Korxonada mehnat resurslari 11 - sinf - Экономика - Учебники (по школьные предметы)

Korxonada mehnat resurslari 11 - sinf

Загружено в:

02.02.2022

Скачано:

0

Размер:

4243.5 KB

11-sinf tadbirkorlik asoslari darsligi asosida 29-mavzu: KORXONADA MEHNAT RESURSLARI

MEHNAT RESURSLARI Tadbirkorlik faoliyatini tashkil etishda eng muhim iqtisodiy resurslardan biri – mehnat resurslari hisoblanadi. Mehnat resurslari – aholining mehnat qilish uchun zarur bo‘lgan jismoniy va aqliy qobiliyatga ega bo‘lgan qismi. O‘zbekistonda mehnat resurslari tarkibiga 16 yoshdan 55 yoshgacha bo‘lgan ayollar hamda 60 yoshgacha bo‘lgan erkaklar kiradi.

MEHNAT SHARTNOMASI Agar siz tadbirkorlik faoliyati asosida ishchilarni ishga yollamoqchi bo‘lsangiz, buni qonuniy asosda tashkil etishingiz lozim. Mamlakatimizda korxona va ishchilar o‘rtasidagi munosabat mehnat shartnomasi yordamida shakllanadi. Mehnat shartnomasi – korxona va ishchilar o‘rtasidagi ishga yollash bo‘yicha munosabatni namoyon etuvchi va tartibga soluvchi huquqiy hujjat.

Mehnat shartnomasida quyidagi muhim masalalar belgilab beriladi: – ish haqi stavkasi; – me’yordan ortiqcha bajarilgan ishlar uchun stavka; – dam olish kunlari va tanaffuslar; – pensiya fondlari va sog‘liqni saqlashga ajratmalar; – narxlarning o‘zgarishini hisobga olgan holda ish haqi va boshqa to‘lovlar miqdorini tartibga solish; – mehnat sharoiti va boshqa masalalar. Shuningdek, mehnat shartnomasida zarur tashkiliy masalalar ham ko‘rsatib o‘tiladi. Odatda, mehnat shartnomasi bir necha yilga tuziladi.

ISH HAQI Tadbirkorlik faoliyatida ishchilarni rag‘batlantirishning eng asosiy shakli ish haqi hisoblanadi. Ish haqining to‘g‘ri va adolatli belgilanishi pirovardida tadbirkorlik faoliyati natijalariga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Ish haqi – tadbirkorlik faoliyatida yaratilgan mahsulotdan ishchi va xizmatchilar mehnatining miqdori, sifati va unumdorligiga qarab to‘lanadigan ulushining puldagi ifodasi.

Ishchi va xizmatchilarning ish haqi ularning yetarli darajadagi turmush sharoitini ta’minlashi lozim. Bu o‘rinda nominal va real ish haqi tushunchalarini bilish zarur. Nominal ish haqi – ma’lum vaqt davomida olingan pul summasi yoki pul shaklidagi ish haqi.

Misol uchun, siz o‘z korxonangizdagi ishchiga yanvar oyida 800 ming so‘m, fevral oyida 790 ming so‘m, mart oyida 820 ming so‘m ish haqi to‘ladingiz. Bular nominal ish haqi hisoblanadi. Real ish haqi – nominal ish haqiga sotib olinishi mumkin bo‘lgan tovarlar va xizmatlar miqdori.

Boshqacha aytganda real ish haqi – bu nominal ish haqining « xarid etish » qobiliyatidir. O‘z-o‘zidan ayonki, real ish haqi nominal ish haqi miqdoriga va xarid qilinadigan tovarlar narxiga bog‘liq. Demak, real ish haqi nominal ish haqiga to‘g‘ri mutanosibdir va iste’mol buyumlari hamda xizmatlar narxining darajasiga teskari mutanosibdir: Bu yerda: V r – real ish haqi; V n – nominal ish haqi; P – iste’mol buyumlari va xizmatlarning narx darajasi.

Yuqoridagi misolda siz tomondan ishchiga to‘langan nominal ish haqi yanvar oyiga nisbatan fevral oyida 98,7 foizni, mart oyida 102,5 foizni tashkil etgan edi. Real ish haqi darajasining o‘zgarishini aniqlash uchun esa iste’mol buyumlari va xizmatlarning narx darajasi to‘g‘risida ma’lumot zarur bo‘ladi. Aytaylik, narx darajasi yanvar oyiga nisbatan fevralda 1,08, martda esa 1,2 baravar oshgan bo‘lsin. U holda ishchining real ish haqi fevralda 731 ming so‘mni, mart oyida esa 683 ming so‘mni tashkil etadi. Ya’ni, ishchining real ish haqi yanvar oyiga nisbatan fevral oyida 91,3 foiz, mart oyida 85,3 foiz darajasida bo‘ladi.

ISH HAQINI BELGILASH Tadbirkorlik faoliyatida ish haqining to‘g‘ri belgilanishi davlat tomonidan tartibga solinadi. Ish haqini belgilash tarif tizimi yordamida amalga oshiriladi. Tarif tizimi o‘z ichiga tarif-malaka ma’lumotnomalari, tarif stavkalari, tarif setkalari, ish haqiga nisbatan qo‘llaniluvchi turli koeffitsiyentlarni oladi: Tarif tizimi – mamlakat mintaqasi, tarmoqlar, ishlab chiqarish turlari, xodimlar malakasi va mehnat sharoitlariga qarab ish haqi darajasini tartibga solib turuvchi me’yorlar majmuyi.

Mehnatga haq to‘lashning yagona tarif setkasi Tarif stavkalari tegishli razryadga ega bo‘lgan ishchining mehnatiga to‘lanadigan haq miqdorini belgilab beradi.

MEHNAT UNUMDORLIGI VA UNI HISOBLASH Korxonada ishchilarga ish haqining to‘g‘ri va adolatli belgilanishi ishchilarning mehnat unumdorligiga ta’sir ko‘rsatadi. Mehnat unumdorligi – ishchining vaqt birligi mobaynida mahsulot yaratish qobiliyati.

Mehnat unumdorligi ma’lum bir vaqt oralig‘ida ishchi mehnatining har bir birligi evaziga ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori bilan aniqlanadi: Bu yerda: MU – mehnat unumdorligi; M – mahsulot, V – sarflangan ish vaqti. Bundan ko‘rinadiki, ishchining mehnat miqdori u tomonidan ishlangan vaqt bilan, kishi kuni, kishi soati va boshqalar bilan belgilanadi.

BILIMINGIZNI SINAB KO‘RING! 1. Mehnat resurslari nima va u o‘z ichiga kimlarni oladi? 2. Mehnat shartnomasi nima uchun zarur? 3. Ish haqi nima va uning tadbirkorlik faoliyatidagi ahamiyati qanday? 4. Nominal va real ish haqi tushunchalari nimani anglatadi? 5. Tarif tizimi nima? U o‘z ichiga qanday asosiy jihatlarni oladi?