Xalqaro savdo 9-sinf - Экономика - Учебники (по школьные предметы)

Xalqaro savdo 9-sinf

Загружено в:

15.02.2022

Скачано:

0

Размер:

3636.5 KB

9-sinf iqtisodiy bilim asoslari darsligi asosida 26-mavzu:

Iqtisodiyotimizni jahon bozoriga integrasiya qilish va eksportni qo‘llab-quvvatlash ustuvor vazifadir. Shavkat Mirziyoyev

FAOLLASHTIRUVCHI SAVOL VA TOPSHIRIQLAR Aytaylik, 1- mamlakatda bir litr meva sharbati ishlab chiqarish 2000 shartli pul birligiga, 2- mamlakatda ham 2000 shartli pul birligiga tushadi. 1- mamlakatda bitta fotoapparat ishlab chiqarish 16000 shartli pul birligiga, 2- mamlakatda esa 20000 shartli pul birligiga tushadi (1- jadval). 1. Har bir mamlakatda bitta fotoapparat va 1 litr meva sharbati ishlab chiqarishning muqobil qiymatini aniqlang va jadvallarni to‘ldiring. 2. Muqobil qiymatlar haqidagi bu jadvallar asosida har bir davlat qaysi mahsulot turini ishlab chiqarishi maqsadga muvofiqligini aniqlang. 3. Bunday ixtisoslashuvdan har qaysi davlat qanday manfaat ko‘radi?

Qadim zamonlardan beri mamlakatlar bir-birlari bilan o‘zaro savdo qilib keladi. Buni birgina mamlakatimiz hududidan o‘tgan Buyuk ipak yo‘li misolida ham ko‘rish mumkin. Jahon bozori to‘g‘risida gapirilganda, iqtisodiy munosabatlar bilan o‘zaro bog‘langan mamlakatlar o‘rtasidagi barqaror tovar-pul munosabatlari tizimi tushuniladi. Jahon bozori das tlab kam sonli mamlaka tlar bilan savdo-sotiq yo‘lga qo‘yilgan davrlarda shakllana boshlagan.

Hozirgi kunda esa jahon bozorida ishtirok etmaydigan mamlakatning o‘zi yo‘q hisob. Jahon bozori ta’sirida mamlakatlar o‘rtasida ixtisoslashuv jarayonlari o‘ta chuqurlashib ketdi. Jahon bozori ichida tovar, ishchi kuchi, kapital va valuta bozorlari shakllandi. Jahon bozorida rivojlangan mamlakatlar yetakchi o‘rin tutadi. Ular ko‘proq tayyor mahsulotlar va texnologiyalar bilan qatnashadilar. Rivojlanayotgan mamlakatlar esa ko‘proq xom ashyo va ishchi kuchi bilan jahon bozorida qatnashadilar.

Lekin so‘nggi yillarda Xitoy, Hindiston kabi rivojlanayotgan mamlakatlarning tayyor mahsulot va texnologiyalari ham yetakchi o‘rinlarni egallab bormoqda. Bir davlatda neft konlari bor, ikkinchisida esa yo‘q

Ikkinchi davlatda temir konlari ko‘p, birinchisida esa yo‘q. Tabiiy resurslarning bunday notekis taqsimlanishi bu davlatlarni bir- biri bilan savdo-sotiq qilishga undab turadi. Rossiyada o‘rmonlar ko‘p bo‘lib, yog‘ochsozlik sanoati taraqqiy etgan. O‘zbekistonning tabiiy iqlim sharoiti paxta yetishtirishga juda qulay bo‘lib, respublikamizda paxtachilik juda rivojlangan. Paxtani Rossiyaning iqlimi issiqroq bo‘lgan janubiy hududlaridagina yetishtirish mumkin. Lekin hosildorlik juda kam bo‘ladi. O‘zbekistonda esa yangi o‘rmonlarni tashkil qilish juda qimmatga tushadi.

Demak, O‘zbekiston paxta yetishtirishda, Rossiya yog‘ochsozlikda mutlaq ustunlikka ega. Shuning uchun Rossiya iqtisodiyoti yog‘ochsozlikka, O‘zbekiston iqtisodiyoti esa paxtachilikka ixtisoslashadi. Ya’ni har bir davlat nisbatan arzonga tushadigan mahsulot turini ishlab chiqaradi va bir-biri bilan ularni ayirboshlaydi. Bunday ixtisoslashuvdan har ikkala davlat ham manfaat ko‘radi va shu bois o‘zaro savdo- sotiq qiladi. Mutlaq ustunlik tamoyili asosida davlatlarning ixtisoslashuvi yer yuzidagi bor resurslardan tejamli va samarali foydalanishga olib keladi

Unga ko‘ra har bir davlat qaysi tovarni boshqa davlatlarga qaraganda kamroq resurslar sarflab ishlab chiqara olsa, o‘sha tovarni ishlab chiqarishga ixtisoslashishi lozim. Mu tlaq us tunlik nazariyasini Adam Smit aniq ifodalab bergan. Unga ko‘ra, mamlakatlar o‘zlarida boshqa mamlakatlardagiga nisbatan kamroq xarajat qilib ishlab chiqariladigan tovarlarni eksport qiladilar, boshqa mamlakatlarda o‘zlaridagiga nisbatan kamroq xarajat qilib ishlab chiqariladigan tovarlarni import qiladilar. Mutlaq ustunlik — bir xil miqdordagi resurslarga ega bo‘lgan mamlaka tlardan birining shu resurslar yordamida boshqalarga nisbatan ko‘p mahsulot ishlab chiqara olish imkoniyatiga ega ekanligi.

Ba’zi hollarda ikki davlatning biri qaralayotgan har ikki sohada ham mutlaq ustunlikka ega bo‘ladi. Quyidagi jadvalga e’tiborni qarataylik: Unga ko‘ra, 1- mamlakatda bir dona elektr lampochkasi va bir dona plastmassa idish ishlab chiqarish uchun 2- mamlakatdagiga qaraganda kam ish vaqti sarflanadi, ya’ni 1- mamlakat bu sohalarda mutlaq ustunlikka ega. Lekin 1- mamlakatda elektr lampochkasi ishlab chiqarishning muqobil qiymati 30:10=3 dona plastmassa idishni, 2- mamlakatda esa 40 : 20 = 2 dona plastmassa idishni tashkil qiladi.

Demak, 2- mamlakat elekrt lampochkasi ishlab chiqarishda 1- mamlakatga nisbatan nisbiy us tunlikka ega. Ikkinchi tomondan , 1- mamlaka t plas tmassa idish ishlab chiqarishda 2-mamlakatga nisbatan nisbiy ustunlikka ega. Chunki bir dona plas tmassa idishni ishlab chiqarishning muqobil qiyma ti 1- mamlakatda 10 : 30 = 1/3 ta elektr lampochkasini, 2- mamlakatda esa 20 : 40 = 1/2 ta elektr lampochkasini tashkil qiladi. Shu bois, agar 1- mamlakat plastmassa idish ishlab chiqarishni o‘zida tashkil qilib, 2- mamlakatga sotsa va elektr lampochkasini 2- mamlakatdan sotib olsa, maqsadga muvofiq bo‘ladi

Chunki elektr lampochkasi ishlab chiqarishning muqobil qiymati 1-mamlakatda 2-mamlakatga qaraganda yuqori. Xuddi shuningdek, 2-mamlakat elektr lampochkasini ishlab chiqarishni o‘zida tashkil qilib, 1- mamlakatga sotsa va plastmassa idishni 1-mamlakatdan sotib olsa, maqsadga muvofiq bo‘ladi. Demak, har bir davlat muqobil qiymati boshqa davlatlardagiga nisbatan kam bo‘lgan tovarni ishlab chiqarib, chetga sotishi lozim. Nisbiy ustunlik nazariyasi buyuk ingliz iqtisodchi olimi David Rikardo tomonidan yaratilgan.

Ingliz iqtisodchisi David Rikardoning shoh asari “ Siyosiy iqtisod va soliq solish qoidalari ” deb ataladi. Rikardoni iqtisodiyot olamida Adam Smitdan keyingi eng taniqli olim sifatida tan olishadi. Rikardoning ilmiy izlanishlari xalqaro bozordagi savdo erkinligi masalalariga qaratilgandir. U hozirgi zamon iqtisodchilari nisbiy ustunlik qoidalari deb ataydigan konsepsiyani birinchi bo‘lib ilgari surdi. Rikardo olim sifatida xalqaro savdoni tariflar va boshqa sun’iy to‘siqlardan iloji boricha xoli qilish mamlakatlar iqtisodiyoti uchun foydali ekanini asoslab bergan.

Mamlakatda ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlarni chet mamlakatlarga sotish eksport deb ataladi. Tovar va xizmatlarni chet mamlakatlardan sotib olishga esa import deyiladi. Mamlakatning import va eksport qilgan tovar va xizmatlari qiymatlarining yig‘indisi tashqi savdo hajmini aniqlaydi. Tashqi savdo hajmi mamlakatning xalqaro savdo-sotiq jarayonida qanchalik ishtirok etayotganini bildiradi. Mamlakatning xalqaro savdosotiqdagi ishtirokining samaradorligini import va eksport hajmlarini taqqoslash yordamida aniqlash mumkin. Mamlakatning eksporti va importi hajmlari orasidagi farq tashqi savdo balansi (saldosi)ni aniqlaydi. Agar mamlakatning chetga sotayotgan eksport tovar va xizmatlari hajmi mamlakatga keltirilayotgan import tovar va xizmatlari hajmidan ko‘p bo‘lsa, tashqi savdo balansi (saldosi) musbat bo‘ladi.

Aks holda esa tashqi savdo balansi (saldosi) manfiy bo‘lib, xalqaro savdo-sotiqda muammolar paydo bo‘ladi. Chunki tovarlarni chetga sotishdan tushgan chet el valutasi miqdori chetdan olib kelinayotgan tovarlarni sotib olishga yetmay qoladi. Natijada tashqi savdoda valuta tanqisligi vujudga keladi. Eksport — mamlakatda ishlab chiqarilgan va chet mamlakatlarga sotilgan tovar va xizmatlar. Import — chet mamlakatlardan sotib olingan tovar va xizmatlar. Tashqi savdo hajmi — mamlakat import va eksportini tashkil etuvchi tovar va xizmatlarining jami qiymati. Tashqi savdo balansi (saldosi) — mamlakatning eksport va import hajmlari orasidagi farq.