Mahsulot tannarxi 11 - sinf - Экономика - Учебники (по школьные предметы)

Mahsulot tannarxi 11 - sinf

Загружено в:

02.02.2022

Скачано:

0

Размер:

3746.5 KB

11-sinf tadbirkorlik asoslari darsligi asosida 19-mavzu:

2 TANNARX TUSHUNCHASI Tadbirkor o‘zi ishlab chiqargan mahsulotni sotish orqali foyda ko‘rishga intiladi. Biroq buning uchun u o‘z mahsuloti qanchaga tushgani, ya’ni uning tannarxi to‘g‘risida ma’lumotga ega bo‘lishi lozim. Tannarx – mahsulot ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining puldagi ifodasi.

3 Demak, bundan ko‘rinadiki, mahsulot tannarxini aniqlash uchun uni ishlab chiqarish va sotishga qilingan sarf-xarajatlarni yaxshi bilish lozim. Ammo mahsulot tannarxini to‘g‘ri aniqlash ham murakkab jarayon hisoblanadi. Chunki tannarxning o‘zi turli ko‘rinishlarga ega bo‘lib, ularni hisoblashda o‘ziga xos jihatlarni e’tiborga olish kerak bo‘ladi.

4 TANNARXNING TURLARI Tannarxning ishlab chiqarish tannarxi, to‘la tannarx, chegaraviy tannarx kabi turlari mavjud. Ishlab chiqarish tannarxi mahsulot ishlab chiqarish jarayoni bilan bog‘liq xarajatlar yig‘indisidir.

5 U o‘z ichiga ishlab chiqarishni tashkil etishdan boshlab to tayyor mahsulotning omborga kelib tushguniga qadar jarayonlardagi xarajatlarni qamrab oladi. To‘la tannarx mahsulot ishlab chiqarish va uni sotish bilan bog‘liq xarajatlar yig‘indisidir.

6 Ya’ni, u ishlab chiqarish tannarxi hamda mahsulotni sotish bilan bog‘liq tijorat xarajatlaridan tarkib topadi. Chegaraviy tannarx – bu har bir navbatdagi ishlab chiqarilgan mahsulot birligining tannarxi. Misol uchun, siz 20 dona mahsulot ishlab chiqarganingizda umumiy xarajatlar 100000 so‘mni tashkil etdi. Bu holatda bitta mahsulot tannarxi 5000 so‘mga to‘g‘ri keladi.

7 Aytaylik, siz yana bir dona qo‘shimcha mahsulot ishlab chiqarmoqchi bo‘ldingiz. Buning natijasida sizning umumiy xarajatingiz 104 000 so‘mni tashkil etdi. Bundan ko‘rinadiki, mahsulotingizning chegaraviy tannarxi 4 000 so‘m bo‘lgan.

8 Ishlab chiqarish tannarxi – mahsulot ishlab chiqarish jarayoni bilan bog‘liq xarajatlar yig‘indisi. To‘la tannarx – mahsulot ishlab chiqarish va uni sotish bilan bog‘liq xarajatlar yig‘indisi. Chegaraviy tannarx – har bir navbatdagi ishlab chiqarilgan mahsulot birligining tannarxi. Tijorat xarajatlari – mahsulotni sotish bilan bog‘liq bo‘lgan, ya’ni uni qadoqlash, tashish va reklama qilish xarajatlari.

9 MAHSULOT TANNARXINI HISOBLASH Mahsulot tannarxini hisoblash tannarxni kalkulatsiya qilish deb ham yuritiladi. Kalkulatsiya – lotincha « calculatio » degan so‘zdan olingan bo‘lib, hisob, hisob-kitob degan ma’nolarni anglatadi. Bu mahsulot birligiga to‘g‘ri keluvchi ishlab chiqarish xarajatlarini pul shaklidagi hisob kitobi.

10 Tannarxni kalkulatsiya qilish ishlab chiqarish ko‘zda tutilayotgan mahsulotning reja tannarxini yoki yaratilgan mahsulotning haqiqiy tannarxini aniqlash imkonini beradi. Kalkulatsiya qilish ishlab chiqarish harajatlarining muayyan moddalari bo‘yicha amalga oshiriladi. Quyida uning ayrim asosiy moddalarini ko‘rib chiqamiz: 1) xomashyo va materiallar. Bular ishlab chiqarish ko‘zda tutilayotgan mahsulotning asosini tashkil etadi. Xomashyo hali inson ta’siri katta bo‘lmagan, material esa ma’lum darajada qayta ishlovdan o‘tgan moddalar hisoblanadi. Misol uchun, mebel ishlab chiqarishda yog‘och xomashyo hisoblansa, undan tayyorlangan taxtalar material sanaladi; 2) qaytarilgan chiqindilar. Ishlab chiqarish jarayonida hosil bo‘lgan chiqindilar qiymati aniqlanib, xarajatlar qiymatidan chiqarib tashlanadi. Masalan, mebel ishlab chiqarishda kichik taxta bo‘laklari, yog‘och qipiqlari qiymati mahsulot tannarxidan ayirib tashlanadi;

11 3) yarim tayyor mahsulotlar va sotib olinadigan buyumlar . Chetdan sotib olinadigan va mahsulotni tayyorlashda ishlatiluvchi buyumlar. Masalan, javon tutqichlari, ular eshigiga o‘rnatilgan qulflar shular jumlasidandir; 4) yonilg‘i va energiya. Ishlab chiqarish jarayonida ko‘mir, neft, benzin kabi yonilg‘i, elektr, gaz, bug‘ kabi energiya manbalaridan foydalanish mumkin; 5) asosiy vositalar amortizatsiyasi. Ishlab chiqarish jarayonida asosiy vositalarning eskirgan qismi mahsulot tannarxiga qo‘shilib boradi; 6) ish haqi va sug‘urta ajratmalari. Ishchilarga to‘langan ish haqi va unga nisbatan hisoblangan sug‘urta ajratmalari mahsulot tannarxiga qo‘shiladi; 7) mahsulot sotish xarajatlari. Mahsulotni qadoqlash, tashish va reklama qilish xarajatlari ham mahsulot tannarxiga qo‘shiladi.

12 MAHSULOT TANNARXINI PASAYTIRISH IMKONIYATLARI Mahsulot tannarxini aniqlash va uning tarkibini tahlil qilish tannarxni pasaytirish imkoniyatlarini topishga yordam beradi. Umumiy holda tannarxni pasaytirish imkoniyatlari sifatida quyidagilarni ko‘rsatish mumkin: – asosiy kapitaldan samarali foydalanish; – aylanma kapitaldan samarali foydalanish; – ishlab chiqarishni samarali tashkil etish; – tashqi imkoniyatlar.

13 Asosiy kapitaldan samarali foydalanishning quyidagi yo‘llari mavjud: ishlab chiqarish texnologiyasini takomillashtirish; ishlab chiqarishni avtomatlashtirish va mexanizatsiyalash; ishlab chiqarish quvvatlarini to‘liq ishga tushirish. Aylanma kapitaldan samarali foydalanish quyidagilarni taqozo etadi: materiallardan yo‘qotishlarning oldini olish; ularni tejamli ishlatish; material sarflarini me’yorlar asosida amalga oshirish.

14 Ishlab chiqarishni samarali tashkil etish quyidagi chora-tadbirlardan iborat bo‘lishi mumkin: ishlovchilarning malakasini oshirish; mehnatni ilmiy asosda tashkil etish; mehnatni me’yor asosida tashkil etish va rag‘batlantirish. Mahsulot tannarxini pasaytirishning tashqi imkoniyatlari sifatida xomashyo va materiallar narxini pasaytirish; soliq yukini qisqartirish; ishlab chiqarishni ixtisoslashtirish va kooperatsiya kabilarni ko‘rsatish mumkin.

15 BILIMINGIZNI SINAB KO‘RING! 1. Tannarx nima? Uni to‘g‘ri hisoblash qanday ahamiyatga ega? 2. Tannarxning qanday turlari mavjud? 3. Ishlab chiqarish tannarxi o‘z ichiga qanday xarajatlarni oladi? 4. To‘la tannarx qanday xarajatlardan tarkib topadi? 5. Chegaraviy tannarx nimani anglatadi? Uni bilish tadbirkorga nima uchun zarur deb o‘ylaysiz?