‘zlangan asosiy badiiy niyat bu emas. Kindik qoni tomgan ona yurt qadrini ifodalash hikoyada yetakchi g‘oyadir. Asarda unumli foydalanilgan portret va peyzaj tasviri, lirik chekinishlar kompozitsion yaxlitlikni ta’minlashga yordam bergan. Onaning bolalik xotiralari orqali ota-onasi portreti quyidagicha chiziladi: «Otam soqollari uzun-uzun, qizil yuzli odam edi. Onam judayam novcha edi, о ‘rnidan turganida, boshini kunga urib olmasaydi, deb q о ‘rqardim...» . Yetti-sakkiz yashar bola xotirasiga ota-ona ana shunday k о ‘rinishda muhrlanib qolgan va ularning shunday tasvirlanishi tabiiy. Adib hikoyalaridagi lirik chekinish k о ‘pincha qahramon ruhiyati va qalb kechinmalarini ifodalash bilan birga, muallif qarashlarini ham oydinlashtiradi. Masalan, «Onamning yurti»da hikoyachi-qahramon volidasining bir holatini tasvirlay turib: «Onamning quvonchini sizga qanday tasvirlab beray? Y о ‘q, chamalab k о ‘rdim, q о ‘limdan kelmas ekan. Buni tasavvur qilmoqchi b о ‘lsangiz, yaxshisi, onangiz quvongan kezlarda, aniqrog‘i, uni о ‘zingiz bir og‘iz shirin s о ‘z bilanmi, bir savob ish bilanmi quvontirgan damlaringizda asta kuzating. Afsus, ming afsus, bunday onlar hayotimizda qanchalar kam: biz, farzandlar, onalarimizga shodlik о ‘rniga aksar ranju alam yetkazamiz, xolos» , deganida yozuvchi mushohadalari ham q о ‘shilib ketadi. Bu lirik chekinish о ‘quvchini beixtiyor mehr-oqibat, qadr-qimmat kabi insoniy fazilatlar xususida mulohazaga tortadi. K о ‘ngilda ajib bir samimiy tuyg‘ular, insoniylik, iliqlik uyg‘otadi. Hikoyada peyzaj onaning yetti-sakkiz yashar bolalik xotiralari asosida bunday tasvirlanadi: «...bir jiydazor bog‘ki, boshi-adog‘i y о ‘q. Jiyda gullaganda ichiga kirsang, adashib qolasan. Gullari sap-sariq, gurkirab yotadi, boshlaring aylanib ketadi...» 44

II.1.Ijodkorning sujet, konflikt yaratish mahorati Ma’lumki, hikoyada bitta qahramon ishtirok etmaydi. Har bir qahramon xuddi hayotdagidek muayyan bir muhitda, odamlar orasida yashaydi va, albatta, turli insonlar bilan munosabatda, muloqotda b о ‘ladi. Ya’ni qahramonlar harakati syujet orqali ifodalanadi. Mudom rivojlanishda b о ‘lgan hayot, unda r о ‘y beradigan voqea-hodisalar badiiy syujet uchun asosiy manbadir. Syujet — badiiy shaklning dinamik tomoni b о ‘lib, u harakat, rivojlanish va о ‘zgarishlarni ta’minlaydi . Syujet yaratish ham о ‘ziga xos bir san’at, ya’ni «hayot haqiqatini badiiy haqiqatga aylantirishning muhim qonuniyati» sanaladi. «Syujet y о ‘q joyda badiiylik ham b о ‘lmaydi». (N.Chernishevskiy). Yozuvchi uslubi, badiiy mahoratini baholashda syujet, konflikt, kolliziya masalalari muhim ahamiyatga ega. Bu boradagi tadqiqot, avvalo, yozuvchi ijodiy ustaxonasiga kirish, ijod jarayonini kuzatish, uning badiiy olamidan ma’lum darajada voqif b о ‘lishni talab etadi. XX asr о ‘zbek adabiyotida realistik hikoya janrining shakllanishida beqiyos о ‘rin tutgan Abdulla Qahhor ijodiy ustaxonasi kuzatilganda, adib ikkita yon daftar tutgani, bittasi umumiy daftar b о ‘lib, unga s о ‘z, ibora, tasvir, syujetlar, faktlaru turli voqea-hodisalarni yozib yurgani va biron-bir asar ustida ishlash jarayonida ulardan foydalangani ma’lum b о ‘ladi. «Ikkinchi daftar — ayrim asarga doir b о ‘lib, bunga ana shu asarga tegishli nima narsa esga kelsa, shuni yozib boraman: detallar, qahramon va personajlarning s о ‘zlari, xarakterlariga oid gaplar... Men asarni shu daftar t о ‘lgandan keyin, ya’ni xarakterlar yetilgandan keyin yozishga kirishaman», degan edi ustoz adib. Ma’lumki, har qanday asarning dunyoga kelishiga nimadir turtki b о ‘ladi. Yozuvchi uni butkul t о ‘qib chiqarmaganidek, hayotdan boricha k о ‘chirib ham olmaydi. Masalan, k о ‘pgina mumtoz adiblarning mashhur asarlariga hayotiy voqealar asos b о ‘lgan. Viktor Gyugoning «X о ‘rlanganlar» romani yaratilishiga bir yepiskop hayotidagi real voqea sabab b о ‘lib, yepiskopning g‘ayrioddiy bir 45

mehribonlik, insoniylik fazilatlari yozuvchini qiziqtirib qolgan. Yoki Turgenevning «Mumu» hikoyasidagi «barinya» obrazida yozuvchining onasi tasvirlangani ma’lum. Gerasim va uning kuchukchasi bilan bog‘liq voqealar ham aynan hayotdan olingan. Gogolning «Shinel»ni yozishiga esa d о ‘stlaridan eshitgan bir kambag‘al chinovnik t о ‘g‘risidagi latifa bahona b о ‘lgan. (U vaqtlarda latifa deganda hayotda b о ‘lib о ‘tgan qiziqarli biror voqea tushunilgan.) Demak, badiiy asarning hayotiy haqiqatga asoslanishi k о ‘pincha uning ommalashishini, muhimi, о ‘lmas durdonaga aylanishini ham ta’minlagan. Yozuvchi Xayriddin Sulton «Boburiynoma» asarida e’tirof etishicha, azaldan xotira yozib yuradi va ana shu xotiralar ayrim asarlarini yozganda q о ‘l kelgan. Tarixiy asar yozganda tarixiy faktlarga tayanilishi tabiiy. Asarning badiiy jihatdan yetuk chiqishi esa, albatta, yozuvchi iqtidori, bilimi va mashaqqatli mehnatiga bog‘liq. X.Sulton ijodida buyuk tarixiy shaxs Zahiriddin Muhammad Bobur hayotini talqin etish borasida teran izlanishlar k о ‘zga tashlanadi. «Bu muazzam asarning har bir satri haqida bittadan hikoya yozish mumkin», deya e’tirof etgan edi adib «Boburnoma» t о ‘g‘risida. U Boburdek buyuk zotning shiddatlarga t о ‘liq hayot y о ‘li, shoir qoldirgan boy ijodiy meros bilan mudom qiziqqan, bu borada k о ‘p va x о ‘b izlangan ijodkorlardan. Bobur Mirzo haqida yozgan hikoya, qissa, esselari, k о ‘plab ilmiy va publitsistik maqolalari yozuvchining bu buyuk inson shaxsiga, ijodiga ixlosi naqadar z о ‘rligini k о ‘rsatadi. Binobarin, yozuvchi ijodiga Bobur shaxsi ta’sirining kuchliligini, ular о ‘rtasidagi о ‘zaro ruhiy yaqinlikni payqash qiyin emas. «Oy botgan pallada» hikoyasining yaratilish tarixi t о ‘g‘risida muallif bunday yozadi: «Boburnoma»ni varaqlab о ‘ltiraman. U menga mutolaadan k о ‘ra k о ‘proq xayol surish imkonini beradi. 46

...Ajab yangilik: Bobur Mirzo Parkentda b о ‘lgan ekan! Umuman, «Boburnoma»da Toshkent atrofidagi Ohangaron, Piskent, Shohruhiya degan joylar qayta-qayta tilga olingan. Eng muhimi, Bobur Mirzo о ‘sha suronli yillarda bir muddat Somsarakda sarson-sargardon kezgan ekan. Somsarakka Bobur Mirzoning nafaqat qadami tekkan, balki umridagi og‘ir va fojiali bir voqea ayni shu yerda boshidan kechgan. «Somsarak degan kentga tushdik, — deb yozadi u, — tonglasi xabar keldikim, N о ‘yon K о ‘kaltosh jardin mastliqta yiqilib о ‘libtur... Tahqiqini kishi bilmadi. Manga g‘arib ta’sir qildi. Bir hafta — о ‘n kungacha hamisha yig‘ladim». «Boburnoma»dan keltirilgan ana shu tafsilotlar «Oy botgan pallada» tarixiy hikoyasining syujetiga asos b о ‘ladi. Shuningdek, voqealarning о ‘zi tug‘ilib о ‘sgan Parkent bilan bog‘liq ekani ham yozuvchini bu hikoyani yozishga undaydi. «Nuqta» hikoyasida Bobur Mirzoning yetuklik — m о ‘ysafidlik davri (garchi 46 yil umr k о ‘rgan b о ‘lsa-da), ya’ni umr poyoni yaqinlashgan kezlardagi holati tasvirlangan b о ‘lsa, «Oy botgan pallada» hikoyasida navqiron yigitligi ( о ‘n t о ‘qqiz yashar payti), «viloyat y о ‘q, viloyat umidvorlig‘i y о ‘q, navkar parokanda...» b о ‘lgan ayanch ahvoli qalamga olingan. Bobur qanchalik qat’iyatli, о ‘z ishiga puxta, dushmanlariga shafqatsiz (davlat arbobi qattiqq о ‘l b о ‘lmay iloji y о ‘q) podshoh b о ‘lmasin, tabiatan romantik shoir edi. Hikoyada qahramonning ketma-ket hayot zarbalariga duch kelishi, g‘am-tashvishdan boshi chiqmay, ertangi kuni mavhum, qorong‘i b о ‘lib turgan bir vaziyatda ham odamlari oldida qat’iyatni, ishonchni q о ‘ldan bermagani badiiy ifodasini topgan. Ammo u ham xudoning bandasi — yuragi, dardu hasrati bor. Bu uning yolg‘iz qolgan kezlari о ‘z- о ‘zi bilan qilgan suhbat, ya’ni ichki monologida aks etadi: «Bu olamda qaysi bir bandaga ishonib b о ‘ladi? Kimni k о ‘ngilga mahrami asror etsa b о ‘ladi? Qayon boqma — xiyonat, makr, nayrang...» U о ‘n bir yoshidan — taxtga о ‘tirganidan to shu vaqtgacha b о ‘lgan mas’ud damlarini ham, baxtsiz kunlarni ham g о ‘yo sarhisob qiladi. 47

«...Tun b о ‘yi sharros quygan yomg‘ir kuni bilan tinmadi. Osmoni falakni t о ‘ldirib yuborgan qora bulutlar qahr bilan t о ‘lg‘anib, savalab sel quyardi»1. 1Bu tabiat tasviri qahramonning о ‘sha damdagi kayfiyatini ham ifodalaydi. Yaqin sirdoshi, d о ‘stidek b о ‘lib qolgan N о ‘yon K о ‘kaltosh mehmonga borishga ijozat s о ‘raganida, xuddi falokatni avvaldan sezgandek, Bobur Mirzo unga izn berishga ikkilanadi. Hikoyada asosiy e’tibor Bobur Mirzoning Somsarakda kechgan g‘amli kunlari, ayniqsa, N о ‘yon K о ‘kaltoshning о ‘limi bilan bog‘liq musibatni ifodalashga qaratilgan b о ‘lsa-da, uning odamlari bilan Somsarakka k о ‘chishi, u yerda mahalliy aholi uylaridan boshpana topishi, 116 yoshli momo bilan suhbat qurishi, Ahmad Qosim N о ‘yon K о ‘kaltoshning о ‘limi xabarini keltirishi, bundan «k о ‘p mutaassir» b о ‘lgan Bobur Mirzoning g‘am-alamini «oq qog‘oz betiga t о ‘kishi» va shu vaqt G‘ о ‘lda Qosim olib kelgan xushxabar Bobur Mirzo k о ‘nglida umid uchqunlarini uyg‘otib yuborishi — barchasi kompozitsiya butunligini, syujet tugalligini ta’minlagan. Adibning syujet yaratish mahorati haqida umumiy tarzda xulosa qiladigan b о ‘lsak, u asar syujetiga о ‘zi yaxshi biladigan, hayotda k о ‘rgan, kuzatgan, mukammal о ‘rgangan voqelarni asos qilib oladi. Qahramon tanlashda ham aynan shu y о ‘ldan boradi. Hikoyalarda voqealar tafsilotidan k о ‘ra unga nisbatan adibning tahliliy munosabati ustunlik qiladi. Yozuvchining ayrim hikoyalarida syujet voqealari keskin rivojlanadi, u kitobxonning qiziqishini oshiradi, unda syujet unsurlari aniq tasvirlanadi, ayniqsa yechim salmoqli ahamiyatga ega b о ‘ladi. Masalan, «Grajdan mudofaasi», «Nomus» kabi hikoyalar. Ma’lumki, har qanday asar hayot haqiqatiga asoslanadi. Uni muayyan bir badiiy qolipga solish, jozibali va maroqli qilish esa syujet orqali amalga oshiriladi. Syujetni jonlantiradigan, uning tadrijini ta’minlaydigan vosita esa konfliktdir. Zero, «syujet о ‘zining chuqur mohiyati jihatidan harakat qilayotgan konfliktdir» . «Syujetning puxta va ta’sirchanligi undagi konfliktning mohiyati va shakliga, qanday hal qilinishiga bog‘liq. Agar asar mavzui muhim b о ‘lib, konflikt 48

zaifroq b о ‘lsa, syujet ham sayoz b о ‘ladi, ilgari surilayotgan g‘oya ta’sirchanlik kasb etmaydi». Aslida hayotning о ‘zi ziddiyatlarga t о ‘la. Odamlar о ‘rtasida qarama- qarshiliklar, t о ‘qnashuv va kurashlar b о ‘lmasa, rivojlanish ham kuzatilmas, hayot g‘oyat zerikarli b о ‘lib qolardi. Bir muhitda ijod qilgan zamondosh, hamfikr ijodkorlarning ayrim о ‘ziga xos jihatlari bir-biriga «yuqishi» tabiiy. Shu ma’noda X.Sultonga xos insoniy e’tiqod, ma’naviy-axloqiy fazilatlarni ulug‘lash xususiyatlari — E.A’zamga, E.A’zam qalamiga xos isyonkorlik, xarakter yaratishdagi kinoya, istehzoli uslub X.Sultonga ham ta’sir etgan, deyish mumkin. X.Sultonning badiiy-uslubiy izlanishlari yuzasidan umumiy tarzda xulosa qilib aytish mumkinki, ilk hikoyalariyoq yosh yozuvchining adabiyotda о ‘z s о ‘zini aytishga intilayotganidan, о ‘z ovoziga ega b о ‘lish y о ‘lida izlanayotganidan darak bergan edi. Odatda, chinakam yozuvchi asardan-asarga о ‘sib boradi, yangi-yangi badiiy usul va vositalarni q о ‘llaydi — doimo izlanishda b о ‘ladi. Shu ma’noda X.Sultonning izlanishlari samarali kechganini uning ijodidagi mavzu, kompozitsiya, poetika jihatidan bir-birini takrorlamaydigan hikoyalar tasdiqlaydi. Umuman, yozuvchi uslubi, badiiy mahoratidan darak beradigan eng muhim jihat, bizningcha, uning ijodida lirik tasvirning ustunligidir. U qanday mavzuda ijod qilmasin, bu usuldan samarali foydalanadi. Ayniqsa, X.Sulton k о ‘p murojaat qilgan tarixiy mavzudagi hikoyalarda bu usul q о ‘l kelgan. Uning Mirzo Bobur, Hofiz K о ‘ykiy, Qurbonjon dodxoh, Abdulla Qodiriydek tarixiy shaxslar obrazlarini yaratganini bilamiz. Bobur haqida turli yillarda yozilgan hikoya va qissalari, shuningdek, «Bunchalar shirinsan, achchiq hayot!» (yozuvchi bu hikoyani «Oloy malikasi» nomli nashr ettirilmagan asaridan parcha deya izohlagan), «Ra’no gulining suvi» tarixiy etyudlarida ham tasvir liro-romantik xarakter kasb etadi. 49

Darhaqiqat, X.Sulton ijodida lirikaga moyillik nafaqat hikoyalari, balki boshqa janrdagi asarlarida ham k о ‘zga yaqqol tashlanadi. Ta’kidlash lozimki, yozuvchi asarlarida lirik tasvir orqali muhit, holat va manzarani romantik ruhda, rang-barang b о ‘yoqlarda aks ettiradi. Bunday tasvir asarning mazmun-mohiyatiga singib, qahramonlar xarakteri, badiiy asarning ruhi va falsafasini ochishga xizmat qiladi. Adabiy tanqidchilikda X.Sulton uslubiga xos liro-romantik ruh uning buyuk Oybek ijodidan bahramandligi natijasi deya, fikr bildirilgan edi. Ustoz Oybek ijodida lirik tasvir k о ‘proq j о ‘shqin, k о ‘tarinki pardalarda aks etgan. X.Sulton esa kundalik voqea-hodisalar, holatlar zamirida yashirin b о ‘lgan goh о ‘ychan, g‘amgin, ba’zan esa hayotbaxsh lirizmni topadi va uni о ‘quvchiga shoirona bir y о ‘sinda yetkazadi. Masalan, «Olis «Artek» haqida xotiralar» hikoyasi mungli, mayus ruh uyg‘otuvchi ana shunday asardir. Adibning «Onamning yurti» hikoyasi esa boshdan-oyoq lirizmga y о ‘g‘rilgan. Uning mavzui, materiali shunday tasvir, shunday ohangni talab etgan. Hikoya tili, bayon usuli nihoyatda ta’sirli, q о ‘shiq ohangini eslatadi, yengil о ‘qiladi. X.Sulton asarlaridagi mayinlik, sokinlik uning yana bir о ‘ziga xos xususiyatidar. Adabiyotshunos I.G‘afurov: «Uning (X.Sultonning — SH.S.) asarlarida nur va soyalar juda yumshoq, juda ham mayin raqsga tushadi. Rang va tonlarning shunday yumshoq tiniqligi sizning diqqatingizni tortadi», deb yozgan edi. Yana munaqqid ta’kidlaganidek, «Keskir qilichning dami juda ham, hatto ipakdan ham yumshoq b о ‘ladi. X.Sulton insonlarda, t о ‘g‘rirog‘i, о ‘z qahramonlarida shunday keskir mayinlikni ochish, kashf qilishni sevadi»1. Demak, aytish mumkinki, adib ijodiga xos muhim xususiyat tasvir etilayotgan voqea- hodisalardagi sokinlik, qahramonlar xarakteridagi mayinlik zamiriga yashiringan keskir, teran mohiyatdadir. 50

II.2. Adib hikoyalarida muallif va qahramon nutqidagi individualliklar Badiiy nutq yozuvchi mahorati hamda uslubini namoyish etadigan asosiy masaladir. Yozuvchining hayotni badiiy idrok etish, uni butun murakkabliklari bilan kitobxonga yetkazish mahorati, uning о ‘ziga xos badiiy olami avvalo til vositasida namoyon b о ‘ladi. «Mumtoz va hozirgi zamon adabiyotining qanday an’analariga amal qilasiz? Badiiy uslub y о ‘nalishidagi qanday izlanishlar sizga ma’qul?» degan savolga Yuriy Kazakov quyidagicha javob bergan edi: «Vijdonim va о ‘quvchim oldida rostg о ‘y b о ‘lishga intilaman. Umuman olganda, har qanday iste’dod egasi ijod y о ‘lida oxir-oqibat sodda, ravon uslubda ijod qilishni tanlaydi»1. Abdulla Qahhor ham о ‘z ijodiy tajribasidan kelib chiqib: «Kitobxonga bir fikrni yoki bir narsani anglatish uchun kishining boshini qotirmaydigan, ochiq, ravon, sodda til kerak», degan edi. Uning s о ‘zga talabchanligi, fikrni ixcham jumlada, aniq, l о ‘nda ifodalagani, о ‘ziga xos uslub yaratgani ma’lum. Bu borada о ‘z davrida undan о ‘rganganlar, unga ergashganlar, bugungi kunda-da uning shaxsiyati ham, badiiy mahorati ham ijod ahli uchun ibrat b о ‘lib qolmoqda. Demak, ijodda s о ‘zni о ‘rnida q о ‘llash, unga e’tiborli b о ‘lish, ortiqcha tafsilotlardan tiyilish yozuvchi mahoratini ta’minlaydigan omilki, bu narsa Xayriddin Sulton hikoyalarida ham k о ‘zga tashlanadi. Tadqiqot obyektimiz b о ‘lgan davr hikoyalarida badiiy til borasida yangilanishlar, о ‘ziga xosliklar kuzatiladi. Jumladan, muallif nutqining asardagi k о ‘rinishlari boyib, voqelikka, personajlarning xatti-harakatiga munosabat bildirish, qahramon ruhiyatini chuqurroq ochish, qahramon obrazi yoki voqeani tasvirlash madaniyatida yangi estetik-badiiy tamoyillar k о ‘zga tashlana boshladi. Umuman, inson ichki olamini bor ziddiyatlari bilan yoritish tamoyili kuchaygan ushbu davr adabiyotida qahramonning nima haqda о ‘ylayotgani, xohish-istaklari, his-tuyg‘ulari, qalb tug‘yonlarini ifodalashda yangi tasvir usul va 51

vositalariga ehtiyoj paydo b о ‘ldiki, buni X.Sulton va unga avloddosh yozuvchilar zukkolik bilan sezdilar. X.Sultonning til masalasida talabchanligi uning har bir jumla va s о ‘zga nisbatan о ‘ta jiddiy, ehtiyotkorlik bilan yondashishida k о ‘rinadi. Yozuvchi hikoyalarida ortiqcha tafsilotlar uchramasligi, ularning uzundan-uzoq izohlar, jimjimadorlik va balanparvozlikdan xoliligi, jumlalarning ixcham, aniq, ravon tuzilgani, sodda bayon orqali teran ma’no, purhikmat fikrlar ifodalanishi uning badiiy tildan mahorat bilan foydalangani tufaylidir. Adib hikoyalarining tili har birining mavzui (oilaviy-maishiy, ijtimoiy-axloqiy, tarixiy va hokazo), ohangi (lirik, tragik yoki hajviy ruhda ekani), qahramonlar xarakteriga mos ravishda alohida tovlanib turadi. Yozuvchining о ‘zi ham til jozibasi va sehriga shu qadar berilib ketadiki, ba’zan muallif nutqi bilan qahramon nutqi bamisoli musobaqaga kirishgandek b о ‘ladi. Uning ilk hikoyalar t о ‘plami nashr etilganidayoq adabiy jamoatchilik о ‘zbek nasriga lutfi kalomi shirin, tilni mukammal egallashga intilayotgan yosh ijodkor kirib kelganini ta’kidlagan edi. U haqda: «Iliq, sof bir muhabbat bilan, butun yurak haroratini berib yozadi. «Yozadi» s о ‘zi yosh adibga nisbatan q о ‘llanganda xiyla g‘arib k о ‘rinadi, nazarimizda... Har qalay, X.Sulton asarlarida s о ‘z, jumlalar joylashuvi maqsadga shunchalik muvofiq tanlangan, о ‘rni- о ‘rniga q о ‘yilgan b о ‘ladiki, siz ba’zan badiiy asar о ‘qiyotganingizni ham unutib q о ‘yasiz. S о ‘zlar, iboralar, jumlalar k о ‘z о ‘ngingizda aniq predmet va obrazlar qiyofasiga kira boradi», degan fikr bildirilgan edi. X.Sulton uchun s о ‘z nafaqat bayon etish, balki asosan manzara chizish, tasvirlash, k о ‘rsatish vositasidir. Uning asarlarida s о ‘z о ‘zgacha bir sehru jozibaga ega. Bu yozuvchining s о ‘zni aniq his qilishi, uning bor poetik imkoniyatlaridan badiiy maqsad y о ‘lida barakali foydalanishga intilishidandir. Tarjimon Nizom Komil bu haqda quyidagicha fikr bildirgan edi: «Uning (X.Sultonning — SH.S.) 52

Bobur Mirzoga bag‘ishlangan esselarini ham, hikoya va qissalarini ham adabiyotimizning, xususan, prozamizning g о ‘zal namunalari safiga q о ‘shsak, hech kimning haqqi ketmaydi. Ularda qalb harorati bor, dard bor, kishini о ‘ziga jalb etadigan nafosat va joziba bor. X о ‘sh, Xayriddin bunga qanday erishdi? Albatta, S о ‘z orqali-da. Yozuvchining о ‘rog‘i ham, ketmoni ham — s о ‘z. S о ‘zning о ‘zi Xayriddinning ortidan ergashib yuradi, meni ishga buyuring, deb etagiga yopishib oladi». «Badiiy asar tili sof, sodda, samimiy, mardona b о ‘lishi kerak. Buning talablari juda k о ‘p, lekin adib avvalambor jonli xalq tilini, mumtoz adabiyotimiz tilini har tomonlama chuqur bilishi zarur, deb hisoblayman»3, deya fikr bildirgan X.Sultonning hikoyalarida ayni shu xususiyatlarni kuzatish mumkin. Uning ilk hikoyalari aksar xabar mazmunidagi, masalan, «Yonboshbuloqqa kuz erta tushdi» («Chollar palatasi»), «Ular ikki haftadan buyon yaydoq Yayilma dalalarida kartoshka kavlashardi» («Chayladagi t о ‘rt erkak»), «Birinchi b о ‘lib Islomboy keldi» («Yo, Jamshid!») kabi muallif tomonidan aytiladigan oddiy darak gap bilan boshlangan b о ‘lsa, ayrimlari «E, b о ‘ldi-da, ota, odamni nomuslarga о ‘ldirdingiz-ku! Shu yerdan k о ‘chib ketsam qutulamanmi sizdan?!» («G‘ulomgardish») yoki «Shunaqa... Yer yuzidagi t о ‘rt milliard odamga yetgan havo menga yetmaydi...» («Dunyoning siri») singari personaj tomonidan aytiladigan s о ‘zlar bilan bilan boshlanadi. «Chollar palatasi» hikoyasi peyzaj tasviridan ibtido oladi: «Kechagi yashilligidan ayrilgan za’faron barglar mungli shivirlab, s о ‘ngsiz hasratini izhor qilmoqchiday q о ‘nimsiz tentiraydi... Achchiq izg‘irin allaqayerdan qor sharpasini haydab keldi, g‘ofil kimsalarni qilichini k о ‘tarib qish kelayotganidan ogoh etgan kabi birdan qora sovuq tushdi»1. Bu muallif nutqi b о ‘lsa-da, qahramon (Muhammad)ning ruhiyatiga monandligi bois xuddi uning k о ‘nglidan kechayotgandek taassurot uyg‘otadi va bevosita qahramon nutqiga q о ‘shilib ketgandek tuyuladi: «Odamlar о ‘tin-k о ‘mir, issiq kiyim ilinjida yugurib qolishdi, 53

allanechuk yuvosh tortgan nozik-nihol kishilarning tashvishi kuchaydi: seryog‘in, namchil havo k о ‘p dardlarni yangilab yubordi» (38-b.). Muallif k о ‘pincha voqeani hikoyachi-qahramon nutqi orqali ifodalaydi. Bu hol an’anaviy bayonchilik usulidan qochib, tasvirlanayotgan voqelikka erkin, jonli yondashish imkonini beradi. Masalan, «D о ‘stim Esonboy», «G‘ulomgardish» hikoyalarida tasvirlangan voqealarning yengil ohangda, qiziqarli, hajv aralash bayon etilishi ular tilini jonli suhbat tiliga yaqinlashtirgan. «D о ‘stim Esonboy» hikoyasi bunday boshlanadi: «Sizga d о ‘stim Esonboy haqida gapirib bermoqchiman-u, zerikib qolarmikansiz, deyman-da. Chunki Esonboyning og‘iz t о ‘ldirib aytgulik jihati kam: ertalab ishga boradi, kechqurun keladi, birov bilan ishi y о ‘q, jindek vaqt topsa, r о ‘zg‘oriyu bola-chaqasiga andarmon»1. Asar hikoyachi-qahramon tilidan bayon qilinsa-da, shu qisqa matnning о ‘ziyoq samimiy s о ‘zlashuv, jonli va maroqli suhbat ohangi bilan о ‘quvchini jalb etadi, muallif bamisoli kitobxon bilan yuzma-yuz suhbatlashayotgandek tuyuladi. Esimni tanibmanki, bu s о ‘z xotiramga olis ertak b о ‘lib, mayus alla b о ‘lib о ‘rnashgan, to hanuz quloqlarim ostida s о ‘nmas bir q о ‘shiq yanglig‘ jaranglaydi u». Hikoyachi-qahramonning lirikaga, emotsiyaga moyilligi onasining yurt sog‘inchi, tug‘ilgan о ‘lkasiyu qon-qarindoshlarini bir bor k о ‘rish armonini, shuningdek, farzandning ona oldidagi burchini ifodalashdagi his-hayajonli nutqidan ayon b о ‘ladi: «Onangiz quvongan kezlarda, aniqrog‘i, uni о ‘zingiz bir og‘iz shirin s о ‘z bilanmi, bir savob ish bilanmi quvontirgan damlaringizda asta kuzating. Afsus, ming afsus, bunday onlar hayotimizda qanchalar kam: biz — farzandlar, onalarimizga shodlik о ‘rniga aksar ranju alam yetkazamiz, xolos». Bu о ‘rinda hikoyachi-qahramon va muallif mulohazalari, qarashlari q о ‘shilib ketadi. X.Sulton hikoyalarida shuningdek aforizmga о ‘xshash jumla, e’tiborni tortadigan, esda qoladigan iboralar k о ‘p uchraydi. Bu jumla k о ‘pincha qahramon tilidan aytiladi. Masalan, «Mirkarim chol» hikoyasida q о ‘llangan ana shunday jumla haqida adibning о ‘zi bunday degan edi: «Hikoyadagi asosiy qahramon — student tilidan bayon etilgan bir jumla k о ‘pchilik e’tiborini о ‘ziga tortgan edi. 54

Mana о ‘sha jumla: « О ‘zi, k о ‘ylagimning kiri о ‘zimga og‘irlik qiladi-yu, bu cholniki nimasi endi...» Shunday mazmundagi gapni bir vaqtlar otamdan eshitgan edim, о ‘rni kelganda ishlatib yubordim» . Ba’azan esa ana shunday jumla butun hikoyaning g‘oyasini oydinlashtiruvchi kuchga ega b о ‘ladi yoki qahramon haqida muayyan tasavvur paydo qiladi. Bu ham yozuvchining о ‘ziga xos badiiy usulidir. Masalan, «Bir oqshom ertagi» qahramoni Qoriga tegishli «Birov — xudoning bandasi, birov — bandaning bandasi» jumlasi uning qalb iztiroblarini, odamlarga munosabatini namoyon etadi. Yoki «D о ‘stim Esonboy» hikoyasida Esonboy «hammamiz bir odam» deya bot-bot takrorlaydigan gapi uning insoniy samimiyatidan darak beradi. Xulosa tarzida ta’kidlash joizki, X.Sultonning badiiy til borasidagi mahorati alohida e’tiborga loyiq. Xususan, hikoyalarida erkin suhbat usuli q о ‘llanishi tilning ravonligini, samimiyligini ta’minlaydi. Badiiy tasvir vositalari, jonli xalq tilining durdonalari b о ‘lgan maqol, matal, frazeologizmdan, dialog, ayniqsa, ichki monologdan, arxaik s о ‘zlardan (tarixiy asarlarida), sheva unsurlaridan ham adib о ‘rinli, samarali foydalanadi. 55

Xulosa Har bir yozuvchi ijodi adabiy jarayondagi yangi badiiy tamoyillarni belgilashda muayyan ahamiyat kasb etadi. Shu ma’noda tadqiqot obyektimiz b о ‘lgan Xayriddin Sulton ijodi 80 — 90-yillar nasrchiligiga xos yetakchi xususiyatlar haqida fikr yuritish imkonini beradi. Yozuvchi hikoyalari asosida uning о ‘ziga xos uslubi, umuman, hikoyanavislik mahorati qirralarini aniqlash maqsadida olib borilgan tadqiqot va kuzatishlarimiz natijasi о ‘laroq bayon qilingan ilmiy-nazariy mulohazalar quyidagicha umumlashtirildi: Birinchidan, О ‘tgan asrning 80-yillarida sotsialistik realizm metodi iskanjasidan xalos b о ‘layotgan adabiyotda yangicha ilg‘or tamoyillar k о ‘zga tashlanadi. Bunda, hayotga, sotsrealizm metodi qoidalariga tanqidiy qarashning kuchaygani sabab b о ‘ldi. Shuningdek, jahon va rus realistik nasridan о ‘qib- о ‘rganishga ishtiyoq ortgani ham ma’lum darajada ta’sir k о ‘rsatdi. Adabiyotga nisbatan siyosiy-mafkuraviy tazyiqning bir oz yumshagani bois badiiy ijodga erkinlik shabadasi kirib kela boshladi. Yosh ijodkorlar avlodi yangi badiiy tajribalar, teran izlanishlar y о ‘lidan borib, real hayotdan, milliy voqelikdan olingan, yangicha badiiy tafakkur jilolari barq urib turgan asarlar yarata boshladi. Natijada, hikoya janrida jonlanish, yangilanish r о ‘y berdi. Uning mavzu doirasi kengaydi. Davrning ijtimoiy dolzarb mavzularida asar yaratish an’anasi hali ham kuchda b о ‘lsa-da, yosh ijodkorlarning aksariyati rasmiy adabiy siyosat nuqtai nazaridan u qadar yetakchi b о ‘lmagan, lekin insonni, uning ruhiy olami, milliy qiyofasini kashf etish jihatidan beqiyos adabiy qiymat kasb etadigan mavzularda qalam tebratmoqqa kirishdi. Shunisi e’tiborliki, ular shu tariqa adabiyotda bosh mavzu, azaliy muammo inson ekanini yana bir karra isbotlashga urindi. Darhaqiqat, inson asosiy e’tiborda ekan, ijod uchun mavzu ham, muammo ham doimo yetarli b о ‘ladi. Ikkinchidan, О ‘sha davr hikoyachiligida ham son, ham sifat jihatidan о ‘sish kuzatiladi. Albatta, yuksak mahorat bilan yaratilgan asarlar bilan birga о ‘rtamiyona asarlar ham dunyoga keldi. Lekin, kitobxon, tanqidchilik va vaqt sinovidan о ‘tgan 56

asl hikoyalar adabiyotimiz mulkiga aylanib qoldi. Shu ma’noda hikoyachilikda yangilik qilishga intilgan M.M. D о ‘st, E.A’zam, A.Ibodinov, N.Normatov kabi bir guruh yosh nosirlar ichida X.Sulton hikoyalari ham alohida ajralib turadi. Uchinchidan, Hikoyalari bilan adabiyotga dadil kirib kelgan X.Sulton, avvalo, о ‘zi k о ‘rgan-bilgan hayotni tasvirladi. Dastlabki asarlaridayoq k о ‘pchilik e’tibor bermaydigan, ammo azaliy-abadiy muammolarni mavzu qilib olgan adib oddiy voqea-hodisalar zamiridagi nozik jihatlarni ilg‘ab, ularga muhim badiiy ma’no-mohiyat yukladi; milliy ma’naviyatga daxldor, xalqning о ‘lmas udum va an’analariga oid muammolar hech qachon dolzarbligini y о ‘qotmasligini о ‘ziga xos ta’sirchan y о ‘sinda ifodalab berdi. To’rtinchidan, Adibning qahramon tanlash borasidagi izlanishlari, ayniqsa, e’tiborga sazovor. Uning hikoyalarida turli toifaga mansub kishilar obrazini k о ‘rish mumkin: hayotga endigina qadam q о ‘ygan yosh yigit-qizlar, bolalar, umr poyoniga yetayotgan chollar, qariyalar, о ‘ta xokisor, goho jur’atsiz va kamsuqum insonlar. Ammo kim b о ‘lishidan qat’i nazar, yozuvchi ularning qalbiga kirib borish va ular ma’naviy olamni kashf etishni asosiy maqsad qilib oladi. Bir qarashda oddiygina, miskin, mahzun b о ‘lib k о ‘ringan insonlar qalbida ham ulkan ruhiy g‘alayonlar, о ‘tkir dramatik jarayonlar kechishi mumkinligini ifodalab, bularning sababi, ma’no-mohiyati haqida kitobxonni mulohaza yuritishga undaydi. Shuningdek, yozuvchi hikoyalarida tabiatan sokin, ammo sermulohazaliligi, odob-andishasi bilan ajralib turadigan qahramon obrazi k о ‘p uchraydi. Buni X.Sultonning k о ‘pincha qahramonlaridagi ijobiy sifatlarni k о ‘rsatishga moyilligi bilan izohlash mumkin. Beshinchidan, X.Sulton xarakter yaratishda milliy ruhga, odamiylikka tayanib ish k о ‘radi. Asarda salbiy о ‘rin tutgan qahramonlarga munosabatda ham odatdagidek qora chaplash y о ‘lidan bormay, ularga insof, insoniy shafqat yuzasidan yondashadi. Xarakter tasvirida sers о ‘z, batafsil bayondan qochadi, eng muhim bir-ikki detal yoki b о ‘yoq-chizgi bilanoq qahramonni k о ‘z о ‘ngingizda gavdalantirib q о ‘yadi. 57

Oltinchidan, X.Sulton garchi an’anaviy y о ‘lda ijod qiluvchi adiblardan sanalsa-da, har bir asarida yangicha kompozitsiya unsurlarini k о ‘ramiz. Dunyo adabiyotining ilg‘or namunalaridan yaxshi xabardor adib bu usullarni k о ‘r-k о ‘rona, «shakl-shakl uchun» qabilida emas, balki asarning milliy ruhiga, undan k о ‘zlangan maqsad-muddao hamda tasvir ohangiga mos ravishda q о ‘llaydiki, uzukka k о ‘z q о ‘ygandek munosib, bejirim chiqadi, natijada asar kompozitsiyasidagi yangiliklar goho sezilmay ham qoladi — shu qadar uyg‘un! 58

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR R О ‘YXATI 1. Karimov.I.A. Istiqlol va ma’naviyat. — Toshkent: « О ‘zbekiston», 1994. — B. 160. 2. Karimov.I.A. Ilmu fan mamlakat taraqqiyotiga xizmat qilsin. — Toshkent: « О ‘zbekiston», 1996. — B.249. 3. Adabiyot va zamon. Maqolalar, adabiy о ‘ylar, suhbatlar. — Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti. — 1981 yil. — B. 400. 4. Adabiyot nazariyasi. 2 jildlik. Adabiy asar. — Toshkent: «Fan», 1978. 1- jild. — B. 415. 5. Adabiyot nazariyasi. 2 jildlik. Adabiy-tarixiy jarayon. — Toshkent: «Fan», 1979. 2-jild.— B. 445. 6. Boltaboyev H. Nasr va uslub. — Toshkent: «Fan», 1992. —B. 105. 7. Izzat Sulton. Adabiyot nazariyasi. — Toshkent: «О‘qituvchi», 2005. 8. Imomov B. Hayot va dramatik konflikt. — Toshkent: «Fan», 1968. — B.180. 9. Karimov H. Hayotiy va badiiy ziddiyat. — Toshkent: О ‘zbekiston, 1986. — B.20. 10. Katta y о ‘l boshida. Adabiy-tanqidiy maqolalar. — Toshkent: Yosh gvardiya, 1987, — B. 144. 11. Mirvaliyev S. Nasr, davr va qahramon. — Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1983. — B. 240. 12. Muxtor A. Uyqu qochganda... (Tundaliklar), — Toshkent: «Ma’naviyat», 1997. — B.31. 59

13. Nazarov B. Hayotiylik — bezavol mezon. Adabiy о ‘ylar. — Toshkent: Yosh gvardiya, 1985. —B.224. 14. Niyatov Ch. Hozirgi о ‘zbek prozasida xarakter problemasi. — Toshkent: «Fan», 1984. —B.128. 15. Normatov U. Aql va qalb chirog‘i. Suhbatlar, maqolalar. — Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1983. — B. 118. 16. Normatov U. Qalb inqilobi. Maqolalar. — Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1986. — B. 352. 17. Normatov U. Umidbaxsh tamoyillar. — Toshkent: «Ma’naviyat», 2000. — B. 109. 18. Normatov U. Qahhorni anglash mashaqqati. — Toshkent: Mirzo Ulug‘bek nomidagi О ‘zbekiston Milliy universiteti, 2000. — B. 52. 60

Похожие

Tabiat poetikasi va badiiy tasvir vositalari (70-80-yillar she’riyati misolida)

Bolalar she’riyatida hajviy obraz yaratish (80-yillar she’riyati misolida)

Xayriddin Sulton va Ahmad A’zam qissalarida xronotop

“XX asrning 70-80-yillar romanchiligi” modulini o‘qitishda muammoli ta’lim texnologiyalaridan foydalanish

Psixologizm va psixologik tahlil (X.Do‘stmuhammad va N.Eshonqul hikoyalari misolida)