Mantiqiylik va matn kompozitsiyasi 11-sinf - Лингвистика - Учебники (по школьные предметы)

Mantiqiylik va matn kompozitsiyasi 11-sinf

Загружено в:

13.04.2023

Скачано:

0

Размер:

1750.91796875 KB

Mantiqiylik va matn kompozitsiyasi

Topshiriq. Insho haqidagi fikrlaringizni bayon qiling. Inshoning tarkibiy tuzilishi, insho matnida fikrning mantiqiy izchillikdagi bayoni borasida bahslashing

Nutq mantiqiyligining buzilishi matn sintaksisi sathida, ya’ni gaplarning o’zaro mazmuniy-sintaktik bog’lanishidagi kamchiliklar natijasida ham yuzaga keladi. Ma’lumki, matn tarkibidagi gaplar bir-biri bilan bog’langan bo’ladi, shunga ko’ra bog’li nutq tushunchasi mavjud. Matnda bog’lilikning quyidagi uch jihatini farqlash maqsadga muvofiq:

1. Mazmuniy bog’lilik. Bunday bog’lilik abzas va mustaqil gaplarni bog’lovchi leksik-grammatik vositalar (leksik takrorlar, ko’rsatish, 3-shaxs dagi kishilik olmoshlari kabi)ning qo’llanishi orqali namoyon bo’ladi. 2. Mantiqiy bog’lilik. Bunday bog’lilik gaplar, abzaslar o’rtasidagi mantiqiy munosabatlarning funksional-sintaktik vositalar (demak, shunday ekan, shunday qilib, bundan tashqari, xullas kabi kirish so’zlar, yuqorida, quyida, endi, bundan keyin kabi so’z va so’z shakllari, va, hamda, ammo, lekin, biroq kabi bog’lovchilar va sh. k.) orqali ifodalanishida namoyon bo’ladi. 3. Kompozitsion bog’lilik. Bunday bog’lilik qayd etmoq lozimki, aniqki, ta’kidlamoq joizki, yuqorida aytib o’tilgani kabi tarzidagi sintaktik qurilmalar yordamida ifodalanadi.

Mantiqiylikning buzilishi badiiy nutqda o’ziga xos tasvir usuli, obraz li ifoda, qisqasi, badiiy vosita vazifasini bajarishi mumkin. Xilma-xil alogizmlar (mantiqsizlik), g’ayriodatiy birikmalar, jonlantirish va boshqa shu kabi qo’llanishlar ijodkorning badiiy mahorati bilan matnning zaruriy unsurlariga aylanadi. Masalan, nobadiiy nutqda Ko’plar og’izlari bilan ham tinglardilar shaklidagi gap mantiqsiz hisob lanadi. Chunki tinglash uchun «qurol» og’iz emas, balki quloqdir. Ammo Cho’lponning «Kecha va kunduz» romanidan olingan ushbu parchada bu gap betakror badiiy obraz tasviriga aylangan:

O’tirganlar bir seskanib oldilar. – Qanaqa pul, taqsir? – dedi Matxoliq amin. Hammaning ko’zi uning og’ziga tikilgan edi, undan keyin hamma ko’zlar birdaniga mingboshi tomonga burilib, uning og’ziga osildilar. Ko’plar og’izlari bilan ham tinglardilar. Yozuvchi noxush va shum xabarni hayronlik va chorasizlik ichida og’izlar ochilib qotgan ko’yi eshitmoqning badiiy rasmini shu tarzda chizgan.

47-mashq. «Otalar so’zi» kitobidan olingan maqolani o’qing. Undagi fikrning mantiqiy izchilligi va muntazam bayoni, bunda til vositalarining o’zaro munosabatidagi tugallikka e’tibor qiling. O’zingiz matn tuzganda, buni yodda tuting.

48-mashq. Berilgan matnni o’qing. Matnning abzaslarga ajratilishiga e’tibor bering.

mentalitet • Kunlarning birida Amerikada chiqadigan yirik gazetaning rahbari bilan hamsuhbat bo’lib qoldik. U o’zbeklar nima uchun mahallani bunchalik hurmat qilishini, nega mahalla to’g’risida maxsus Qonun qabul qilinganini so’radi. Mahalla degani qanday tuzilma ekanini tushuntirib berishimni iltimos qildi. • – Men sizga mahallani tushuntirishga ojizman, janob, – dedim rostini aytib. – Uzr-ku, siz uni baribir tushunmaysiz. Buning uchun siz ham, men ham aybdor emasmiz. Hamma gap hayot tarzining qanday shakllanganida.

Tasavvur qiling. Sizlarda o’n olti yashar bola otasi bilan ellik dollar tala shib, sudga murojaat etsa-yu, g’olib chiqib, otasini ming dollar jarima to’lashga majbur qilsa, bu demokratiya tantanasi sanaladi. Bizlarda shunday hodisa yuz bersa, bunaqa bolani «oqpadar» deydilar va bir umr la’natlaydilar. Sizlarda bir qo’shni ikkinchisidan «Kecha uyingizga qanday mehmon keldi?» deb so’rasa, narigi qo’shni ranjishi mumkin. Birovning uyiga kelgan mehmon bilan birovning nima ishi bor? Bizda birovnikiga mehmon kelsa, yon qo’shnisi, albatta, xabar oladi. Iloji bo’lsa, mehmonni o’zinikiga taklif qilib, oldiga dasturxon yozadi. Bilib turibman, janob, mahalla degani nimaligini, baribir, tushuntirib berolmadim. Ammo bor gap – shu. (O’. Hoshimov)

49-mashq. Demak, shunday ekan, shunday qilib, bundan tashqari, xullas kabi kirish so’zlar, yuqorida, quyida, endi, bundan keyin kabi so’z va so’z shakllari, va, hamda, ammo, lekin, biroq kabi bog’lovchilar, qayd etmoq lozimki, aniqki, ta’kidlamoq joizki, yuqorida aytib o’tilgani kabi tarzidagi sintaktik qurilmalarni ishtirok ettirib matn tuzing, bu vositalarning matn kompozitsiyasidagi o’rniga diqqat qiling.

50-mashq. «Qalam» matnini o’qing. Undagi mantiqiylik sifati va kompozitsiya yaxlitligini tushuntirishga harakat qiling.

• Ajdodlarimiz siyoh bilan yoziladigan qamish yoki savag’ich qalamdan keng foydalanishgan. Bu mumtoz adabiyotimizda «xoma» deb tilga olinadi. Qalamning o’q qalam, temir qalam, tosh qalam degan turlari bor. Mo’yqalam tasviriy san’atda ishlatilsa, tosh qalam va temir qalamlardan qattiq jismlarni o’yish, kesish, biror narsani tasvirlash, yog’ochlarga gul solishda foydalanilgan. • Qalamning takomil yo’li insoniyatning ravnaq eta borishi bilan chambarchas bog’liqdir. Bugungi madaniyatning ibtidosi qalamga borib taqaladi. Ilk qalam – tosh qalam. Hozir esa eng keng tarqalgan turi sterjenli ruchkadir. • Yo’l-yo’lakay bo’lsa-da, tilimizning boyligini ko’rsatish maqsadida «qalam» so’zining ko’chma ma’nolariga to’xtalib, bir necha misol keltiramiz. Masalan, «qalam ahli» – yozuvchi va shoirlar, jurnalist va olimlar. «Qalami ojiz» – fikrini yaxshi ifodalay olmaydigan. «Qalami o’tkir» – fikrini ta’sirchan qilib yoza oladigan. «Qalamqosh» yoki «qoshi qalamlar» – uncha egilmagan qop-qora, chiroyli qoshli suluv. (A. Ibrohimov)

Sh. Rahmatullayevning «O’zbek tilining izohli frazeologik lug’ati»dan olingan quyidagi iboralarning izohlarini esda tuting. Ular ishtirokida gaplar tuzing. Podadan oldin chang chiqarmoq Ro’yobga chiqishi aniq bo’lmagan narsa haqida hovliqmalik bilan vaqtidan ilgari gapirib yurmoq. Varianti: podadan avval chang chiqarmoq. Ma’nodoshi: to’ydan ilgari nog’ora qoqmoq. sirkasi suv ko’tarmaydigan Tanqidga mutlaqo chidamaydigan.

50-mashq. «Men nechun sevaman O’zbekistonni?» mavzusida in- sho yozing. Unda mazmuniy, mantiqiy va kompozitsion bog’lilikni ko’rsatadigan vositalarning ishtirokiga alohida diqqat qiling.

Похожие

Mantiqiylik va grammatik vositalar 11-sinf

Matn va lug‘at ustida ishlash 5-sinf

Matn va lug’at ustida ishlash 5-sinf

Ifodalilik va o’xshatishlar 11-sinf

Jo’yalilik va uslublar 11-sinf